Tafalla

Tafalla

Gabaltzika (eu)
Localización
42°30′48″N 1°42′17″O
Estado	España
Comunidade foral	Navarra
Capital de	Q16382552
Capital	Tafalla
Poboación
Poboación	10.698 (2023) (108,84 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Mancomunidade de Mairaga-Zona Media/Erdi Aldea Mancomunidade de Servizos Deportivos e Socioculturais da Zona Media de Navarra Zona mixta de Navarra
Superficie	98,29 km²
Altitude	421 m
Comparte fronteira con	Pueyo Falces Olite San Martín de Unx Miranda de Arga Larraga Berbinzana Artajona Leoz
Organización política
• Alcalde	Jesus Maria Arrizubieta Astiz (en) Q99843060 Cristina Sota Pernaut (en)
Identificador descritivo
Código postal	31300
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	31227
Páxina web	tafalla.es

Tafalla é unha cidade e municipio de Navarra. Está situada no meiriñado de Olite. É a cabeza do Partido xudicial de Tafalla e da comarca da súa mesmo nome. Está á 35 km ao sur da capital, Pamplona. Inicialmente estaba adscrita á zona non vascófona pola Lei Foral 18/1986, mais, en xuño de 2017, o Parlamento navarro aprobou o paso de Tafalla á Zona mixta de Navarra mediante a Lei Foral 9/2017.

Xeografía

A cidade de Tafalla está situada no sur da Navarra Media Central. É un lugar de paso ou de encontro do meridional mediterráneo e o setentrional atlántico. O antigo Saltus Vasconum (época romana) boscoso ábrese ao Ager Vasconum pola porta do Congosto. O seu núcleo urbano levántase no cruzamento de dúas rutas importantes: O eixo Norte-Sur, que une Pireneos-Pamplona con Tudela e o eixo Leste-Oeste, que une Sangüesa con Estella.

Comunicacións

Tafalla está comunicada con Pamplona coa estrada nacional N-121 e coa Autoestrada de peaxe AP-15, Estas dúas vías tamén a comunican con Tudela, Madrid e Zaragoza. Con Estella e Sangüesa pola NA-132. E tamén por vía férrea, con destinos varios como Pamplona, Castejón, Tudela de Navarra, Barcelona, Vigo, Madrid. Con diferentes tipos de trens, desde proximidades, Talgos e os máis modernos Altarias recentemente substituídos polo modelo Alvia (con viaxes a Madrid e Barcelona).

Así mesmo consta con Servizo Municipal de taxi.

Mugas

O municipio de Tafalla limita: ao noroeste con Artajona, ao nordeste con Pueyo e o Municipio de Leoz, ao leste con San Martín de Unx, ao sueste con Olite, ao sur con Falces, ao suroeste con Miranda de Arga e ao oeste con Berbinzana e Larraga.

Demografía

A data 1 de xaneiro de 2020, Tafalla contaba con 10.621 habitantes (5.279 homes e 5.342 mulleres),

Evolución da poboación

1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2006	2008	2017	2020
5.638	5.575	5.696	5.938	5.824	6.109	6.815	7.165	8.888	9.957	10.172	10.274	10.500	11.296	10.638	10.621

Historia

Prehistoria

Un estudo realizado en 1998 demostrou a presenza humana no municipio durante o Calcolítico (Eneolítico), hai aproximadamente entre 4.500 e 3.700 anos. Estes asentamentos deberon ser temporais. Ata a Idade do Ferro (900-300 a.C.) non se atoparon restos de asentamentos estables na zona. Dos oito asentamentos que deberon ter lugar na zona destaca o de Valmediano, que debeu ser unha auténtica cidade fortificada ou o de Romerales, no que se revela unha continuidade de asentamento ata a época romana.

Idade Antiga

Durante a dominación romana debeu ser chamada Tubala aínda que de varias hipóteses sobre a verdadeira orixe do seu nome, é moi probable que sexa de orixe árabe (Al-Tafaylla) que quere dicir "Cinceiro" en sentido amplo.

Idade Media

A primeira mención histórica de Tafalla data do século X en que foi nomeada na Crónica de Arib Ibn Sad, que narra unha visita de Abderramán III a Tafalla nunha expedición contra o Reino de Pamplona, no ano 924.

No ano 1043 tras a vitoria do rei García III de Nájera coa axuda dos tafalleses contra Ramiro I de Aragón e árabes aliados, concédese aos tafalleses o título de Nobres, Leais e Esforzados, a batalla tivo lugar no campo de Barranquiel. Por mor desta vitoria radica a Romaría ao Santuario da Virxe de Ujué. Sancho Ramírez outorgou a tafalla os seus primeiros foros que foron posteriormente confirmados por Sancho o Sabio (ano 1157) e Teobaldo II (ano 1255). Sancho VII o Forte outorga outro Foro aos tafalleses, librándoos de toda pecha e servizo real, mediante censo estipulado.

Carlos III o Nobre concedeu o privilexio de celebrar feira no ano 1418 e en 1423 outórgalle o título de Boa Vila dándolle un asento en Cortes e eximindo ao os tafalleses de toda servidume, ao declaralos Francos. Na Guerra Civil de Navarra Tafalla estivo no bando beamontés, defendendo os dereitos de Carlos Príncipe de Viana, aínda que tras a invasión castelán-aragonesa defendeu aos reis lexítimos de Navarra fronte aos invasores.

Filipe IV outorgou a tafalla o título de cidade con asento en Cortes no ano 1636. Durante a Guerra da Independencia a cidade foi un lugar estratéxico importante pola súa proximidade a Pamplona e foi ocupada polos franceses no ano 1808, converténdoa en cuartel. Cruchaga en 1811 e para rematar Espoz e Mina en 1811 e 1812 penetraron na cidade. Nun bombardeo que realizou este último destruíronse o convento de San Francisco e o Castelo-Palacio construído no século XV por orde de Carlos III o Nobre, como residencia dos reis navarros. Os restos que quedaron foron demolidos para edificar a actual Praza de Navarra no ano 1856. Esa mesma importancia estratéxica tamén a tivo Tafalla durante as Guerras Carlistas.

Tafalla foi declarada cabeza do Partido Xudicial polas Cortes do Reino en 1836. Tafalla sufriu importantes inundacións en 1833 en que rompeu a presa do Congosto e en 1886, con importantes perdas.

Nos dous últimos terzos do século déronse os pasos necesarios para dotar á cidade dos servizos urbanos modernos, como a instalación de iluminación pública con farois de petróleo (1843), establecéronse os serenos (1846), construír a Praza de Navarra (1856)), inaugurouse o ferrocarril que une Pamplona e o Ebro (1860), o telégrafo (1862), abriuse en 1866 a ponte para enlazar a estación e a cidade sobre o río Cidacos e instalouse anos despois a luz eléctrica (1895). Entre os últimos anos do século XIX e os primeiros do século XX abríronse o Casino Español (1922), O Teatro Gorriti (1909), que foi pechado en 1986, organizáronse liñas de autobús e instaláronse dous centros de ensino, o Colexio dos PP Escolapios (1883) e o Colexio San José das Fillas da Cruz (1888).

Política e administración

Administración municipal

A administración política da cidade lévase a cabo mediante un Concello de xestión democrática na que se escollen os concelleiros cada catro anos por sufraxio universal. O censo está composto por tódolos residentes empadroados nel maiores de 18 anos, tanto nacionais de España como dos outros países membros da Unión Europea. Segundo o disposto na Lei de Réxime Electoral Xeral, que establece o número de concelleiros elixibles en función da poboación do concello, a Corporación Municipal está composta por 15 concelleiros. A Casa do Concello está localizada na Praza Francisco de Navarra.

Resultados das eleccións municipais en Tafalla

Partido político	2019		2015		2011		2007		2003		1999		1995
	Votos %	Edís	Votos %	Edís	Votos %	Edís	Votos %	Edís	Votos %	Edís	Votos %	Edís	Votos %	Edís
Navarra Suma (NA+)	24,97	5	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	24,89	5	39,84	8	30,45	6	-	-	-	-	-	-	-	-
Partido Socialista de Navarra-PSOE (PSN-PSOE)	19,39	3	11,28	2	17,83	3	18,84	4	23,09	4	24,58	5	29,65	6
Iniciativa por Tafalla (IT)	14,35	2	14,23	2	5,06	1	10,93	2	-	-	-	-	-	-
Coalición Electoral Izquierda-Ezkerra (I-E(N))	6,14	1	6,79	1	4,34	0	4,76	0	20,74	4	7,85	1	3,63	0
Geroa Bai (G-Bai)	5,84	1	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Podemos (PODEMOS)	3,43	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Unión del Pueblo Navarro (UPN)	-	-	24,28	4	34,93	7	35,34	7	29,29	5	38,16	7	36,91	7
Partido Popular (PP)	-	-	1,04	0	4,21	0	-	-	-	-	-	-	-	-
Nafarroa Bai (Na-Bai)	-	-	-	-	1,81	0	13,27	2	-	-	-	-	-	-
Partido Nacionalista Vasco/Eusko Alkartasuna (PNV/EA)	-	-	-	-	-	-	-	-	8,21	1	6,24	1	-	-
Convergencia de Demócratas de Navarra (CDN)	-	-	-	-	-	-	1,03	0	-	-	2,41	0	-	-
Tafalla Berri (TB)	-	-	-	-	-	-	-	-	16,65	3	-	-	-	-
Euskal Herritarrok (EH)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	19,29	3	-	-
Herri Batasuna (HB)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	16,12	3
Eusko Alkartasuna (EA)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	7,36	1
Plataforma de los Independientes de España (PIE)	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3,27	0

Alcaldes

Estes son os alcaldes de Tafalla desde as eleccións de 1979:

Mandato	Nome do alcalde	Partido político
1979-1983	Javier Baztán Gorría	APE
1983-1987	Pablo Jurío	PSN-PSOE
1987-1991	Pablo Jurío	PSN-PSOE
1991-1995	José Iribas Sánchez de Boado	UPN
1995-1999	Luis Valero Erro	UPN
1999-2003	Luis Valero Erro	UPN
2003-2007	María Teresa Mañú Echaide	PSN-PSOE
2007- 2011	Cristina Sota Pernaut	UPN
2011- 2015	Cristina Sota Pernaut	UPN
2015- 2019	Arturo Goldaracena Asa	EH Bildu
2019-	Jesús Arrizubieta Astiz	EH Bildu

Economía

• Agricultura: segundo os últimos datos do censo 207 persoas dedícanse á agricultura e gandería en Tafalla, representando o 6,1 % da poboación ocupada.

O sector agrícola e gandeiro en Tafalla dispón dunha superficie de 9.832 ha, das cales 9.477 son superficie rústica (representando o 96,4% da superficie municipal total). O valor catastral desta última é de 1.432.352.050 pesetas. As 7.263 parcelas nas que se divide a superficie pertencen a 1.504 titulares.

• Gandería: o gando en Tafalla é principalmente bovino (75%), ovino (ovella rasa e algunha cabra), porcino e avícola. En menor cantidade tamén hai tamén coellos e cabalos.

Dáse a circunstancia de que bastantes gandeiros dispón tamén de tenda de carne, co cal a súa actividade non só se concentra no sector primario senón que se estende tamén ao terciario.

• Industria: o sector secundario representa en Tafalla o 68,9 % das persoas ocupadas.

• Comercio: o sector terciario representa a un 25% da poboación activa en Tafalla. En 1990 existían uns 247 establecementos comerciantes polo miúdo.

Monumentos

Monumentos civís

• Casa dos Mencos: o Palacio linda co convento de Recoletas ao que se une mediante un arco. Conforma un gran bloque cúbico de cadeirado de dúas alturas máis un ático. Articulado por fiestras rectas, fóra da porta principal que consta dun arco de medio punto e está colocada no centro da planta baixa. Sobre el, na parte máis alta do edificio, hai colocado un escudo que leva as armas dos Mencos. O edificio ten encostado en escuadra un torreón prismático de cantería, que aproveita na súa parte baixa estruturas dun antigo torreón medieval, posible resto da antiga muralla de Tafalla. O corpo alto, concibido a modo de miradoiro, articúlase por arcos de medio punto sobre alicerces.
• Palacio dos Marqueses de Falces: foi comprado pola cidade en 1656 e foi utilizado como sede do concello ata que este trasladouse á actual Casa Consistorial en 1856. Aínda que alterado e degradado na súa fisionomía exterior, pois foi derrubado en 1933, mantéñense aínda en pé as catro esquinas, cerca do Portal do Río.
• Palacio do Marqués de Feira: foi construído a finais do século XVIII en estilo neoclásico. O primeiro corpo é de perpiaños e ademais consta doutros dous máis un ático de ladrillo, todos eles con vans rectos. Os balcóns do segundo corpo están rematados por frontóns curvos (excepto o central que é mixtilíneo) e os restantes presentan marcos rectos, culminando o edificio unha cornixa sobre tacos. Na parte central da fachada hai colocado un escudo de pedra coas armas do Marqués de Feria. A escaleira é unha caixa barroca de finais do século XVIII con planta cadrada e cuberta plana, e está á súa vez decorada cun grande escudo do marqués de Feria.
• Restos da Muralla: a muralla comezouse a construír en tempos de Carlos II o Malo e Carlos III o Nobre ampliouna. Constaba de ... con muros almenados e con macizas torres. Aínda se pode reconstruír o seu perímetro no actual trazado urbano. Do recinto quedan restos detrás do Concello, tamén na rúa Recoletas, onde se aproveitan torreóns cúbicos de grandes perpiaños; así mesmo hai un hastial importante de muro fronte a Recoletas e ao palacio dos Mencos. Este último pódese identificar coa antiga porta de Berbinzana, unha das principais de acceso ao recinto. Do resto das fortificaciones existentes como o Castelo-Palacio ou o Convento de San Francisco non quedan vestixios.
• Praza de Navarra: construída no mesmo terreo que se levantou o Castelo-Palacio dos Reis de Navarra en 1856. O conxunto arquitectónico está presidido pola Casa Consistorial construída no mesmo ano e está formado por tres fachadas con soportais e balcóns.
• Casa de Cultura Garcés dos Fayos: situada nun antigo caserón coñecido como "A Rentería".

Monumentos relixiosos

• Igrexa de Santa María: é de estilo románico, foi edificada no século XIII co nome de San Salvador e tras unha reforma levada a cabo no ano 1556 pasou a denominarse Santa María. Tamén se realizou unha reforma en 1730 acompañada dunha ampliación. Destaca dentro dela o magnífico retablo que adorna o altar maior, máximo expoñente da obra do xenial artista Juan de Anchieta, a escultura do "Cristo do Miserere", tamén de Anchieta, así como o perpiaño do coro, datado de 1760 e a popular escultura inacabada de San Sebastián correspondente ao século XV.
• Igrexa de San Pedro: é a máis antiga da cidade e está documentada desde 1157. A súa interesante portada principal de cinco arcos apuntados atópase moi deteriorada. No seu interior, consérvase o Retablo da Visitación, de estilo gótico, atribuído ao pintor Joaquín Oliveras así como varios de estilo barroco. A igrexa de San Pedro está, desde finais de 2006, presidida polo retablo que anteriormente estaba na Igrexa de Recoletas. Trátase dunha monumental obra do século XVI, realizada por Roland de Mois e Paul Ezchepers, mestres flamengos que traballaban en España por orde do duque de Villahermosa, que estivo emprazado orixinariamente no Mosteiro da Oliva.
• Convento das concepcionistas Recoletas: foi construído en 1673 aínda que o convento foi fundado no ano 1667 por disposición testamentaria de María Turrillas Hebra, esposa de Carlos Martín de Mencos, nun terreo próximo ao seu palacio, co que se comunica cun monumental arco de ladrillo construído sobre a actual estrada xeral. A igrexa, é de estilo barroco. Nel había un retablo flamengo do século XVI, obra de Roland de Mois procedente do Mosteiro da Oliva, que foi adquirido polo conde de Guenduláin actualmente o retablo foi trasladado en 2005 á igrexa de San Pedro tras ser cedido á cidade de Tafalla pola comunidade relixiosa. O edificio é propiedade municipal desde o verán de 2004.
• Igrexa dos Escolapios: foi antigamente convento dos capuchinos. Construída a finais do século XVIII, ten planta de cruz latina con nave única de catro tramos, con cabeceira e brazos de cruceiro rectos. Ten un coro alto aos pés, colocado sobre un arco rebaixado. A bóveda é de medio canón. Sobre o cruceiro hai unha cúpula elíptica rebaixada con tezas radiais. Na segunda metade do século XVIII engadíronse dúas capelas de estilo barroco.
• Ermida de San Nicolás: son os restos do palacio de Sonsierra, edificado en torno ao século XI, nun estilo protogótico con influencia do Císter. Consta dunha soa nave con cabeceira recta aberta por un van de arco apuntado. Tres fiestras semellantes colocadas nos muros laterais. A cuberta plana é moderna. A porta constitúe un arco apuntado con imposta de aspas na súa trasdós e está apoiada en grosas columnas con capiteis cistercienses de pencas esquemáticas, moi bastos. Sobre a porta hai restos de dous cans.
• Ermida de San Gregorio: a súa orixe é de finais do século XVI, Pero levou a cabo unha importante remodelación realizada a fins do século XIX en estilo neoclásico que lle dá o seu aspecto actual. A planta é rectangular cunha nave única articulada en catro tramos e cabeceira recta. Consta de arcos fajones rebaixados colocados sobre unha cornixa. A bóveda é de canón rebaixado. Os muros exteriores son de perpiaños. Ten na cabeceira un retablo de San Gregorio de estilo neoclásico. A imaxe de San Gregorio é unha obra romanista do século XVI.
• Ermida de San José: foi construída no ano 1879, ten unha nave de tres tramos con cabeceira poligonal e coro alto colocado aos pés. Consta de dúas pequenas capelas a ambos os dous lados, a cubrición, plana nas capelas, é de bóveda de crucería rebaixada sobre piares na nave e gallonada na Capela maior. As paredes teñen pequenos perpiaños articulados por finos contrafortes. Aos pés abre a porta de medio punto e sobre ela un gran rosetón circular, culminando o muro unha sinxela espadana de arco rebaixado que remata nunha cruz. Tamén son de medio punto as fiestras dos muros laterais, todo o cal confire ao exterior un estilo ecléctico.

Cultura

• Banda de Música "A Tafallesa"

• Grupo Animación Popular Turrumbal - Herri Animazio Turrumbal Taldea

Deportes

Equipos

• Pena Sport (fútbol): fundouse en 1925, resultando da unión dos diferentes clubs deportivos que existían en Tafalla. O seu actual estadio, "San Francisco", inaugurouse o día 26 de marzo de 1951, nun partido que enfrontou á Pena Sport co Athletic de Bilbao de Telmo Zarra e compañía. Chegou a dezaseisavos de final da Copa do Rei en 2006-07, caendo eliminado pola o C.A. Osasuna, nun singular derby entre equipos navarros.
• Club Baloncesto Tafalla
• Club Balonmán Tafalla

Instalacións deportivas

• Cidade deportiva: conta co Velódromo cuberto "Miguel Induráin", que é o único existente en Navarra. Piscina cuberta. Piscina de hidromasaxe. Salas de Bicicleta estática e musculación. Sauna etc.
• Frontón Ereta, xunto coas Piscinas de verán con dous vasos de 33 e 25 m de longo, máis piscina de chapoteo.
• Polideportivo cuberto, con campo exterior para a práctica de futbito, balonmán, baloncesto etc. da Escola de Formación Profesional
• Frontón dos PP. Escolapios, con campo exterior para a práctica de futbito, balonmán, baloncesto etc.
• Polideportivo cuberto e Pistas de Atletismo do Colexio Público Comarcal.
• Frontón da Ikastola Garcés dos Fayos

Festas

• Festas patronais: as festas desenvólvense entre os días 14 e 20 de agosto. O día 15 de agosto celébrase o día da nosa Señora da Asunción e o 16 de agosto, o día de San Sebastián, ambos son patróns da Cidade. Durante as Festas se celebrán desde época inmemorial Peches cos Touros que se han de lidar pola tarde, como en Pamplona.
• San Sebastian o seu patrón celébrase o 20 de xaneiro. a noite anterior os tafalleses reúnense a cear como parte da súa celebración.
• Celébranse Feiras de gando, principalmente cabalar, o 9 de febreiro (a máis importante) e o 25 de outubro.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Concello de Tafalla - Páxina Web Oficial
• Tafalla Arquivado 08 de maio de 2021 en Wayback Machine. Páxina web de Tafalla non oficial