Burundi

Burundiko Errepublika
	Republika y'u Burundi; République du Burundi
	Ereserkia: Burundi Bwacu (en)
	Goiburua: Ubumwe, Ibikorwa, Iterambere (ki); Unité, Travail, Progrès (fr)
; flag of Burundi (en)	; coat of arms of Burundi (en)
Geografia
Hiriburua	Gitega; 3°25′42″S 29°55′30″E
Azalera	27.834 km²
Punturik altuena	Mount Heha (en) (2.684 m)
Punturik sakonena	Tanganyika (772 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Kongoko Errepublika Demokratikoa, Ruanda eta Tanzania
Administrazioa
Burundiko presidentea	Évariste Ndayishimiye
Legebiltzarra	Parliament of Burundi (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi AFRISTAT (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Economic Community of Central African States (en) ; Frankofonia; Garapeneko Afrikako Bankua; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en) ;
Demografia
Biztanleria	13.689.450
Dentsitatea	491,82 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi kirundi ; frantses ; ingeles ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Swahili (en) , frantses eta kirundi;
Ezkontzeko adina	gizonezko: 21; emakumezko: 18
Emankortasun-tasa	5,948 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	824.000 (2015)
Alfabetizazioa	% 85,5 (2015)
Bizi-itxaropena	57,481 (2016)
Giniren koefizientea	38,6 (2013)
Giza garapen indizea	0,426 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	3.477.502.178,2766 $ (2017)
BPG per capita	292 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	7.990.111.427 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	735,45 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	−1 % (2016)
Erreserbak	97.402.580 $ (2017)
Inflazioa	9,5 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1962ko uztailaren 1a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+257
ISO 3166-1 alpha-2	BI
ISO 3166-1 alpha-3	BDI
Ordu eremua	ikusi UTC+02:00 ; : Africa/Bujumbura (en) ;
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.europar loki eta Type E (en)
Internet domeinua	.bi
	presidence.gov.bi

Burundi^[1] (kirundiz buˈɾundi eta frantsesez byˈʁyndi ahoskatua), ofizialki Burundiko Errepublika (kirundiz: Republika y'Uburundi^[2]; frantsesez: République du Burundi), Ekialdeko Afrikako estatu burujabea da, Aintzira Handien eskualdean dagoena. 27.816 kilometro koadroko eremua hartzen du,^[3] eta 2020an 11,9 milioi biztanle zituen.^[4]Gitega da hiriburua. Munduko herrialde pobreenetako bat da.

Geografia

Afrikako Ekialdeko Riftean dago. Iparraldean Ruandarekin du muga, mendebaldean Kongoko Errepublika Demokratikoarekin, eta ekialdean eta hegoaldean Tanzaniarekin.

Historia

Azken urteak

1993an egin ziren lehendakaria hautatzeko lehenengo hauteskundeak, Burundi independente zenetik. Melchior Ndadayek, hutu etniako diputatuak, irabazi zituen, baina handik hilabetera hil egin zuten estatu-kolpe batean. Heriotza hark gerra zibila piztu zuen etnien artean, eta milaka errefuxiatuk Ruandara ihes egin zuten. Cyprien Ntaryamira izan zen Ndadayen ondorengoa, eta borrokak eteten saiatu zen. Hura ere hil zuten, Ruandako lehendakari Juvénal Habyarimanarekin batera. Orduan, Silvestre Ntibantunganya jarri zuten lehendakari. Bien bitartean, Burundi saiatu zen Ruandatik zihoazen errefuxiatuei aurre egiten, han ere gerra zibil latza bizi baitzuten.

1995ean, borrokaldi gogorrak izan ziren Burundin, 1996an areagotu zirenak. Nazio Batuen Erakundeak eta Afrikako Batasunaren aldeko Erakundeak, gerra hura inguruko herrialdeetara zabalduko ote zen beldur, auzi hartan parte hartzea erabaki zuten. Baina nazioarteko soldaduak Burundin ez zitezen sar eta blokeoa amaiarazteko helburuarekin, armadak Pierre Buyoya lehendakari jartzea erabaki zuen, eta alderdiak legeztatzeko asmoa ere adierazi zuten. Hala ere, egoerak okerrera egin zuen, oposizioak boikota egin zion presidenteari, eta hutuen matxinada herrialde osora zabaldu zen. Horrek, aldi berean, zapalkuntza indartu egin zuen, eta hainbat esparru eraiki ziren biztanleak matxinoetatik babesteko. Gatazka odoltsu hartan 300.000 lagun inguru sarraskitu zituzten.^[5]

Su-etena ezartzea eta alderdi askotako hauteskundeak egitea adostu zuten 2000. urtean. Parlamentuak Pierre Nkurunziza, hutu matxinoen buruzagia, presidente hautatu zuen 2005ean. 2010eko hauteskundeak irabazi zituen, eta 2015ean berriro aurkeztu zen. Oposizioaren arabera, ezin zuen halakorik egin, hirugarren agintaldia zukeelako; Nkurunzizaren arabera, ez zuen konstituzioa urratu, lehenengo aldian ez baitzen hauteskundeetara aurkeztu. Oposizioa matxinatu egin zen eta Nkrurunzizak estatu kolpe ahalegin bat ere jasan zuen. Ehunka lagun hil, eta 400.000 inguru desplazatu zituzten hilabete batzuetako epean. 2018an, presidentearen agintaldiei muga kentzea onartu zuten erreferendum bidez.^[5]^[6]

Gobernua eta administrazioa

Politika

2005etik indarrean dagoen konstituzioaren arabera, Burundi errepublika presidentzialista da. Errepublikako presidentea da estatuburua eta gobernuburua, eta sufragio unibertsalaren bitartez aukeratzen da bost urtetik behin. Parlamentua ganbera bikoa da: Senatuak (Inama Nkenguzamateka) 43 kide ditu, eta Biltzar Nazionalak (Inama Nshingamateka) 121 kide.^[7]

Nazio Batuen Erakundeak 2017an salatu zuenez, Burundin gizateriaren aurkako krimenak izan ziren 2015eko apirilaz geroztik: epairik gabeko ehunka heriotza zigor, milaka atxiloketa arbitrario, ehunka pertsona desagertu eta torturatu, eta dozenaka sexu eraso. Estatuko indar armatuei egotzi zizkien erasoak NBEk, eta Nkurunziza presidenteari eta haren gertukoei leporatu zien erantzukizuna.^[8]

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Burundiren banaketa administratiboa»

Herrialdea 18 probintziatan banaturik dago.

Demografia

Biztanleria

NBEren zenbatespenaren arabera, 11.891.000 biztanle zituen 2020an.^[4] Dentsitatea oso handia da, Afrikako handienetako bat. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 43,8 dira, 15-24 urte bitartekoak % 19,7, 25-54 urte bitartekoak % 29,2, 55-64 urte bitartekoak % 4,2, eta 65 urtetik gorakoak % 3,1. Bizi itxaropena 66,7 urtekoa da; 64,6 urtekoa gizonezkoena eta 68,8 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).^[7]

Banaketa etnikoa

Biztanleen % 85 hutuak dira, tutsiak % 14, eta twak, pigmeo taldea, % 1 baino gutxiago.

Hizkuntzak

Hizkuntza nagusiak hauek dira: kirundia, frantsesa (biak ofizialak) eta bantu hizkuntzak (swahilia eta kinyaruanda).

Erlijioa

Biztanleen % 86 kristauak dira (% 62,1 katolikoak, % 23,9 protestanteak), eta % 2,5 musulmanak (2008ko zenbatespenak).^[7]

Hiri nagusiak

Ekonomia

Burundi nekazari herria da, batez ere, eta biztanle gehienak nekazaritzatik bizi dira. Tapioka, batatak, platanoak, lekak, ilarrak eta sorgoa landatzen dute. Kafea da esportatzen den gai nagusia eta ia bakarra, baina kotoia eta tea ere esportatzen hasi dira. Animalia sailak edukitzea garrantzi handikoa da kulturan eta gizartean, baina ekonomiari dagokionez ez dute etekinik ematen. Meatzaritzan urrea, bastnasita eta kasiterita meak ekoizten dira. Uranio, nikel eta turba hobi handiak daude, baina ekoitzi gabe. Burundiko merkataritza gehiena itsasontziz egiten da. 1994. urteaz geroztik Burundik bizi izan zuen gerra egoerak zaildu egin zuen ordurako gogorra zen egoera ekonomikoa.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
↑ Burundiko Justizia Ministerioa
↑ ^a ^b Burundi. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).
↑ ^a ^b Overall total population – World Population Prospects: The 2020 Revision. population.un.org (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).
↑ ^a ^b García, Adrian. Milaka lagunek ospatu dute Burundin estatu kolpe saialdia. Berria egunkaria, 2015eko maiatzak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).
↑ Presidentearen agintaldiei muga kentzea onartu dute Burundin. Berria egunkaria, 2018ko maiatzak 21, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).
↑ ^a ^b ^c Burundi. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-8).
↑ Gizateriaren aurkako krimenak salatu ditu NBEk Burundin. Berria egunkaria, 2017ko irailak 4, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).

Kanpo estekak

(Frantsesez) Burundiko gobernuaren webgunea, burundi-gov.b
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q967
Multimedia: Burundi / Q967

[euskaltzaindia-1] 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).

[2] Burundiko Justizia Ministerioa

[cityp-3] Burundi. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).

[zenbatespen-4] Overall total population – World Population Prospects: The 2020 Revision. population.un.org (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).

[berria1-5] García, Adrian. Milaka lagunek ospatu dute Burundin estatu kolpe saialdia. Berria egunkaria, 2015eko maiatzak 14, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).

[6] Presidentearen agintaldiei muga kentzea onartu dute Burundin. Berria egunkaria, 2018ko maiatzak 21, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).

[cia-7] Burundi. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-8).

[8] Gizateriaren aurkako krimenak salatu ditu NBEk Burundin. Berria egunkaria, 2017ko irailak 4, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-7).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

i e a Burundi: biztanle gehien duten udalerriak 2008ko errolda^[3]
	Post.	Izena	Probintzia	Biztanleak
Bujumbura Gitega	1	Bujumbura	Bujumbura Mairie	497.166
	2	Gitega	Gitega	41.944
	3	Ngozi	Ngozi	39.884
	4	Rumonge	Bururi	35.931
	5	Cibitoke	Cibitoke	23.885
	6	Kayanza	Kayanza	21.767
	7	Bubanza	Bubanza	20.031
	8	Gatumba	Bujumbura Rural	11.700
	9	Karuzi	Karuzi	10.317
	10	Kirundo	Kirundo	10.024

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa