[go: up one dir, main page]
Edukira joan

Lankide:Aitana Salvia/Proba orria

Wikipedia, Entziklopedia askea


Mundu posible

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mundu posible munduan dagoen edo egon daitekeen forma osoa eta trinkoa da. Mundu posibleak zabalki erabiltzen dira logika, filosofia eta linguistikako tresna forma gisa. Tresna honen bidez, logika intentsionalari eta modalari semantika bat ematen zaie. Mundu posibleen estatus metafisikoa eztabaidagaia izan da filosofian. Errealista modalek, besteak beste, David Lewis, literalki existitzen diren errealitate alternatiboak direla diote. Beste batzuek, hala nola, Robert Stalnaker horren existentzia ukatzen dute.

Logika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mundu posibleak logika modalaren eta logika intentsionalaren oinarrizko kontzeptuetako bat dira. Logika horietako formulak egia izan daitekeenari, egia izan beharko lukeenari, egia dela uste dugunari eta abarri buruzko baieztapenak adierazteko erabiltzen dira. Adierazpen horiei interpretazio formala emateko, logikoek mundu posibleak dituzten egiturak erabiltzen dituzte. Adibidez, logika modalaren proposizio klasikoetan erlazio semantikoei dagokionez, formula  ♢P ("baliteke P" gisa irakurria) egia da, baldin eta bakarrik baldin, P egia bada mundu batean zeina mundu aktualetik eskuragarria dena.

Mundu posibleek funtsezko zeregina dute semantika formalean lan egiten duten hizkuntzalari eta/edo filosofoen lanean. Gaur egungo semantika formala Montague-gramatikan errotutako sistema formaletan oinarritzen da, eta Richard Montagueren logika intentsionalean oinarritzen da[1]. Semantikako ikerketa garaikideak tresna formal gisa mundu posibleak erabiltzen ditu, bere estatus metafisikoaren teoria partikularrarekin konprometitu gabe. Mundu posible terminoa esanahi metafisikorik ematen ez diotenek ere gordetzen dute.

Datu-baseen teoriaren esparruan, mundu posibleak ere erabiltzen dira datu-base zalantzagarria eta datu-base probabilistikoen testuinguruan, mundu posible askoren irudikapen labur gisa[2].

Moduen argumentua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mundu posibleak askotan susmopean begiratzen dira, eta horregatik borrokatu dira beren aldeko argudioak bilatzeko[3]. Maiz aipatua den argudio bati moduen argudioa esaten zaio. Mundu posibleak honela definitzen ditu: “nola izan zitezkeen gauzak”, eta haien premisa eta inferentziak hizkuntza naturalaren suposizioetan oinarritzen dira, adibidez[4][5][6]:

1. Hillary Clintonek Estatu Batuetako 2016ko lehendakaritza-hauteskundeak  irabazi ahal izan zituen.

2. Beraz, badira gauzak beste modu batean izan zitezkeenak.

3. Mundu posibleak gauzak izan zitezkeen moduak dira.

4. Orduan, beste mundu posible batzuk daude.

Argumentu horren erdiko pausoa (2) da. Puntu horretan, (1) interpretatua da modu batean zeinetan kuantifikazioa onargarriagoa da “moduak” baino. Filosofo askok, Willard Van Orman Quineri, [7] jarraituz, uste dute kuantifikazioak konpromiso ontologikoak dakarrela, kasu honetan, mundu posibleen existentziarekiko konpromisoa. Quinek berak teoria zientifikoetara mugatu zuen bere metodoa, baina beste batzuek hizkuntza naturalera ere aplikatu dute, adibidez, Amie L. Thomasson-ek Ontology Made Easy [8] izeneko artikuluan. Moduen argumentuaren indarra kasu horien araberakoa da, eta zalantzak sor daitezke ontologia kuantifikatzeko metodoari buruz edo hizkuntza naturalak ontologiaren gida gisa duen fidagarritasunari buruz.

Arazo filosofikoak eta aplikazioak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Metafisika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mundu posibleen estatus ontologikoak eztabaida bizia eragin du. David Lewisek errealismo modal izenaz ezagutzen den jarrera bat defendatu zuen, mundu posibleak mundu erreala dagoen zentzu berean dauden leku errealak eta zehatzak direla dioena. Lewisen arabera, mundu erreala berezia da bertan bizi garelako bakarrik. Doktrina horrek gaurkotasunaren indexikotasuna du izena, "aktuala" terminoa indexikoa dela esan nahi baitu, "orain" eta "hemen" bezala. Lewisek askotariko argudioak eman zituen jarrera hori defendatzeko. Atomoen existentzia fisikaren azalpen-ahalmen bidez azaltzen den moduan, mundu posibleak filosofiaren azalpe-ahalmenaren bidez ere azal daitezkeela. Halaber, argudiatu zuen mundu posibleek errealak izan behar dutela, "gauzak nolakoak izan zitezkeen" besterik ez direlako, eta inork ez du zalantzan jartzen horrelako gauzak existitzen direnik. Azkenik, argudiatu zuen ezin zirela "ontologikoki errespetagarriagoak diren" entitateetara murriztu, modalitate zirkularraren teoriak errepresentatu gabe. [9][10]

Errealismo modala eztabaidagarria da. W. V. Quinek baztertu egin zuen, "metafisikoki bitxia" zela uste baitzuen[11]. Stalnaker-ek Lewisen argudioei erantzun zien gauzak izan zitezkeen modua ez dela berez mundu bat esane , mundu horrek izan dezakeen propietate bat, baizik. Propietateak existitzen diren objektuei aplikatu gabe existitu daitezkeenez, ez dago arrazoirik esateko gurea bezalako beste mundu batzuk daudela. Stalnakerren beste argudio batek, Lewisen indexikaltasunaren gaurkotasunaren teoriari eraso egiten dio. Stalnakerrek dio ingelesezko "actual" (aktual) hitza indexikoa bada ere, horrek ez duela esan nahi beste mundu batzuk direnik. Konparazio gisa, "ni" indexikoa erabil daiteke beste pertsona batzuk benetan existitzen direla sinetsi gabe. Filosofo batzuek, ordea, proposizioen edo deskribapen sendoagoen multzo gisa har daitezkeen munduen ikuspegia babesten dute.[12] Beste batzuek, berriz, esaterako Saul Kripke-k, gailu formal huts gisa tratatzen dituzte (hau da, matematikariak).[13]

Beharrezkotasuna eta posibletasuna azaltzen

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Behintzat Aristotelesetik, filosofoak asko kezkatu dira proposizioen egoera logikoengatik, hala nola beharrarengatik, kontingentziagatik eta ezintasunagatik. XX. mendean, mundu posibleak erabili dira nozio horiek azaltzeko. Logika modalean, proposizioak egiazkoak dira munduaren arabera, badaude egiazkoa egiten duten munduak eta, bestalde, faltsua egiten duten munduak. Hori dela eta, baliokidetasun hauek proposatu dira:

  • Egiazko proposizioak mundu aktualean egiazkoak direnak dira. Adibidez, "Richard Nixon presidente izan zen 1969an".
  • Proposizio faltsuak mundu aktualean faltsuak direnak dira. Adibidez, "Ronald Reagan 1969an iritsi zen lehendakaritzara".
  • Proposizio posibleak, gutxienez mundu posible batean benetakoak direnak dira (adibidez: "Hubert Humphrey presidente izatera iritsi zen 1969an"). (Humphrey mahaiburu izateko postulatu zen 1968an eta, beraz, aukeratua izan zitekeen). Horrek nahitaez egiazkoak diren proposamenak biltzen ditu, ondoren azalduko den moduan.
  • Proposizio ezinezkoak (edo nahitaez faltsuak diren proposizioak) egiazkoak dira edozein mundutan. Adibidez, "Josu eta Aimar bestea baino altuagoak dira aldi berean".
  • Nahitaez egiazkoak diren proposizioak (askotan proposizio beharrezkoak deitzen zaie) mundu posible guztietan egiazkoak direnak dira. Adibidez: "2 + 2 = 4"; "ezkongabe guztiak dira ezkongabeak".[14]
  • Proposizio kontingenteak egiazkoak dira mundu posible batzuetan, eta besteetan, ordea, faltsuak dira. Adibidez, "Richard Nixon 1969an iritsi zen presidente izatera" eta "Hubert Humphrey 1969an iritsi zen presidente izatera".

Beste erabilerak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mundu posibleek funtsezko zeregina dute filosofiako beste eztabaida askotan. Zonbi argudioari eta fisikalismoari buruzko eztabaidak eta gogoaren filosofiaren buruzkoak barne hartzen dira. Erlijioaren filosofiari buruzko eztabaida asko berpiztu dira mundu posibleak erabilerarengatik.

Kontzeptuaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mundu posibleen ideia Gottfried Leibniz-i egozten zaio. Leibnizek mundu posibleez hitz egin zuen, Jainkoaren buruan zegoen ideia gisa, eta nozioa erabili zuen sortutako gure mundu aktuala "sortutako mundu posible guztietatik onena" izan behar duela argudiatzeko. Arthur Schopenhauer-ek, ordea, gure munduak ahalik eta mundu okerrena izan behar duela argudiatu zuen. Izan ere, pixka bat okerragoa balitz, ezingo luke existitu[15]. Ikertzaileek mundu posibleen ideiaren aurreko aztarna inplizituak aurkitu dituzte René Descartes[16], Al-Ghazalin (Tahāfut al-Falāsifa), Averroes (Inkoherentziaren inkoherentzia)[17], Fakhr al-Din al-Razi (Matalib al-'Aliya)[18], Joan Duns Eskoto eta Antonio Rubio (Commentarii in libros Aristotelis Stagiritae de Coelo) [19].

Kontzeptuaren erabilera modernoa David Lewis eta Saul Kripkeren eskutik sustatua izan da.

Informazio gehigarri

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Partee, Barbara H. (2010-01-01). «Formal Semantics: Origins, Issues, Early Impact» Baltic International Yearbook of Cognition, Logic and Communication 6 (1)  doi:10.4148/biyclc.v6i0.1580. ISSN 1944-3676. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  2. ↑ «Chapter 3. Possible Worlds Semantics and Probabilistic Semantics for Indicative Conditionals: a Survey and a Defense of Possible Worlds Semantics» Possible Worlds Semantics for Indicative and Counterfactual Conditionals? (DE GRUYTER): 59–168. 2013-12-31 (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  3. ↑ Makinson, David. (1974-12). «Counterfactuals» Studia Logica 33 (4): 425–427.  doi:10.1007/bf02123381. ISSN 0039-3215. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  4. ↑ Vander Laan, David A.. (1997-10-01). «The Ontology of Impossible Worlds» Notre Dame Journal of Formal Logic 38 (4)  doi:10.1305/ndjfl/1039540772. ISSN 0029-4527. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  5. ↑ Berto, Francesco; Jago, Mark. (2019-06-07). «Metaphysics» Impossible Worlds (Oxford University PressOxford): 41–72. ISBN 0-19-881279-5. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  6. ↑ Soames, Scott. (2010-08-15). «The Metaphysics of Meaning: Propositions and Possible Worlds» Philosophy of Language (Princeton University Press) (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  7. ↑ Berry, G. D. W.. (1950-06). «Willard V. Quine. On what there is. The review of metaphysics (New Haven), vol. 2 no. 5 (1948), pp. 21–38.» Journal of Symbolic Logic 15 (2): 152–153.  doi:10.2307/2267012. ISSN 0022-4812. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  8. ↑ Thomasson, Amie L.. (2014-11-28). Ontology Made Easy. Oxford University Press ISBN 978-0-19-938511-9. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  9. ↑ Lewis, David. (1973). «Counterfactuals and Comparative Possibility» IFS (Springer Netherlands): 57–85. ISBN 978-90-277-1220-2. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  10. ↑ Lewis, David. (2006-11-03). «Selection from On the Plurality of Worlds (1986)» Persistence (The MIT Press): 51–54. ISBN 978-0-262-27504-0. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  11. ↑ Quine, W. V.. (1969-12-31). Ontological Relativity and Other Essays. Columbia University Press ISBN 978-0-231-88754-0. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  12. ↑ Stalnaker, Robert C.. (1976-03). «Possible Worlds» Noûs 10 (1): 65.  doi:10.2307/2214477. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  13. ↑ Kripke, Saul A.. (1972). «Naming and Necessity» Semantics of Natural Language (Springer Netherlands): 253–355. ISBN 978-90-277-0310-1. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  14. ↑ Kenny, Robert. (2020-09-29). «The Best of All Possible Detectives in the Best of all Possible Worlds:» Anthology of Australian Prose Poetry (MUP): 111–111. ISBN 978-0-522-87475-4. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  15. ↑ «6. Arthur Schopenhauer und der Materialismus» Arthur Schopenhauer: Die Welt als Wille und Vorstellung (De Gruyter (A)): 89–100. 2014-12-31 (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  16. ↑ «Prologue. Could God Have Made the World Any Differently?» Our Cosmic Habitat (Princeton University Press): xi–xviii. 2011-12-31 (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  17. ↑ (Ingelesez) Kukkonen, Taneli. (2000-10). «Possible Worlds in the Tahafut al-Falasifa: Al-Ghazali on Creation and Contingency» Journal of the History of Philosophy 38 (4): 479–502.  doi:10.1353/hph.2005.0033. ISSN 1538-4586. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  18. ↑ Setta, ʿAdī. (2017-05-15). «Fakhr al-Dīn Al-Rāzī on Physics and the Nature of the Physical World: A Preliminary Survey» Contemporary Issues in Islam and Science (Routledge): 125–144. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
  19. ↑ Padilla Gálvez, Jesús. (2018-01-01). «El mejor de todos los mundos posibles» Cuadernos Salmantinos de Filosofía 45: 231–259.  doi:10.36576/summa.92699. (Noiz kontsultatua: 2024-04-11).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Aitana_Salvia/Proba_orria&oldid=9664778"(e)tik eskuratuta