Vakayalewa

Na tagane se yalewa sa ikoya na ivakarau e vakadeitaka se vuataka na manumanu se vunikau ni bula ni veimoceri e dua na tagane se yalewa Archived 2022-12-26 at the Wayback Machine. Na kau tagane kei na manumanu era vakavurea na manumanu lalai ni veikauyaki (ni taganetozoa, na tagane, vure ni tagane), ka ra vakavurea na yalewa e levu cake na kena (ova, e vakavuqa ni dau vakatokai na ivakarau ni yaloka). Na organisma e vakavurea na mataqali qito ruarua era vakatokai me makubuna. Ena gauna ni bulia ni veiyacovi, era na cokoti vata na tagane kei na yalewa me bulia na itovo ni bula tawasavasava, ka vakatorocaketaki ki na dua na kawa ka ra taukena na itovo eso mai vei ira na itubutubu yadua.

O ira na tagane kei na yalewa mai na dua na itei e rawa me ra tautauvata vakayago (cala ni veiyacovi) se duidui (vakasama vakasisila ni veiyacovi) ka tukuna tiko na idre ni duidui ni veimoceri ni veiyacovi. Na digidigi vakatagane kei na digidigi ni veiyacovi e rawa ni vakusakusataka na ibulibuli ni duidui vakayago ena kedrau maliwa na tagane kei na yalewa.

Na vosa tagane kei na yalewa e sega ni vakayagataki ena veisivisivi ni veiyacovi ka ra tu kina na tamata yadudua ena isomorphic (raica vata) kei na qito e isogamous (sega ni rawa ni veisautaki na kena levu kei na kena ibulibuli), me vakataka na alga ulva laktuca drokadroka. Eso na mataqali duidui ni cakacaka ena kedra maliwa na qito, me vaka na lasa, e rawa ni vakatokai me mataqali vakatasuasua.

E dua na tagane se yalewa e bula tiko e sa vakadeitaki ena kena ivakatekivu. E vuqa na mamalia e tu vei ira na ivakarau ni yalodina ki na veiyacovi vakatagane, ka ra dau kauta voli kina na mamalia tagane e dua na X kei na Y Chromosome (XY), ia o ira na mamalia yalewa era dau kauta voli e rua na X chromosomes (XX). Eso tale na gacagaca ni vakadeitaki ni itatao vakayalewa ena manumanu era oka kina na ivakarau ni ZW ena manumanu vuka, kei na ivakarau ni X0 ena manumanu lalai. Na ivakarau eso ni itikotiko e oka kina na gugumatua ni veiyacovi vakatauvatataki ni vakasaqa kei na ivakatikitiki

Na ituvatuva ni vuqa na species e ituvaki ira na tagane kei na vakayalewa vakarautaka, ka kilai me vaka e dua na tagane se yalewa. Na lavetaki veiyacovi e oka kina na cokoti kei na waki ni veika e ituvaki: ituvaki veitikina e kilai me vaka na gamete cokovata me ra lewena na nodra bula na itubutubu yadua. Na gamete e vakarautaka e dua na ituvatuva ka tukuna vei ira na tagane se vakayalewa: na tagane lalai e gamete lailai (k.v. spermatozoa, se sperm, ena manumanu) ni yalewa sa levu kina na gamete (ova, se yaloka veitikina).