Evangelista Torricelli

Evangelista Torricelli
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Erroma eta Faenza, 1608ko urriaren 15a
Herrialdea	Toskanako Dukerri Handia
Heriotza	Florentzia eta Erroma, 1647ko urriaren 25a (39 urte)
Hobiratze lekua	San Lorenzo basilika
Heriotza modua	berezko heriotza: Sukar tifoidea
Hezkuntza
Heziketa	Roman College (en) (1624 - 1626) Erromako La Sapienza Unibertsitatea (1626 - 1632)
Tesi zuzendaria	Benedetto Castelli (en)
Doktorego ikaslea(k)	Vincenzo Viviani
Hizkuntzak	latina italiera
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, fisikaria eta asmatzailea
Enplegatzailea(k)	Benedetto Castelli (en)  (1626 -  1632) Giovanni Ciampoli (en)  (1633 -  1641) Galileo Galilei  (1641 -  1642) Fernando II.a Medici  (1642 -
Lan nabarmenak	ikusi Opera Geometrica (en) Torricelliren teorema Gabriel's Horn (en) Torricelliren esperimentua Torricelli's equation (en) torricellian chamber (en) barometro
Influentziak	Galileo Galilei
Kidetza	Accademia della Crusca

Evangelista Torricelli (Faenza, Italia, 1608ko urriaren 15a - Florentzia, Italia, 1647ko urriaren 25a) fisikari eta matematikari italiarra izan zen, merkurioko barometroa 1643an asmatzeagatik ezaguna. Galileo Galileiren ikaslea izan zen, eta barometroa asmatzeaz gain baita ere optikan eta banaezinen metodoan aurrerapen esanguratsuak egin zituen.

Bizitza

Evangelista Torricelli 1608ko urriaren 15ean jaio zen Faenza-n, Ravenna-ko probintzian; Erroman. Bere gurasoak, Gaspare Torricelli eta Caterina Angetti oso txiroak ziren, eta Torricelli gaztearen talentuaz ohartzerakoan bere osaba Giacomo-rengana, Jacob bezala ezaguna, bidali zuten. Jacob frailea zen, eta Torricelliren heziketaz arduratu zen. 1624an bere osabak eskola Jesuita batean sartu zuen Faenzan matematika eta filosofia ikasteko. Bertan ikasten egon zen 1626ra arte, bere aita hil zen urtea, eta horren ondoren, 1627an Torricelli Erromara bidalia izan zen zientziak ikastera Benedetto Castelli-rekin (1579-1645), matematika irakaslea zena Sapienza-n eta Galileoren lehenetariko ikaslea.

Torricellik Galileo Galileiren obra bat aztertu zuen, Dialoghi delle nuove scienze (Zientzia berriaren dialogoa) hain zuzen ere, 1630ekoa. Galileoren obra hainbat printzipio mekanikoren garapenean inspiratu egin zuen Torricelli, eta printzipio horiek De motu (higiduraz) bere obran jaso zituen. 1632an Castelli Galileorekin kontaktuan jarri zen bere ikaslearen lana erakusteko asmoz eta Torricelli bere ikasle bezala onartzeko. Galileok baietz esan zion Castelliren proposamenari, eta beraz, Torricelli Galileoren ikasle bihurtu zen. Hori dela eta, Torricelli Arcetri-ra mugitu zen non Galileorentzako lan egin zuen izkribu kopiatzaile gisa, bere ikasle zen bitartean.

Galileo hil ondoren, Torricelli Erromara bueltatu nahi zuen, eta horregatik Fernando II.a Medici-ren eskaintza onartu zuen. Modu horretan, Torricelli Erromara mugitu zen, non filosofo eta matematikari gisa izendatua izan zen eta Florentziako Akademian irakasle postua izan zuen. Horrela, Torricelli betirako finkatu egin zen Erroman.

Torricelli 39 urterekin hil egin zen Florentzian, 39 urte bete eta 10 egunetara, 1647ko urriaren 25ean sukar tifoideaz, eta lurperatu izan zen San Lorentzo-ko Basilikan. Torricellik bere ondasun guztiak Alessandro Di Almagro bere adopziozko semeari utzi zizkion. 1868an, Faenzan Torricelliren estatua bat egin zen bere omenez, bere bizitza laburrean zehar zientziaren garapenean egindako aurrerapenengatik eskertzeko. Baita ere, 7437 Torricelli asteroidea eta ilargiko Torricelli kraterra bere omenez izendatuak izan ziren.

Torricelliren lana fisikan

Barometroa

Torricelliren asmakizunik esanguratsuena merkurioko barometroa izan zen. “Tresna honek bi hitz grekoen izena darama, bi pisu neurri esan nahi duenak; izan ere, honekin aire zutabe bat merkurioko zutabe baten aurka pisatzen baita”. Barometroa arazo praktiko bati erantzuna emateko premiatik sortu zen. Toskana-ko ur ponpa fabrikatzaileak ura 12 metroko altuerara igotzen saiatu ziren, baina ikusi zuten xurgatze ponpa batekin muga 10 metrokoa zela. Torricellik ura erabili beharrean merkurioa erabili zuen, ura baino hamahiru aldiz dentsoagoa dena. 1643an gutxi gora behera metro bateko luzerako hodi bat sortu zuen, goiko partetik itxita, merkurioz bete zuen eta hodia era bertikalean ipini zuen merkurioz beteriko beste ontzi batean. Merkurioko zutabea 76 zentimetrora erori zen, goiko partean huts bat uzten. Gaur egun jakina denez, zutabearen altuera gorabeherak izan zituen presio atmosferikoaren arabera. Hori izan zen lehenengo barometroa.

Torricelliren legea

Torricellik, barometroa asmatzeaz gain, lege bat aurkitu zuen, gaur egun Torricelliren legea bezala ezagutua. Torricellik aurkituriko legea zerikusia zuen irekidura batetik jariatzen den likido baten abiadurarekin. “Torricellik aurkitu zuen ura ontzi baten hondoko zulo txiki batetik pasatzen zela uraren sakoneraren erro karratuaren abiadura proportzionalean. Orduan, ontzia zilindro bertikal bat baldin bada zulo txiki batekin beheko aldean eta y baldin bada uraren sakonera t momentuan, orduan

${\frac {dy}{dt}}=-k{\sqrt {u(y)y}}$

edozein konstanterako k>0.”

Torricelliren lana matematikan

Torricelli baita ere ezaguna da Torricelliren tronpeta aurkitzeagatik, zeinaren azalera infinitua da, baina aldiz bere bolumena finitua. Hori izugarrizko paradoxa bezala ikusi zen bere momentuan eta eztabaida handia piztu zuen infinituaren naturari dagokionez. Batzuen ustez, honek “infinitu osatu” baten ideia agerian ipini zuen. Torricellik hainbat froga alternatibo egin zituen, frogatzen saiatzeko tronpetaren azalera baita ere finitua zela, baina huts egin zuen.

Torricelli lehenetarikoa izan zen baita ere segida infinituen esparruan. Bere De dimensione parabolae obran, 1644koa, Torricellik kontuan hartu zuen txikiagotuz doan termino positiboen segida bat $a_{0},a_{1},a_{2}\cdots$ eta erakutsi egin zuen teleskopioei dagokien segida $(a_{0}-a_{1})+(a_{1}-a_{2})+\cdots$ era beharrezko batean bat egiten zuela $a_{0}-L$–rekin, non L segidaren muga da. Modu horretan, segida geometriko baten batuketarako formularen froga eman zuen Torricellik.

Horretaz gain, Torricellik Cavalieri-ren banaezinen metodoa garatu zuen. XVII. mendeko matematikari askok metodoaren berri izan zuten Torricelliren eskutik; izan ere, bere idazkera askoz ulergarriago zen Cavalierirenarekin konparatuz.

Hautaturiko obrak

Torricelliren eskuizkribuak Florentzian kontserbaturik daude, Italian. Hurrengoak dira bere obra inprimatuak:

• Trattato del moto (1641a baino lehen)
• Opera geométrica (1644)
• Lezioni accademiche (1715)
• Esperienza dell'argento vivo (1897)

Erreferentziak

• Aubert, André (1989). "Prehistory of the Zeta-Function". In Bombieri and Goldfeld, eds. Number Theory, Trace Formulas and Discrete Groups. Academic Press.
• de Gandt (1987). L'oeuvre de Torricelli. Les Belles Lettres.
• Shampo, M. A.; Kyle, R A (1986ko martxoa). "Italian physicist-mathematician invents the barometer". Mayo Clin. Proc. 61 (3): 204
• Jervis-Smith, Frederick John (1908). Evangelista Torricelli. Oxford University Press. ISBN 9781286262184.
• Driver, R. (1998ko maiatza). "Torricelli's Law: An Ideal Example of an Elementary ODE". The American Mathematical Monthly. 105 (5): 454.
• Mancosu, Paolo; Ezio, Vailati (1991). "Torricelli's Infinitely Long Solid and Its Philosophical Reception in the Seventeenth Century". Isis. 82 (1): 50–70.
• Robinson, Philip (1994ko martxoa). "Evangelista Torricelli". The Mathematical Gazette 78 (481): 37.
• Segre, Michael (1991) In the wake of Galileo. New Brunswick: Rutgers University Press.
• Timbs, John (1868). Wonderful Inventions: From the Mariner's Compass to the Electric Telegraph Cable. London: George Routledge and Sons. ISBN 978-1172827800.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Evangelista Torricelli

• Tomé López, César, Hutsaz, zientziakaiera.eus

• Datuak: Q102490
• Multimedia: Evangelista Torricelli / Q102490