[go: up one dir, main page]
Edukira joan

Arma biologiko

Wikipedia, Entziklopedia askea
Kutsapen biologikoa adierazten duten nazioarteko ikurrak.

Arma biologikoa -arma bakteriologikoa ere deitua- pertsonak, animaliak edo uztak kaltetzen dituen bizidun patogenoz edo beren toxinez osatutako materiala da,[1] arlo militarrean erabil daitekeena, etsaia kaltetzekotan. Bakterioak, birusak eta toxina bakteriarrak dira arma biologiko moduan gehien erabiltzen direnak.

Arma biologikoak bi eratan erabili ohi dira: aerosolen bidez eta ur eta janari kutsatuen bidez.

Aerosola gas batean daude partikula txikiez -solidoz ala likidoz- osatutako esekidura da. Partikula txiki horiek mikrobio patogenoaren eramaileak dira. Aerosolen inhalazioak edo arnasteak infekzioaren sarbidea ekartzen du. Bacillus anthracis-en (karbunkoaren eragilea) esporak, esaterako, aerosolen bidez erabili dira karbunkoa zabaltzeko bioterrorismoaren ekintza batzuetan.

Ur potablearen kutsapenak kolera edo sukar tifoidea bezalako gaitzak zabal dezake erasotutako populazio batean.

Arma biologikoetan erabilita hainbat gaixotasun eragin eta hedatu daitezke: karbunkoa, ebola, kolera, tularemia, bruzelosia, Q sukarra, tifusa, sukar horia, botulismoa...

Etsaiari kalte egiteko aspalditik erabili da guda biologikoa, bizidunek sortzen duten substantzia toxikoen ahalmen kaltegarriari onura ateraz. Erdi Aroan, adibidez, ohikoa zen hiri setiatu baten ur-hornidura kutsatzea, deskonposizioan edo usteltzen ari ziren hilotzak erabiliz edo kolerak, baztangak edo izurri beltzak hildako gorpuak ur-horniduretan sartuz, gaitz horiek etsaien artean zabal zitezen.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arma biologikoen erabilera historian zehar aldatu da, XX. mendearen aurretik arma biologikoak material, elikagai edo edari kontaminatu, hildako edo pertsona inokulatu zein kontaminatuek osatzen zituzten. Ordea, XX. mendetik aurrera arma biologikoak (antrax, esaterako) teknika bakteriologiko eta birologiko espezializatuez sortzen ziren.

Arma biologikoak erabilzeko intentzioaren dokumentazio zaharrena Hititeraz idatziriko K.a. 1500- K.a. 1200 urteko testua da, non tularemia gaixoak arerioen lurraldeetara bidali ziren epidemia bat sortzeko.[2][3][4]

Agente biologiko motak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arma biologiko bezala erabili daitezkeen agente biologiko mota ezberdinak daide.[1][5]

Nazioarteko legedia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikusi, Arma biologikoen Konbentzioa[6]

Arma biologikoen erabilera XIV. mende ingurutik erregistratu den arren (Caffako setioarekin),[7] arma hauen erabileraren inguruko errestrikzioak ez ziren nazioarteko mailara heldi 1925ean Genevako Protokoloa idatzi arte.[8][9]

Genevako Protokoloa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikusi, Genevako Protokoloa

1925eko ekainaren 27an, Gerran Gas Asfixiatzaile, Pozoitsu edo bestelako Metodo Bakteriologikoen Debekurako Protokoloa idatzi zen, gerora Genevako Protokoloa bezala ezaguna.[10] Protokoloak arma kimiko zein biologikoen erabilera debekatzen du, baina ez hauen garapena edo jabetza. Protokoloa erratifikatu zenean, herrialde ezberdinek bere erabileraren inguruan erreparoak izan zituzten.[11] Duda hauen ondorioz, hasiera batean akordioa praktikoki "lehenik erabili ezina" zen.[12][13]

Herri kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Literaturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

- La Guerre au vingtième siècle "Guda Hogeigarren Mendean"(1863 idatzia, 1883 argitaratua).[14]

- More New Arabian Nights: The Dynamiter "Arabiar Gau Berri Gehiago: Dinamitalaria" (1885).[15][16] Robert Louis Stevensonen ipuin bilduma.

- The Germ Growers "Germen Hazleak" (1892).[17]

- The Stolen Bacillus "Bacillus Lapurtuak" (1894).

- Zalma (1895).[18]

- The Yellow Danger "Arrisku Horia" (1898).

- Yah! Yah! Yah! (1909).

- The Unparalleled Invasion "Inbasio Paregabea" (1910).

- The Green Rust "Herdoil Berdea" (1919).

- Brave New World "Bai mundu berria" (1932).

- Final Blackout "Azken Itzalaldia" (1940).

- World Aflame: The Russian-American War of 1950 (1947).

- Obłok Magellana "Hodei Magelanikoa" (1955).

- The Last Flight of Dr. Ain "Ain Doktorearen Azken Hegaldia" (1969).

- The Screwfly Solution (1977).

- The Stand (1978).

- A Cold Wind from Orion "Orioneko Haize Hotz Bat" (1980).

- The White Plague "Izurrite Zuria" (1982).

- Executive Orders "Agindu Betearazlea" (1996).

Komikietan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

- V for Vendetta.[19][20]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Arma mikrobiologikoak[Betiko hautsitako esteka]
  1. ↑ a b (Ingelesez) «biological weapon | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  2. ↑ Mayor, Adrienne. (2003). Greek fire, poison arrows, and scorpion bombs : biological and chemical warfare in the ancient world. (1st ed. argitaraldia) Overlook Duckworth ISBN 1-58567-348-X. PMC 52941527. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  3. ↑ Riedel, Stefan. (2004-10-01). «Biological Warfare and Bioterrorism: A Historical Review» Baylor University Medical Center Proceedings 17 (4): 400–406.  doi:10.1080/08998280.2004.11928002. ISSN 0899-8280. PMID 16200127. PMC PMC1200679. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  4. ↑ (Ingelesez) «Biological weapons and bioterrorism: Past, present, and future» www.medicalnewstoday.com 2018-02-28 (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  5. ↑ (Ingelesez) «Biological Weapons» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  6. ↑ (Ingelesez) Biological Weapons Convention – UNODA. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  7. ↑ (Ingelesez) «biological weapon - Biological weapons in history | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  8. ↑ (Ingelesez) Frischknecht, Friedrich. (2003-06). «The history of biological warfare: Human experimentation, modern nightmares and lone madmen in the twentieth century» EMBO reports 4 (S1)  doi:10.1038/sj.embor.embor849. ISSN 1469-221X. PMID 12789407. PMC PMC1326439. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  9. ↑ «Show Treaty» web.archive.org 2015-04-08 (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  10. ↑ [https://web.archive.org/web/20081202071155/http://www.doc.diplomatie.gouv.fr/BASIS/pacte/webext/multidep/DDW?W=+ORDER+BY+DATOP/Ascend&M=18&K=19250001&R=Y&U=1 «BASE PACTE - Trait�s et accords de la France»] web.archive.org 2008-12-02 (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  11. ↑ «UNODA Treaties» treaties.unoda.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  12. ↑ (Ingelesez) Beard, Jack M.. (2007-04). «The Shortcomings of Indeterminacy in Arms Control Regimes: The Case of the Biological Weapons Convention» American Journal of International Law 101 (2): 271–321.  doi:10.1017/S0002930000030098. ISSN 0002-9300. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  13. ↑ (Ingelesez) «The Geneva Protocol at 90, Part 1: Discovery of the dual-use dilemma - The Trench - Jean Pascal Zanders» JPZanders 2015-06-17 (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  14. ↑ Fondanèche, Daniel. (2012). La littérature d'imagination scientifique. Rodopi ISBN 978-94-012-0881-9. PMC 834542714. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  15. ↑ (Ingelesez) Deciphering The Dynamiter – A Study in Authorship Attribution. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  16. ↑ The Dynamiter by Fanny Van de Grift Stevenson and Robert Louis Stevenson. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  17. ↑ (Ingelesez) «The germ growers : an Australian story of adventure and mystery» Trove (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  18. ↑ (Ingelesez) Stark, James F.. (2010-09-01). «Zalma» BMJ 341: c4570.  doi:10.1136/bmj.c4570. ISSN 0959-8138. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  19. ↑ Moore, Alan. (1989). V for vendetta. DC Comics ISBN 0-930289-52-8. PMC 23126609. (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
  20. ↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-17).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Arma_biologiko&oldid=9310046"(e)tik eskuratuta