Dahomey

Ahọluduta Dahomey tọn (/dəˈhoʊmi/) yin ahọluduta Whèyihọ-waji Aflika tọn de dai to ṣẹnṣẹn Benin egbezangbe tọn bo nọ̀ aimẹ sọn nudi 1600 kakajẹ 1904.

Dahomey jideji to lẹdo he yiaga bo to flala (Plateau) Abomey tọn mẹ to Fọnnu lẹ ṣẹnṣẹn to gblagbla bẹjẹeji owhe kanweko fọtọ̀nnukunawetọ tọn bo wa lẹzun akọta huhlọ́nnọ agbegbe lọ tọn de to gblagbla owhe kanweko fọtọ̀nnukunatọ̀ntọ tọn whenu gbọn duduto awhàn he yé fùn sọta akọta tangan he to lẹdo he sẹpọ Ohù Atlantik tọn lẹ ji.

Na nuhe du suhugan owhe kanweko fọtọ̀nnukunatọ̀ntọ po fọtọ̀nnukunẹnẹtọ po tọn lẹ, Ahọluduta Dahomey tọn yin agbegbe tangan de, ehe to godo mẹ wa doalọtena tito tokuẹ susu na Ahọluigba Oyo tọn tọn. Jonọ̀ he wa sọn Europe lẹ basi kandai he gbloada lẹ gando ahọluduta lọ go bọ e lẹzun dopo to akọta Aflika tọn he omẹ Europe tọn lẹ jẹakọ̀ hẹ hugan lẹ mẹ. Ahọluduta Dahomey tọn yin huhlọ́n agbegbe tọn tangan de he tindo tito ajọwiwa tọn he yin titobasina ganji de he yin zize sinai do awhànfunfun po kanlinmọ lẹ yiyi do wazọ́n po ji, tito ajọwiwa dohlán togodo ayidego de po nuwadopọ he sọgbe de hẹ omẹ Europe tọn lẹ po, tito aṣẹpipa tọn he to nùdopo ji de, tito takuẹ susu tọn de, gọna awhànpa he yin titobasina ganji de. Nuhe jẹna ayidego to ahọluduta lọ mẹ delẹ wẹ anazọ́nwiwa ayidego lẹ, awhànpa de he bẹ yọnnu lẹ kẹdẹ hẹn de he ayidonugotọ Europe tọn lẹ nọ ylọ dọ Amazon Dahomey tọn lẹ, podọ aliho Vodún sinsẹ̀n tọn de he nọ yin yẹyiwlena taun de.

Jideji Dahomey tọn wa aimẹ to ojlẹ dopolọ mẹ pẹẹ hẹ jideji ajọ́ kanlinmọ tọn wiwa gbọn Ohù Atlantik tọn ji, bọ wa lẹzun yinyọnẹn na omẹ Europe tọn lẹ di mẹhe nọ wleawuna kanlinmọ lẹ hugan de, ehe na dotẹnmẹ nukọ̀ntọ ahọluduta lọ tọn lẹ nado jẹ̀ adọ̀kun bosọ hẹn huhlọ́n aṣẹpipa tọn yetọn lẹ lodo. Taidi ahọluduta he yinwanna awhànfunfun bo nọ to awuwiwlemẹ na awhàn to ojlẹ lẹpo mẹ de, yé nọ wle ovivu lẹ, yọnnu lẹ, po sunnu lẹ po to awhàngbenu podọ to whenue yé tọ́navùn akọta he sẹpọ yé lẹ, bosọ nọ sà yé na ajọ́ kanlinmọ tọn watọ Europe tọn lẹ bo do nọ yí nuzinzán delẹ taidi osò lẹ, odù, avọ̀ lẹ, akuẹkún lẹ, taba, azọ̀kuẹ lẹ, po ahàn po. Mẹhe pò bo ma yin sisa lẹ nọ wá lẹzun kanlinmọ lẹ to Dahomey, fie yé nọ wazọ́n to oglè ahọlu tọn mẹ te podọ sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ, susu to yé mẹ nọ yin huhu dopọ bo nọ yin yiyi do sanvọ́ to hùnwhẹ he yin yinyọnẹn di Nuwiwa Whemẹwhemẹ tọn Dahomey tọn lẹ whenu. Aṣà whemẹwhemẹ tọn Dahomey tọn lọ nọ bẹ nuwiwa nunina lẹ bibasi tọn ayidego de po takuẹ susu po, hùnwhẹ Vodún sinsẹ̀n tọn lẹ, awhànfọ lẹ dide nado jlá huhlọ́n awhànpa tọn, gọna hodọdopọ omẹ nukúndeji lẹ tọn gando sọgodo ahọluduta lọ tọn go hẹn.

To owhe 1840 tọn lẹ gblamẹ, jideji Dahomey tọn jẹ didepo ji na kọgbidinamẹ omẹ Britain tọn lẹ tọn nado doalọtena ajọ́ kanlinmọ tọn lẹ wiwa wutu, ehe zọn bọ Ponọ̀ tọ̀ji tọn Britain tọn lẹ (British Royal Navy) súalì tọji tọn dó ahọluduta lọ bosọ nọ to yigọyigọ basi sẹpọ hùtó etọn nado to ṣiṣọ́ nuwiwa kanlinmọjọ́wiwa tọn lẹ. To ojlẹ ehe mẹ, Dahomey ko sọ yin hinhẹn vọgán na aijijẹ yetọn to awhànfunfun mẹ sọta Abeokuta, tòdaho Ayọnu lẹ tọn de he yin nọtẹn hihọ tọn de na fibẹtadodintọ he to hinhọ̀nna awhàntọ́nmẹ Dahomẹnu lẹ tọn wutu. To godo mẹ Dahomey wa jẹ pipehe ayimajai ji gando ogúigba whinwhlẹ́n hẹ France ji wutu ehe dekọtọn do Awhàn Tintán France tọn sọta Dahomey (First Franco-Dahomean War) to 1890, bọ France dùto awhàn lọ ji. Ahọluduta lọ wa jai lò to 1894 to whenue ahọlu godo tọn etọn, Béhanzin, yin dududeji gbọn France dali to Awhàn Awetọ France tọn sọta Dahomey (Second Franco-Dahomean War) whenu, ehe dekọtọn do otò lọ yiyidogọna Whèyihọ-waji Aflika tọn France tọn (French West Africa) taidi akọta he to aṣẹpipa French Dahomey tọn glọ de.

Yinkọ

Ahọluduta Dahomey tọn nọ yin alọdlẹndo gbọn oyín voovo lẹ dali bo ko sọ yin kinkan to aliho voovo lẹ mẹ, taidi Danxome, Danhome, po Fon po. Yinkọ lọ Fọn nọ dlẹnalọdo ogbè po akọta jọun lẹdo lọ tọn, Fọnnu lẹ, he yin whẹndo ahọvi tọn ahọluduta lọ tọn lẹ po, podọ nue Yovo lẹ do yọn ahọluduta lọ jẹnukọn niyẹn. Yinkọ lọ lẹ Dahomey, Danxome, po Danhome po tindo otàn dowá tọn dopolọ lẹ, ehe whenuhókantọ Edna Bay dọ dọ̀ e yọnbasi dọ ni yin otàngblo de poun.

Otàn lọ dọ dọ̀ Dakodonu, he nọ yin pinpọ́nhlan di ahọlu awetọ to todohukanji ahọlu nukúnhunhun whenu tọn lẹ mẹ, yin dotẹnmẹna gbọn ahọvi Gedevi tọn lẹ, gándutọ whenẹnu tọn, dali nado wawaṣi do lẹdo he yiaga bo to flala Abomey tọn lẹ ji. Dakodonu biọ aigba dogọ sọn ahọvi nukúndeji de he nọ yin Dan (kavi Da) sí ehe ahọvi lọ yigbe na ẹn po mẹṣanko po dọ, "Má hùn ohò ṣie mẹ bo gbahọ̀ démẹ nawe wẹ ya?" Na winyandomẹ ehe wutu, Dakodonu hù Dan bosọ jẹ̀ họ̀nmẹ ahọlu tọn etọn gbá do otẹ̀n lọ mẹ ji. Yinkọ ahọluduta lọ tọn wa yin dide sọn nujijọ lọ mẹ: Dan zẹemẹdo "ahọvi", xo zẹemẹdo "adọ̀go" podọ me zẹemẹdo "ohò nude tọn mẹ".

Whenuho

Ahọluduta Dahomey tọn yin didoai to gblagbla owhe 1600 tọn lẹ mẹ gbọn Fọnnu he wá wawaṣi do finẹ lẹ (kavi vlavo gbọn alọwiwle to Ajánu lẹ po omẹ Gedevi tọn lẹ po ṣẹnṣẹn dali). Houegbadja (n. 1645–1685), wẹ nọ saba yin pinpọ́nhlan di ahọlu he dó dodonu Dahomey tọn ai, mẹhe gbá Họ̀nmẹ̀ Ahọlu tọn lẹ bosọ bẹ tito awhàntọ́nmẹ tọn po tòdaho he to gbonu lẹdo he yiaga bo to flala Abomey tọn lẹ hihòyí po.

Ahọlu Dahomey tọn lẹ

Ahọlu	Bẹjẹeji Gandudu tọn	Vivọnu Gandudu tọn
Do-Aklin (Ganyihessou)	≈1600	1620
Dakodonou	1620	1645
Houégbadja	1645	1680
Akaba	1680	1708
Agaja	1708	1740
Tegbessou (Tegbesu)	1740	1774
Kpengla	1774	1789
Agonglo	1790	1797
Adandozan	1797	1818
Guézo (Ghézo/Gezo)	1818	1858
Glele	1858	1889
Béhanzin	1889	1894
Agoli-agbo	1894	1900

"Victims for sacrifice" – from The history of Dahomy, an inland Kingdom of Africa, 1793.

Gandudu Agaja tọn (1708–1740)

Ahọlu Agaja, Oviví Houegbadja tọn, hẹ́ ofin lọ ji to 1708 podọ e jẹ adà gbló na Ahọluduta Dahomey tọn ji to aliho ayidego tọn de mẹ. Adàgbigbló ehe yọnbasi po alọgọ awhànpa huhlọ́nnọ̀ Ahọlu Agaja Dahomey tọn lẹ tọn po. To vogbingbọn mẹ na agbegbe he to lẹdo etọn mẹ lẹ, Dahomey tindo awhànfuntọ numimọnọ he sọha yetọn sù sọ̀ fọtọ́n dònu ao lẹ. E yindọ sọha mẹ wẹ omẹ̀ Dahomey tọn lẹ jẹdo te, be yé yí azọ́nyinyọnẹn po awhànfunnu huhlọ́nnọ yetọn lẹ po do sudò nuhudo enẹ tọn. To 1727, Agaja gbawhàn Allada, he yin fie whédo ahọlu tọn jọ̀ sọn sọgbe hẹ otàn otó-de-sè ni dọna devo tọn lẹ, podọ to 1727 e gbawhàn Whydah lọsu tọn. Ehe yidogọna adàgbigbló ahọluduta lọ tọn, na taun tọn dohlán hùto Atlantik tọn waji, podọ huhlọ́n he jideji ehe hẹn Dahomey zùn huhlọ́n agbegbe lọ tọn. Kọdetọn lọ wẹ yindọ diblayin dọ awhàn masọ hán to yewlẹ po Ahọluigba Oyo tọn po ṣẹnṣẹn gbede, sọn 1728 kakajẹ 1740. Kọdetọn awhànfunfun yetọn sọta Ahọluigba Oyo tọn wẹ yindọ ahọluigba Oyo tọn wá jẹ̀ nukúndo tòkuẹ̀ sọn Dahomey sí ji.

Gandudu Tegbesu tọn (1740–1774)

Tegbesu, he sọ nọ yin kinkan dole Tegbessou, yin Ahọlu Dahomey tọn de, to Benin egbezangbe tọn mẹ, sọn owhe 1740 tọn kakajẹ 1774. E ma yin Tegbesu wẹ yin visunnu mẹho Ahọlu Agaja (1718–1740) gba, amọ́ e yin dide to oku otọ́ etọn tọn godo to whenue e duto mẹdaho etọn ji to agbawhinwlẹn mẹhe na dugán tọn mẹ. Ahọlu Agaja ko gbloada na Ahọluduta Dahomey tọn to aliho ayidego tọn de mẹ to gandudu etọn whenu, e jẹna ayidego dọ e gbawhàn Whydah tọn to 1727. Ehe hẹn jideji wá na kikló-yinyin ahọluduta etọn bosọ yidogọna wangbẹnamẹ sọn mẹhe lẹdo e lẹ dè gọna agọ̀jẹdomẹgo sọn akọta he to agbegbe lọ ji lẹ dè. Tegbessou dugán do Dahomey ji to ojlẹ he mẹ akọta do hudo nado hẹn aṣẹpipa etọn lodo do akọta he e ṣẹṣẹ gbawhàn yetọn ji te. Taidi kọdetọn de, Tegbesu nọ saba yin gigopana na diọdo he gando anadidenanu go he e basi to ahọluduta lọ mẹ lẹ nado sọgan hẹn ẹn penugo nado dó dodonu aṣẹpipa tọn ahọluduta he lodo lẹ ai. Ajọ́ kanlinmọ tọn tindo jideji ayidego de to gandudu Tegbessou tọn whenu bo lẹzun asisa he nọ hẹn akuẹ wá na ahọlu lọ hugan de. To yidogọ mẹ, gandudu Tegbessou tọn wẹ yin dehe tindo kpojito kavi onọ̀ opọ̀ tọn ayidego tọn tintan lọ ehe Hwanjile nọ otẹ̀n enẹ mẹ. Kpojito lọ wá lẹzun omẹ họakuẹ nukúndeji de to ahọluduta Dahomey tọn mẹ. E yin didọ gando Hwanjile go dọ, ewọ wẹ hẹn diọdo ayidego tọn lẹ wá nuwiwa sinsẹ̀n tọn Dahomey tọn lẹ ji gbọn yẹwhe yọyọ awè didoai dali po sinsẹ̀n bibasi na ahọlu po zizedai dali. Sọgbe hẹ otàn he mẹlẹ nọ pìn de, taidi apadewhé tòkuẹ he Dahomey dù do Oyo de, Agaja dona na Oyo dopo to visunnu etọn lẹ mẹ. Otàn lọ dọ dọ̀ to asì Agaja tọn lẹpo mẹ, Hwanjile kẹdẹ wẹ yigbe dọ visunnu emi tọn ni yin zize sọyi Oyo. Nuyiwa mẹde-yido-sanvọ́ tọn ehe, sọgbe hẹ otàn lọ, zọn bọ Tegbesu mọ̀ nukúndagbe Agaja tọn. Ehe zọn bọ Agaja wá dọna Tegbesu dọ ewọ wẹ yin ahọlu sọgodo tọn lọ, amọ́ mẹdaho etọn Zinga wẹ gbẹ yin gudutọ ofin lọ tọn.

Aijijẹ Ahọluduta lọ tọn

Ahọluduta lọ hoavùn to Awhàn Tintán France tọn sọta Dahomey po Awhàn Awetọ France tọn sọta Dahomey po whenu. Ahọluduta lọ yin didepo bo yin zize do aṣẹpipa France tọn glọ to 1894.

To 1904, lẹdo lẹzun apadewhé aṣẹpipa France tọn de tọn he yin French Dahomey.

To 1958 French Dahomey lẹzun akọta he anadena ede de he nọ yin yiylọ dọ Republic of Dahomey bo wá tindo mẹdekannujẹ mlẹnmlẹn to 1960. E yin yinkọdiọna to 1975 dọ People's Republic of Benin podọ to 1991 do Republic of Benin. Tito ahọlududu tọn Dahomey tọn gbẹ zindonukọ̀n nado yin otẹ̀n gigonọ̀ de kakajẹ egbe.

Tonudidọ

Kandai dowhenu tọn lẹ, he ajọ́ kanlinmọ tọn watọ Europe tọn lẹ wẹ yin suhugan mẹhe basi lẹ, nọ saba do ahọluduta lọ hia di dehe omẹ́ dopo gee wẹ nọ pàṣẹ dó nulẹpo ji de ehe nọ yin ahọlu aṣẹ̀glanglanpanamẹtọ de. Etomọṣo, dohia ehelẹ nọ saba fọ́n nudindọ̀n lẹ dote to adà awè ajọ́ kanlinmọ tọn lọ tọn lẹ ṣẹnṣẹn, pataki to United Kingdom na taun tọn, podọ delẹ sọgan ko yin osìn-dó-hóji poun lẹ. Azọ́n whenuhokinkan tọn agọe tọn lẹ ko wá zinnùdo dogbó hẹ huhlọ́n aṣẹpipa tọn ahọlu Ahọluduta Dahomey tọn lẹ tindo lẹ ji. Whenuho-kàntọ John C. Yoder, to ayidonugo dindọ̀n do Tòwedegbẹ Daho (Great Council) he to ahọluduta lọ mẹ ji, dọ̀nnú dọ nuwiwa etọn lẹ ma "dohia dọ gandudu Dahomey tọn yin dehe mẹdepope wẹ sọgan dugán tọn gba kavi dọ tito tonudidọ tọn etọn sọgan yin yiyi jlẹdo aliho gandudomẹji ahọlu omẹ Europe tọn lẹ tọn owhe kanweko-koewhèdopotọ tọn nkọ de go gba. Etomọṣo, kunnudenu enẹlẹ gbẹ nọgodona hogbe nudindọ̀n tọn lọ lẹ he dọ dọ̀ nudide gandudu tọn lẹ nọ sinai do wédide dopọ nado wá gbèta de kọ̀n ji podọ do osẹndoai lẹ ji. Kọmẹgán lẹ po otẹ̀n aṣẹpipa tọn delẹ po nọ yin dide gbọn ahọlu dali do kándo flinflin lẹ ji nado yinuwa taidi afọzedaitọ etọn lẹ bo penukúndo dẹ́sọ-dẹ́mẹ lẹ go to gbétato lọ mẹ.

Ahọlu lọ

Ahọlu Ghezo yin didohia po whèhẹ́ ahọlu tọn etọn po.

Ahọlu Dahomey tọn (Ahosu to Fongbe mẹ) wẹ nọ tindo huhlọ́n hugan to ahọluduta lọ mẹ. E yin didọ gando ahọlu lọ lẹ go dọ yemẹpo wẹ apadewhé ahọlu Alladaxonou tọn lẹ, dọ yé wá sọn whẹndo ahọlu tọn mẹ to Allada. Susu to nubiọtomẹsi otẹ̀n ahọlu tọn mẹ jijẹ tọn lẹ po aliho anadidenanu tọn lẹ po wẹ yin didoai gbọn Houegbadja, Akaba, po Agaja po dali. Visunnu mẹho lọ wẹ nọ saba yin zize do hùkan ji nado dugán, amọ́ e ma yin to Whelẹponu. Ahọlu lọ nọ yin dide gbọn hodọdopọ po gbèta he kọn Tòwedegbẹ Daho lọ wa to opli yetọn lẹ whenu dali, na nugbo tọn aliho he mẹ ehe nọ yin wiwa te ma nọ họnwun to Whelẹponu. Tòwedegbẹ Daho lọ nọ basi oylọ na omẹ nukúndeji voovo lẹ sọn awà voovo ahọluduta lọ tọn mẹ wá Nuwiwa Whemẹwhemẹ tọn Dahomey tọn lọ. Mahẹtọ lẹ, sunnu po yọnnu po, sọn adà voovo ahọluduta lọ tọn mẹ, nọ tindo hodopọ lẹ na whenu gaa. To vivọnu hodọdopọ lọ lẹ tọn, ahọlu lọ na la gbèta he kọn yé wá na pipli lọ.

Whẹ̀datẹn ahọlu tọn lọ

Otẹ̀n tangan he tin to whẹ̀datẹn ahọlu lọ tọn mẹ lẹ wẹ migan lọ, mehu lọ, yovogan lọ, kpojito (kavi ahọsi daho) lọ, podọ to godo mẹ chacha (kavi afọzedaitọ ahọlu tọn) he to Whydah lọ. Migan lọ (bẹplidopọ mi—mítọn po gan—ogán po tọn) wẹ yin nukúnmọnú ahọlu tọn, ohia whẹdida tọn tangan de, podọ e nọ sẹ̀n taidi nukọ̀ntọ whẹ̀dida hinhẹn ṣẹ̀ tọn lọ. Mehu lọ lọsu ga, yin nukọ̀ntọ anadidenanu tọn tangan de he nọ penukúndo họ̀nmẹ̀ po nuwiwa whẹndo ahọlu tọn lẹ po, whẹho ajọwiwa tọn lẹ, podọ lẹdo he to hùwaji Allada tọn lẹ po (ehe zọn bọ otẹ̀n enẹ do yin otẹ̀n titengbe de nado wanu dopọ hẹ omẹ Europe tọn lẹ).

Nuwadopọ hẹ otò devo lẹ

Nuwadopọ he tin to Dahomey po otò devo lẹ po lẹ gẹdẹ podọ e nọ saba sinai do ajọ́ kanlinmọ sisà tọn dasá Ohù Atlantik tọn ji ji.

Brazil

To owhe 1750 mẹ, Ahọluduta Dahomey tọn do azọ́ndenamẹ jijọho tọn de hlan Brazil, to whenue otò lọ gbẹ tin to gandudomẹji omẹ Portugal tọn lẹ tọn glọ, nado sọgan vọ huhlọ́n na nuwadopọ jijọho nọ tọn lẹ, to nujijọ he dekọtọn do aṣẹpatọ jijọho tọn Portugal-Brazil tọn lẹ yinyan jẹgbonu, to 1743. Tito ajọwiwa tọn wutu wẹ zọ́n bọ gbèkọndopọ do yin afọdona, "po yanwle lọ po nado wleawuna kọndopọ pẹkipẹki de hẹ aṣẹpatọ Portugal tọn lẹ po ajọ́watọ he nọ họ̀ kanlinmọ lẹ he nọ nọ̀ Brazil lẹ po, podọ nado hẹn ẹn diun dọ ye zindonukọ̀n nado nọ họ̀ kanlinmọ he Dahomey hẹnwa lẹ kakati ni yin dehe ahọluduta devo lẹ hẹnwa lẹ". Dahomey wẹ yin otò awetọ - Portugal wẹ yin tintan - he mọ mẹdekannujẹ yí sọn Brazil si to 1822.

Francisco Félix de Sousa, he yin ajọ́watọ kanlinmọ tọn Brazilnu de, wa lẹzun tonudọtọ nukúndeji de to Dahomey to whenue e gọalọna Ahọlu Ghezo nado hò aṣẹpipa yí godo.

France

To 1894, Ahọlu godo tọn, Béhanzin, jogbè to Alfred-Amédée Dodds nukọ̀n

To 1861, ponọ̀ tọji tọn gandudu Britain tọn lẹ, he to lilẹpe bo to ṣisọ́ mẹhe nọ tunafọ̀ gbedide he sọta ajọ́ kanlinmọ tọn, tọ́nawhàn ahọluduta Porto Novo tọn, he yin dopo to mẹjidugando Dahomey tọn lẹ mẹ. Todin Porto-Novo biọ hihọ to France si, podọ France lẹzun hihọ́basinamẹtọ etọn to 1863. Etomọṣo, nudide ehe yin agọjẹdo gbọn Ahọlu Béhanzin, mẹhe tẹkudeji dọ Porto-Novo gbẹ tin to gandudomẹji Dahomey tọn glọ. Whẹ̀ho devo he sọ dọ̀n kùnṣẹ̀n-kùnṣẹ̀n wá wẹ ninọmẹ Cotonou tọn, tọjihun glintẹn de he omẹ France tọn lẹ yise dọ emi wẹ tindo jlọjẹ nado pàṣẹ do de sọgbe hẹ alọdowemẹ gbèkọndopọ tọn de he afọzedaitọ Dahomey tọn de ko he tin to Whydah ko doalọ wutu. Dahomey dovọ́na nue omẹ̀ France tọn lẹ lọsu to didọ̀ lẹpo bo zindonukọ̀n nado to sọ̀ji-kuẹ́ lẹ yí tọjihun-glintẹn lọ. Dẹ́sọ́-dẹ́mẹ ehe lọ wa sinyẹn deji kaka bo wa dekọtọn do Awhàn Tintán France tọn sọta Dahomey lọ to 1890, bọ France-nu lẹ duto awhàn lọ ji. Dahomey yin hinhẹn gánnugánnu nado doalọ gbèkọndopọ he dohia dọ yé ko jo Porto-Novo po Cotonou po do alọ France-nu lẹ tọn mẹ. Etomọṣo, Dahomey gbẹ lẹkọwa tọ́nawhàn lẹdo lọ bosọ dovọ́na whẹ̀domẹ France-nu lẹ tọn, ehe fọ́n Awhàn Awetọ France tọn sọta Dahomey lọ dote to1892. Ahọluduta lọ ṣíawhàn to 1894, e wa yin yiyidogọ na ahọluigba he tin to aṣẹpipa and France tọn glọ lẹ taidi French Dahomey, podọ Ahọlu Béhanzin yin zize yì kanlinmọgbenu to Algeria.

Portugal

Tòdaho fibẹtado omẹ Portugal tọn lẹ tọn he tin to Ouidah yin gbigbakija gbọn awhànpa Dahomey tọn dali to 1743 to whenue e tọ́nawhàn todaho lọ, todin Ahọlu Tegbesu tindo ojlo nado hẹn gbèkọndopọ yetọn po Portugal po jẹ̀ yọyọ. Dahomey sẹ́ e whè gbau afọ̀zedaitọ atọ́n do Portugal po Brazil po to owhe 1750, 1795, 1805, 1811 po 1818 po tọn lẹ gblamẹ, po yanwle nado tindo hodọdopọ po gbèkọndopọ lẹ po do tito ajọwiwa kanlinmọ tọn gbọn Atlantik ji lọ ji. Azọ́ndenamẹ ehelẹ wa wleawuna gbèkọndopọ he lodo lẹ to ahọlu Dahomey tọn lẹ po ahọlu Portugal tọn lẹ po ṣẹnṣẹn, podọ nunina lẹ nọ yin bibasi to ṣẹnṣẹn yetọn. Ahọlu Portugal tọn wẹ nọ penukúndo akuẹzinzan po adọ́tẹn afọzedaitọ Dahomey tọn lẹ tọn he dán gbọn Lisbon po Salvador, Bahia po ṣẹnṣẹn lẹ tọn go. Afọzedaitọ owhe 1805 po 1811 po tọn lẹ hẹn wekanhlanmẹ lẹ wa sọn Ahọlu Adandozan, mẹ wle omẹ Portugal tọn delẹ do ganpamẹ to tatọ́-tẹnnọ̀ Dahomey tọn he yin Abomey mẹ bo biọ to Portugal si nado wajọ́ to Ouidah kẹdẹ. Portugal dopà nado yinuwa sọgbe hẹ obiọ etọn kiki eyin dọ e tún mẹhe e wle do gànpamẹ lẹ dote.

Wekanhlanmẹ he dite bosọ gọ́ na nuagokùn tauntaun lẹ de he wa sọn Ahọlu Adandozan dè to azán 9 Kọ́yànsun 1810 tọn dohia dọ tindo oyẹnẹn gando Awhàn Napoleon tọn lẹ (Napoleonic Wars) po kanlinmọgbenu-yìyì whédo ahọlu Portugal tọn to Brazil go ganji, podọ e dọ dọ̀ e vẹna emi dọ emi ma penugo nado gọalọna whédo ahọlu Portugal tọn tọn to awhàn yetọn sọta France whenu.

• "...Madẹnmẹ linlin lẹ wá bo dọ dọ̀ Hiẹ Ahọlu Gigonọ po Whédo Ahọlu tọn po he ko yin hinhẹn zun gàntọ lẹ na omẹ France tọn lẹ, mẹhe hò Lisbon yí, gọna Ahọlu Spain tọn, ko jẹ kọlẹwa whé ji. Ojlẹ delẹ wayì podọ ohún devo wá bosọ hẹn linlin devo lẹ wá dọ Hiẹ Ahọlu Gigonọ to pọmẹ hẹ Oklúnọ Mìtọn Ahọsi Daho Portugal tọn ko dedó Tòdaho Bahia tọn mẹ, to hihọbasinamẹ omẹ England tọn lẹ po Ponọ̀ tọji tọn Portugal tọn lẹ tọn po glọ. Enẹgodo ojlẹ devo lẹ sọ wayi podọ ohún devo hẹn linlin lẹ wá dọ a ko sẹtẹ̀n yì Rio de Janeiro, fie mí yọnẹn dọ Duke (kavi kọmẹgán) Cadaval tọn ku te, ehe ka vẹna mi taun podọ N'jlo dọ a ni mọ̀ homẹmiọnnamẹ yí sọn deè... nue vẹna mi hugan wẹ yindọ N'masọ yin kọmẹnu Gigonọ Mítọn tọn ba, podọ nugomape lọ nado zinzọnlin to aigba he lodo ji nado yí alọ̀ ṣie lẹ do gọalọna we, enẹwutu ojlo ṣie ma whè, dile tofi N'ko fùnawhàn susu lẹ dogbó ṣie lẹ godo fi..."

To Zẹemẹ gigọ nina gando lehe e gbawhàn ahọlu akọta agbawlẹ́nhẹmẹtọ Aflika tọn de tọn godo, Adandozan dọna omẹ Portugal tọn lẹ dọ,

• ...N'na linlin ehe lẹpo na mí dẹ̀n dó midelẹ taun wutu, dó linlin he gando Awhàn lọ lẹ go hlan mi, podọ ga linlin he gando awhàn he fùn akọta France tọn lẹ po akọta devo lẹ po tọn, họmẹ ṣie na hùn nado sehó gando yẹ go.

United Kingdom

Dahomey lẹzun kẹntọ de na Ahọluigba Britain tọn to whenue kanlinmọ bibẹpli yin alọhẹndotena to gblagbla owhe kanweko 19tọ tọn whenu. Omẹ Britain tọn lẹ do wẹnsagun lẹ hlan Dahomey, po yanwle lọ po nado diọlinlẹnna Ahọlu Ghezo nado dè gbẹtọ yiyi do sanvọ́ po ajọ́ kanlinmọ sisà tọn po sẹ̀ sọn aimẹ. Ghezo ma kọngbedopọ hẹ obiọ omẹ Britain tọn lẹ tọn to afọdopolọji, etomọṣo e tẹnpọn nado hẹn nuwadopọ họntọnjihẹmẹ tọn etọn hẹ omẹ Britain tọn lẹ go gbọn godoninọna nukọ̀nyiyi ajọ́ yọyọ odé-mi sisà tọn lọ dali. To 1851, Ponọ̀ Ahọlu tọn (Royal Navy) lẹ degbè dọ yè ni súali tọji tọn do Dahomey, ehe sisẹ Ghezo nado doalọ gbèkọndopọ he dè kanlinmọ lẹ bibẹ sọyi togodo sẹ̀ to afọdopolọji de mẹ to 1852. Etomọṣo, gbèkọndopọ lọ yin gbigbà bọ vivẹnudido nado wajọ́ kanlinmọ sisà sọ zindonukọ̀n to 1857 po 1858 po.

Whenuho-kàntọ Martin Meredith yihodọ sọn Ghezo numẹ dile e to hodọna omẹ Britain tọn lẹ, e dọmọ:

• "Ajọ́ kanlinmọ tọn wẹ ko yin nunọwhinnusẹ́n he to anadena omẹ ṣie lẹ. Ewọ wẹ yin asisa gigo po adọ̀kun yetọn po tọn. Ohàn yetọn lẹ nọ pagigona awhàngbigba yetọn lẹ podọ otàn lehe yé gbawhàn kẹntọ de tọn bosọ bẹ yé yì kanlinmọgbenu tọn lẹ wẹ onọ̀ lẹ pìn na ovivu lẹ nado klọ yé na yé nido yawu yihọ̀".

To azọ́ndenamẹ wẹnsagun tọn yì Dahomey de whenu to 1849, Awhangán Fredrick E. Forbes he yin Ponọ̀ tọji tọn Ahọlu tọn mọ viyọnnu kanlinmọ de yi sọn Ahọlu Ghezo de taidi "nunina" de. Yé wa do yinkọ lọ Sara Forbes Bonetta na ẹn to godo mẹ podọ e lẹzun viyọnnu sọdodóvi de na Ahọsi Victoria.

Amẹlika

To whenue Amẹlika jẹ mẹdekannu to 1776 godo, e dè aṣẹdai de tọ́n he doṣẹ́n sọta mahẹ tintindo to ajọ́ kanlinmọ tọn wiwa dohlán togodo gọna Osẹ́n he Gbẹkọ̀ Kanlinmọ lẹ Hinhẹn biọ Otò lọ mẹ de ehe Togán Thomas Jefferson doalọ to 1807. Gbọnmọ́ dali, Amẹlika ma wleawuna nuwadopọ gbèkọndopọ tọn depope he Ahọluduta Dahomey tọn pọn gbede. Etomọṣo, Dahomey wẹ tọjihun he bẹ kanlinmọ lẹ godo tọn he yè yọnẹn dọ e biọ Amẹlika gbọn nuglọ bosọ bẹ ogbẹ́ kanlinmọ 110 tọn lẹ de lọ wa sọn, ehe yin hihọ́ ojlẹ dindẹn to ajọ́ kanlinmọ tọn wiwa gbigbẹdai godo. Nujijọ lọ yin nudego to linlinwe The Tarboro Southerner tọn mẹ to azán 14tọ Liyasun, 1860 tọn. To azán 9tọ Liyasun, bato de he nọ yin Clotilda, ehe yin anadena gbọn William Foster dali, wá tọtó Mobile tọn to Alabama, bo bẹ agbàn kanlinmọ tọn godo tọn he yin hinhẹn biọ Amẹlika gbọn godo lẹ wá sọn Ahọluduta Dahomey tọn mẹ. To 1858, dawe de he nọ yin Timothy Mather basi to owùnọ de po hagbẹ lẹ po dọ mahopọnna dọ osẹ́n he dọ dọ̀ tito ajọwiwa kanlinmọ tọn ni yin alọhẹndotena de tin to aimẹ, emi lẹ sọgan hẹn kanlinmọ lẹ wá sọn Aflika awuyẹyẹ-afọyẹyẹ.

To whenue e to zẹemẹ basi gando lehe kanlinmọ lọ lẹ jẹ̀ e si gbọn tọn, Nukọ̀ntọ William Foster kàn do kandai-we etọn mẹ to 1860 dọmọ, "sọn finẹ N'yì dọnu dó Ahọlu Dahomey tọn.