Papers by Wettstein Domonkos
Korall 23 (2022) 88. pp. 79-99., 2022
A balatoni nyaralóépítés az ötvenes évek végétől új kihívások elé állította a regionális fejleszt... more A balatoni nyaralóépítés az ötvenes évek végétől új kihívások elé állította a regionális fejlesztésben résztvevő építészeket. Bár a nyaralóépítészet műfaja a század első felében a külföldi és hazai üdülőterületeken egyaránt kialakult, a szakembereknek egyre nagyobb problémát jelentett, hogyan ellenőrizzék és koordinálják az egyre növekvő számú építkezéseket, miközben jellemzően ezeket az épületeket még nem képzett építész szakemberek, hanem építőmesterek és helyi kivitelezők építették. Egyszerre volt tehát szükség a megbízók szemléletformálására és a kivitelezők tevékenységének felügyeletére. A tanulmány az építészszakma perspektívája felől közelít a nyaralóépítés kérdéséhez, azoknak az építészeknek a tevékenységét ábrázolja, akik egy-egy épület tervezésén túl regionális szinten is részt vettek a Balaton-fejlesztésben. A vizsgált korszakon belül a regionális szakmagyakorlás több periódusban is átalakult a fejlesztéspolitikai változások következtében.
Az átalakulás folyamatában jól kirajzolódik az ötvenes évek végétől a nyolcvanas évek közepéig tartó ív. Kezdetben az építészek szakmai pozíciókból alakíthatták a régiót, később az állami struktúrák átalakulásával fokozatosan kiszorultak a regionális intézményekből és az építészeti tervezésen túl csak a közéleti szerepvállalásaikkal, publikációikkal tudtak a folyamatokra hatást gyakorolni. A nyaralótársadalom, illetve az építési tendenciák részletes elemzése ugyanakkor nem célja a tanulmánynak, ezekkel a kérdésekkel korábbi publikációk már részletesen foglalkoztak.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Metszet
A clear geometric form punctuated to allow for quality of light and spatial arrangement provides ... more A clear geometric form punctuated to allow for quality of light and spatial arrangement provides Zurich with a monumental place for the arts. The main task not being to create a monument to its architect, to create a monument to the citizens of this city, an autonomous public building which has long been missing from the cityscape.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Metszet, 2021
Somewhere between the heavens and earth attic spaces are found. These spaces are often subject of... more Somewhere between the heavens and earth attic spaces are found. These spaces are often subject of contrived memories reflecting the past or idealized as a nostalgic spectacle. This conversion succeeds through the act of doing as little as possible, minimalism, as an act of restraint not style. Accessed via a well concieved stair reveals a windowless space which gains natural light via chimneys reworked as lightwells into a single volume roof space which has simply been tidied up. Nothing more, nothing less.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Metszet, 2019
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Metszet, 2019
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Metszet, 2019
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Metszet, 2021
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Bookmarks Related papers MentionsView impact
DOAJ: Directory of Open Access Journals - DOAJ, 2021
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Prostor, 29 (62), pp. 226–237, 2021
The regional aspirations of resort architecture give specific perspectives on the history of regi... more The regional aspirations of resort architecture give specific perspectives on the history of regionalism. The development of the shores of Lake Balaton, the largest lake in Central Europe, was determined by this particular regional aspiration. Iván Kotsis was a defining figure of Hungarian architecture between the world wars, and had a significant impact on the period - not only with his work as an architect, but also as a university professor and a public activist. This paper examines his activity around Lake Balaton on different scales, since it represented a peculiar perspective within the history of regional ideas. The research concludes that Kotsis’ regional perspective focused on resort architecture was an independent conception separated from both modern and local interpretations. Based on his university work and the knowledge transfer resulting from his international relations, he developed an integrated perspective on the region from an academic position. Reflecting on the problems of holiday resorts, he formed an autonomous method with which he experimented, to mediate between the universal modern approach and the local features of the landscape.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Architektúra & Urbanizmus Vol. 55 (2021) 3-4, pp. 170-183., 2021
The landscape aspect has become more important in heritage protection, while this possibility has... more The landscape aspect has become more important in heritage protection, while this possibility has not yet been developed in modern heritage protection. The aim of the study is to examine the history of ideas in the landscape interpretation of modern architecture. The analysis compares the perspectives of two pioneer figures in Hungarian professional history, the architect Tibor Farkas and the landscape architect Mihály Mőcsényi. By drawing the genealogy of planning history, it is possible to explore the genesis of professional perspectives, to branch out into architecture and landscape architecture, and to compare different interpretations of modern landscape protection.
Protecting modern heritage requires new perspectives to understand the broader visions and ideas that have shaped the era beyond individual buildings. The landscape aspect has now emerged in the protection not only of cultural landscapes but also of urban areas, while in the management of modern heritage this aspect has not yet been developed. In parallel, the aesthetic and ecological problems of landscape interpretation also shape the academic research fields. Even today, mixing and unclear conceptual meanings cause many problems in the inter-professional discourse and make it difficult to develop the toolbox of modern architecture for heritage protection. It is important to reconstruct and present the conceptual genealogy in a structured way by a model-based study in the Hungarian planning history, while, at the same time, we can also set up interpretation frameworks and conceptual models for the dialogue between scale levels.
The aim of the research is to comparatively examine the interpretations of landscape, by outlining the genealogy of the history of concepts. The focus of the paper is on leisurescape planning. This special landscape task served as a kind of experimental territory for the development of professions. The paramount importance of the landscape soon necessitated large-scale planning, in which architects initially led coordination. Later, the role of urban planners and landscape architects also became increasingly important. The research seeks to answer the following question: what are the links between the interpretations of landscape in the different disciplines? The research hypothesizes that the problem of landscape interpretation in modern architecture also played an important role in the branching of the planning methodology, and the model-based analysis can be used to draw the conceptual genealogy of planning history. The aim of the study is twofold: on the one hand, to analyse the interpretation and protection problems of landscape concepts, thus strengthening the interprofessional dialogue, and on the other hand, to support interdisciplinary research and planning to address the contemporary challenges.
The issue of modern “landscape protection” and the protection of “modern landscape” formations arose at the same time, although the two concepts show different emphasis on values. This also stems from disciplinary perspectives. During this period, regional planning growing out of architecture and landscape architecture emerging from horticulture began to become an independent field in Hungarian professional history. In the unified protection of the complex urban and natural landscape, a pioneering character appears in the two fields. Tibor Farkas , the creator of the Hungarian architectural practice and the coordinator of the development of recreation areas, played a key role in the field of architecture and urban planning, and Mihály Mőcsényi , the founder of the Hungarian landscape planning profession, played a key role in landscape architecture. While modern landscape protection developed from the ecological perception of landscape architecture and its disciplinary foundations were laid by Mihály Mőcsényi, at the same time Tibor Farkas has a decisive role in the modern landscape conception of the architectural practice. The parallel oeuvre of Tibor Farkas and Mihály Mőcsényi is also an example of how active development and design practice is turning to landscape-scale protection as a result of the growing ecological crisis of the 1970s and 1980s.
The analysis compares the professional positions and disciplinary perspectives of the two creators, who articulate the basic aspects of landscape-scale protection. The idea of modernity is decisive in the start of the careers of both creators, and they also took an active part in the modern design of the landscape. The creative work of both of them was recognized with an international grand prize. Tibor Farkas received the UIA (International Union of Architects) Sir Patrick Abercrombie Award in 1965, Mihály Mőcsényi the IFLA (International Federation of Landscape Architects) Sir Geoffrey Jellicoe Award in 2012. On the one hand, their names are associated with the pragmatic formulation of modern landscape concepts and the development of regional planning practices, and on the other hand, they played a key role in protection of landscape-scale values. Their works were not primarily about landscape conservation in the sense of nature conservation, their modern visions of the landscape were a balance between nature and the built environment from the beginning.
The concept of modern landscape emerged as an intermediary idea between architecture and larger-scale design, and the development of the concept played an important role in the differentiation of architecture, urban architecture, and landscape architecture. In Hungarian professional history urban design and regional planning evolved from architectural design in the first half of the twentieth century. Urban design, which became increasingly independent in the era, created a link between architectural and landscape-scale conceptualization. We cannot talk about complex urban spatial interpretation, as well as complex landscape interpretation, at this age. The principles of planning came from two sources: on the one hand from CIAM's functional urban idea, which strengthened the zoning character of urban design, and on the other hand, from the attraction to formal compositions in alternative trends.
In the ‘50s, landscape architecture had not yet emerged as a separate discipline. Horticultural engineers worked on landscape tasks also on a broader scale. Imre Ormos, one of the founders of the Hungarian horticultural architecture profession prepared the first green space plans on a regional scale. This methodology was also novel internationally. The close connection between architecture and landscape architecture during this period is shown by the fact that he based his perspective on the concept of CIAM. His theoretical and university teaching work was continued by his student Mihály Mőcsényi.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
In: Ákos, Moravánszky; Judith, Hopfengärtner (szerk.) East West Central 01 : Re-Humanizing Architecture: New Forms of Community, 1950-1970 Zürich, Svájc : Birkhäuser (2017) 376 p. pp. 325-337. , 13 p., 2017
“Social origin and positions are left in the changing room with the clothes” – so it was said at ... more “Social origin and positions are left in the changing room with the clothes” – so it was said at Lake Balaton. This especially concerned Lake Balaton in the 1960s, where visitors from a wide range of social levels could relax together in the spirit of consolidation after the suppressed Hungarian revolution of 1956. And it also became a popular meeting point among East and West German tourists, as an even wider gap opened in the Iron Curtain. Balaton lakeshore development (1957–1968) gave architects opportunities to re-engage with modernism after the post-revolution lessening of socialist-realist pressures, while the country’s technology and economic indicators lagged far behind those of Western European countries. This chapter aims to uncover which alternative solutions were drafted by young architects participating
in the lakeshore’s development, by repositioning modernism within
local conditions.
The Balaton district had been a popular holiday resort before the Second
World War, but only the upper-middle class was able to afford to take a vacation on the lakeshore at that time. In the 1930s, simple, graceful summer houses were built on newly allocated plots, while owners established bathing associations as grassroots movements. These civic organizations, along with promoting cultural life, actively participated in the development of community areas. Among those striving to develop Balaton architecture, the role of young architects deserves highlighting; especially that of Iván Kotsis. Kotsis placed a huge emphasis on elaborating principles for holiday homes that took into consideration regional characteristics. His adaptive way of thinking was greatly influenced by the “haggard and dry regionalism” of German architect Paul Schmitthenner. The Second World War interrupted the process, and during the years after the war, emphasis was placed on the reconstruction of Budapest and on solutions to social problems, which pushed the development of the Balaton region into the background.
***
Hungarian architects often mention the Balaton project nostalgically. The expression “architecture of innocence” appears in several recollections. The term “innocence” refers to enthusiastic and playful experimentation38 while planning small collective facilities and holiday homes. But could this project as a whole be addressed as being innocent? The development was an ambivalent project on the part of the new Communist government. Lake Balaton, providing an illusion of freedom, served the recreation of society after the revolution had failed, while the planning of small collective facilities made the re-creation of architecture possible for designers then breaking free from ideological pressure. The creative adaptation to local conditions led architects onto a new regional path of modernism.
For a short time, the Balaton lakeshore provided an escape for architects
from everyday practice. But after a few years, economic and sociopolitical changes forced an increase in the scale of tourism that led to differentiation of the integrated social concepts and the spread of urbanization. At last, in 1968, the so-called New Economic Mechanism abolished Farkas’s authority as chief architect and this process resulted in the even more ambivalent appearance of the scenic framework of leisure at Lake Balaton.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
ARCHITEKTURA AND URBANIZMUS 50:(1-2) pp. 38-55. (2016)
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Építés - Építészettudomány, 2017
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Épités - Épitészettudomány, 2016
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Építés - Építészettudomány, Mar 1, 2020
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Wettstein, Domonkos Modernizáció és modern építészet a két világháború közötti rekreációs célú építkezésekben In: Veöreös, András; Horváth, Tamás (szerk.) Kortárs építészettörténet V. 100 éves a Bauhaus Győr, Magyarország : Győr-Moson-Sopron Megyei Építész Kamara (2020) 174 p. pp. 111-128., 2020
A fokozatosan kibontakozó modernitás a szabadidő és a rekreáció eltöltésének életformáiban is meg... more A fokozatosan kibontakozó modernitás a szabadidő és a rekreáció eltöltésének életformáiban is megfogalmazódott. A két világháború közötti időszakban, a Trianoni békét követően a történelmi fürdőhelyeitől megfosztott Magyarországon mindez az új üdülőterületek kiépítésével esett egy időbe. A vidék kontextusában új funkciók és épülettípusok jelentek meg, ami a „korszerű” formálás számára is új lehetőségeket nyitott. Ugyanakkor a turisztika kezdettől fogva különös érdeklődéssel fordult a vernakuláris kultúrához és előszeretettel alkalmazta a helyi formakincset és anyaghasználatot a rekreációs célú építkezésekben. A tanulmány célja a két világháború között kialakuló üdülőterületi építészet fogalmi kérdéseinek tisztázása a Balaton korabeli fejlesztési kérdéseinek modell értékű elemzésével. Elsősorban a korabeli szaksajtóban megjelent publikációkra támaszkodva járja körül, milyen értéktényezőkben jelentkezett a modernitás a Balaton-parti építkezésekben és hogyan értelmezhető a modern építészet hatása? A tanulmány rávilágít az új funkcionális szempontok alapján formálódó nyaraló építészet koncepcionális ellentmondásaira is.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
In: Benkő, Melinda; Kissfazekas, Kornélia (szerk.) Understanding Post-Socialist European Cities : Case Studies in Urban Planning and Design Budapest, Magyarország : Éditions L'Harmattan, (2019) pp. 204-223. , 20 p. ISBN: 9782343161822, 2019
„The appearance of settlements in the Balaton area is undergoing a drastic change. Mostly multi-l... more „The appearance of settlements in the Balaton area is undergoing a drastic change. Mostly multi-level holiday resorts, composed of hotels and both privately and company-owned building complexes that embody a new holiday culture spring up atop the filled- up areas. This places communal holidaying needs ahead of the old, heterogeneous constructions.” The‑ Balaton Central Development Program, taking place over a‑decade after the birth of the first Balaton Regional Plan that won the UIA Abercrombie Prize in 1965, evinces the re-evaluation of fundamental principles.
From the middle of the sixties, the National Planning Bureau began to cut back the resources allocated to the BIB (Balaton Management Committee), while the existing infrastructure was no longer able to cope with the demands of burgeoning tourism. The National Tourism Council only provided scarce resources, the few developments were only realisable through regional and local councils, which often promoted the interests of their communities against those of tourism. The seasonal inhabitants of forty settlements along the Balaton remained unrepresented; their infrastructural requirements should have met the needs of the permanent residents. At the same time, a‑new piece of council legislation came into force, which caused the obliteration of the network of national chief architects, a move that also abolished the powers of the Balaton Chief Architect, Tibor Farkas. The task of coordination was relegated to the largely under- or unprepared local bureaucrats, who favoured local interests over regional ones; thus, the concept of a unified regional plan disintegrated. The obstruction of planned coordinating efforts resulted in the temporary prevalence of provincial, home-spun solutions, the slapdash uncoordinated solutions ignored the concept of development, thwarted the efficiency of construction works and marred their aesthetics. The problems were exacerbated by the new land law that enabled the apportionment of state-owned land in the previously strictly fenced-off protective bands. The so-called New Economic Mechanism was introduced in Hungary in 1968, which provided a new framework for developments in the Balaton area.
***
The diversification of institutional structures, the restructuring of regional issues and the decline of the idea of development also resulted in the loss of the prominent position of the regional concept of modern architecture. The program of modernisation, which ran out of steam in the seventies, coincided with the crisis of late modern architecture and the emergence of postmodern approaches. What manifested as the shift from intensive modernisation to rehabilitation in urbanism, was paralleled in architecture as the move from late modernism to postmodernism on the shores of the lake. In place of large-scale edifices borne of centrally coordinated initiatives, scattered local developments prevailed. The structures built in the seventies and eighties display a marked prominence of local strategies that reference vernacular elements over adaptive ones, reflecting the disappearance of the concept of regional modern architecture. With the hollowing out of late modern architecture and the disappearance of both institutional and planning concepts of regional modernity, the dominance of local strategies won out from the early eighties even in the case of holiday resort buildings. Architects gained inspiration mainly from local historical patterns instead of the former abstract vision of a‑holiday resort. The abstract regional modern character of the holiday resort, sharing no ground with neither urban, nor vernacular architecture, has vanished.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Benkő Melinda (ed.): Facing Post-Socialist Urban Heritage : DOCONF2019 Proceedings. pp. 122-125, 2019
The International Union of Architects (UIA) recognized the modernization of the Lake Balaton by t... more The International Union of Architects (UIA) recognized the modernization of the Lake Balaton by the Abercrombie Award in 1965. Modern buildings in the leisurescape serving seasonal functions are now in increasing danger. The research seeks to find out what problems can be identified in the present processes and what are the factors that cause the devastation? The research outlines the current state of the monuments and aims to establish a draft diagnosis. The examination focuses on the concentrated developments of one-day tourism destinations Tihany and Badacsony. Based on the former analysis of the birth of the heritage at different scales gives the opportunity to compare its origin with the present state by setting up a similar multilevel context of the still standing monuments. After the change of regime, the transforming structure of tourism, privatization and the weakening of institutional powers all contributed to the depreciation of the unprotected heritage. Differences in the social perception of buildings also make it difficult to comprehensively rehabilitate modern heritage in the postsocialist era. Beyond the ideological and institutional context, the main challenge for architects is the seasonal nature of the buildings, which gives the key to the aesthetic values, the formation and structural appearance of the buildings. At the same time, the paper outlines proposals for possible strategies. The purpose of the research is not to answer unique design questions, but to provide a draft framework that can provide a multi-level solution for re-positioning the heritage in interpreting the common vision of the leisurescape.
“How to build at Lake Balaton?” – Although the question appeared in many publications of the 20th century has already become history today, but the problem being transformed is still relevant today: „How to rehabilitate the heritage at the Lake Balaton?” In state socialism, special emphasis was placed on people's recreation, and a comprehensive regional development has been launched. Modern buildings of the era have become a characteristic feature of the landscape. The paper focuses on the postsocialist afterlife of the historical period 1957-1968 that was examined in the author's doctoral dissertation. (Wettstein, 2018)
This paper is based on archival research and on-site investigations to demonstrate the recent state of the monuments and the destinations. The status surveys have been made different times to compare the situations. A former report has already been published before the beginning of the rehabilitation project of Tihany. (Wettstein, 2013). Because of the limited space of this publication, this is just a short report from the comprehensive research project investigating the current situation of the heritage and the transformation processes of the postsocialist era.
2 Creation and Valuation of the Regional Heritage
First, contemplate the circumstances of the built heritage in the socialist era. The threefold scale of regional development also provides a good guide for the analysis. The lakeside development started in 1957 integrated the three dimensions of regional planning, settlement development and architecture, which was considered a unique solution in international planning history. (Farkas, 1988) The regional plan defined the landuse, the roles of the settlements, and strictly protected green areas. The second scale level, the settlement development plans further elaborated the regional principles defining the centers and subcenters of the resorts. The third scale, the architectural solutions reflected the original idea of the regional planners by the "adaptive modern" nature of the seasonal functions. According to contemporary interpretation, the structures were put in a “sensitive” way in the landscape. (Polónyi, 1992)
The development was accompanied by international interest. At the last CIAM Conference in 1959, Charles Polónyi, a later Team10 member, presented the first elements of the development in Otterlo. (Newman, 1961) The simple variable prefabricated structure for accommodating seasonal functions could give a possible answer for the questions of the international theoretical thinking. (Pedret, 2011) In 1965, the regional plan received the UIA's Abercrombie Award. The appreciation emphasizes the relationship between architecture and landscape management, highlighted the close-to-nature character of architectural intervention.
Conclusion: Reposition the Heritage on the Range of Scales
The construction projects for recreational purposes on Lake Balaton were already discussed on a uniform, regional level since the 1950s. Its general feature is demonstrated by the fact that although the development used some patterns of the landscape at both regional and local level, it was primarily related to the seasonal features. The relaxed environment of the Balaton lakeside represented an experimental territory for the local adaptation of modern architecture, where the clean, simply structured and natural constructions of recreational architecture can also be interpreted as a reconstruction of architectural formation from basic elements.
The former seasonal nature of buildings is a major challenge for designers to find economic ways for rehabilitation. The original structures cannot be used in winter due to the simple functional-space design. The small inner spaces are combined with huge covered but outdoor spaces and the outer boundary walls and roofs are thin structures without isolation. Simple structures are seemingly not suitable for today's four season landscape use.
Year-round use requires a more complex space structure and thick thermal insulation, which would lead to the loss of the lightweight character of recreational architecture.
Saving buildings also requires institutional protection. But beyond conservative preservation, a complex program is needed. As they were born at the beginning of the 1960s as a comprehensive concept at regional level, a unified regional rehabilitation strategy could reposition the monuments in the leisurescape. Following the former three scale level structure of the planning system, a complex three level program should be developed by the involved participants (state, region, counties, settlements, tourism institutions, owners and civic society) to rehabilitate the heritage of the awarded period by the Abercrombie Prize. This complex program should firstly contemplate the network of the heritage on regional level together with the tourism concepts. Secondly the settlements should find its own functional and spatial program that could sustainably contextualize the monuments. And thirdly came the architectural tools of protection.
But institutional protection is not enough in itself; ambivalent social connotations in the politics of the era and modern architecture necessitates the sensitization of the society. The initiatives of new tourism programs, the activity of grassroots movements and the civic society could make the importance of the heritage understandable. (Wettstein, 2013)
In addition to necessary institutional protection and social sensitization, there is also a need for design creativity to recreate the architectural character this time already in a four season life cycle.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Uploads
Papers by Wettstein Domonkos
Az átalakulás folyamatában jól kirajzolódik az ötvenes évek végétől a nyolcvanas évek közepéig tartó ív. Kezdetben az építészek szakmai pozíciókból alakíthatták a régiót, később az állami struktúrák átalakulásával fokozatosan kiszorultak a regionális intézményekből és az építészeti tervezésen túl csak a közéleti szerepvállalásaikkal, publikációikkal tudtak a folyamatokra hatást gyakorolni. A nyaralótársadalom, illetve az építési tendenciák részletes elemzése ugyanakkor nem célja a tanulmánynak, ezekkel a kérdésekkel korábbi publikációk már részletesen foglalkoztak.
Protecting modern heritage requires new perspectives to understand the broader visions and ideas that have shaped the era beyond individual buildings. The landscape aspect has now emerged in the protection not only of cultural landscapes but also of urban areas, while in the management of modern heritage this aspect has not yet been developed. In parallel, the aesthetic and ecological problems of landscape interpretation also shape the academic research fields. Even today, mixing and unclear conceptual meanings cause many problems in the inter-professional discourse and make it difficult to develop the toolbox of modern architecture for heritage protection. It is important to reconstruct and present the conceptual genealogy in a structured way by a model-based study in the Hungarian planning history, while, at the same time, we can also set up interpretation frameworks and conceptual models for the dialogue between scale levels.
The aim of the research is to comparatively examine the interpretations of landscape, by outlining the genealogy of the history of concepts. The focus of the paper is on leisurescape planning. This special landscape task served as a kind of experimental territory for the development of professions. The paramount importance of the landscape soon necessitated large-scale planning, in which architects initially led coordination. Later, the role of urban planners and landscape architects also became increasingly important. The research seeks to answer the following question: what are the links between the interpretations of landscape in the different disciplines? The research hypothesizes that the problem of landscape interpretation in modern architecture also played an important role in the branching of the planning methodology, and the model-based analysis can be used to draw the conceptual genealogy of planning history. The aim of the study is twofold: on the one hand, to analyse the interpretation and protection problems of landscape concepts, thus strengthening the interprofessional dialogue, and on the other hand, to support interdisciplinary research and planning to address the contemporary challenges.
The issue of modern “landscape protection” and the protection of “modern landscape” formations arose at the same time, although the two concepts show different emphasis on values. This also stems from disciplinary perspectives. During this period, regional planning growing out of architecture and landscape architecture emerging from horticulture began to become an independent field in Hungarian professional history. In the unified protection of the complex urban and natural landscape, a pioneering character appears in the two fields. Tibor Farkas , the creator of the Hungarian architectural practice and the coordinator of the development of recreation areas, played a key role in the field of architecture and urban planning, and Mihály Mőcsényi , the founder of the Hungarian landscape planning profession, played a key role in landscape architecture. While modern landscape protection developed from the ecological perception of landscape architecture and its disciplinary foundations were laid by Mihály Mőcsényi, at the same time Tibor Farkas has a decisive role in the modern landscape conception of the architectural practice. The parallel oeuvre of Tibor Farkas and Mihály Mőcsényi is also an example of how active development and design practice is turning to landscape-scale protection as a result of the growing ecological crisis of the 1970s and 1980s.
The analysis compares the professional positions and disciplinary perspectives of the two creators, who articulate the basic aspects of landscape-scale protection. The idea of modernity is decisive in the start of the careers of both creators, and they also took an active part in the modern design of the landscape. The creative work of both of them was recognized with an international grand prize. Tibor Farkas received the UIA (International Union of Architects) Sir Patrick Abercrombie Award in 1965, Mihály Mőcsényi the IFLA (International Federation of Landscape Architects) Sir Geoffrey Jellicoe Award in 2012. On the one hand, their names are associated with the pragmatic formulation of modern landscape concepts and the development of regional planning practices, and on the other hand, they played a key role in protection of landscape-scale values. Their works were not primarily about landscape conservation in the sense of nature conservation, their modern visions of the landscape were a balance between nature and the built environment from the beginning.
The concept of modern landscape emerged as an intermediary idea between architecture and larger-scale design, and the development of the concept played an important role in the differentiation of architecture, urban architecture, and landscape architecture. In Hungarian professional history urban design and regional planning evolved from architectural design in the first half of the twentieth century. Urban design, which became increasingly independent in the era, created a link between architectural and landscape-scale conceptualization. We cannot talk about complex urban spatial interpretation, as well as complex landscape interpretation, at this age. The principles of planning came from two sources: on the one hand from CIAM's functional urban idea, which strengthened the zoning character of urban design, and on the other hand, from the attraction to formal compositions in alternative trends.
In the ‘50s, landscape architecture had not yet emerged as a separate discipline. Horticultural engineers worked on landscape tasks also on a broader scale. Imre Ormos, one of the founders of the Hungarian horticultural architecture profession prepared the first green space plans on a regional scale. This methodology was also novel internationally. The close connection between architecture and landscape architecture during this period is shown by the fact that he based his perspective on the concept of CIAM. His theoretical and university teaching work was continued by his student Mihály Mőcsényi.
in the lakeshore’s development, by repositioning modernism within
local conditions.
The Balaton district had been a popular holiday resort before the Second
World War, but only the upper-middle class was able to afford to take a vacation on the lakeshore at that time. In the 1930s, simple, graceful summer houses were built on newly allocated plots, while owners established bathing associations as grassroots movements. These civic organizations, along with promoting cultural life, actively participated in the development of community areas. Among those striving to develop Balaton architecture, the role of young architects deserves highlighting; especially that of Iván Kotsis. Kotsis placed a huge emphasis on elaborating principles for holiday homes that took into consideration regional characteristics. His adaptive way of thinking was greatly influenced by the “haggard and dry regionalism” of German architect Paul Schmitthenner. The Second World War interrupted the process, and during the years after the war, emphasis was placed on the reconstruction of Budapest and on solutions to social problems, which pushed the development of the Balaton region into the background.
***
Hungarian architects often mention the Balaton project nostalgically. The expression “architecture of innocence” appears in several recollections. The term “innocence” refers to enthusiastic and playful experimentation38 while planning small collective facilities and holiday homes. But could this project as a whole be addressed as being innocent? The development was an ambivalent project on the part of the new Communist government. Lake Balaton, providing an illusion of freedom, served the recreation of society after the revolution had failed, while the planning of small collective facilities made the re-creation of architecture possible for designers then breaking free from ideological pressure. The creative adaptation to local conditions led architects onto a new regional path of modernism.
For a short time, the Balaton lakeshore provided an escape for architects
from everyday practice. But after a few years, economic and sociopolitical changes forced an increase in the scale of tourism that led to differentiation of the integrated social concepts and the spread of urbanization. At last, in 1968, the so-called New Economic Mechanism abolished Farkas’s authority as chief architect and this process resulted in the even more ambivalent appearance of the scenic framework of leisure at Lake Balaton.
From the middle of the sixties, the National Planning Bureau began to cut back the resources allocated to the BIB (Balaton Management Committee), while the existing infrastructure was no longer able to cope with the demands of burgeoning tourism. The National Tourism Council only provided scarce resources, the few developments were only realisable through regional and local councils, which often promoted the interests of their communities against those of tourism. The seasonal inhabitants of forty settlements along the Balaton remained unrepresented; their infrastructural requirements should have met the needs of the permanent residents. At the same time, a‑new piece of council legislation came into force, which caused the obliteration of the network of national chief architects, a move that also abolished the powers of the Balaton Chief Architect, Tibor Farkas. The task of coordination was relegated to the largely under- or unprepared local bureaucrats, who favoured local interests over regional ones; thus, the concept of a unified regional plan disintegrated. The obstruction of planned coordinating efforts resulted in the temporary prevalence of provincial, home-spun solutions, the slapdash uncoordinated solutions ignored the concept of development, thwarted the efficiency of construction works and marred their aesthetics. The problems were exacerbated by the new land law that enabled the apportionment of state-owned land in the previously strictly fenced-off protective bands. The so-called New Economic Mechanism was introduced in Hungary in 1968, which provided a new framework for developments in the Balaton area.
***
The diversification of institutional structures, the restructuring of regional issues and the decline of the idea of development also resulted in the loss of the prominent position of the regional concept of modern architecture. The program of modernisation, which ran out of steam in the seventies, coincided with the crisis of late modern architecture and the emergence of postmodern approaches. What manifested as the shift from intensive modernisation to rehabilitation in urbanism, was paralleled in architecture as the move from late modernism to postmodernism on the shores of the lake. In place of large-scale edifices borne of centrally coordinated initiatives, scattered local developments prevailed. The structures built in the seventies and eighties display a marked prominence of local strategies that reference vernacular elements over adaptive ones, reflecting the disappearance of the concept of regional modern architecture. With the hollowing out of late modern architecture and the disappearance of both institutional and planning concepts of regional modernity, the dominance of local strategies won out from the early eighties even in the case of holiday resort buildings. Architects gained inspiration mainly from local historical patterns instead of the former abstract vision of a‑holiday resort. The abstract regional modern character of the holiday resort, sharing no ground with neither urban, nor vernacular architecture, has vanished.
“How to build at Lake Balaton?” – Although the question appeared in many publications of the 20th century has already become history today, but the problem being transformed is still relevant today: „How to rehabilitate the heritage at the Lake Balaton?” In state socialism, special emphasis was placed on people's recreation, and a comprehensive regional development has been launched. Modern buildings of the era have become a characteristic feature of the landscape. The paper focuses on the postsocialist afterlife of the historical period 1957-1968 that was examined in the author's doctoral dissertation. (Wettstein, 2018)
This paper is based on archival research and on-site investigations to demonstrate the recent state of the monuments and the destinations. The status surveys have been made different times to compare the situations. A former report has already been published before the beginning of the rehabilitation project of Tihany. (Wettstein, 2013). Because of the limited space of this publication, this is just a short report from the comprehensive research project investigating the current situation of the heritage and the transformation processes of the postsocialist era.
2 Creation and Valuation of the Regional Heritage
First, contemplate the circumstances of the built heritage in the socialist era. The threefold scale of regional development also provides a good guide for the analysis. The lakeside development started in 1957 integrated the three dimensions of regional planning, settlement development and architecture, which was considered a unique solution in international planning history. (Farkas, 1988) The regional plan defined the landuse, the roles of the settlements, and strictly protected green areas. The second scale level, the settlement development plans further elaborated the regional principles defining the centers and subcenters of the resorts. The third scale, the architectural solutions reflected the original idea of the regional planners by the "adaptive modern" nature of the seasonal functions. According to contemporary interpretation, the structures were put in a “sensitive” way in the landscape. (Polónyi, 1992)
The development was accompanied by international interest. At the last CIAM Conference in 1959, Charles Polónyi, a later Team10 member, presented the first elements of the development in Otterlo. (Newman, 1961) The simple variable prefabricated structure for accommodating seasonal functions could give a possible answer for the questions of the international theoretical thinking. (Pedret, 2011) In 1965, the regional plan received the UIA's Abercrombie Award. The appreciation emphasizes the relationship between architecture and landscape management, highlighted the close-to-nature character of architectural intervention.
Conclusion: Reposition the Heritage on the Range of Scales
The construction projects for recreational purposes on Lake Balaton were already discussed on a uniform, regional level since the 1950s. Its general feature is demonstrated by the fact that although the development used some patterns of the landscape at both regional and local level, it was primarily related to the seasonal features. The relaxed environment of the Balaton lakeside represented an experimental territory for the local adaptation of modern architecture, where the clean, simply structured and natural constructions of recreational architecture can also be interpreted as a reconstruction of architectural formation from basic elements.
The former seasonal nature of buildings is a major challenge for designers to find economic ways for rehabilitation. The original structures cannot be used in winter due to the simple functional-space design. The small inner spaces are combined with huge covered but outdoor spaces and the outer boundary walls and roofs are thin structures without isolation. Simple structures are seemingly not suitable for today's four season landscape use.
Year-round use requires a more complex space structure and thick thermal insulation, which would lead to the loss of the lightweight character of recreational architecture.
Saving buildings also requires institutional protection. But beyond conservative preservation, a complex program is needed. As they were born at the beginning of the 1960s as a comprehensive concept at regional level, a unified regional rehabilitation strategy could reposition the monuments in the leisurescape. Following the former three scale level structure of the planning system, a complex three level program should be developed by the involved participants (state, region, counties, settlements, tourism institutions, owners and civic society) to rehabilitate the heritage of the awarded period by the Abercrombie Prize. This complex program should firstly contemplate the network of the heritage on regional level together with the tourism concepts. Secondly the settlements should find its own functional and spatial program that could sustainably contextualize the monuments. And thirdly came the architectural tools of protection.
But institutional protection is not enough in itself; ambivalent social connotations in the politics of the era and modern architecture necessitates the sensitization of the society. The initiatives of new tourism programs, the activity of grassroots movements and the civic society could make the importance of the heritage understandable. (Wettstein, 2013)
In addition to necessary institutional protection and social sensitization, there is also a need for design creativity to recreate the architectural character this time already in a four season life cycle.
Az átalakulás folyamatában jól kirajzolódik az ötvenes évek végétől a nyolcvanas évek közepéig tartó ív. Kezdetben az építészek szakmai pozíciókból alakíthatták a régiót, később az állami struktúrák átalakulásával fokozatosan kiszorultak a regionális intézményekből és az építészeti tervezésen túl csak a közéleti szerepvállalásaikkal, publikációikkal tudtak a folyamatokra hatást gyakorolni. A nyaralótársadalom, illetve az építési tendenciák részletes elemzése ugyanakkor nem célja a tanulmánynak, ezekkel a kérdésekkel korábbi publikációk már részletesen foglalkoztak.
Protecting modern heritage requires new perspectives to understand the broader visions and ideas that have shaped the era beyond individual buildings. The landscape aspect has now emerged in the protection not only of cultural landscapes but also of urban areas, while in the management of modern heritage this aspect has not yet been developed. In parallel, the aesthetic and ecological problems of landscape interpretation also shape the academic research fields. Even today, mixing and unclear conceptual meanings cause many problems in the inter-professional discourse and make it difficult to develop the toolbox of modern architecture for heritage protection. It is important to reconstruct and present the conceptual genealogy in a structured way by a model-based study in the Hungarian planning history, while, at the same time, we can also set up interpretation frameworks and conceptual models for the dialogue between scale levels.
The aim of the research is to comparatively examine the interpretations of landscape, by outlining the genealogy of the history of concepts. The focus of the paper is on leisurescape planning. This special landscape task served as a kind of experimental territory for the development of professions. The paramount importance of the landscape soon necessitated large-scale planning, in which architects initially led coordination. Later, the role of urban planners and landscape architects also became increasingly important. The research seeks to answer the following question: what are the links between the interpretations of landscape in the different disciplines? The research hypothesizes that the problem of landscape interpretation in modern architecture also played an important role in the branching of the planning methodology, and the model-based analysis can be used to draw the conceptual genealogy of planning history. The aim of the study is twofold: on the one hand, to analyse the interpretation and protection problems of landscape concepts, thus strengthening the interprofessional dialogue, and on the other hand, to support interdisciplinary research and planning to address the contemporary challenges.
The issue of modern “landscape protection” and the protection of “modern landscape” formations arose at the same time, although the two concepts show different emphasis on values. This also stems from disciplinary perspectives. During this period, regional planning growing out of architecture and landscape architecture emerging from horticulture began to become an independent field in Hungarian professional history. In the unified protection of the complex urban and natural landscape, a pioneering character appears in the two fields. Tibor Farkas , the creator of the Hungarian architectural practice and the coordinator of the development of recreation areas, played a key role in the field of architecture and urban planning, and Mihály Mőcsényi , the founder of the Hungarian landscape planning profession, played a key role in landscape architecture. While modern landscape protection developed from the ecological perception of landscape architecture and its disciplinary foundations were laid by Mihály Mőcsényi, at the same time Tibor Farkas has a decisive role in the modern landscape conception of the architectural practice. The parallel oeuvre of Tibor Farkas and Mihály Mőcsényi is also an example of how active development and design practice is turning to landscape-scale protection as a result of the growing ecological crisis of the 1970s and 1980s.
The analysis compares the professional positions and disciplinary perspectives of the two creators, who articulate the basic aspects of landscape-scale protection. The idea of modernity is decisive in the start of the careers of both creators, and they also took an active part in the modern design of the landscape. The creative work of both of them was recognized with an international grand prize. Tibor Farkas received the UIA (International Union of Architects) Sir Patrick Abercrombie Award in 1965, Mihály Mőcsényi the IFLA (International Federation of Landscape Architects) Sir Geoffrey Jellicoe Award in 2012. On the one hand, their names are associated with the pragmatic formulation of modern landscape concepts and the development of regional planning practices, and on the other hand, they played a key role in protection of landscape-scale values. Their works were not primarily about landscape conservation in the sense of nature conservation, their modern visions of the landscape were a balance between nature and the built environment from the beginning.
The concept of modern landscape emerged as an intermediary idea between architecture and larger-scale design, and the development of the concept played an important role in the differentiation of architecture, urban architecture, and landscape architecture. In Hungarian professional history urban design and regional planning evolved from architectural design in the first half of the twentieth century. Urban design, which became increasingly independent in the era, created a link between architectural and landscape-scale conceptualization. We cannot talk about complex urban spatial interpretation, as well as complex landscape interpretation, at this age. The principles of planning came from two sources: on the one hand from CIAM's functional urban idea, which strengthened the zoning character of urban design, and on the other hand, from the attraction to formal compositions in alternative trends.
In the ‘50s, landscape architecture had not yet emerged as a separate discipline. Horticultural engineers worked on landscape tasks also on a broader scale. Imre Ormos, one of the founders of the Hungarian horticultural architecture profession prepared the first green space plans on a regional scale. This methodology was also novel internationally. The close connection between architecture and landscape architecture during this period is shown by the fact that he based his perspective on the concept of CIAM. His theoretical and university teaching work was continued by his student Mihály Mőcsényi.
in the lakeshore’s development, by repositioning modernism within
local conditions.
The Balaton district had been a popular holiday resort before the Second
World War, but only the upper-middle class was able to afford to take a vacation on the lakeshore at that time. In the 1930s, simple, graceful summer houses were built on newly allocated plots, while owners established bathing associations as grassroots movements. These civic organizations, along with promoting cultural life, actively participated in the development of community areas. Among those striving to develop Balaton architecture, the role of young architects deserves highlighting; especially that of Iván Kotsis. Kotsis placed a huge emphasis on elaborating principles for holiday homes that took into consideration regional characteristics. His adaptive way of thinking was greatly influenced by the “haggard and dry regionalism” of German architect Paul Schmitthenner. The Second World War interrupted the process, and during the years after the war, emphasis was placed on the reconstruction of Budapest and on solutions to social problems, which pushed the development of the Balaton region into the background.
***
Hungarian architects often mention the Balaton project nostalgically. The expression “architecture of innocence” appears in several recollections. The term “innocence” refers to enthusiastic and playful experimentation38 while planning small collective facilities and holiday homes. But could this project as a whole be addressed as being innocent? The development was an ambivalent project on the part of the new Communist government. Lake Balaton, providing an illusion of freedom, served the recreation of society after the revolution had failed, while the planning of small collective facilities made the re-creation of architecture possible for designers then breaking free from ideological pressure. The creative adaptation to local conditions led architects onto a new regional path of modernism.
For a short time, the Balaton lakeshore provided an escape for architects
from everyday practice. But after a few years, economic and sociopolitical changes forced an increase in the scale of tourism that led to differentiation of the integrated social concepts and the spread of urbanization. At last, in 1968, the so-called New Economic Mechanism abolished Farkas’s authority as chief architect and this process resulted in the even more ambivalent appearance of the scenic framework of leisure at Lake Balaton.
From the middle of the sixties, the National Planning Bureau began to cut back the resources allocated to the BIB (Balaton Management Committee), while the existing infrastructure was no longer able to cope with the demands of burgeoning tourism. The National Tourism Council only provided scarce resources, the few developments were only realisable through regional and local councils, which often promoted the interests of their communities against those of tourism. The seasonal inhabitants of forty settlements along the Balaton remained unrepresented; their infrastructural requirements should have met the needs of the permanent residents. At the same time, a‑new piece of council legislation came into force, which caused the obliteration of the network of national chief architects, a move that also abolished the powers of the Balaton Chief Architect, Tibor Farkas. The task of coordination was relegated to the largely under- or unprepared local bureaucrats, who favoured local interests over regional ones; thus, the concept of a unified regional plan disintegrated. The obstruction of planned coordinating efforts resulted in the temporary prevalence of provincial, home-spun solutions, the slapdash uncoordinated solutions ignored the concept of development, thwarted the efficiency of construction works and marred their aesthetics. The problems were exacerbated by the new land law that enabled the apportionment of state-owned land in the previously strictly fenced-off protective bands. The so-called New Economic Mechanism was introduced in Hungary in 1968, which provided a new framework for developments in the Balaton area.
***
The diversification of institutional structures, the restructuring of regional issues and the decline of the idea of development also resulted in the loss of the prominent position of the regional concept of modern architecture. The program of modernisation, which ran out of steam in the seventies, coincided with the crisis of late modern architecture and the emergence of postmodern approaches. What manifested as the shift from intensive modernisation to rehabilitation in urbanism, was paralleled in architecture as the move from late modernism to postmodernism on the shores of the lake. In place of large-scale edifices borne of centrally coordinated initiatives, scattered local developments prevailed. The structures built in the seventies and eighties display a marked prominence of local strategies that reference vernacular elements over adaptive ones, reflecting the disappearance of the concept of regional modern architecture. With the hollowing out of late modern architecture and the disappearance of both institutional and planning concepts of regional modernity, the dominance of local strategies won out from the early eighties even in the case of holiday resort buildings. Architects gained inspiration mainly from local historical patterns instead of the former abstract vision of a‑holiday resort. The abstract regional modern character of the holiday resort, sharing no ground with neither urban, nor vernacular architecture, has vanished.
“How to build at Lake Balaton?” – Although the question appeared in many publications of the 20th century has already become history today, but the problem being transformed is still relevant today: „How to rehabilitate the heritage at the Lake Balaton?” In state socialism, special emphasis was placed on people's recreation, and a comprehensive regional development has been launched. Modern buildings of the era have become a characteristic feature of the landscape. The paper focuses on the postsocialist afterlife of the historical period 1957-1968 that was examined in the author's doctoral dissertation. (Wettstein, 2018)
This paper is based on archival research and on-site investigations to demonstrate the recent state of the monuments and the destinations. The status surveys have been made different times to compare the situations. A former report has already been published before the beginning of the rehabilitation project of Tihany. (Wettstein, 2013). Because of the limited space of this publication, this is just a short report from the comprehensive research project investigating the current situation of the heritage and the transformation processes of the postsocialist era.
2 Creation and Valuation of the Regional Heritage
First, contemplate the circumstances of the built heritage in the socialist era. The threefold scale of regional development also provides a good guide for the analysis. The lakeside development started in 1957 integrated the three dimensions of regional planning, settlement development and architecture, which was considered a unique solution in international planning history. (Farkas, 1988) The regional plan defined the landuse, the roles of the settlements, and strictly protected green areas. The second scale level, the settlement development plans further elaborated the regional principles defining the centers and subcenters of the resorts. The third scale, the architectural solutions reflected the original idea of the regional planners by the "adaptive modern" nature of the seasonal functions. According to contemporary interpretation, the structures were put in a “sensitive” way in the landscape. (Polónyi, 1992)
The development was accompanied by international interest. At the last CIAM Conference in 1959, Charles Polónyi, a later Team10 member, presented the first elements of the development in Otterlo. (Newman, 1961) The simple variable prefabricated structure for accommodating seasonal functions could give a possible answer for the questions of the international theoretical thinking. (Pedret, 2011) In 1965, the regional plan received the UIA's Abercrombie Award. The appreciation emphasizes the relationship between architecture and landscape management, highlighted the close-to-nature character of architectural intervention.
Conclusion: Reposition the Heritage on the Range of Scales
The construction projects for recreational purposes on Lake Balaton were already discussed on a uniform, regional level since the 1950s. Its general feature is demonstrated by the fact that although the development used some patterns of the landscape at both regional and local level, it was primarily related to the seasonal features. The relaxed environment of the Balaton lakeside represented an experimental territory for the local adaptation of modern architecture, where the clean, simply structured and natural constructions of recreational architecture can also be interpreted as a reconstruction of architectural formation from basic elements.
The former seasonal nature of buildings is a major challenge for designers to find economic ways for rehabilitation. The original structures cannot be used in winter due to the simple functional-space design. The small inner spaces are combined with huge covered but outdoor spaces and the outer boundary walls and roofs are thin structures without isolation. Simple structures are seemingly not suitable for today's four season landscape use.
Year-round use requires a more complex space structure and thick thermal insulation, which would lead to the loss of the lightweight character of recreational architecture.
Saving buildings also requires institutional protection. But beyond conservative preservation, a complex program is needed. As they were born at the beginning of the 1960s as a comprehensive concept at regional level, a unified regional rehabilitation strategy could reposition the monuments in the leisurescape. Following the former three scale level structure of the planning system, a complex three level program should be developed by the involved participants (state, region, counties, settlements, tourism institutions, owners and civic society) to rehabilitate the heritage of the awarded period by the Abercrombie Prize. This complex program should firstly contemplate the network of the heritage on regional level together with the tourism concepts. Secondly the settlements should find its own functional and spatial program that could sustainably contextualize the monuments. And thirdly came the architectural tools of protection.
But institutional protection is not enough in itself; ambivalent social connotations in the politics of the era and modern architecture necessitates the sensitization of the society. The initiatives of new tourism programs, the activity of grassroots movements and the civic society could make the importance of the heritage understandable. (Wettstein, 2013)
In addition to necessary institutional protection and social sensitization, there is also a need for design creativity to recreate the architectural character this time already in a four season life cycle.
Tervező: Márton István (LAKÓTERV)
Tervezés éve 1965-1971
Akkor
A hatvanas évek közepén jelentősen megváltozott Balaton-part fejlesztésének építészeti karaktere. Míg az 1958-ban elkészült Balaton-környéki Regionális Tervvázlat első fázisában a vízparti közfunkciók, strandok, hajóállomások, vendéglátóipari egységek építése került előtérbe, a hatvanas évek második felében már a nagyobb szállásegységek kiépítésére helyezték a hangsúlyt. A léptékváltás a fejlesztés építészeti karakterében is tükröződött, a kisebb szezonális építményeken előszeretettel alkalmazott helyi anyagokat, könnyed szerkezeti megoldásokat felváltották a későmodern építészet előregyártásra épülő struktúrái. Bár a fejlesztés indulásakor még szerették volna elkerülni a Fekete-tengeri üdülőhelyeket jellemző intenzív, magas beépítési formákat, a korabeli szállás férőhelyszámhoz képest messze felülmúló keresletet csak az új üdülőegységek léptékével lehetett ellensúlyozni. Az Ezüstpart fejlesztése is jól mutatja a regionális fejlesztési koncepcióban rejlő ellentmondásokat. A mesterségesen feltöltött vízparti sávon jelölték ki a Dunai Vasmű, a Magyar és Nemeztközi Újságírók Szövetségének, valamint a SZOT üdülőegységeinek területeit. A beépítési tervet Márton István készítette el, ritmikus beépítésében a nagyobb tömbök közé kisebb, 3-4 szintes elemeket is elhelyezett. Az első szálló 1965-ben készült el, az újságíró üdülő kiépítése 1971-ben a futurisztikus kör formájú Orion Bárral zárult. A háromszintes üdülők léptékét és ipari anyagokkal burkolt karakterét a későbbi SZOT épületek is átvették. A toronyházak árnyékában megjelenő kisebb szintszámú egységekkel a turizmus új vízióját szerették volna elősegíteni: a Balaton-part a családok nyaralóhelye legyen.
Most
A Balaton-part modern örökségének ellentmondásos megítélése az Ezüstpart állapotában is tükröződik. Az újságíró üdülőket privatizálták, a még ma is álló robosztus épülettömbök közül kikoptak az intimebb beépítést adó kisebb, törékenyebb elemek és az egykor népszerű Orion Bár lebegő körformája is eltűnt. Az elbontott egységek helyén ma már az új életformákhoz igazodó, vaskos burkolatba csomagolt nagyméretű apartmanházakat találhatunk. A Dunai Vasmű még felújításra vár, a SZOT épületeket felismerhetetlenül átépítették. Egyedül a Tillai Ernő által tervezett kései Ezüstpart hotelt újítják fel eredeti formájában. Beton panelhéjakból kirajzolódó struktúrája a popularitás határán egyensúlyoz és talán épp ennek a közérthető formálásának köszönheti a túlélését. Az átépítés kezdetén komoly társadalmi ellenállás bontakozott ki az épület védelméért A visszafogottabb újságíró üdülő komplex beépítéséből egyetlen háromszintes egység maradt meg. A gazzal benőtt parkban érintetlenül állnak a hetvenes évek karakteres kültéri elemei: a vasbeton ping-pong asztal, az acél lámpatestek és lugasok. A használaton kívüli épület pusztulásában is érzékelteti a későmodern építészet indusztriális szerkezetalkalmazásában rejlő esztétikai megfontolásokat. Egyszerű, narancssárga drótüveg mellvédek, filigrán homlokzati fémszerkezetek és a nagy üvegfelületek könnyed, transzparens rétegekkel öltöztetik fel a cellás vasbeton struktúrát. A nyári nap fényében mintha az épület is életre kelne: a közösségi helyiségek feszesen síkra szerkesztett homlokzata mögött az egész szintes árnyékoló textíliák plasztikus képe jelenik meg. Bár az épület a korszak technológiai korlátait és gazdasági lehetőségeit is megmutatja, esztétikai koncepciója az ezredforduló építészetének nemzetközi tendenciáiban is visszatérő téma.
A tájegységi építészet és a modernitás problémája közismert motívum a két világháború közötti modernitás történetben és a magyar építészetben egyaránt. Bár a vita elsősorban nem a Balaton-parti üdülőterületeken zajlott, már akkor felmerült a nyaralás modern életformája és a helyi, vernakuláris építészet térformái közötti ellentmondás. A turizmus kezdettől fogva erősen érdeklődött a folklór és így a vidéki építőkultúra formavilága után, amit a modernizáció jegyében megszülető turisztikai létesítmények és nyaralóépületek is hamar átvettek. A nagyvárosi életformából kiszakadó ember ambivalens vágyakozásában egyszerre volt a jelen a természet közeli, vidéki létformákhoz való visszatérés és a modern életszínvonal komfortjában megélhető rekreáció vonzása.
Ez az ellentmondás a rekreációs célú építkezések formavilágában is megjelent, éles vitákat generálva a modern felfogást és a tájegységi építészet pártoló építészek között. A Balaton-felvidék népi építészete karakteres környezetet ad az új építésű nyaralóknak. Nem könnyű alkalmazkodni a vastag kőfalazatú, apró nyílásokkal tagolt nádtetős utcaképhez, miközben az urbánus világból érkező nyaralók növekvő életszínvonala, komfort igénye az érdeklődéssel csodált népi szükségszerűség és egyszerűség ideájától egyre inkább eltávolodott. A kortárs építészet válaszai, formai stratégiái is meglehetősen ambivalens képet mutatnak. Egyszerre vannak jelen az absztrakt és a népi formakincseket túlhabzó módon másoló megoldások.
Az egyre zavarosabb képet mutató üdülőtáj településképi, arculati szabályozására több kísérlet született a közelmúltban. Ezek elsősorban az épületformát kívülről, a településképi alkalmazkodás felől közelítették meg, azonban megválaszolatlan maradt a belső téralakítás, elsősorban a modern életvitelnek megfelelő áramló terek és a transzparens térelhatárolások kihívásai. Ezekre az igényekre a népi építészet nem szolgálhatott könnyedén átvehető vagy átértelmezhető előképekkel, legalábbis a háromosztatú, kőfalazatú lakóházépítészet nem. Kovács D Barna a Portus Home tervezésekor épp ezért nem a parasztházak romantikáját kívánta high-tech komforttal kombinálni, a vidéki építészet más archetípusaihoz nyúlt vissza.
Népi-urbánus vita a Balaton-parton
A nyaralóépítészet viszonya a tájegységi hagyományokhoz már a tóparti építkezések kezdetétől vitatott volt az építészek körében. Toroczkai Wigand Ede Hogyan építsünk a Balaton-partján? című pamfletje 1921-ben jelent meg, és egy kvázi népi építészeti stílus kialakítása mellett érvelt, ez azonban nem kötődött szervesen a Balaton-felvidéki hagyományokhoz, inkább egy átfogó nemzeti építészet eszméje jegyében fogant. A két világháború közötti időszakban egyre szélesebb néptömegek építkeztek a tóparton és a nyaralóépítészetnek eltérő felfogásai jelentek meg egymás mellett. Egyszerre volt jelen a kvázi historizáló, a modern és a népi formajegyeket több kevesebb sikerrel másoló nyaralóházak. A stíluspluralizmus problémáját fokozta, hogy a gazdasági válság sújtotta elszegényedett középréteg csak szűkös anyagi lehetőségekkel építkezett és a helyi kőművesekkel és iparosokkal terveztetett. A nyaraló új felfogásához pedig nem álltak rendelkezésre megfelelő minták és előképek, amiket az építészeti tervezés szempontjából képzetlen kivitelezők követhettek volna.
Az egyre zavarosabb összkép a tóparton nyaraló fiatal építészek, Kotsis Iván, Kiss Tibor, Weichinger Károly és társaik érdeklődését is felkeltette és hamar önkéntes megoldás keresésbe fogtak. A Balatoni Intéző Bizottság támogatásával tervpályázatokat szerveztek, mintaterveket és tematikus írásokat publikáltak, az utóbb megépült villák tükrében hatékonyan alakítva a közízlést. A BIB-ben is pozícióval bíró Kotsis Iván felfogásában a modern nyaraló egyszerű, könnyed épület, amely nem a népi építészeti formákat követi. A szezonális életvitelnek megfelelő, alacsony tetőhajlású, verandás épülettípusa inkább az olasz építészet hatását mutatja, amelyet visszaemlékezésében is elismer. A harmincas évek második felében felerősödött a tájegységi építészet propagálása. A Magyar Ház Barátai csoport Tóth Kálmán vezetésével egyik első népi építészeti gyűjtését a Balaton-felvidéken végezte és Kotsis Ivánnal szembe helyezkedve követelte a tájegységi formák beemelését a nyaralóépítészetbe. A kérdés megvitatására Kotsis a BIB-bel közösen esszépályázatot írt ki, a háborús évek azonban elsodorták a probléma érdemi megvitatásának lehetőségét.
A hatvanas-hetvenes években újabb lendületet vett a nyaralóépítés, az 1957-ben beinduló Balaton-fejlesztés keretében pedig ismét napirendre került a népi építészethez való viszony. Polónyi Károly és Farkas Tibor, akik Kotsis Iván egyetemi tanítványai is voltak, professzoruk nyaralóépítészeti irányelveire hivatkoztak, azaz a népi építészeti megoldásokat szerintük sem szabad másolni, de a vernakuláris épületek egyszerűsége, tisztasága a modern formálásban is szükségszerűen jelen kell, hogy legyen. Ezt az absztrakt kapcsolatot az északi parton, a népi emlékekkel szorosabb közelségben megépült épületek már kevésbé szigorúan értelmezték. A Tóth Kálmán tanítványaként alkotó Callmeyer Ferenc badacsonyi középületeinél plasztikus formálással vegyíti a népi és modern elemeket, de a nyaralóépítészet terén is megjelentek az archetipikus szerkezetek, anyagok és formák inspirációjából építkező megoldások. Gulyás Zoltán, Preisich Gábor és Szrogh György nyaralói tudatosan vedlik le az absztrakt modern formákat és keresik a nomád, természet közeli intimitást. Ezek az egyszerű épületek azonban a komfort összetett térigényét is feladták, és ezzel nem adhattak követhető mintákat a mai magasabb komfortigényű népi mimikrit kereső villák számára.
Mindeközben Keleten, a vasfüggöny másik oldalán a későmodern építészetet a szocialista ideológia és az iparosított technológiák alkalmazási kényszere továbbra is éltette. Nem tudhatjuk, hogy amikor a nyolcvanas évek közepén Kovách István a veszprémi Vár Áruház homlokzatát rajzolta, megkísértette e posztmodern szelleme, esetleg ismerte-e a BEST üzletlánc omladozó áruházait? A korabeli fényképeket és homlokzatképzést szemlélve zavarba ejtő a kérdés. Egyfelől hűen követi a hatvanas, hetvenes évek szocialista ideológiája jegyében Veszprémben felépült modern kereskedelmi központ doktriner alapvetéseit, ugyanakkor mintha bekötött szájjal is mesélni próbálna a ház. Ha már Vár Áruház, nevét tematizálja és mintha egy játékvár elemeiből épülne fel a homlokzat, úgy rakja egymásra az előregyártott elemeket a tervező. A felület síkjainak lépcsőzése már már öncélúnak is hathat a korszellem tükrében, különösen, ha a szomszédos Bástya Áruház szigorú szerkesztését nézzük. Hiába a névrokonság, a bástya téma inspirációját nem érhetjük tetten a gondolatoktól tartózkodó épületen. A Vár Áruház esetében azonban a szigorú rasztert a megnyitások játékos elhelyezése oldja, mintha repedések, rések jelentkeznének a várfalon… Az amerikai álom kísértése a keleti blokkban? Az épület sarkait is mintha kifordítaná, megnyitná, atektonikus humorral önmaga alatt bontja ki a falat, és ezzel egészen szürreális közelségbe hozza a két kontinensnyi távolságot.
Sokféle emlékezet
Zavarba ejt amikor a belső udvarba épített beton masztaba megformálása kapcsán a hely folytonosságáról beszélnek a tervezők. Valaha itt piactér és városháza állt, a földben római castrum maradványai nyugszanak. Az épület környezete amúgy is Pest egyik neuralgikus pontja, ahol a kettéhasított városszövet nyílt sebhelyként árulkodik a múltról. A piaristák a 18. század elején telepedtek meg az egykori főtér melletti kis épületben. Később a tanító rend bővülésével használatba vették a szomszédos ingatlanokat is, majd a híres Glöckersberg-Esterházy-palotát is megszerezték.
Tabula rasa-ként indult Pest robbanásszerű fejlődése a 19. század végén, amikor az Erzsébet híd és a hozzá vezető út kialakítása miatt lebontották a középkori beépítést. Hosszas viták után a városrendezési koncepció új elemeként épülhetett fel a gimnázium az egykori piactér helyén. A terveket a rend „házi építésze”, Hültl Dezső készítette, robusztus historizáló épületét az első világháború idején adták át. Az intézmény akkori nagyságát jelzi, hogy míg a nagyobb épületrészben az iskola működött, addig a hídfőhöz közelebb eső tömb egészét – az egyetemi katedrákon is megforduló – szerzetestanárok lakásai foglalták el.
A második világháború után az épület és a rend története elvált egymástól. Az államosítás során a piaristákat egy Mikszáth téri egyházi ingatlanba költöztették át, a Duna-parti együttest pedig az ELTE bölcsészkara használta. Generációk más és más emléke tapad a házhoz. Az egykori nagykápolna helyén ebben az időben működött a legendás Egyetemi Színpad. Aztán a 90-es évek elején a Piarista Rend visszakapta az épületet, de az majd egy évtizedig üresen állt. Először az Erzsébet híd melletti szárny belső tereit újították fel, ezeket jelenleg is a Sapientia Egyetem használja.
Golda Jánost 2006-ban kérték fel az északi tömb átalakítására. Egykori piarista diákként személyes emlékek is fűzik az intézményhez, bár ő a Mikszáth téri épületet tudhatja alma materének. Később már gyakorló építészként számos vidéki templom és iskola megtervezésével járult hozzá a rend életéhez. Munkássága és oktatói tevékenysége azon műhelyekhez köthető, ahol az alkotás középpontjában „a hely tárgyszerű és költői megközelítése” áll. De vajon mi jelenthetett számára viszonyulási pontokat ott, ahol a hely- és épülettörténetet rendre szakadások és újrakezdések jellemzik?
Rétegződések
Szigorú sorvezetőt adott az épület meglévő struktúrája, a történeti keret kitöltése mellett azonban új elemekre is szükség volt. A rossz térarányú belső udvarba egy több funkciós betondoboz került, mely tetején kisvárosi léptékű, napos külső teret lehetett kialakítani. További hasznos területeket nyertek a háborúban megsérült tetőforma rekonstruálásával és beépítésével. Kevésbé látványos az eltérő funkciók jól szervezett együttélése, bár a kötöttségek ellenére sikerült tiszta képletet alkotni.
A réteges felépítés két alsó szintjén – az eredeti koncepciót követve – üzleteket és éttermet alakítottak ki. Felettük a nyüzsgő belvárostól elemelve működik a tizenkét tanteremből, csoportszobákból, természettudományi előadókból és laborokból álló gimnázium. A tervezők megtartották a csendesebb Pesti Barnabás utca felőli főbejáratot és a reprezentatív előcsarnokból induló kettős főlépcsőházat. A második emeleten érjük el az intézmény publikus vezérszintjét: itt található az iskolakápolna, a kétszintes aulatérrel körbevett tornaterem, a menza és az iskolai könyvtár. A tantermek többsége két szinttel feljebb közvetlenül kapcsolódik a fákkal és bevilágító aknákkal tagolt teraszudvarhoz.
A meglévő épületben jelentős alaprajzi sémaváltozás a Pesti Barnabás utcai szárnyban történt. A belső udvarra néző napsütötte tantermi traktust kiszabadították, és kerengő jellegű, tágas közösségi tereket hoztak létre. A szemközti folyosón már a szerzetestanárok laknak, a rendház szerves része az iskolának. Felette, a vasbetonlemez-szerkezetű tetőidomokban A kategóriás bérirodákat találunk. Számukra külön bejáratot létesítettek a Piarista közben: a földszinti fogadótérből a lift közvetlenül a tetőtérbe repíti az üzletfeleket és az alkalmazottakat. A tárgyalót az átépített toronyban helyezték el, ahonnan körpanorámás kilátás nyílik a városra.
Ahhoz, hogy megértsük mik voltak azok a kérdések, amelyekre az építészek válaszokat kerestek, vissza kell lépnünk kicsit az időben és felül kell vizsgálnunk a negyed rehabilitációjára kidolgozott EKF stratégiát, hisz a tervpályázatban már alapvetésként lefektetett funkcionális program nagyban befolyásolja a terület életképességét. Azaz ha a diagnózis téves, a terápia aligha lehet sikeres.
Pécs olyan fejlesztési modellt választott, amelyet más iparától megfosztott európai városokban korábban már sikerrel alkalmaztak. Ezekben az esetekben a városfejlesztés hátterét a kulturális iparágak támogatása adja, amely aztán eladható, turizmusba, kereskedelembe átforgatható gazdasági tőkét igyekszik kitermelni. Mindez nem csupán az infrastruktúra fejlesztését igényli, a kulturális élet olyan európai léptékkel is mérhető teljesítményeket kell hogy felmutasson, amelyek felhelyezik a várost a kontinens térképére. Pécs a kulturális hagyaték tekintetében nem áll rosszul, a jelen eredményei azonban még elmaradnak a múlttól. Léptékéből adódóan a beruházás akkor válhat életképessé, ha a negyed képes túlnőni regionális szerepén és ezzel az ország egyik jelentős decentrumává válhat.
A helyi civilfórumokon gyakorta megjelennek azok az aggodalmak, mely szerint korábban a belvárosban működő kulturális funkciókat az új fejlesztések kiszívják a történelmi központból és mivel az EU-s finanszírozási szerződések értelmében ezeket az ingatlanokat eladni nem lehet, a belváros idővel kiürül. Amíg például korábban a könyvtárban tanuló egyetemisták vagy a Bóbita Bábszínház hétvégi előadását megtekintő kisgyermekes családok részt vettek a belváros pezsgő életében, addig ma ők a Zsolnay Negyedet vagy a 6-os út külvárosi közegébe telepített Tudásközpontot látogatják. Persze Pécs nem túl nagy ahhoz hogy az új fejlesztési területeket ne lehetne egy tíz perces sétával a központból elérni, ugyanakkor elég kicsi is ahhoz, hogy egy ilyen léptékű átrendeződést követően ne tudja majd megtölteni a történelmi belvárost, ahova kulturális funkciók híján főleg szórakozóhelyek költözhetnek be. A beavatkozás közvetett hatásait ma még nehéz felmérni, az EKF program megvalósításával azonban kétségkívül léptékváltás történt Pécs életében, aminek következtében az új intézményeivel mára többé-kevésbé magára hagyott város akkor lehet csak sikeres, ha a kulturális infrastruktúra fejlesztése képes a Bilbao-effektusként ismert hatásmechanizmust előidézni.
Akárhogy is alakul a belváros és a negyed sorsa, a városépítészeti eszközöket csak az előre lefektetett funkcionális program fényében szabad értékelni. Az EKF projektet megelőzően születtek már elképzelések a terület hasznosítására, ezek azonban merevebben kezelték a negyedet, a helytörténeti jelentőségű elemek kihangsúlyozásával az egykori üzemet skanzenként alakították volna ki. Szerencsére a programalkotást megelőző konferenciák, civil kezdeményezések és a hazájából jó előképekkel érkező holland tanácsadó szerepvállalása elősegítette, hogy a korábbi víziókat átgondolják és egy heterogén, mind gazdaságilag mind kulturálisan életképesebb elképzelés valósulhasson meg.
Az egyetemi épületeket, kiállító- és előadótereket, bábszínházat, műtermeket valamint kereskedelmet és vendéglátást egyaránt tartalmazó tervpályázati kiírás a terület vegyes hasznosítását irányozta elő, így hétköznap és hétvégén egyaránt élettel tölthetik meg az idelátogatók a városrészt. Bár a gyár belső világát korábban csak a dolgozók ismerhették, a változatos használat egyáltalán nem idegen a területtől. A Zsolnay család kezdettől fogva szoros szimbiózisban élt a gyártással, lakóépületei a telep északi részén még ma is állnak, míg a Do-Zso művelődési házat az üzemi területtől függetlenül külső megközelítéssel használták a városlakók. A negyed sokszínűségét erősíti a manufakturális és ipari technológia párhuzamos jelenléte valamint az építkezések százötven éves rétegződése, aminek következtében rendkívül heterogén épületállomány alakulhatott ki. A sokszínű program tehát egy igen változatos helyszínnel találkozott és ezt a ziccert a tervezők nem hagyták ki.
De lehet-e ebben az összetett helyzetben következetes építészeti koncepcióról beszélni? Formai szempontból – szerencsére – semmiképp, a tervezők tartózkodtak a területet megerőszakoló tervezési elvek végig vitelétől. Ugyanakkor kezdettől fogva érezhető volt egyfajta józan magatartás, amely megpróbál belebújni az adottságokba és a maga természetességével alakítani a negyedet. A szándékot jól kommunikálta a sajátos tervpályázati grafika, ami a Tesz-vesz város című könyv hangulatát idézve koherens képet alakított ki az additív beavatkozási formáról. Szerencsés döntésnek bizonyult továbbá, hogy Herczeg Lászlóék nem akarták görcsösen a saját kezükben tartani a tervezést, hanem lehetőségeiket is felmérve baráti építészirodákat kértek fel az egyes épületek önálló továbbtervezésére. Ezzel a döntéssel sikerült tervezési folyamatként modellezni a város heterogén alakulását és a maga természetességével szőhették tovább a negyed összetett kontextusát.
Szükség is volt a tervek rugalmas alakítására, hisz a pécsi beruházások körüli állandó bizonytalanságok és a tervezési program rendszeres megváltoztatása újabb és újabb kihívások elé állította a csapatot. Menet közben helyezték át a korábban a belvárosba szánt Nagy Kiállítóteret, míg az Alkotó negyed ma még üresen álló műtermei puffer térként várják az új elképzeléseket, de említhetnénk a Míves negyed rezidens szállásait is, amiket már a kivitelezés során terveztek át irodákká. Ettől függetlenül sikerült kézben tartani a projektet, amiben nagy szerepe volt a már tervpályázati szinten lefektetett nagyobb léptékű koncepciónak, érdemes tehát a városépítészeti szempontokat is megvizsgálni.
Bár a negyed titokzatos zárvány jellegét nem akarták elveszteni a tervezők, de több ponton való megnyitásával sikerült a kis utcákkal, parkokkal és terekkel tagolt belső világát a városháló szerves részéve tenni. A déli területet a Balokány-tó felől a Művészeti Kar épületének áttörésével nyitották meg, ezzel csatlakoztatva a területet az EKF projekt tengelyéhez, amelyre a Kodály Központot és a Tudásközpontot is felfűzték. Az északi terület már meglévő bejáratai mellett a Major utcából új kaput nyitottak és a kiállítótér támfala mellett behúzták az utcát a terület szívébe. A Zsolnay Kulturális Negyed belépőjegy vétele nélkül – és ez nem kis részben az építészek érdeme is – napközben szabadon átjárható, míg éjszakára az egyetemi kampuszokhoz hasonlóan bezárják.
Ahogy a pécsi emberek identitásának ma is része a Zsolnay név, a tervezők sem szerették volna ha a gyár elveszti meghatározó városképi szerepét. A 6-os út felett látványos, az ipari termelés manufakturális jellegét allegorikusan megjelenítő gyalogoshíd készült, mely funkcionális szerepén túl a városrész kapuhelyzetét is kiemeli. Ma már csak szimbolikus elemnek számítanak a város több pontjáról is jól látható egykori gyárkémények, melyek a jelenlétét megpróbálták ugyan a gépészeti rendszerbe történő integrálásukkal hitelesíteni, de végül a múlt letéteményeseiként üresen is békén hagyták őket.
Hosszasan lehetne sorolni azokat a városépítészeti eszközöket amikkel a terület belső rendszerét kialakították - elég csak a logikus telepítésre, a közterek differenciált szervezésére vagy a parkok tematikus kialakítására gondolnunk – urbanisztikai szempontból mégis inkább a negyed koherens egészét érdemes kiemelnünk. Bár különböző tervező csoportok dolgoztak a területen és eltérő formai megoldásokat alkalmaztak, mégis sikerült átvenniük a sikeres pályázatban rejlő józan alapállást. A bontások, kiegészítések és egyéni formai megoldások terén érezhető egy rejtett egyensúly keresése, amelyhez képest az egyes épületek pozícionálják magukat. Egyszerre kellett a fölös részek elbontásával életképes tereket kialakítani, miközben ügyelni arra is, hogy a túl sok bontással ne lúgozódjon ki a történeti terület. Másrészt egymással is össze kellett hangolni az épületek viselkedését, egyesek kicsit markánsabbak, mások visszafogottabbak lettek, talán épp a tervezők karakterének tükörképeként.
Szenzáció keltés helyett különös atmoszférájával varázsolja el az átépített Zsolnay-gyár látogatóját, pedig az Európa szerte fellendülő kultúrturizmus sokszor manipulatív, öncélú építészettel társul. Az új kulturális funkciókba vetett hit vagy a Zsolnay név világhíre mellett a hely potenciálját karakteresen kifejtő építészet lehet a fennmaradás záloga. Ez is lehet Bilbao, csak egy kicsit szelídebben.
Az osztrák-svájci határ közé beékelődő Liechtenstein területét 11 község alkotja és mindössze 32.000 lakosa van. Szinte teljesen valószínűtlen kis állam, az ember könnyen zavarba jön, ha az ország múltjában próbál kapaszkodót találni. Lényegében hatalmi játszmák és birodalmi választójogi küzdelmek helyezték a térképre a kis országot. Jelenkori történelmük az iparról és a bankokról szól; az adórendszer megreformálása és a banktitok bevezetése révén az ország a befektetők kedvelt célpontjává vált. A kortárs építészet figyelmét először a Morger&Degelo által tervezett Kunsthaus keltette fel, 2010-ben pedig a Hansjörg Göritz hannoveri építész által jegyzett Parlament nyerte el a Wienerberger Brick Award I. díját.
Magas hegyláncok, szűk völgyek és meredek szurdokok tagolják Svájc egyik legzordabb vidékét, Graubündent. A környező kantonoktól szinte teljesen elzárt területen ember és természet sajátos kapcsolataként alakult a táj. Az építés hozzátartozott a mindennapok túléléséért folytatott küzdelemhez. A hegyoldalakon megkapaszkodó apró falvak és városok közt az egyetlen kapcsolatot a sziklafalba vágott szűk utak és a hasadékokat átívelő kőhidak jelentették. Az időjárás viszontagságai és a domborzat együtt edzették meg az itt lakókat; szikár, egyszerű építményeiket mértéket és léptéket tartva helyezték a tájba.
A Felső-Rajna-völgyi borkultúra több évezredes hagyományokra tekint vissza. A terület már a rómaiak idején is lakott volt; Rätia provincia úthálózata nagy jelentőséggel bírt a Birodalom észak-dél irányú kereskedelmében. A meleg Főn-szél és a lankás folyamvölgy kedvező adottságokat teremtett a szőlőműveléshez. Az így kialakult vörösbor-termelő vidéken a hagyományos tölgyfahordós eljárást az utóbbi évtizedekben fokozatosan felváltotta a korszerű fémtartályos technológia. A völgy egyik apró, eldugott falva Fläsch. A településmagban egymás mellett sorakoznak a régi présházak. A sűrűn összenőtt kőházak és istállók szövetét szűk sikátorok hálózzák be. A hegy lábánál fekvő települést szőlőültetvények és legelők ölelik körbe, csak itt ott áll egy-egy magányos épület. A képekről már ismert borászatot nehezen találom, a helybeliek is bizonytalanok, végül a patakon túlra, a szomszédos település felé irányítanak.
A falutól távol, ligetek takarásában találom meg az apró kis épületet. A ház a maga egyszerűségével és természetességével áll a tájban, vázas szerkezete mezőgazdasági épületre utal. A meglévő épület toldásaként, az új tartályoknak helyt adó épületszárny vasbeton vázszerkezetű, tégla kitöltéssel. Első tekintetre talán nem is akadna meg rajta a szemünk. De jobban megfigyelve észrevehetjük, hogy a téglák nem a hagyományos falazással, síkba, kötésbe rakva fekszenek, hanem eltérő módon, kiforgatva. Tovább figyelve, helyezkedve, a téglák térbeli rajzolatából- árnyékából a falon szőlőszemek sejlenek fel. A ház a környező favázas mezőgazdasági épületek előképéből táplálkozik. Az épület kialakításánál meghatározóak voltak a borkészítés klimatikus igényei. A belső térbe úgy kellett a természetes fényt beengedni, hogy közben biztosítsák a közel állandó hőmérsékletet. A tégla kitöltés egy árnyékoló-szűrő rétegként átengedi ugyan a fényt, de közben védi a belső teret a túlzott felmelegedéstől. Az egyszerű épület földszintjén kapott helyet az új 12 fémtartályos fermentálóhelyiség, az emeleten pedig kóstolóteret alakítottak ki a látogatók számára, mivel a borászat életében a termelés mellett a vendéglátás, a kóstolás és a technológia bemutatása is fontos szerepet kap. Az épületbelsőben is meghatározóak a szövetszerűen átsejlő téglafalak. Az emeleti látogatótér üveghártya határoló szerkezeteit szőlővesszőkre emlékeztető indamotívumokkal vonták be. A pincetér látványos megvilágítású gombafej-födémes szerkezete, az aranyszínűre mázolt boltozat és az ovális lépcsőház igényes környezetet ad a borkészítés számára.
Az épület tervezésére a churi illetőségű Bearth & Deplazes irodát kérték fel. Az építészpáros Zumthor haldensteini műtermében kezdte pályafutását, majd önálló irodát alapítottak. Tevékenységük meghatározó a kantonban, épületeik magas minőségével hozzájárultak, hogy a környék építészete az elmúlt évtizedekben a figyelem középpontjába került. Egyszerű, funkcionális építményeikben nagy szerepet kapnak a precíz szerkezetek. Fontos számukra az anyagok pontos és érzéki alkalmazása, „amely az anyagok használatának ősi ismeretében rejlik és az anyagok lényegének szabaddá tételében, ami mentes minden kulturálisan közvetített jelentéstől” . Az embernek az épület megismerése során érzelmeit kell közel engedni a házhoz, hagynia kell hogy emlékeket, érzéseket idézzen meg bennük.
Egyik legújabb épületük, a Gantenbein borászat téglafala épp ezért nagyon izgalmas. Az előbb említett gondolkodásmódból továbblépve, az anyagban rejlő lehetőségeket tovább kutatva tervezték meg az épület téglafalát. A nagyított szőlőszemeket sejtető fal túllép a puszta anyagszerűségen. A létrehozott minta egyfajta modern, digitális ornamentika, a téglát a pixelgrafika „anyagaként” alkalmazza. Egyfelől a téglát kitöltőfalazatként a hagyományos, tektonikus helyzetében hagyja, de közben megfosztja az anyagot a rárakódott kulturális előképektől és pusztán elemszerű tulajdonságára koncentrálva egy raszterképet hoz létre.
A téglafalat a Zürichi ETH Építészkarán folyó kutatások inspirálták. A Digitális Építés Tanszék két munkatársa, Fabio Gramazio és Matthias Kohler már régóta foglalkozott a "programozott fal" kutatásával. A diákokkal együtt olyan számítógépes programot készítettek, amely a falazórobotot algoritmusok segítségével úgy irányítja, hogy a téglákat a kellő szögben milliméter pontossággal helyezze el. A végeredmény egy olyan faltest, amely kellő szögből nézve a fény-árnyék hatások által egy 3 dimenzióban felsejlő képet ad. A tégla mellett számos további anyag digitális megmunkálhatóságát is vizsgálják. A kutatások jelenlegi állását a 2008-as Velencei Biennálé svájci pavilonjában mutatták be. A Gantenbein borászat esetében a programozók a digitális animáció segítségével elkezdtek játszani az épület vázszerkezetébe, mint kosárba ejtett szőlőszemek formáival. A virtuális épületdobozban szorosan egymáson elhelyezkedő, különböző átmérőjű nagyméretű golyók volumetrikus adatait rávetítették a határoló falakra, az árnyékolt képeket pedig beprogramozták a R-O-B nevű „falazórobotba”. A robot ragasztócsíkkal látta el a téglákat, majd minden egyes darabot egyedi szögben helyezett el úgy, hogy a kívánt háromdimenziós grafika kirajzolódjon. A műhelyben így gyors, pontos és gazdaságos előregyártásra nyílt lehetőség. Az ETH laborjában elkészült 72, egyenként 4X1,5 m-es falpanelt a helyszínre szállítást követően daru emelte a vázszerkezet megfelelő helyére.
A raszterkép, ornamentika egyszerre táplálkozik korunk digitális, pixelgrafikus világából és a történeti épületek síkszerű dekorációiból. A terület építészetét a századfordulón meghatározó „Heimatstil” is előszeretettel alkalmazta a síkszerű dekorációkat, mintákat. A felületmegmunkálás tehát nem idegen, ugyanakkor a modern építészet erős hagyományát tekintve szokatlan és újszerű. Azonban semmiképpen sem egyedi próbálkozás, hisz a közelmúltban épült fel a közeli Scharansban az a Valerio Olgiati által tervezett családi ház, melynek betonfelületeit a zsaluzatba mart rozetta mintákkal tagolták. A bázeli székhelyű Herzog & de Meuron iroda pedig hosszú ideje folytat olyan anyagkísérleteket, melyek során az üveg és acél felületekre képzőművészeti mintákat lehet felvinni. A Gantenbein borászat szőlőszemei a mintázaton túl reklámhordozók, egyfajta cégérek is. A grafika építészeti értéke abban rejlik, hogy nem egy, az épületszerkezetektől független dekoráció, hanem a kitöltő falazat a maga tektonikus voltában hozza létre a hatást. Épp ezért a modernhez képest nem visszalépésről hanem továbblépésről van szó. De ez a továbblépés még kérdéseket vet fel a ház tükrében; Az épület megjelenése, szerkezeti rendszere egy hagyományos épület képét mutatja; pillérváz, vázkitöltés, nyeregtető. A mezőgazdasági épületek „lyuggatott” téglakitöltése nem ismeretlen megoldás az építészetben, de annak elsősorban a terménytárolásnál szükséges átszellőztetés a feladata. A borászat belső klimatikus viszonyai azonban légtömör zárást és hőszigetelést igényelnek, így a perforált téglafalak mögé üvegfelületeket kellett beépíteni. A falpaneloknak ebben az esetben az árnyékoló-fényszűrő szerepe a fontos, alkalmazása sokkal inkább textilszerű. A perforált falszerkezeten visszafogottan, nem túl direkten felsejlő óriási szőlőszemek újszerű réteggel vonják be a tradícionális házformát. A hagyományos, tektonikus megjelenés és a textilszerű absztrakt grafika izgalmas feszültséggel tapad egymáshoz.
Az anyag, a tégla alkalmazása itt nem fakad közvetlen utalásként a környezetből. Nyílván a vázszerkezet, a kitöltés, a nyeregtető a legtöbb környékbeli mezőgazdasági épületnek jellemző szerkezete, és ebből fakadóan nem is áll idegen elemként a tájban, de a téglaépítészetnek itt nincsen hagyománya. A tégla újszerűsége épp abban áll, hogy az anyagot nem a rárakódott kulturális jelentésrétegekkel alkalmazza, nem ideológiát, konkrét kapcsolatokat keresve, hanem ezt az ősi, több ezer éves építőanyagot egy fény-árnyék-nézőpont játék szolgálatába állítja. Így itt a téglát úgy lehet a „téglaságától” teljesen elvonatkoztatva, szőlőszemeket formáló vázkitöltésként, textúraként alkalmazni, hogy közben egyfajta anyagtalanodási folyamat is lejátszódik, hisz a téglaelem elsősorban a kép eszközeként, pixeldarabként jelenik meg. A felület a maga szabadságában, könnyedén játszik a legkorszerűbb technológiák által nyújtott lehetőségekkel és ezzel a könnyedséggel, a maga új és szokatlan minőségével épül bele a tájba.
„A tervezés kutatás” - ahogy Tomay ezt egy interjúban megfogalmazta és ebben az alkotó-kutatómunkában nagyon fontos az időbeli rétegek megértése. Az időtlenséget épp azáltal nyeri el építészete, hogy nagyon tudatosan bánik az építészet történeti rétegeivel. „Minden ház valaminek a folytatása” – és valóban építészete mintha a huszadik század szakadásokkal teli korszakai közt keresne kontinuitást. A magyar építészet elakadt gondolati szálait veszi fel ismét és köti össze egy-egy alkotásában. Autonóm formálása azonban semmiképp sem tekinthető anakronisztikusnak, vagy doktríner stíluskövetőnek. Formái természetesek, gesztusai őszinték. Az időtlenség paradoxonát pedig épp az oldja fel, hogy kutatása nem egy-egy történeti korszak analízisére, hanem az építészet alapjainak feltárására irányul.
„Alapkutatásokat végez” – ahogy ezt Baranyai Katalin Stílus-e az új modern? című kiállítás megnyitó szövegében is ábrázolta. És valóban, ez lehet az, ami a Bauhaus szemléletével rokonítja, egyszerre felkeltve saját érdeklődését is Bauhaus iránt, de túl is lépve rajta az építészet alapjai felé halad tovább. Nem a Bauhaust kívánja dogmatikus pontossággal folytatni, egyszerűen ugyanazok a kérdések érdeklik, mint a húszas évek új kezdőpontokat kereső alkotóit. És ez a nyitottság nem csak a Bauhaus, de más korabeli alkotók szemléletéhez is közel viszik. Bár szokás a Bauhaus-hoz kötni szemléletét, és valóban a szikár funkcionális formálása, felületeinek a színkezelése a húszas évek iskolájához köti, ugyanakkor érdemes tovább vizsgálni építészetét, mert autonóm kutakodása túl lépett a dogmatikus kereteken, szabadon gondokozott a történeti referenciákról.
A névtelen irodát alkotó fiatalok munkásságukban egy „anonim” módszert követnek. Az első projektjeiket más francia pályakezdő irodákhoz hasonlóan elsősorban barátoknak és ismerősök felkérésre készítették. Feladataik megoldása során a helyre és a feladatra fókuszálnak, nem készítenek részletes rajzokat. Ahogy kissé provokatívan megfogalmazzák, számukra „egy excel tábla is alkalmas lenne” gondolataik rendezésére. [6] Munkamódszerükre jellemző, hogy mindent közösen csinálnak. A tagok között nincs munkamegosztás vagy specializáció, minden folyamatban közösen vesznek részt.
A francia Noueilles települése Toulouse-tól délre Haute-Garonne megyében található. A mindössze közel 400 fős lélekszámú község az országos főútvonalak metszéspontjában áll. Bár a település lélekszáma nem nagy, településképe a kétszintes történeti épületekkel mégis urbánus karaktert mutat. Az olyan jellegzetes formaelemek, mint a kompakt tömegforma, az alacsonyhajlású tető vagy a külső oldalon szimmetrikusan kiemelkedő tetőfelépítmények ismétlődő motívumként jelennek meg a házakon. A város peremén álló kúria is ezeket a motívumokat ismétli meg, igaz az épület léptéke, részleteinek kidolgozottsága reprezentatívabb megjelenést sugároz. Ezt az előkelő helyzetet erősíti az épület környezete is. A település szövetétől elszakadva, parkosított kertben önálló életet él a ház. A patak mellett elterülő tágas kertet vastag kőfalazat veszi körbe. Az épület állaga külsőleg meglehetősen rossz, a homlokzati vakolat architektúra az idők során láthatóan megkopott. Mindez azonban csak erősíti a hely varázslatos karakterét.
A BAST iroda is ebbe a különös atmoszférába helyezkedett bele, amikor megbízást kapott a tetőtér beépítésére. Nem akarták kipreparálni a múlt emlékeit vagy egy idealizált nosztalgikus látványt előállítani. A beavatkozásuk mindössze három elemből áll. Egy leengedhető padlásfeljáró lépcsőből, négy fénykürtőből és egy ácsszerkezetre szerelt mosdótálból. A tetőtérből egyik irányba sem lehet kilátni, nem nyitottak ablakot. A kémény felépítményeket tovább építő fénykürtők megszűrik a közvetlen fényt, ezáltal a padlástér atmoszférájára jellemző fényhatások jelennek meg. A tetőtér többi elemét kvázi érintetlenül hagyták. A tervezési folyamat valójában egy expedíció, ahol a padlástér titokzatos helyeiben rejlő lehetőségeket fedezik fel részletről részletre.
A tájhasználat átalakuló mintázataihoz új építészeti stratégiák kialakítására van szükség. A regionális kísérletezésbe Kovács D. Barna építész már korábban bekapcsolódott, aki nem először dolgozott együtt a Portus Home innovatív építtetőjével, Antal Csabával. Az együttműködésükből megszülető dörgicsei Portus Home 1. szállásépület 2018-ban elnyerte az Év háza díjat. A két épület nemcsak a tervezési háttér és a projekt tekintetében kapcsolódik össze, a szerkesztésük és a koncepciójuk is egymásra épül, és ezáltal a tervező mára már egy sajátos stratégiát alakított ki az urbánus és rurális tájhasználat közti alternatív párbeszédben.
A vászolyi Portus Home 2. „coworking és coliving” közösségi teret egy korábbi tehénistálló épületéből alakították ki. A mezőgazdasági épület átalakulása plasztikusan megmutatja a régió tájhasználatában zajló folyamatokat. Bár a község mindössze kétszáz lakossal rendelkezik, de a Balaton-felvidékre ma már a nyári főszezonon túl egész évben érkeznek vendégek, akik nemcsak kirándulócélpontként, hanem konferencia turizmus, vagy hosszabb elvonulás céljára is a festői adottságokkal rendelkező környéket választják. A covid időszakában sokan hosszabb időre le is költöztek a környékre, miközben a járvány a munkavállalás jellegét is átalakította. Egyre inkább elterjedtté vált a home office lehetősége, ami úgy tűnik mind a munkaadók mind a munkavállalók számára kedvező alternatívává vált és így a járványt követően is sokhelyen alkalmazásban maradt. Bár a „helyfüggetlen munkavégzés” látszólag a hagyományos értelemben vett munkaterek eltűnését okozza, ugyanakkor hamar megjelentek a távmunka sajátos térigényeire megoldást kínáló alternatívák, melyek nemcsak újszerű tereket, de karakteres közösségi helyeket is generáltak.
A szűkös lakások, hétvégi házak és második otthonok ugyanis szükségszerű munkatérként hamar konfliktustérré változtak. A családi élet és a munka kettőssége sok helyütt nehezen vált összehangolhatóvá, ami a coworking helyek és alternatív munkaállomások elterjedésének is kedvezett. A nagyobb városokban már korábban is megjelentek a coworking kávézók, amelyek a civil kultúrát is erősítő pezsgő közösségi központokká váltak. Az alternatív munkaterek jellemzően a sűrűn lakott belvárosokban, forgalmas csomópontok környezetében jó elérhetőséget biztosítva alakultak ki. Ezzel szemben a mindössze kétszáz fős Vászolyon a közösségi munkatér inkább a táji környezet festőiségével, a természet közelségével és az elvonulás lehetőségével tud alternatívát kínálni. Épp ezért Vászolyon az építtető megfogalmazása szerint a „coworking” a „coliving” fogalmával is kiegészül, amely már nemcsak a munkaidő, de az időszakos életforma számára is új lehetőséget ad. A közösségi munkatér egy új találkozási pont is a tájegység sokrétű társadalma számára.
Az intézmény működési modellje épp ezért egy városi közösségi irodánál komplexebb szolgáltatást nyújt. A munkatér ugyanis különböző jellegű szállásterekkel egészül ki, így nemcsak a környező lakosok, nyaralók és időszakos leköltözők számára nyújt alternatív munkateret, de a hosszabb rövidebb időre vendégként érkezők számára is átfogó szolgáltatást ad. A helyre akár több hónapos időtartamra is le lehet költözni, így az elvonulást keresők vagy az alkotómunkát folytatók számára is menedéket nyújt. Az épületben két és három ágyas apartmanok, vendégszobák találhatóak, de a tágabb környezetben további alternatív szálláshelyek is fellelhetőek. Az innovatív megbízó az épület körül alternatív szálláshelyek kialakításával is kísérletezett. Így a közösségi irodát tervező építész egy minimál kabinházat is tervezett, mellette pedig egy szlovák fejlesztésű előregyártott kapszulahotel is található a területen.
A kvázi talált tárgyként újrahasznosított istálló átalakítása a takarékosságra is példát mutat. Az egykori mezőgazdasági épület, mint jellegzetes helyi mintázat az új urbánus használat számára is megfelelő léptékű teret biztosított. Ezzel a stratégiával a maga természetességével vált feloldhatóvá az az ellentmondás, ami az új funkciók megjelenésével bekövetkező szükségszerű léptékváltás és a hagyományos tájképi mintázatok közt feszül. A mezőgazdasági épület karakterét elsősorban a kompakt, nagy fesztávolságú nyeregtetős tömegforma őrzi. Az istálló szűk nyílásai helyén új, nagyobb megnyitásokat alakítottak ki, ugyanakkor a nyílásosztás fegyelmezett szerkesztése a vidéki építészet racionalitását folytatja. A tömeget kiegészítő faszerkezetű fedett nyitott terek az agrár hagyomány és urbánus használat között természetes kapcsolatot adnak. A konstrukciók karakteres megjelenésükkel a tervező Kovács D. Barna korábbi, dörgicsei épületéhez hasonló szerkesztést követnek. A külső terek gazdagságához mérhető a belső téralakítás is. Az istálló tágas terében az apartmanok és az irodaterek kialakítása egyaránt változatos. A galériákkal, átlátásokkal tagolt belső tér jótékonyan segíti a közösség építést és az alkotó munkafolyamatok kialakulását. A belső tér puritán anyaghasználata a homlokzati megjelenés egyszerűségét követi. A fehér falfelületek hátteréből a térbeli szerkezeti elemek plasztikus megjelenése kerül előtérbe. Kendőzetlenül jelennek meg az előregyártott vasbeton gerendák, a látszó fedélszék konstrukciója. A fejlesztés fontos eleme a környezettudatos szemlélet érvényesítése nemcsak az anyagok és szerkezetek, de az épületgépészet terén is. A pellet fűtés mellett biológiai szennyvízkezelést alkalmaznak.
A dörgicsei és a vászolyi Portus Home házak formálásában Kovács D. Barna számára a szerkezeti konstrukció fontos identitást teremtő eszközként jelenik meg. A hagyományos szerkesztéseket dekonstruálva és új logika mentén összerakva alakítja ki a megváltozott funkcionális igényeknek is megfelelő konstrukcióit. A korábbi dörgicsei épület bemutatásánál a tervező stratégiáját egyfajta „népi-urbánus dekonstrukcióként” írtam le, és épp ezt a szerkesztést folytatja a vászolyi munkájában is. Ez az alkotói látásmód azonban nemcsak a saját tervezési feladatok értelmezéséhez, de az átalakuló régió identitáskereséséhez is hozzájárulhat.
Portus Home 2. Közösségi iroda és szállás, Vászoly.
Építész: Kovács D. Barna, Barna Architects
***
ABSTRACT
The paper analyzes contemporary trends in urbanization and urban design through the model of Zürich. The example demonstrates the transformation of the Western European cities facing the problem of density. The cities show the characteristic patterns of Western European development, the pulsating hubs of international networks. Their population is growing exponentially, necessitating the construction of new neighborhoods, centers and subcenters. The rehabilitation of Zurich's industrial districts has enabled new brownfield investments in the center of the town. In the new quarter, learning from the failures of previous developments, a new set of regulatory and development tools was created, with a focus on combining functions and architectural characters symbolizing metropolitan identity. Today, Zurich-West is one of the most dynamically developing downtown areas in Europe, where the identity of the city quarter also had to be redefined. Following the brownfield developments, new urban quarters have been converted. The concept of urbanized landscape, which leads to a reinterpretation of traditional morphological structures, is central to the search for identity and strategy. Through compaction, new structures have emerged, both vertically and horizontally, that redefine the patterns of concentrated urban density as an alternative to the uncontrolled spread of the suburban settlement landscape.
A vértanúság helyszíne, a Valois kanton területén fekvő St Maurice települése ma is őrzi a vértanú nevét és emlékét. Európa legrégebbi kolostoraként, a 6. században Ágoston-rendi apátságot építettek az emlékére, ám ahogy a szent ünnepe is az őszi napfordulóhoz, a sötétség elhatalmasodásához kötődik, a hely is mintha ezekre az erőkre emlékeztetne. A meredek sziklafal tövébe épült kolostort a természet erői ostromolják. A St. Maurice Apátságot közel 1500 éve a sziklafal felé fordítva építették meg, a Genfet a Simplon-hágóval összekötő fontos kereskedelmi út mellett. Bár eredetileg a sziklafal oltalmazó védelme miatt építkeztek közel hozzá, épp az temette többször is az épületet maga alá, aminek védelmezni kellene. A gyakori sziklaomlások az épületegyüttes több szárnyát lerombolták az évszázadok során. 1611-ben egy nagyobb sziklaomlás pusztította el az apátság egy részét, 1942-ben pedig egy nagyobb kőzuhatag a kereszthajót és az előteret is elsodorta.
A svájci Alpok hegyláncai közt utazva az ember folyamatosan szembesül a természet erőivel és az emberi lét kiszolgáltatottságával. A zordságában is gyönyörű táj alázatra nevelte lakóit az évezredek során. A mai Svájcot létrehozó kantonok a 13. század végétől fokozatosan vívták ki függetlenségüket a környező nagyobb hatalmakkal szemben. A belső szabadság megőrzése állandó küzdelemre késztette a a társadalmat. A II. világháborúban a fenyegető német nemzetszocialista veszéllyel szemben ugyanúgy összefogtak mint évszázadokkal korábban a Habsburgokkal szemben, 1940-ben a tábornokok jelképesen ugyanazon a Rütli mezőn tettek esküt az ország védelmére, mint tették azt elődeik 1291-ben. Az ország jelmondata „Egy mindenkiért, mindenki egyért” ma is hirdeti közösség és önfeláldozás keresztény alapeszményét, amiben Szent Mór korai tanúságtétele, mint a hely történelmének karakteres, ismétlődő motívuma jelenik meg, korszakról korszakra kérdés elé állítva az Alpok társadalmát.
A hegyvidék topográfiája az ország alulról építkező, autonóm társadalmi berendezkedésére is hatással volt. A völgyek és a hágók egyszerre teremtenek fontos kulturális és kereskedelmi kapcsolatokat a különböző népcsoportok között, miközben a hegyláncok éles határokat húznak közéjük. Ebből adódóan az egyes völgyekben különböző nyelvek, nyelvjárások alakultak ki, az országban ma a német, francia és olasz mellett a rétoromán is hivatalos nyelv. A különböző népcsoportok alulról építkező összefogása fontos a külső fenyegetettség és a természeti erőkkel való együttélés terén, de az eltérő kulturális berendezkedésükben már nagyobb különbségek mutatkoznak, mindez az építészetük sokszínűségére is hatással van. Bár a svájci építészet az elmúlt évtizedekben a nemzetközi érdeklődés reflektor fényébe került, a „kortárs svájci építészet” címke alatt általában a német illetve Graubünden kanton rétoromán völgyeit értették. Az aszimterikus építészeti brandépítés oka az ország gazdasági kiegyensúlyozatlanságából is fakad, az olasz és francia területek nem csak népességszámban kisebbek, de az egy főre jutó gazdasági termelékenységük is elmarad a német svájci kantonok teljesítményétől. Ebből adódóan jelentős hangsúly eltolódások alakultak ki az ország amúgy is összetett önképében.
Az összetettség ugyanakkor nem csak a különbségekben, de a kulturális áthatásokban, az egyedi helyi változatokban is megjelenik. A nyolcvanas években a posztmodern építészet áramlataira egyre inkább ráunva a Valois kantonnal szomszédos olasz-svájci Ticino kanton regionális építészete került a nemzetközi érdeklődés fókuszába. A történeti szimbolikák és historizáló formák posztmodern utánzásai helyett a ticinoi Tendenza mozgalom a helyi történeti mintákra kezdett el figyelni. Luigi Snozzi, Livio Vacchini és Mario Botta racionalista felfogásában a helyi anyagok, tipológiák adták a gondolkodás referenciáját. Ezzel párhuzamosan a szikár és pragmatikus német-svájci építészetre is nagy hatást gyakorolt a Milánóból politikai okokból Zürichbe menekülő Aldo Rossi, aki az olasz klasszikus építészeti hagyományokon alapuló historizáló posztmodern szemléletével formálta az építész hallgatók szemléletét. Az ETH-n folytatott rövid oktatói tevékenysége nagy hatást gyakorolt az ezredforduló svájci építészetét jegyző aranygenerációra. Bár az olasz és a német-svájci építészet is nagy hatással voltak az ország nyugati, francia nyelvterületére, a kulturális áramlatok keveredése ellenére a francia-svájci kantonok kortárs építészete eddig kevésbé került előtérbe. A francia-svájci területek építészetét természetesen nagyban meghatározza a francia építészet finom asszociációkkal átitatott érzéki építészete, miközben a konstrukciót előtérbe helyező német-svájci és a regionális formákat újraértelmező ticinoi építészet hatása is érezhető.
Az ország dél-nyugati sarkában fekvő Rhone-völgy különös vidék. Felső részein német ajkúak, lejjebb francia nyelvűek lakják, épp ezért a kanton is kétnyelvű: Wallis-Valois. Hágói révén fontos találkozási pont, mind az észak-déli mind a kelet-nyugati kapcsolatokban. A völgyben fekvő St Maurice apátság vezetése felmérte, hogy a sziklafal és a romok közti szűk térbeli helyzetben csak egy különleges szerkezeti megoldás adhat a választ, ennek megtalálására pedig egy tervpályázatot írtak ki 2004-ben. A pályázaton innovatív megoldásával a Savioz Fabrizzi Architects nyerte el az első díjat. A stúdiót 2004-ben alapította Laurent Savioz és Claude Fabrizzi. Mindketten a fribourgi HES főiskolán (Haute école spécialisée de Suisse occidentale de Fribourg – Nyugat-Svájci Főiskola) végeztek. Az iroda léptékének meghatározásakor szándékosan két fős partnerségükre koncentrálták, hogy a lehető leghatékonyabban reagálhassanak az ügyfelek igényeire. Megközelítésükben munkájuk alapja az adott hely természeti és épített rétegeinek elemzése. „A vizsgálat során azokat a lényeges elemeket azonosítjuk, amelyek javíthatják, megőrizhetik vagy minősíthetik a helyet. Ilyen módon úgy véljük, hogy a tervezés során az építészetnek a régió történetében és kultúrájában betöltött szerepét erősítjük a program és a funkció adaptálásával.” A közelmúltban több épületük is nemzetközi ismertségre tett szert. Munkáik során előszeretettel alkalmazkodnak a helyi tipológiákhoz, archetipikus formákhoz, miközben ezeket a tradicionális formákat a kortárs szerkezetekkel és anyaghasználattal ütköztetik. Kiemelkedő alkotásuk a Chamoson-i Roduit ház, ami egy régi kőfalazatú ház átalakítása, ahol a kiegészítéseknél bátran alakították tovább a korábbi archetipikus formát, deszkazsaluzatú látszóbeton felületekkel. Másik nemzetközileg is jegyzett alkotásukká a St Maurice templom romterülete fölé emelt védőtető vált.
A védőtető megszerkesztése a svájci kultúra önképe. Benne van a természeti erőkkel folytatott küzdelem és az azt felváltó szimbiotikus együttélés, az ország különböző építészeti tendenciáinak ötvöződése; a mérnöki szemlélet, a helyi tipológiák átértelmezése és a finom asszociatív játék. Az építészpáros a védőtetőt nem az apátsághoz vagy a romterülethez illesztette, hanem a fenyegető sziklafalra erősítette fel. Az egész területet lefedő tetőre fényáteresztő hullámlemez fedést helyeztek, a konzolos védőtetőt pedig mint valami mérnöki műtárgyat, feszített pászmákkal kötötték vissza sziklafalba. A tervezés során problémát jelentett, hogy a szél a függesztett tető alá kapva felboríthatja azt a sziklafalra, ezért leterhelésként nagyméretű köveket szórtak a hullámlemez felett elhelyezett acélrácsra. Az elhúzódó építkezés következtében végül csak 2010-re lett kész az épület, a szerkezet méretezését a Martigny illetőségű Alpatec SA iroda végezte el. „Projektünk arra törekszik, hogy bemutassa a történelemnek ezt a különleges értelmezését. A 170 tonna kő felfüggesztése az állandósult veszélynek kitett helyzetet fejezi ki. A tető nyugodt és szinte szemlélődő hangulatot kölcsönöz a belső térnek. A romos alapfalak fölé épült, hogy fenntartsa a párbeszédet a homlokzatok és a szikla között. A „kőtető” a fényszűrőként szolgál, és egyenletesen eloszló természetes megvilágítást eredményez.” A hegyoldalból visszanézve a kolostorra szintén fontos szerep jut a kőszórásnak. A hullámlemez fedés fényvisszaverő jellegét a kövek elnyomják és természetes hatást adnak a felületnek.
Az új elem csak a sziklához tartozik, nem támaszkodik sem az épületre sem a romokra vagy a földre. Nem akarja legyőzni a természeti erőket, hanem a gravitációval, széllel együttműködve ad innovatív megoldást a szűkös térbeli lehetőségek közepette. A sziklafal jelentette nehézséget, akadályt a tervezők a maguk javára fordították. A tervezés számára a korlátokból így lettek fogódzók, a hely traumája, keresztje által válthatták csak meg a műemlék szabadságát. Az alkotásnak a keresztény gondolkodás számára is fontos üzenete van. Mindenki akkora terhet kap, amekkorát ha kell összefogással, de meg tud emelni. „Vedd fel keresztedet és kövess engem.”
Konceptuális és analóg tendenciák
A Caruso St John iroda munkásságában az 1990-es alapítás óta a hely értelmezése a formálás karakteres eleme. A globális tendenciák absztrakt képzetei helyett az időbeliségre és az „érzelmi telítettségre” helyezik a hangsúlyt. Épületeik az európai városok történetiségével, hagyományaival keresnek dialógust, nem csak az építészet, de a művészet és a kultúra dimenzióit is bevonva, ami a kifejezésmód gazdagságát eredményezi. Számukra az építés helyszíne „talált hely”, amelynek alapos vizsgálata és feltárása segít megtalálni a tervezés kezdőpontját. A „talált hely” kifejezés visszavezet minket a modern mozgalom megújítását célul kitűző TEAM 10 csoporthoz, melynek Alison és Peter Smithson révén erős brit kötődése volt. Épp a Smithson házaspár volt az akik a háború után válságba kerülő modernitás analitikus gépeszméjének revíziójaként analóg képi eszközöket kerestek az alkotások integritásának kifejezésére. Az „as found” mint hétköznapi talált helyzet felfedezése az építészeti formálás kérdését egy egymással analóg, többrétegű olvasatokban gazdag alkotásmódszertan felé nyitotta ki. A háború utáni léptékváltással megküzdő, a modernitáson belül megoldást kereső reformtörekvések intuitív, realista hagyománya tehát a Caruso építésziroda munkásságában is kezdettől fogva meghatározó volt, ahogy a klasszikus építészeti hagyományokat integráló olasz kísérletek recepciója is megjelenik az iroda elméleti publikációiban. Korai munkáik, mint a New Art Gallery Walsall (2000), a londoni Brick House (2005), a Nottingham Contemporary (2009) a londoni Tate Britain, Millbank Project (2013), a Newport Street Gallery (2015), a Liverpool Philharmonic Hall (2015) és a Gagosian Gallery Grosvenor Hill (2015) plasztikusan kifejezik az építészeti atmoszféra újraértelmezését, az anyagok, szerkezetek és formák jelentésrétegeienek analóg olvasatokban gazdag egymásravetítését. Carusoék építészete tehát merít későmodern hagyományokból, de legalább annyira erős a huszadik századon átívelő alternatív tendenciákhoz való kötődésük is. Az intellektuális konceptépítészet ellenpontjait az intuitívabb vonulatnak számító „másik modern” képviselőinél találták meg és esszéikben tudatosan hivatkozzák a svéd Sigurd Lewerentz , a német, letisztult atmoszférájú terekat alkotó Rudolf Schwartz és a francia, kőburkolatú homlokzatképzéséről ismert Fernard Poullion építészetét. A másik modern lágyabb, rétegzettebb szemléletéhez kapcsolódóan az analóg építészet kérdései is megjelnnek Adam Carusoék publikációiban. Az analóg építészet a konstrukciók jelentésrétegeit képekkel, képzettársításokkal, több rétegben olvasható értelmezésekkel fejti fel, nem szűkíti le a tér jelentéstartalmát egyetlen eszmének a koncepciójára.
A történeti formák klasszicizáló arányrendszerét a modernitással ötvöző tendenciák a svájci építészetre is hatással voltak, elég csak Peter Zumthorra gondolnunk, aki számára a hely, és az atmoszféra fogalmai jelentettek kiindulópontot. Az intellektuális koncepciók és reduktív olvasatok helyett az atmoszférát kereső látásmód szorosan összefügg az analóg építészeti gondolkodással. A történelmi hivatkozásoktól tobzódó posztmodern árnyékában egy mérsékeltebb, letisztultabb és a modernitás realista felfogásához közelebb álló irányzatként jelent meg az Aldo Rossihoz is kötődő gondolkodás. A tipológikus alapokról építkező Rossi az emlékezet analóg rétegei felé nyitotta ki az építészeti formálás eszköztárát, Politikai számüzetése idején egy ideig a zürichi ETH-n talált menedéket, ahol nagy hatást fejtett ki a később az ezredfordulót meghatározó Svájci építészgenerációra, köztük Valentin Barth-ra és Andrea Deplazes-re. Tanítványa, az „analóg építészet” koncepcióját elméleti és oktatásmódszertani síkon is formalizáló Miroslav Šik még az elmúlt években is az ETH meghatározó egyénisége volt, idén tartotta búcsúelőadását „Analoge altneue Architektur” címmel. (Analóg régi-új építészet) A svájci építészetben tehát Carusoék szemléletéhez hasonlóan egyaránt megjelennek a modernitás és az alternatív, elsősorban analóg gondolkodás hagyományai, de míg Svájc esetében mindez elsősorban a hely, az anyagok és a tektonika többrétű értelmezésére szorítkozik és a protestáns tradícióhoz hűen távolságot tart a szimbolizáló képi jelentéstársításoktól, addig Carusoéknál épp a képi utalásokban gazdag reprezentáció kerül előtérbe a monarchikus alapokon nyugvó brit kultúra jegyében.
Metropolita építészet: reprezentatív szándékok
A zürichi Europaallee épp ezért érdekes kísérlet, ahol a klasszicizáló és modern hagyományok ötvözetének kétféle szemléletmódja kerül konfliktusba. A tervezési terület a város központjában a Hauptbahnhof mellett a vágányok uralma alól frissen felszabadított új városnegyed, az Europaallee egyik saroktömbje. Városszerkezetileg kiváló adottságokkal bír a helyszín, az ország legforgalmasabb pályaudvara révén nem csak a városon belül, de az agglomerációs, országos és nemzetközi hálózatokban is kulcspozícióval rendelkezik. A barna mezős fejelsztést maga a svájci vasúttársaság, az SBB menedzselte. A vársonegyedet átszelő reprezentatív Europaallee tengelyére emblematikus, tömegformálásában és homlokzatképzésében is új minőséget jelentő „metropolita” építészetet céloztak meg. A beruházók az E jelű építési területre egy iroda és lakó funkciót vegyesen magába foglaló 30.000 m2-es pályázati programot hirdettek meg, a versenyben pedig a Caruso St John építésziroda nyerte el az első díjat. Az alsó ötszintes irodatér felett két tronyszerű tömbben, további 6 és 8 szinten helyezték el az apartmanegységeket. A formálásnál tudatosan keresték a kapcsolatot az amerikai magasházépítészet korai hagyományaival, elsősorban Manhattan 1910-es és 20-as éveire jellemző klasszikus urbánus építészetével. Carusoék látásmódja új dimenziót nyit a kisléptékű, visszafogott modern építészetéről ismert Zürichben, bár kétségtelen, hogy az utóbbi években több olyan nagyvolumenű fejlesztés, köztük számos toronyház is elkészült már, amelyek a város pozíciójának átértelmezését szimbolizálják. A Gigon&Guyer jegyezte Prime Tower néhány évig birtokolhatta csak a legmagasabb svájci épület rangját, amíg Herzog&deMueron baseli Roche tornya le nem előzte. A versengés azonban nem párosult az építészet valóban nagyvárosi atmoszférát sugárzó eszközeinek megtalálásával. Carusoék épp ezért a nagyvolumenű együttes formálásánál tudatosan keresték a kapcsolatot a város belső hagyományaival, amelyeket egy metropolita vízió jegyében kívántak újraértelmezni. A klasszikus urbánus atmoszféra megidézésével együtt a következetes tektonikus rend, a homlokzat előregyártott beton elemekből készült érzéki felépítése a környezet jellegzetességeivel, Zürich korai modern építészetével teremt kapcsolatot. Függönyszerű feszes raszterű homlokzatképzésük ugyanis egyszerre idézi meg az amerikai nagyvárosok építészetét, Mies van der Rohe szemléletét, miközben egyértelmű utalásokat tesz a város központjában álló Otto Rudolf Salvisberg féle banképületre is. Ezzel a gesztussal Carusék építészete a a modernitás emlékművévé is válik, és ezzel a láthatatlan historizáló gesztussal a modern folytonosságán belüli önmagára hivatkozás jön létre. Ezt a szenzitív magatartást a zürichi közéletben kissé ambivalensen tálalták a szaklapok és Carusoék homlkozatképzését, mint Zürich iránt érzett „szerelmi vallomást” jellemezték.
A környező hegyek már a Nemzeti Park területén magasodnak, így a város népszerű turistautak kiindulópontja. Az UNESCO által is védett tájegység 170,3 km2-es területével Svájc legnagyobb, 1914-es alapításával pedig az Alpok legöregebb természetvédelmi területe. Az ország egyetlen nemzeti parkjaként fő feladata az emberi tevékenységet megelőző ősállapot visszaállítása. A turisták csak a kijelölt ösvényeket járhatják be, azonban több mint húsz völgy így is teljesen elzárt a látogatók elől.
A Nemzeti Park hivatala 2002 októberében pályázatot hirdetett egy látogató központ megtervezésére a korábban már említett Planta Wildenberg kasély területetén. A beérkezett több mint száz pályaműből a zsűri 17-et emelt ki. Az első díjat egyhangú szavazással Valerio Olgiati nyerte el, míg a másodikat Valentino Bearth és Andrea Deplazes irodája kapta. A győztes pályamű értékelésében a zsűri kiemelte régi és új kapcsolatát valamint a környezetét továbbépítő külső téralakítást. Az első és második díjas tervek koncepciói szoros rokonságot mutatnak. Mindkét pályázat előképnek tekintette a város hasáb formájú lakótornyait, a belső téralakítást pedig a vertikális múzeumi út szervezi. A Bearth&Deplazes iroda munkája egy hatszintes épületkocka, amelyben két spirálisan egymásba tekert lépcsősor biztosítja az elkülönített fel- illetve lejutást. Bár Olgiati a pályázatában még zsákszerű kiállítási térsort tervezett, később ő is egy hasonló lépcső koncepció felé mozdult el. A terv ebben a fázisában még egy nagyobb és egy kisebb alapterületű, ám egyenlő magasságú hasábból állt, melyek egy közös sarokpontban érintkeztek.
A 2002-es pályázat és a 2008-as átadás közt sok minden megváltozott. A beruházók a tervezési területet a települést átszelő főútvonal kastélyparkkal átellenes oldalára helyezték. Bár a régi és az új épület továbbra is vizuális kapcsolatban maradt, a funkcionális és térbeli kapcsolat megszűnt. Nem tudni, hogy az építészből a megbízók önkényessége váltotta e ki azt a provokatív gesztust, amellyel az épületet lényegi változás nélkül emelte át az új helyszínre, az út túloldalára. A pályázat zsűrije által épp kontextusában méltatott pályamű az építész kezében rakosgatható tárggyá vált.
Az új helyzetben a tervező már tagadta a környezettel való kapcsolatkeresés szükségességét. Egyedül a térbeli labirintus ideájára összepontosított, és annak minél tökéletesebb kifejtését tartotta legfontosabb feladatának. Az eddig egy kisebb és egy nagyobb hasábból álló épülettömeg helyett két teljesen egyforma kockát rakott le úgy, hogy a korábbival megegyező módon egyetlen pontban érintkezzenek. A két egyforma tömeg 3 egyforma szintből és 6 egyforma kiállítótérből épül fel.
A vertikálisan és horizontálisan egyaránt sorolt tereken egy szürreális vonalvezetésű ikerlépcső vezet végig. A ház bejárása során ugyanarról a lépcsőfokról indulunk el, mint ahova végül megérkezünk. Az egyforma kiállítótermek ismétlésével az épület játszik térérzetünkkel, a bejárást követően a valóságnál jóval nagyobbnak gondoljuk a házat. A látogatóknak a térbeli labirintus nyílásai sem szolgálnak tájokozódási pontként; a kiállítóterek négy egyforma ablakán át a táj mindig ugyanazon négy irányban tárul fel. Visszaérkezve a kiindulóponthoz, mintha nem is tudnánk hol jártunk. Olgiati nem véletlenül hangoztatja; ez a ház nem funkcionális, hanem koncepcionális!
A külső tömeg tovább erősíti a manifesztumszerű gondolatot. A környezetére teljesen érzéketlenül, minden oldalon egyforma képet mutató tömbök szikárságát csak az additívan közéjük illesztett légies menekülőlépcső és a lift tömbje bontja meg. Az egymásra épülő egységek tektonikáját a szintek finom kiugrásának árnyékhatása emeli ki. Minden további részlettől megfosztva az üreges monolit kísérteties testként áll a város határában.
A nagyvonalú koncepciót a múzeumi installáció sajnos nem követi. A tervezés során még ismeretlen volt a kiállítási anyag, utólag pedig a muzeológusok nem kívántak az építész gondolatához alkalmazkodni. A nagyfelületű ablakokat befüggönyözték, a terek közti szabad bolyongást az installációs elemek akadályozzák. A bravúros földszinti ikerlépcsőre kisstílű elválasztó korlátot és a szabad bolyongással ellentmondó útjelző táblácskákat gravíroztak.
Az elhúzódó megvalósítás ellenére a ház kiállta az idő próbáját. Korszerűségéből semmit sem vesztve a tervezők még kiérleltebb módon artikulálhatták az alapszándékot. Bár a pályázati terveken bemutatott ház még vakolt volt, a kivitelezésig eltelt öt év alatt az építőiparnak sikerült tökéletesítenie a hőszigetelő beton technológiáját. Az épület falait látszófelületű monolit könnyűbetonból, míg födémeit statikai megfontolásból zernezi kavics adalékos normálbetonból öntötték. A zsaluzatok eltávolítása után felcsiszolt monolit födémeknek a nagy szemű, helyi kavics adalék egyedi faktúrát adott. A dilatációs fugák nélkül, a helyszínen öntött homlokzati falak vastagsága 55 cm, ez a belső síkra húzott nyílászárók által az épület külső képét is meghatározza. Az egyszerű, szegényes betonfelületeket a finom bronz korlátok és ablakkeretek markánsan ellenpontozzák, ezzel a tufakőre emlékeztető homogén anyag is nemesebbé válik.
A monolitikus építés sajátossága, hogy az építkezés minden apró nyoma látható marad. Épp ezért az igényes kivitelezés precíz előkészítést igényelt. A betonreceptúra kikísérletezésétől, a zsaluzat előállításán és szakszerű eltávolításán át az elektromos vezetékek elhelyezéséig mindent előre át kellett gondolni; itt nem lehetett improvizálni. A teljes keresztmetszetében monolit homlokzat nélkülöz mindenfajta utólagos hőszigetelő vagy burkoló réteget. A beton keverékhez duzzasztott agyagkavicsot, majd duzzasztott üveggyöngyöt adagoltak, így az anyag sűrűsége nem érte el a 2000 m3/kg-ot. A jó hőszigetelési tényezőnek köszönhetően az épületet télen és nyáron egyaránt gazdaságosan üzemeltethető.
Olgiati mesterségét apjától örökölte. Az „alpesi Corbusierként” emlegetett Rudolf Olgiati a 60-as évek funkcionalista épületeivel szemben érzelmes betonépítészetet művelt. A különcséget fia is örökölte. Valerio szülőfalujában, Flimsben átépített Gelbes Haus vagy a rozettás ornamentikákkal díszített vörös beton próbaterem Scharansban radikális szembeszegülés a német-svájci építészek hely fogalmát morális alapként értelmező építészetével.
Bár Olgiati nyilatkozataiban rendre azt hangsúlyozza, hogy ez a ház bárhol állhatna, koncepcióját mind kulturális mind materiális kontextusa a helyhez köti. A masszív tömegformák, a vakolathoz és kőhöz egyaránt rokonítható betonfelületek mikrokörnyezetének középkori lakótornyait idézik. A ház szikár egyszerűsége szoros kapcsolatban áll a terület kulturális rétegződésével. A sokáig rendkívül szegény terület kálvinistsa lakóinak lényegre törő puritánsága és takarékossága egyaránt megjelenik a házon.
A markáns táji környezetet az egyszerű külső tömeg háttérként, míg a belső tér koncentrált nyílásai látványként feltételezik.
Mindezeken túl Olgiati épületével valóban provokál. Elutasítja a régió építészetének az utóbbi két évtizedben elért eredményeit; a szigorú funkcionalitást, az érzéki anyagszerűséget és a kontextust. Bár az épület első ránézésre a svájci minimalista betonépítészethez sorolható, hiányzik belőle mindaz a finomság, amivel kortársai épületeiket a környezetükhöz hangolták. A szürreális lépcsőház és térkompozíció teljesen ellentmond a racionalista szemléletmódnak. Olgiati az absztrakt, individuális gondolatiságra helyezi a hangsúlyt és radikális paradigmaváltást hirdet meg.
The development of Lake Balaton started in the late 50s, just at the same time with the finish of the ideological pressure of the Social Realism and legitimacy of the modern architecture, therefore, the new recreation facilities provided the possibility of inventive formal experiments in the special context of urban-rural situation with low budget and limited technical possibilities for the young generation of architects who came out after the war. Charles Polónyi, the Chief Planner of the south shore of Balaton and a member of the Team 10 presented the first results of the development as a needful “primitive” way of modern architecture at the CIAM Congress in Otterlo in 1959.
The subject of the paper is the architectural developments that were realised in the frame of the first Balaton Regional Plan (1958). The central development combined the regional, settlement and architectural scales and the success is indicated by the fact that the chief architect and his team were awarded with Abercrombie Prize by the UIA in 1965.
The paper focuses on the analysis of the architectural concepts for collective leisure in different scale levels as aesthetical experiments after the Socialist Realism and toward a pragmatic and regional way of modern architecture. The paper examines what kind of aesthetic concepts architects used for trying to interpret the new recreation facilities without any local previews, how the application of the architectural principals were influenced by the economic possibilities and the social political purposes and it drafts what kind of parallels and differences could be observed in the context of the development of waterside holiday resorts of other socialist countries.
The paper demonstrates that one of the special aims of the planners of the Balaton Regional Plan was the social, environmental and practical integrity of the regional development that was reflected by the complex aesthetic concepts of the recreation facilities. However, the economic and social political changes in the second part of the 60s forced the increase of the scale of tourism that led to the differentiation of the integrated social and aesthetic concepts and it led to the spread of urbanisation and resulted in the even more ambivalent appearance of the scenic framework of recreation.
Publication: East West Central: Re-Building Europe, 1950–1990; 3 vols.
Editors: Ákos Moravánszky, Torsten Lange, Judith Hopfengärtner, Karl R. Kegler
Publisher: Birkhäuser – De Gruyter
Publication date: 2016
Author's name: Domonkos Wettstein
Title of contribution: Desire for Innocence? Recreation of Collectivity in the Frame of Regional Architecture on the Lakeshore of Balaton (1957–1968)
„Hogyan építsünk a Balaton-parton?” – a két világháború közötti publikációkban egyre gyakrabban jelent meg a kérdés, és a probléma ma is aktuális. A tópart jelen állapotát nagyban meghatározó időszakot eddig még nem dolgozták fel részletesen, pedig a tervezésmódszertani tapasztalatok és tanulságok levonása mellett a korszak méltatlan helyzetben lévő épített örökségének rehabilitálásához is szükséges a történeti környezet megismerése. A vizsgálat célja a korai regionális építészeti stratégiák részletes, archív forrásokon alapuló feltárása és elemzése volt. A Balaton-part urbanizációs problémái révén már korán a regionális stratégiák kísérleti territóriumaként szolgált, lehetőséget adva az egymástól egyre inkább differenciálódó építészet és urbanisztika közti párbeszédre. A disszertáció a Balaton-part rekreációs célú építészetéhez kapcsolódó regionális gondolkodás kialakulását és építészettörténeti jelentőségét vizsgálja. A korai regionális koncepciókat és terveszközöket eszmetörténeti szinten, nemzetközi probléma- és elmélettörténeti keretben mutatja be. Az eszmetörténeti szempontokat komplex módon, az intézményesülés és a fejlesztés realizációjának kontextusában a gazdaság- és turizmustörténeti háttér felvázolásával ábrázolja. Arra keresi a választ, hogyan próbálták meg a kor szakemberei a korai tömegturizmus hatására kibontakozó üdülőterületi urbanizáció hatásait az építészeti és az urbanisztikai koncepciókkal kezelni, milyen regionális léptékű eszközöket definiáltak és realizáltak, valamint hogyan értékelhető azok építészettörténeti szerepe. A feldolgozott források által bemutatható, hogy a regionális stratégiaalkotásban hogyan kapcsolódott össze, illetve mennyiben vált el egymástól az építészet és az urbanisztika területe. A korai tömegturizmus modernizációs problémáit vizsgálva kirajzolódik egy, a fejlesztéstől a rehabilitációig tartó ív, ami a szakmai pozíciók átrendeződését és új eszközök megjelenését kívánta meg. A tópart urbanizációs tendenciáit és a kortárs építészet kihívásait szemlélve érdemes megvizsgálnunk a tervezéstörténeti folyamat genezisét, ami a jelen kríziseire adandó válaszainkat is inspirálhatják, és a tópart modern örökségének rehabilitációjához is adalékokat adhatnak.
1.1. A kutatás tárgya és lehatárolása
A disszertáció a rekreációs célú építészet regionális szintű koncepcióinak alakulástörténetét elemzi. Az építészeti stratégiaalkotás kérdésköre nemcsak az egyes alkotásokra, a modern építészet helyi adaptációjára terjedt ki, hanem a regionális szintű irányelvek és minták kidolgozását, a regionális építéshatósági szerepeket, valamint az építészet-várostervezés összefonódó gyakorlatából adódóan a tájkép regionális rendezési kérdéseit is magában foglalta. Mindezt az építészetnek a regionális fejlesztés összetett intézményrendszereiben kialakuló pozíciói tették lehetővé. Az elemzés a terület lehatárolásában a koncepciók és intézmények hatókörét követi, ebből adódóan pedig elsősorban az üdülőterületek építészetére összpontosít. A kutatás fókuszában az első Balatonkörnyéki Regionális Terv kidolgozása és realizálása áll, ám az előzmények és a következmények tekintetében a regionális eszme genezisét és differenciálódását tágabb időkeretben szükséges elemeznünk. Az időbeli lehatárolás kezdetét a korai regionális törekvéseknek keretet adó Balatoni Intéző Bizottság megalakulása (1929), illetve e megközelítésmód háttérbe szorulása, az első regionális terv revíziója majd hatályon kívül helyezése zárja le (1979). A kialakulás folyamatának elemzési periódusait a regionális intézményi keretek és a hozzájuk rendelt terveszközök változásai jelölik ki.
Fontos szempont volt a háború előtti és utáni korszakok együttes elemzése. A tópart modern építészetének helyzete és jelentősége nehezen lenne megérthető a háború előtti pezsgő BIB munkásság bemutatása vagy a hetvenes évek koncepcionális változásai nélkül. A regionális szintű jelenség forrásanyagának feldolgozásakor - ahogy a korabeli tervezők, úgy az utókor kutatói számára is – a legnagyobb kihívást a számosság problémája okozza. Elsődleges forrásként a regionális szintű koncepciók dokumentumait elemzi a dolgozat. A 42 part menti településen a vizsgált korszakokban közel tízezer épület valósult meg, ezek közül csak a fejlesztési koncepciókhoz és programokhoz egyértelműen kötődő alkotásokat tekinthetjük a vizsgálat tárgyának. Természetesen a témakört kontextualizálva és illusztrálva a kor jelentős Balaton-parti épületei és az egyes településeken végbemenő változások is megjelennek, mintegy a koncepciók tágabb kisugárzását illusztrálandó, de ezek önálló részletes bemutatását a terjedelmi és koncepcionális keretek nem teszik lehetővé. A két világháború közötti időszakban a regionális stratégiák elsősorban a magánépítkezések színvonalának emelésére törekedtek, a középítkezések terén nem készült átfogó koncepció, épp ezért a korszak tárgyalásakor a közcélú épületek bemutatása háttérbe szorul. A hatvanas évek fejlesztéseinél a nyaralóépítészet mellett már a középítkezések problémája is megjelent a regionális perspektívában. A többszintű fejlesztéshez kapcsolódó épületek elsődleges körének meghatározásához a tematikus publikációkat és a VÁTI által összeállított albumok épületállományát tekinthetjük kiindulásnak.
Az elemzés az építészet kérdésköre felől közelít a regionális tervezés problémájához, nem célja a területrendezés, a gazdaságföldrajz vagy a társadalomtudományok korszakban formálódó és később kialakuló regionális diszciplínái felől értékelni a korai koncepciót. Az elemzésben az építészeti tevékenység (eltérő léptékű tervezési, főépítészi, főmérnöki feladatok) és urbanisztikai terveszközök (regionális és települési szintű rendezési, fejlesztési tervek) kapcsolatai is bemutatásra kerülnek, hangsúlyozva, hogy a korszakban a szakemberek közös építészeti képzettsége és építész-várostervezői önértelmezése révén is a szakmai szerepfelfogások és tevékenységek szorosan összefonódtak. Ennek a szakmatörténeti folyamatnak a bemutatása is célja a dolgozatnak. A szakmai szerepekhez hasonlóan a korszakban a fogalmi kérdések is átalakultak illetve differenciálódtak. Egyes fogalmak a korabeli elméletek kidolgozatlanságából fakadóan is gyakran elmosódtak, illetve – főként a regionális tervezés és a tájrendezés a tervezéstörténettel párhuzamosan kialakuló diszciplínájából adódóan - a vizsgált korszakok közt is jelentésváltozáson mentek keresztül. A fogalmak diszciplináris jelentésváltozását az elemzés a megfelelő pontokon bemutatja.
A disszertáció egy több korszakon átívelő eszmetörténeti folyamat kirajzolására törekszik, szerkesztésmódjából és terjedelmi kereteiből adódóan nem célja az egyes korszakok építészetének részletes monografikus feldolgozása, és a települések történeti feldolgozása. A területi változásokról és a lezajló folyamatokról a korabeli vizsgálatok adataira támaszkodhatunk, az eszmetörténeti szempontú elemzésnek azonban a táji átalakulások részletes rekonstrukciója, vagy egy ezen alapuló területi jellegű karaktervizsgálat nem célja. Ezek a szempontok a későbbiekben más irányú kutatások kiindulópontjai lehetnek, amelyekhez jelen dolgozat eredményei is adalékokat adhat. Az egykori kutatások és vizsgálatok koncepcionális, fogalmi és tartalmi kérdéseit azonban tervezéstörténeti elemzésében feldolgozza. A disszertáció történeti keretben vizsgálja az építészeti stratégiák kialakulásának időszakát, a jelen folyamatosan alakuló körülményei nem tartoznak a vizsgálat tárgykörébe. A tervezés történelmileg eltérő helyzetei és kihívásai a történeti modellek, módszertanok deduktív szemléletű átvételét nem teszik lehetővé, a jelen kihívásokra, nyitott folyamatokra a tervezés autonóm feladata a válaszok megadása. A kutatás során feldogozott történeti anyag a tapasztalatokkal és fogalmi szempontokkal az alkotói munka számára támpontokat és inspirációt adhat.
In the first chapter, there is a regional level architectural strategy creation emerging between the two World Wars along Lake Balaton. The endeavors of the civil organisations and the emergence of the regional institutional system also provided new positions for architecture, which enabled them to discuss the architectural and settlement issues of the baths at regional level. As a result of this process, a model of a bottom-up regional settlement effort will be presented, which, however, remained unfinished due to the war years.
In the second chapter, the process of changing the regional perspective emerges following the rearrangement of the postwar period. After the transformation of the regional institutional system, the emphasis is placed on the analysis of the concept of regional planning being shaped after the war and the professional involvement of architects and city planners. Following the presentation of the theoretical model of regional planning appearing in the perspective of centralized developments, we can observe the experimental concepts developed for the Balaton region parallel to the theoretical search for means and ways. This section of the text is concluded by a comprehensive architectural concept analysis of the first regional plan and its performance at the regional planning conference in Liege in 1958.
The third chapter deals with the plan system and implementation of the first phase of development related to the regional plan. By reconstructing the complex institutional system, the different positions of architecture at regional level and the particular lakeside forms of the practice of the profession, with particular regard to Tibor Farkas’ role as chief architect, are outlined. Analysis of institutional scopes and relationships prepares the presentation of the multi-level plan system. Firstly, the interpretation of regionality according to areas of recreation appears in light of urbanistic design tools. The analyses of settlement plans, the resort development models and of the coordination plans developed under the program lead to the problems of architectural design. This chapter covers the strategies of architectural works related to development, seeking to find out how designers interpreted the conceptual nature of the resort area. Along with experiments on the adaptation of modern architecture at regional level, the local vernacular, topographic and historical patterns are also reinterpreted. Charles Polónyi’s plans were also presented at CIAM’s 1959 Otterlo conference, which later established his relationship with the group TEAM 10. However, since the mid-’60s, changes resulting from tourism policy and the internal dynamics of development have had an impact on architectural strategy creation as well. In addition to the public construction projects, the chapter also presents the problem of private constructions, with special regard to the toolkit of regional level control by the chief architect. The analysis of standard designs elaborated to improve the quality of mass construction also contributes to the overall picture formed of the perception of the recreational area nature of the era. By jointly analyzing architectural and urbanistic design tools, the coherence of development and the contradictions increasing over time are also illustrated.
The fourth chapter presents the model change after 1968 and its differentiation as to professional history. After depicting the problem of shrinking institutional scopes and growing recreational population, the consequences of the transforming central development appear in the light of architectural and urbanistic concepts, with special regard to the shifts in emphasis concerning modernization. In the second half of the chapter, by changes in the regional concept and the rearrangement of disciplinary tools, the changes in regional concept creation cast a light on the ecological aspects coming to the foreground. All this is a curriculum arching from modernization to rehabilitation, resulting in a rearrangement of the regional positions of architecture.
The conclusion of the analysis summarizes the relationships between the eras within an international context and presents the interconnection of architectural and urbanistic concepts that lead to different disciplinary ways of development. The system of relations of different scale-level concepts established along the coherent emphases on values is also a unique phenomenon in international professional history, which has attracted attention on this level as well through the developments of the 1960s and was also expressed in the UIA Abercrombie Prize awarded in 1965. The planning methodology experiences became a model in both domestic and international professional practice, while Charles Polónyi later applied the experiences during his African missions.
----
Disszertáció magyarul: Regionális stratégiaalkotás a Balaton-part rekreációs célú építészetében. (1929-1979)
Link: https://repozitorium.omikk.bme.hu/handle/10890/5623
A város ezeréves történelmének társadalmi hátteréről Bánlaky Pál Esztergom a szent és gyámoltalan város c. írását olvasva vált számunkra nyilvánvalóvá, hogy a mai állapotokra jellemző identitás problémák elsősorban a város polgárosodásának a hiányára vezethetők vissza. A mi kutatásunk – ha új eszközökkel is - ennek a helyzetnek a városépítészeti aspektusaival foglalkozik, azaz a megismert társadalmi háttér hatásával a városi tájra, a városszerkezetre, a város téri világára, működésére és városépítészeti karakterére. Esztergom jövőképét is csak ezen kategóriákban tudjuk értelmezni és megfogalmazni, abban a hitben és reményben, hogy az a társadalmi folyamatokra, ezen belül a városi lakosság identitásának alakulására is pozitív hatással lesz. Kutatásunk fókuszába a városi identitásban, a városlakók identitástudatában felfedezhető erősségek és ellentmondások vizsgálatát állítottuk. Első feladatunk az identitás mára kissé elkoptatott fogalmának (személyes-, vizuális-, téri-, szociális-, nemzeti-, alkotmányos-, európai-, stb. identitás) városi kontextusban való definiálása, újra értelmezése, pontosítása volt. Az identitások megközelítésére az ANALÓGIA módszerét választottuk. Azt gondoljuk ugyanis, hogy e vállaltan szubjektív megközelítésnek minél több, minél találóbb alternatíváját tudjuk a városra sikeresen alkalmazni, a róla kirajzolódó identitáskép annál élesebb, gazdagabb és pontosabb lesz. A lehetséges analógiák közül érdemes kiemelni azok emberhez kötődő típusait (az ember pszichológiai fejlődésének fázisai, emberi típusok, stb.), amelyek összefüggéseikben központi szerepet játszanak analógiáink sorában, ami a város humán megközelítését és a városlakók megszólításának szándékát egyaránt jelzi. Az új típusú városépítészeti megközelítésből következően kutatásunk nem kíván konkrét beavatkozási, megoldási javaslatokat, kvázi receptet adni a város vezetőinek kezébe a problémák kezelésére, amit eddigi szakmai tevékenységünk alapján nem volt könnyű megállni. Ehelyett egy olyan „képes olvasókönyvet” kínálunk – a városról való ismeretek és összefüggések gazdag tárházával -, melyet ha valaki végigolvas, megért és részt kíván venni a megfelelő döntések előkészítésében, majd meghozatalában – legyen a városlakó, illetve az érdekeit képviselő politikus vagy gazdasági szakember -, Esztergom szempontjából bizonyosan a legkedvezőbb döntést fogja meghozni. A kutatás újszerűsége annak kétirányú megközelítésében is tetten érhető. Ebben az első fázisban az kerül bemutatásra, hogy néz ki szerintünk a város kívülről, a külső szemlélő szemszögéből. A külső szemlélőt ebben az esetben a BME-nek a kutatásban résztvevő oktatói, valamint mintegy 200 egyetemi hallgatója képviseli, akik a 2016-os őszi félévben három tantárgy keretei között foglalkoztak Esztergommal, és tartanak táji-, városi-, és mikrokörnyezeti léptékben tükröt a város lakói elé. Kutatásunknak ez a fázisa mintegy laboratóriumi körülmények között folyt, tudatosan nem kerestük a kapcsolatot a helyiekkel. Ezzel elkerülhetők voltak a külső és belső képek közötti áthallások, aminek következtében a tükörkép még tisztább és élesebb lehet.
Kortárs építészettörténet V. : 100 éves a Bauhaus
Győr, 2019. október 25.
A konferenciát szervezte: Széchenyi István Egyetem, Építész-, Építő- és Közlekedésmérnöki Kar, Építészettörténeti és Városépítési Tanszék
A konferencia társszervezője és a kötet kiadója: Győr-Moson-Sopron Megyei Építész Kamara
A konferencia együttműködő partnere: ICOMOS Magyar Nemzeti Bizottság
ENG Conference proceedings:
Contemporary architecture history 5 : 100 years of Bauhaus
Győr, October 25, 2019
The conference was organised by Széchenyi István University, Faculty of Architecture, Civil Engineering and Transport Sciences, Department of History of Architcture and Town Planning
Conference co-organizer and publisher: Chamber of Architects in Győr-Moson-Sopron County
Cooperating partner of the conference: ICOMOS Hungarian National Committee