Hawaii

Land:	USA
Alment mál:	Hawaiianskt og Enskt
Høvuðsstaður:	Honolulu
Størsti býur:	Honolulu
Innlimað:	21. august 1959
Guvernørur:	David Ige (D)
Stødd:	29,311 km²
Fólkatal (2014):	1,408,600
fyri km²:	82,6/km²
Tíðarzona:	UTC -10
Heimasíða:	Hawaii.gov

Staturin Hawaiioyggjar (Hawaiianskt: Mokuʻāina o Hawaiʻi, Enskt: State of Hawaii) er ein lutstatur í USA við 1,4 miljónum innbúgvum (2014). Hawaiioyggjar liggja langt úti í Kyrrahavinum - millum Norðuramerika og Japan – seks tíma flúgving úr Los Angeles í Kalifornia. Størsti býur og høvuðsstaður er Honolulu. Almennu málini eru tvey í tali, hawaiianskt og enskt. Í 8. øld nomu polynesar land á Hawaii. Enn búgva nógvir eftirkomarar teirra har. Hawaiioyggjar vóru til ár 1900 frælst kongaríki, men gjørdust tá tjóðveldi og komu í ríkisfelagskap við USA. Í 1959 gjørdust tær 50. veldið í USA. Flest fólk búgva á Oahu, men størsta oyggin er Hawaii.

At Hawaii eisini hevur verið bretskt hjáland, sæst m.a. væl á hawaiianska flagginum. Hawaiianska flaggið hevur bretska flaggið í ovasta vinstra teigi og síðan 6 linjur, eina fyri hvønn oyggj (Hawaiʻi, Oʻahu, Kauaʻi, Kahoʻolawe, Lānaʻi, Maui, Molokaʻi og Niʻihau). Mesta fólkið er samankomið úr ymsum heraldshornum – amerikanar, kinesar og japanar eru flestir í tali. Á Hawaii dyrka tey nógv ananas, sukur og kaffi.

Søga

Kamehameha I, 1816.

Eins og Føroyar, so verða oyggjarnar hildnar at hava verið bygdar síðani nakað fyri ár 1000, hóast spor tó eru frá íbúgvum heilt aftur til ár 300. Tilflytararnir eru komnir frá øðrum polynesiskum oyggjasamfeløgum. Á O'ahu og øðrum oyggjum, sum polynesar búsettu seg á, var fruktagott og gott landbúnaðarlendi. Teir búsettu seg á summum oyggjum og dyrkaðu kokosnøtur, epli, bananir og tero, og veittu vatn á markirnar. Hawaiianar sigldu í kanoskapaðum bátum til fjarskotnar oyggjar. Bátarnir høvdu tvinnanda kjalir, sum vórðu bundir saman. Bátarnir høvdu eisini árar og segl. Teir førdu konufólk, menn og børn umframt bæði plantur, dýr og fræ, sum fólk høvdu fyri neyðini, tá ið tey skuldi seta búgv á oyggjunum, tey komu til. Hawaiianar vóru sjáldsama skilagóðir og dugnaligir sjómenn. Teir sigldu eftir stjørnunum ógvuliga langar leiðir, og miðjaðu seg eftir ætt og alduskoti.

Oyggjarøðin varð í 1778 funnin av rannsóknarfaranum James Cook (1728–1779), og nevndi hann tær Sandwichoyggjarnar eftir John Montagu, 4. jallinum av Sandwich, ið fíggjaði ferðirnar hjá James Cook. Teir, sum vóru við James Cook á triðju rannsóknarferð hansara, vóru fyrstu evropearar, sum komu til Hawai'i. Tá ið teir komu hagar, varð tikið ímóti Cook, sum var hann ein gudur, men aðru ferð, hann vitjaði oyggjarnar, gjørdist ósemja, og ein dagin, tá ið James Cook keglaðist við Hawaiibúgvar í Kealakekua, varð hann dripin. Stutt aftaná varð oyggjabólkurin samlaður í eitt kongsríki av kong Kamehameha tí fyrsta. Hetta stýrislag helt sær meiri ella minni, til oyggjarnar blivu innlimaðar í amerikanska samveldisríkið sum territorium í 1898.

Knappliga, utten krígsavbjóðing, høvdu japanarar 7. des. 1941 gjørt eitt oyðandi sniðálop á tann amerikanska kyrrahavsflotan í Pearl Harbor á Hawaiioyggjunum. Fimm amerikonsk slagskip og 15 onnur skip vórðu søkt ella oyðiløgd. Harvið kom USA upp í kríggið í parti við teimum sameindu.

Í 1959 bleiv Hawaii innlimað sum 50. staturin í amerikanska samveldisríkinum.

Hendingarøð

Hawaiioyggjarøðin er eini 2400 km long og liggur mitt í Kyrrahavinum.

Størsta oyggin, ið kallast Hawai'i, liggur uml. 20°N og 155°W. T.v.s. at oyggjarnar liggja nærindis ekvator.

Uml. 500 – Fyrstu niðursetufólkini koma úr Polynesia.
Um 1250 – Farið verður at leggja stórar vatnveitingar til búnaðarjørðina í dølunum á Hawaiioyggjum.
Um 1300 – Á Hawaii verður stættarbýti. Atvoldin til tað er búskaparlig framgongd í landbúnaðinum.
1778 – Enski uppdagingarferðandi James Cook verður sagdur vera fyrsti evropeari á oynnum. Hann kallar tær Sandwich-oyggjarnar eftir einum av sínum sponsorum, John Montagu, 4. jalli av Sandwich.
1779, 14. februar – James Cook dripin av oyggjabúgvunum.
1795 – Oynnar fyri fyrstu ferð savnaðar undir krígskonginum Kamehameha I (1758–1819). Kamehameha stóð fyri mongum nýskipanum. Hann fekk tignarheiti Kamehameha Mikli.
1810 – Kamehameha I tók at enda Kauai í 1810, ikki við vápnamegi, men við friðarsamráðingum. Tað gav honum valdið yvir øllum Hawaiioyggjum.
1819 – Kamehameha I doyr. Eftirmaður hansara Kamehameha II (1797–1824) tekur av skipan, ið avmarkar sambandið millum konur og menn.
1824 – Kamehameha II doyr á ferð í Stóra Bretlandi.
1826 – USA viðurkendi Hawaii sum eitt frælst, sjálvstøðugt land.
1840 – Kamehameha III (1814–1854) setur í gildi stýrisskipanarkongsríki; fyrsta skrivliga stýrisskipanarlógin á Hawaii.
1848 – Kamehameha III lutar jørð sundir til fólkið.
1851 – Kamehameha III leggur oyggjarnar undir vernd av USA.
1865 – Fyrstu kinverjarnir koma til Hawaii at arbeiða.
1874 – David Kalakaua verður kongur á Hawaii (til 1891).
1887 – Kongsvaldið formliga avtikið.
1893 – Amerikanski herflotin hersetti Hawaii við tí sum undanførslu, at tað var til fyrimuns fyri tryggleikan hjá USA. Amerikanski ráðharrin vant amerikanska flaggið á stong á Hawaii og lýsti hátíðarliga, at Hawaii nú var eitt hjáland hjá USA.
1894 – Lýðveldið Hawaii (1894-1898) sett á stovn. Liliuokalani drotning rikin frá valdinum. USA viðurkennir lýðveldið.
1898 – USA tekur Hawaii (4. juli). USA innlimaði alment Hawaii.
1941 – 7. desember loypa japanar á Pearl Harbour. USA við í kríggið í parti við teimum sameindu.
1959 – USA skipaði eina fólkaatkvøðu fyri at spyrja hawaiibúgvar, um teir ynsktu at varðveita sína støðu sum amerikanskt hjáland ella ynsktu at gerast partur av USA sum ein lutstatur. 21. august blívur Hawaii 50. statur í Sambandsríki Amerika.

Landalæra

O'ahu.

Í miðjuni av Kyrrahavinum liggur oyggjabólkurin Hawai’i, har lendið skiftir ímillum fruktagóðan regnskóg og grótoyðu, og grótbræðing streymar úr bullandi rivum í jørðini. Oyggjarnar eru 20 í tali, men bara sjey eru bygdar. Átta tær størstu oyggjarnar í Hawaii eru einar 4.000 km í ein útsynning úr San Francisco, Kalifornia. Tann størsta oyggin eitur Hawaii, og høvuðsstaðurin eitur Honolulu. Hawaiioyggjar eru av gosgróti. Gosfjøllini hava verið mong, men nú er bara lív í tveimum. Hesi bæði rúka í heilum og taka stundum á at goysa, men eru tó vandaleys at búgva við. Uppi á gosfjøllunum standa ferðamannaheim, sum eru fullsett við ferðafólk alt árið. Tey vilja fegin á myrkari nátt síggja niður í eitt gløðandi gosop, og um dagin njóta tað fríða útsýnið av fjøllunum. Fleiri staðir er eisini møguleiki at svimja í heitum keldum. Hægsta fjallið er 4.207 metrar. Ein av teimum flottastu tropisku fossunum er at finna á Kauaʻi.

Hawaiioyggjar eru stutt norðan fyri ekvator (miðkring), og tí kundu vit hildið, at veðurlagið var heitt og kvalið; men so er ikki. Tað finst valla fagrari og frískligari veðurlag, tí havvindarnir svala so væl, so at sumrini eru ikki heitari enn tey við Miðjarðarhavið og vetrarnir nakað sum summar í Norðurtýsklandi. Tað frálíka veðurlagið og tann fruktagóða jørðin gera, at mong fólk huga sær væl at búgva í oyggjunum. Hægsta fjallið er 4.207 m. høga gosfjallið Mount Kea.

Flotahavnin Pearl Harbour er gitin frá Seinna heimskríggi.

Jarðfrøði

Í Hawai'i eru nøkur av virknastu eldgosum í heiminum.

Hawaii eru 132 gosoyggjar. Flestu gosfjøll eru á kantinum á meginlandaplátunum, sum jarðarskorpan er býtt sundur í. Hesi gosfjøllini verða soleiðis til, at groyti spríkir upp ígjøgnum ein gosháls og haðan upp ígjøgnum rivur í havbotninum. Tá ið pláturnar í jarðarskorpuni flyta seg uppi yvir einum tílíkum goshálsi, verða nýggj gosfjøll til. Nú er goshálsurin undir oynni Hawaii.

Hóast talan er um eitt oyggjasamfelag av vulkanskum tilfari, so er landslagið nógv øðrvísi enn í Føroyum. Tað eru stórar oyggjar við líðandi halli og uttan stórar dalar og firðir tilevnaðir av jøklum, soleiðis sum vit kenna tað í Føroyum. Tó so eru Hawaiioyggjarnar uppbygdar av lava frá eldgosum - ein tilgongd, ið enn fer fram hvønn dag á stóru oynni. Tær sandstrendurnar, ið eru, eru gjørdar úr vulkanskum tilfari og eru tí rættiliga myrkar. Hægsta fjallið, Mauna Kea, er 4205 m. høgt mátað frá sjóvarmálanum. Men fjallið byrjar longu undir havinum, niðri á djúphavinum einar 6000 metur undir sjóvarmálanum, og kann tí á sín hátt nevnast hægsta fjall í heiminum við sínum 10,000 metrum frá fótinum á fjallinum til toppin.

Oyggjar

Navn á oyggjunum (enskt heiti).

Navn (hawaiianskt upprunaheiti)	Vídd	Íbúgvatal (2011)	Íbúgvatættleiki	Hægsti staður	Hædd
Hawai'i	10,432.5 km2	185,079	17.7407/km2	Mauna Kea	4,205 m.
Maui	1,883.4 km2	144,444	76.692/km2	Haleakalā	3,055 m.
O'ahu	1,545.4 km2	953,207	616.78/km2	Mount Kaʻala	1,220 m.
Kauaʻi	1,430.5 km2	66,921	46.783/km2	Kawaikini	1,598 m.
Moloka'i	673.4 km2	7,345	10.9074/km2	Kamakou	1,512 m.
Lānaʻi	363.9 km2	3,135	8.615/km2	Lānaʻihale	1,026 m.
Niʻihau	180.0 km2	170	0.944/km2	Mount Pānīʻau	381 m.
Kahoʻolawe	115.5 km2	0	0/km2	Puʻu Moaulanui	452 m.
Ni'hoa	0.69 km2	0	0/km2	Miller's Peak	272 m.
Mokumanamana	182,890 m2	0	0/km2		84 m.
Kānemilohaʻi	24.891 ha	10		La Perouse Pinnacle	37 m.
Pūhāhonu	24,030 m2	0	0/km2		52 m.
Nalukākala	1,935 km2	0	0/km2
Kauō	4.11 km2	0	0/km2		15 m.
Papaʻāpoho	1.5 km2	0	0/km2		12 m.
Holoikauaua	35.998 ha	0	0/km2
Pihemanu Kauihelani	6.2 km2	40			13 m.
Mokupāpapa	86.237 ha	0	0/km2

Størstu býir

Búskapur

Bøndurnir á Hawaiioyggjum velta sukurrør og ananas. Nógv ferðafólk koma alt árið til oynna Mavi og hinar Hawaiioyggjar. Ferðafólkið er nógv, sum hagar kemur, og mong eru tey, sum liva av at taka ímóti teimum. Tey arbeiða á ferðamannastovum, gistihúsum, handlum og gera smálutir at selja teimum mongu ferðamonnum, sum við flogførum og stórum skipum koma yvir um hav at sóla sær við strendurnar og at bólta sær í Kyrrahavinum.

Fólkið

Tað búgva 1,3 mió. fólk í oyggjunum. Upprunaliga búðu har bara polynesarar, men nú eru teir ikki óblandaðir, tí fólk úr øllum ættum eru komin hagar. Fjøldin av teimum er japanarar, amerikanarar, filiparar, kinesarar o.a., og allir liva teir í góðari semju sum eitt fólk. Av upprunafólkinum eru bara eini 20 000 eftir. Nógv fólk úr USA kemur eisini til oyggjarnar at halda frí.

Øll duga og brúka orð sum "Aloha" (hey) og "Mahalo" (takk). Tey flestu brúka eisini ávís orð fyri lokalar fruktir og djór - serliga fisk. Eisini hava nøkur staðarnøvn upprunanøvn. Tað vísir seg, at frá tí at skúlar fóru at taka seg upp um 1830, so vann enska málið meiri og meiri frama. Í 1896 varð ásett við lóg, at enska málið skuldi brúkast til undirvísing, og at brúk av hawaiiska málinum í skúlum varð bannað - í almennum eins væl og privatum skúlum. Heilt til 1986 var bannað við lóg at brúka hawaiiskt í almennum skúlum, og tá var málið longu so gott sum útdeytt.

Fólkatalsfrøði

1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1980	1990	2000	2007
154,001	191,874	255,881	368,300	422,770	499,794	632,772	769,913	964,691	1,108,229	1,211,537	1,283,388

Myndasavn

Ferðavinnan hevur ovurstóran týdning fyri hawaiianska búskapin. Mest er tað heita veðrið og strendurnar, sum draga fólk higar.
Kalalau.
Hawaiianskir huladansarir.
Honolulu er høvuðsstaðurin í oyggjunum og liggur á oynni Oahu.
Navn á oyggjunum.