Concejo de la Mesta

Pastos de montaña en Villafranca de la Sierra (Ávila, España). Obsérvase o paso das canellas, un curral para a recollida do gando e un chozo de pedra onde se refuxiaban os pastores dos rigores do tempo.

O Honrado Concejo de la Mesta, foi unha asociación de pastores e gandeiros de León e Castela creada en 1273 por Afonso X o Sabio á cal outorgoulle importantes privilexios como quedar eximidos do servizo militar e tamén de testemuñar nos xuízos e, o máis importante, dereitos de paso e pastoreo.

Antes da súa creación, os pastores reuníanse en asembleas ou consellos denominados mestas (unha das acepcións en galego é a de "elementos numerosos e xuntos", como mestura) en diversas localidades dúas ou tres veces ao ano coa fin de tratar dos negocios relacionados cos seus gandos ou goberno económico, e para distinguir e separar os mestencos (animais sen dono coñecido) que se mesturaron.

Durante a Idade Media e co paso do tempo, engádense novos privilexios reais á Mesta, como pasará a ser coñecida, xunto cunha fiscalización especial para protexela dos agricultores, o que provocou longos e incontables preitos até o ano 1836, en que foi aboliu por ser un resaibo do Antigo Réxime.

A Mesta foi considerada unha das agrupacións corporativas ou gremios máis importantes de Europa da Idade Media e o primeiro gremio gandeiro, aínda que existiron corporacións locais de gandeiros anteriores en Aragón (Casa de Gandeiros de Zaragoza).

As orixes da Mesta: debate historiográfico

As diferentes correntes historiográficas definiron distintos discursos sobre como ten orixe a Mesta máis aló do puramente institucional, atendendo esencialmente a cales foron os feitos que deron lugar á creación da propia institución. A relevancia deste estudo fíxose patente ante a diverxencia das análises dos diferentes historiadores, sobre todo, na elaboración do discurso historiográfico sobre a "Crise do século XVII". Aparecen varias interpretacións sobre este feito:

• Na explicacións das casuas sobre o decaemento da monarquís hispánica no século XVII, os estudos de Vicens Vives no seu Manual de Historia Económica de España, entre outros, estableceron que a Mesta nacera como unha organización democrática de pequenos gandeiros e propietarios que son reunidos por Afonso X por vez primeira en 1273. Así, a Mesta entenderíase como unha organización exclusivamente ou polo menos dominada polos gandeiros, até que Carlos V "no seu afán recadatorio", moldeou a institución para que fose controlada por grandes propietarios nobres e eclesiásticos.
• Outros estudos (Sobrequés, Reyna Pastor) expoñen liñas de investigación máis vencelladas ao que se denominou a "realidade social" da Mesta. Segundo esta tendencia, foron as orixes da transhumancia en Castela e a existencia dun conxunto de aristócratas ricos e eclesiásticos, donos de grandes rabaños, os que foron o xermolo da nova institución, fundamentalmente interesada en manter os privilexios da transhumancia. Isto explicaría, en parte, o proceso de conflito entre gandeiros e agricultores nunha loita de privilexios (que Sobrequés entende como equilibrada) e que finalizaría coa vitoria daqueles sobre estes.

A estas teses sobre as orixes da transhumancia hai que engadir o importante peso que algúns historiadores lle dan á aparición da ovella meiriña, cuxa la convertérase no principal produto de exportación de Castela durante varios períodos na Baixa Idade Media e a Idade Moderna. Tal é a súa importancia, que algúns historiadores consideraron que sen ovella meiriña non habería Mesta. Por iso, mostrouse importante entender a chegada da ovella meiriña á península, traída desde o Magreb, como intuíu Klein e como outros historiadores como Robert S. López buscaron demostrar. Non hai máis que elucubraciones sobre por que foi esta importada á nacente Mesta e non a Andalucía, moito máis cerca xeográfica e culturalmente co Norte de África; ou a Aragón, cuxas rutas comerciais xa coñecían a la de ovella meiriña, vendida, polo menos, en Tunisia.

A transhumancia: pastores e labregos

Na España medieval, durante a Reconquista, os reinos cristiáns e musulmáns estaban separados por unha franxa de territorio que podía chegar a ter até 100 km de longura, case despoboados, pois era terra de ninguén sometida a continuas incursións bélicas dos dous bandos. Nestas terras non valía a pena labrar, porque as campañas bélicas organizábanse durante o bo tempo, na época das colleitas, de modo que o máis probable é que, por uns ou por outros, acabasen dadas ao lume ou ao saqueo.

Este territorio aproveitábano os pastores, cuxo gañado podía moverse dun lugar a outro, practicando a transhumancia, de modo que o percorrían durante o outono e o inverno (tempadas frías) e, na tempada de campañas (primavera e verán), refuxiábanse nas montañas do norte, máis húmidas e que conservaban os seus pastos durante o tempo cálido, conseguindo formar unha gandaría moi importante. A base principal da importancia económica destes rabaños era a ovella meiriña, cuxa la, de gran calidade, era apreciada (e aínda o é) en toda Europa, así como a ovella churra, para carne. A la tiña como mercados máis importantes Medina del Campo e Burgos. Conforme avanza a Reconquista, estas terras vanse repoboando e laborando, mentres se establece outra franxa de terra de ninguén máis cara ao sur.

Afonso X o Sabio.

Cando o rei Fernando III deu un grande impulso á Reconquista (século XIII), incorporando aos seus reinos gran cantidade de territorio e facendo tributarios aos reinos "mouros" que quedaban, a terra de ninguén se converte en segura e os labradores roturan os pastos, prohibindo o paso dos gandos que se comían as plantas verdes. Tendo en conta que outra gran riqueza de Castela é o trigo, os reis (empezando polo sucesor de Fernando III, Afonso X o Sabio) vense na necesidade de promulgar leis para defender a uns e a outros, protexendo as colleitas en xeral, ao establecer camiños delimitados para o gando entre as terras cultivadas (canellas, corgas, corredoiras, etc.) para facilita-la transhumancia e o paso entre unhas zonas de pastos e outras, xeralmente situadas en zonas de difícil roturación.

Historia da Mesta

Canella Real Leonesa Occidental no Val de Amblés, Ávila, España.

Antiga sede do Concello da Mesta, en Madrid. Actualmente alberga o ICAC.

As agrupacións de pastores e gandeiros fusionáronse na "Real sociedade de gandeiros da Mesta", segundo o privilexio de Afonso X o Sabio, en 1273 en Gualda, aínda que a súa denominación e regulamentación é de 1347, reinando Afonso XI. Como se dixo, coa súa creación tentábase evitar posibles conflitos entre agricultores e gandeiros, xa que estes últimos debían atravesar as terras dos agricultores cos seus rabaños dúas veces ao ano, producindo danos nos cultivos. Isto emendouse construíndo uns itinerarios concretos: os de maior anchura chamábanse canellas, e as máis importantes de entre elas chamábanse canellas reais, dando testemuño da súa creación polo rei.

Nas cortes de Toledo de 1480, decretouse deixar libre o paso de rabaños entre Aragón e Castela, manifestándose o papel preponderante que os Reis Católicos darían á Mesta. O mesmo ano, outro decreto outorgaba liberdade absoluta para o tránsito de gandos entre ámbolos dous reinos. Con isto non só pretendían protexer esta actividade, senón tamén incrementar os ingresos da coroa mediante o arrendamento e a venda de dereitos de pastos. A partir de entón, o presidente da Mesta sería o membro máis antigo do Consello Real.

Desde o ano 1500, a Mesta organizábase celebrando dúas asembleas ao ano, unha no sur da península entre xaneiro e febreiro, e a outra no norte, entre os meses de setembro e outubro. O labor destas asembleas era resolver principalmente asuntos de carácter interno como a organización das transhumancias próximas, orde de paso e a elección dos cargos que debían dirixir a Mesta.

O cargo principal era o de Presidente, os catro alcaldes de cuadrilla que o axudaban nas súas tarefas, e os alcaldes maiores. Tamén tiñan unha grande importancia os xuíces de comisión, encargados de xulgar e multar aos que non cumprisen a extensa normativa da Mesta. A nivel institucional, existe un gran descoñecemento sobre o funcionamento da Mesta, o que provocou todo tipo de especulacións respecto diso polo que xurdiu unha “lenda negra” que afirmaba que dende os Reis Católicos, a Mesta era unha máquina perfecta pola súa organización, atribucións e actuacións.

Foi unha organización moi poderosa debido aos privilexios que os reis lle concedían dado que a la era un importante produto de exportación de Castela a Europa, polo que se debía fomentar a produción de la, ás veces en detrimento da agricultura, co caso paradigmático de Estremadura, e a case desaparición da agricultura, previamente dominante.

A Mesta foi unha das causantes da deforestación sufrida na península ao longo da historia, xa que a gran cantidade de gando necesitaba moito pasto para se alimentar.^{[Cómpre referencia]}

A súa decadencia e posterior desaparición no ano 1836 tivo varios motivos:

• A perda do monopolio mundial de produción da la meiriña (la de alta calidade), por mor do roubo de gando durante a invasión de Napoleón, producindo a caída de prezos e a perda de mercados.
• Elevados prezos locais que fixeron que as exportacións da la empezasen a seren menos competitivas.
• Continuos conflitos entre gandeiros e a manufactura que, aos poucos, van tomando poder e vanlles limando certos privilexios.
• As guerras con Portugal, que limitaron o uso dalgunhas canellas.
• A crecente necesidade de diñeiro da Coroa, que fai que a Mesta perda privilexios de tipo económico.

Canellas reais

Principais Canellóns Reais de Castela e os seus equivalentes nos outros reinos españois.

As principais canellas reais polas que circulaba o gando da Mesta foron:

• Canella Real da Prata: partía de León, atravesaba Zamora, Salamanca, Béjar e dende alí dirixíase a Plasencia, Cáceres, Mérida e Badaxoz, con ramificacións até Portugal e Andalucía.
• Canella Real Leonesa Occidental
• Canella Real Leonesa Oriental
• Canella Real Soriana Oriental
• Canella Real Soriana Occidental
• Canella Real Segoviana: partía da Rioxa con dous ramais, o primeiro dirixíase ao suroeste por Burgos, Palencia, Segovia e Ávila, para unirse en Béjar coa leonesa, e o segundo partía de Cameros, pasaba por Soria, Sigüenza, O Escorial até Talavera de la Reina, continuando por un ramal cara a Guadalupe, Almadén e chegaba ao val do Guadalquivir.
• Canella Real Manchega: nacía en Cuenca coas chairas murcianas, atravesando A Mancha e parte alta da conca do Guadalquivir.
• Canella Real Conquense
• Canella Real de Fuengirola

Cando chegaban preto dos seus destinos, había toda unha morea de camiños menores, con diversos nomes segundo a súa importancia: cordas, cordeis, etc., para repartir o gando polas zonas de pastos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Anes, Gonzalo e García Sanz, Anxo (coords.). (1994) Mesta, transhumancia e vida pastoril. Madrid, Investigación e Progreso ISBN 84-8189-005-7
• Gómez Urdáñez, José Luis (1983). "Edad Moderna: Los Reyes Católicos". En García Prado, Justiniano. Historia de La Rioja. III. Edad Moderna y Edad Contemporánea. Logroño: Centro de Publicaciones Caja de ahorros. pp. 8–19. ISBN 84-7231-903-2. 
• Klein, Julius (1920). The Mesta: A Study in Spanish Economic History (PDF) (en inglés). Harvard University Press,. Archived from the original on 28 de xullo de 2011. Consultado o 14 de setembro de 2018. 
• Klein, Julius (1979). La Mesta: estudio de la historia económica española, 1273-1836. Col. Alianza Universidad. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-2237-0. 
• Diago Hernando, Máximo (2002). "La aplicación en la Sierra soriana del derecho de posesión mesteño a los agostaderos durante el siglo XVII" (PDF). Revista Española de Estudios Agrosociales y Pesqueros (REEAP) (Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación) (195): 61–79. ISSN 1575-1198. Consultado o 16-09-2018. 
• Díez Navarro, Andrés (1731) Quadernos de leis e privilexios do Honrado Concello da Mesta (edición facsímile) ISBN 84-7557-636-2

Ligazóns externas

• José Luís San Martín: A Loita polos pastos