ee
ns CHUYATANA QICHWAP! RIMASUN
DESARROLLO TEMATICO
17.2. COMPRENSION DE LECTURA
acional ¥ mundial, porque el avance de la ciencia ’
La lectura, es de interes ni
tecnologia es relativo, pues, no existe una verdad absoluta, para estar en
sintonia con los estos cambios, eS indispensable la lectura. El lector
reconstruyendo el texto en relacion
Cassany y otros (2002: p.203), exponen un modelo interactivo de comprensién
lectora, donde sostienen que ésta se alcanza a partir de la interrelaci6n entre el
lector que lee y lo que ya sabe sobre el tema, el proceso de lectura se pone en
marcha antes de empezar a percibir el texto, las informaciones previas permiten
anticipar o formular hipétesis sobre el texto. El Ministerio de Educacién (2007:
p.16), plantea, las bases para aprender los textos se construyen diariamente
desde la educacién inicial, por medio de la interpretacion de imagenes 0 laminas
y en las conversaciones, preguntas y respuestas con las que el profesor o la
profesora estimulan constantemente a los nifios y nifias mientras leen los
cuentos. La comprensién lectora tiene tres niveles:
al contexto. Para tal caso coincidimos con
a) Comprensién literal
Berens que esté basada en el texto de manera explicita; es decir.
= con precision lo que dice y contiene el texto. Seguin, Solé (1998),
ine al nivel literal, como la aptitud o capacidad de nuestro amigo lector pare
Soe Sewn 0 Rae me Neto Sian ae
— eee ecire eons
pésicamente en los contenidos del texto, es decir se atiene @
desde eltexto ala ae So ies Mane cass
: mente del lector; en este nivel de comprensién lectora dest#?——
Ormmm CHUYATARA
QicHw,
b) Comprensién inferencial API RIMASUN
Este nivel de comprensi ue est escrit
: Iprensién busca establecer la felacion entre |
lo que es implicit i sf =
yloa ip | ito, es decir, lo que NO aparece e/ el te; ia
ee pia xto. En toda lengua
Para nuestro caso coi
planteamistos de Solé (1998: P47), dice, que e| eS rears con los
porque es el nivel mas alto de comprensién, d a S See
va mas alld de lo expresado por el autor. Lnecer oe
Para Pinzas (2007) Sostiene que este nivel es de especial importancia, el
ejercicio de su pensamiento; por ello, tendremos que ensefiar a los nifios: a
predecir resultados, deducir ensefianzas y pues quien lee va més alld del texto;
el lector completa el texto con mensajes, propone titulos para un texto, plantea
ideas fuerza sobre el contenido, recompone un texto variando hechos, lugares,
etc., infiere el significado de palabras, deduce el tema de un texto, elabora
resimenes, prevé un final diferente, infiere secuencias ldgicas, interpreta el
lenguaje figurativo, elabora organizadores gréficos, etc. (p.2).
c) Comprensién critica
007: p.23), “en la lectura evaluativa o critica,
; so ae =
¢! objetivo del lector consiste en dar un jucio a pair de lens SATS 8
acuerdo a un punto de vista”. En sintesis, la comprension eval busca
Ja experiencia y valores, juzgar el
lar juicios basandose en
evaluar el texto, formular } . ee te ae
‘Seguin el Ministerio de Educacién (2
valor del texto, separar hechos a Sai hal Nes
: p.108) ee
personajes. Para Pérez (2005: P. maneras, de acuerdo
jido de numerosas
2 nivel del enfoque cognitivo se ha defn wutores estudiosos del tema.oe
Ona CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
47.2. Nombre de los animales (Uywakunapa sutin)
imales en el mundo andino /
ichos
Los nombres de los ani
siempre han existido como tal, por esta razon mu
nombres no tienen significado en espafiol, como:
akakllu, chusiq, paltagsu, tankayllu, waychaw, eto. Por
otro lado, hay nombres de los animales que no existe en
espatiol, por tanto, a las palabras quechuas [0
espafolizaron y en la actualidad nos muestra asi, como,
por ejemplo:
Puma (origen quechua) espariolizado puma
Llama (origen quechua) espafiolizado llama
Wiskacha (origen quechua) _espafiolizado viscacha, etc.
a) Wasi uywakuna (animales domésticos)Chiqullu
W baba CHuy.
ATANA QicHWap| RIMASUN
Tuisefior
hiririnka 5 Piki
c : moscardon es pulga
: Chiwaku : zorzal illpintu oa
chiwillu :tordo Pinchikilla ts
i. : i lucie
_ hiya liend Pinki pinki Horie
re Piaqu salta monte
: Mos ij
: sca Be pajaro 1
+ Caracol Poy : puma 1
: garrapata : polilla }
Sukullukuy
roe Qall ; eats |
lu
: tarantula sam ee |
Qarachupa 4,
2 libélula ‘Okt aoe
prana dee es |
is {
: cernicalo Qiwila ¥ par |
armadillo Sirara : oa
: alacrén
: pato Sisi, ahanku ommiga
condor Ararai
nka lagarto
: arafia pequefia Suri + anda
: lombriz Taruka : venado macho
: frayle Tuku : buho
abeja Tuya + calandria
llama Tunki : gallito de roca
venado Ukucha : pericote
: viuda negra Ukumari 2 080
qway, amaru: serpiente Ullasku :gallinazo
= murciélago Unchuchuku -comadreja
sajino Qampu sarafia
tortuga Uqullu renacual©
cienpies Wigrurity loro
gusano de papa Urpi pe
alpaca uri oe
:gusano
flamenco wy es
rion Urunquy : abeja nese?
+ piojo
caqag: Luls Luco Rolas TelloOn CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
save negra
gato del monte
Yana wiku
a gusano de choclo Yana warmi : abeja negra
Walis avispa Yayan : oe
Wanwa zancudo Yutu : perdiz
Wayanaku golodrina
Wikunia : vieufla
Wiskaku : viscacha
c) Nombres de animales solo en quechua
Akakilu Maywa uru
Allpa waylis Maywacha
‘nual Millwa uru
Nerchecche Mucha
ees Munti aliqu
‘Askankuy, Paltagsu
Atug atug Pichinkuru )
Chapucha uru Pillku uru |
Chawa chari Pislulu
Chawaku Piwi
Chiwaku Puchiti }
Chuqllu puquchi Puchu
ea Pukuy-pukuy
= Tankayllu
Kapuchiru Tinkaq
oe Tigiras uru
Kiskis Tirag taqwiq
Kuchi kuchi
kasd Tukaq j
Kulku at
Kusikusi satan
Kusti Turu urpi
Lawaku Tuyus
Liglis Upa wigru
Ugliu
Utuskuru
Qilaec: isle | nets @oies TH?Q Rete! CHUYATANA
QICHWapi p
— IMASUN Gs
Wi
test faynake,
Wi
we aw ayruney
47.4. Conclusiones
Ia lectura @ nivel literal el lector identifica los. «
102808 0 hechos
jerprosadoe en el texto, La comprensién en este nivel es con preguntes
prequr
sobre el tema leido, cuyas respuestas aperecen explicitamenta en of
‘Gomprenion de lectura inferencial, en este nivel de comprension busca
la relacion entre lo que esta escrito y lo que es implicit. es decir. lo
‘aparece el el texto
‘comprension critica o evaluativa, busca evaluar el texto, formular juicios
en la experiencia y valores, juzgar el valor de! texto. separar hechos
y juzgar la actuacién de los personajes
de reforzamiento
Liamkasun yachasqanchik
anchanapaq
Qitiqag: Luis Lucio Rojas TelloCHUYATANA QICHWAPI RIMASUN G4
nta hachen chay quchaman wichlykun Chaypi runachaga
“hachantaga qurquyta, hinasp? llumpayta. waqaykun; chayna
si hungayllamanta huk sirena rkurirqamun, hinaspansi tapun
wagachkanki? Chaypis willan chay runaga sirenamanga, kay
wichiykun, chay hachaywanm! aylluyta mikuchig karqani,
.anta qachata qurquramun, hinaspas
taga; gkaychu chay hacha maskasqayki? Runachaga nin,
chu hukmi, Kagllamentes Sirenaga, quigimanta hachata
hinaspas tapun ckaychu chay hacha maskasqayki?, nispa
funaga manam nin. Hinaspas chayraq chay qacha maskasqanta
. hinaptinsi runachaga hachanta rikuruspa kusikuspan nin!
ga, kaytam maskarqani!. Chaysi sirenaga, allin runa kasqanta
, qurimanta hachatawan huykun chay runachaman, chigap rimaq,
pa sunquyug kasqanmanta.
ga kusisqallana llaqtanman iskay hachayuq kutin, chayna
fiampi tuparqun, huk runawan Miguel sutiyuqwan, hisnaspas willan,
hachanta qawachin. Chaysi Miguelqga hamutarun, fluqapas
furarqamusaq quri hachayuq kanaypaq nispa, pagarisnintas pasan
|wikrakuspa chay pukyu quchayuqman, hinaspas wischuykun hachanta
man, hinaspas qallaykun hucha patapi waqayta, chaypis rikurirqamun
tapun, Miguel cimamantam wagachkanki?, kutichin sirenataqa, hachaymi
guchaman wichiykun nispa. Hinaspas sirenaqa huchamanta qurquramun
eemepe hecha maskasqanta, hinaspas tapun zkaychu chay hacha
aayki?, Miguelcha nin manam chaychu nispa, hukta punitag, qullqimanta
‘sirenaga huchamanta qurquramun, hinaspa hawachi
es ispa tapun gkaychu
hacha maskasqayki?, Miguelchaga nin kaqallamanta manetatiniaas
ta sirenaqa qurquramun qurimanta hachata, hispas hawachin
hay hacha maskasqayki?, Migueichaqa kusisgallan, een
__hachayga, nispas lullakun, Hinaptinsi sirenaqa aie
: pifiakurun, hinaspas nin, Miguel
sirinaga, quchamanta quti
kanki tullam, munaysapa, kunanga mana ni mayqin hachatapas
. Chaypi Mi
haypi Miguelchaga, mana ni maygin hachatapas chaskinchu llulla
lg: Luis Lucie Ros Tel
iiaUNSCH Ew N
Y GES) HUYATANA QICHWAPI RIMASUN
kaspam, munaysapa ka:
E spam, chaymanta wasi
Hlakisqallafia. fasinman kutin mana hachayuq
Tapukuykuna
4, elmataq huchaman wichiykurqa?
a) ruqu
b) usuta
@ hacha
d) waska
2. uChay runa, imatataq sapapunchaw furarqa?
a) chakrapi llamkan
b) yarqata aspin
© yantata yantan
) yakuta aysan
3. ¢Pitaq chay runata yanaparga quchamanta hachan qurquyta?
a) warmin
b) churinkuna
c) Miguel
@sirena
4, clmamanta hachatatag sirena chay runachaman quykura?
a) quligimanta
b) hacha maskasganta
©) uchuy hachachata
uri hachata
5. hele hachanta wischuykusP? ene
a) runacha
b) sirena
© Miguel
d) warmakuna
8. :imatatag Miguel munarga sifeneP®
a) quilqi qunanta
b) llikia qunanta
¢) hachan
qunanta?
‘aiigag: Luis Lucte Rojas Tellors
WAPI RIMASUN
On CHUYATANA QICH
@ quri hacha qunanta
7. ylmaynanpitag sirena piflakururqa Miguelwan?
a) alin runa kaptin
b) wakcha runa kaptin
© munaysapa runa kaptin
d) mana hachayug kaptin
8. Miguel, mana llullakuptin gsirena hachata es kari
Nollavned®s
qa?
» Yagachwenk... Janmon...kerqa.. Mans...
9. Kay willakuy, gimatataq yachachiwanchik?. 0.0.
nape
MAGQTA WAS! KANAQ
Huk magtas patronanwan hacindampi yachasqanku, chaysi
huk punchaw warmiga maqtata nin, pagarinmi ripuchkani / \ |
Limaman, kayllapim suyawachkanki_kutimunaykama,
chaynaga nisqampi hinas, _pagarisnintinta _illarun
Limamanga llumpay kusi kusisgallafia, achka charkikuna,
hamka, miskipakuna quwayniyuq pasallan. Manas
llumpaytaqa hipamunchi Limapiga, huk killallamantas
warmiqa kutikamun Limamantaq, sumaq__takuyuq,
hukchan puka limpiwan tihisqa, utulupa titalinhina pukay
Pukay simin llimpisqa. Maqta chay warmita qawaykuspansi
mancharikun, hinaspas.__ maqtaga
kutiramusganki llumpayta eas.”
“chulucha’, fugapas tlakikuykim, zImaynat ae
llapaltam uywakuna?, allinllam gkawalluy P = a:
warmiga, hinaptinsi, ¢Ima kawallu pat oi
: rona?, ¢Mala kara?.
nispansi paypas tapun, chaypis magtaga taki :
Kawallituy mala kara
ima surtillayuqmi
gamga karanki.
Chaypis Patronaqa, Jimaynampi
magta nin, wasiykim rupakuchj
caballuykiwan mayuta yaku apamuq
ita qallaykun:
€q chaynata takinki m,
n Patronay,
‘irqani,
lagta nin?, hinaptinsi
Pim fuga mala karawan
'ymanta kutimuchkaptiymi mala
‘DeCHUYATANA QICHWapPI RIMASUN
vareqa kasqafiachu, waskallaa Chutarayachkasga, imay sunqu kawallucha
ee rerss Pawarusqaya, qaqamanyé Gaqapaykusqan patrona. Maqta,
ippechaycd Icha kaferukun? gtmaynatag kachkasga?, alintem, sumeqchstam
ruparqusqa uchpachallafam kachkan, nispan nin, gimaninkim maqta? nispas nin
patronaga, manam; Pedrocham kafaykunga, fugaqa gasolinallatawan
fosforollatam = haypargani, hinaptinsi, patronanga _wafluy _mafiawanraq
_ hapirachikun(epilepsia) chaypis, yakuchata magtaga upyachin patronanman
- hinaptinsi Kawsariramun. Chayllapis maqta nin patronanta, chisi tutamantam
_ musquyniypi kachkasganki patronay, chaypis patronanga tapun: zImatataq
_ ruwachkasqani?, nispa; maqtafiatag nin, patrona kuchuchapim qamqa waqaspa
-tiyachakuchkasqanki, Patronantagsi fiataq tapun, gtaytachata rikurankichu?, ari
_ mamasita, niptinsi gimaynatag taytacha kasqa?, niptinsi maqtaga: misticha, paqu
, marikunchatag kasqan patronay, nispan nin.
ina
gPiwanmi upa maqta yachasqa?
a) Allquwan
(©) Patronawan
c) Mamanwan
) Sapalian
yymantaq cl
hay warmi ripurga illarqa?
Clllgag: Luis Lucio Rojas Tello—==—— i
@ Cea) CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
d) yangakunata i :
.qa sumag rupasga kachkan, ima ninanmi kanman
5. gPachat
@ wasin kafiakurun
b) wasita suwarun
c) wasin fiitirqun
d) allinllam kachkan wasiqa
6. eChay maqta kaspa imatam rurawaq?
@ upaliakurquyman
b) willayman utqayman
¢) chinkakuruyman
4) wasita rantikuruyman
7. gChay maqta, imapaqmi fosforollata hayparqa?
a) nina ratachinampaq
© wasi kafianampaq
©) sigarru pitanampaq
4) ischu kafianampaq
8. Qampaq kay willakuy, munaychachu gimaynampi?
\
Manem, ven oine...eoyga....nanashasms,
QARANUN ASNUMANTA.
Mama Jacintapa warmi wawantas huk maqta
wiksayarachisqa, chayta maman musyaruspansi
pifiakuspan, allinnin raku yantata aptirikuspan chay
maqtapa wasinman pasan, chayaruspansi
punkurta takan pakirug hinafia, hinaptinsi uchuy
maqtiucha llugsigamun. Mama Jacintas tapi
. jun
eMaytaq taytayki?, nispan, llamkagmi chakrata
a s
a san fl warmachaga, ~Mamaykiqa maytaq?,
nispamsi tapupayan pifia warmiga, ae
asnuykutam michiq pasan bichur
da i ae achunka sulischallatam hi
| asnuykumanta mafian, wawaiymantaga haykat
__ mafiasunkipas mama Jacinta.
fapukuykuna
Pipa wawantataq wiksayarachisqa?
a) Juanapata
® Jacintapata
c) Rosapata
d) Maryapata
ta aptakuykuspantaq Jacinta pasarqa maqta maskaq?
a) asutiyuq
__b) waskayuq
yanta kaspiyuq
taq Jacinta rimarqa?
ssp
Gillgea: Luis Lucio Rojas TelloOn CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
b) manam
© timanmanmi karga
d) kusikunmankun
8. Alllinchu kay qiliga kachkan, icha manuchu
alent... kerhher
9. Kay willakuy, zimatatag yachachiwanchik?..
alin hawmutay da yoyagecyug fenailon
TAYTA KURAMANTA
Taytacha maftakunanku asi punkuntas-—-huk
chakramanta kutimuspa = runacha pasachkasqa,
chayllapis tayta kura rikurquspan nin: Diospa churin hina,
yaykumuy misa uyariq, niptinsi runachaga, nin, 4Pitaq
asnuyta gqawanga? misa uyarinaykamari, manam
sapallanta sagiymanchu kay asnuyta qipiyuqtaga, nispas
runachaga yaykuyta mana munanchu. Chaysi tayta kura
pifiarikug ginarag nin, taytacham qawanga asnuykitaga,
hinaptinsi runachaga nin, chaynaga allinchiki kanga nispan
yaykurqun misa uyariq. Misa qallaykuptinsi tayta kura, ~~
nimun taytachaga fuganchikwanmi kachkan nispan,
hinaptinsi runaga chayllapi llumpay pifiakuywan tayta
kurata nin jhinaptinga pi supayma asnuytaqa qawachkan
nispa?, taytacha fuganchikwan kaptinga, _nispan
lugsiramun misamanta piflasqa
aman oe Me
Tapukuykuna
4, ¢Pitag misa uyariq yaykurqa?
) kura
b) warmi
®runacha
d) sipas
2. ¢Maymantam kutisga chay runacha? Ss
a) wasinmanta
b) laqtanmanta
Qillgaq: Luis Lucio Rojas Tell?On CHUYATANA
Qicn
@chakranmanta WAPI RIMASUN
d) misamanta
3, ePitaq misa uyariy nispa nisqa?
a) warmin
b) churinkuna
c) Miguel
Kura
4. zAllinchu misa uyariy?
allinmi
b) manam allinchu
¢) yangam
4) tlullam
§. Allinchu kay qillqa gimaynampi?
Asis allinmie Moma. chuyahs .sloercaaretga.
6. Kay willakuy, zimatataq yachachiwanchik7...
Tapukuyta kutichiy
qimam kay a
gimatam mikun?, ) Yusovscets
¢Maypitag yachan? Yanaoassuacallep$
gRuna mikunchu?, eae
Ima llimpikunamLY
Onmmm CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
©) chakranmanta
d) misamanta
3. Pitaq misa uyariy nispa nisqa?
a) warmin
b) churinkuna
c) Miguel
@)Kura
4, 2Allinchu misa uyariy?
a allinmi
b) manam allinchu
c) yangam
d) tlullam
6. Allinchu kay qillqa gimaynampi?
2. ANON at
mikn devs namehsic,
6. May willakuy, zimatataq yachachiwanchik?..
_ Tapukuyta kutichiy
gimam kay uywa?___ qu
¢lmatam mikun?_—Yasvacela
:ukuchata mikun
Wall : pachata uchkun
Anka : tulluta kachuchkan
Agaruw :atanuta mikun
Atug, : kisuta kutkun
Chipi : chuglluta mikun,
Kuntur. :waytata suqun
Masu : qiwata mikun
Puyu : sarata millpun
inti : ismusqa aychata tisan
Ukucha : wallpata mikun
Uritu : fapita mikun
Takiykusun
Pichinku aspichakugtas
killinchu mancharichisqa
chaysi katkatatachkan
sapallan mana piyniyuqfT tel
0 CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
Kumpadrin chiwakufiataq
sirkanta llachpapayachkan
wawgin wiskachafiataq
_ runtunwan qaqupayachkan
Autor: anénimo
“Tapukuyta kutichiy
4. Hayka uywakunam kay takipi,qilgaykuy: aio y wavsna
2. Pitag mancharikusqa? fide
4Pitaq runtunwan qaqupayachkan? aie iam
Ae—ar
Op CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN Ce
Gos: arafia avispa
gulls: renacuajo Zancudo
__: loro golodrina
ot paloma : vieufia
wrest ravi blanco : viscacha
os gusano ave negra
Yana Worn: : abeja negra —yawa Wan’: aveja negra
Use piojo —Yoyun__: camero
ssaqy : gato del monte . : perdiz
fares : gusano de choclo
VIGENCIA DEL SABER ANDINO
Departamento Académico de Lenguas y Literatura, UNSCH
Luis Lucio ROJAS TELLO
FORMAS DE DESCUBRIR EL SABER “YACHAY”
La convivencia y el contacto con la naturaleza es
fundamental para interpretar y organizar la actividad cotidina
‘en el mundo andino, por ello se fomenta el respeta a la
naturaleza de acuerdo a multiples experiencias, y estas son experiencias qUe
‘adquieren: mirando, manipulando con la mano, por los suefos o revelaciones.
observando Ia naturaleza, por la tradicién oral y el recuerdo, el saber de !8S
deidades, las palabras que brotan del corazon, esta incorporacién de algo nuev?
se realiza a modo de prueba dentro del ayllu, por ultimo, el saber en la escuela
nut’
mané
sev
fuji
abit
sintol
sacl=
i mico i
oer
suse cion entendimiento y
Sachakunapa yachaynin (saber de las plantas)
Rurasnuga papawan lallinakun ruruypi. Sichus, rurasnu |)
achkallatafia rururun hinaptinga papam manam_allinta
rurungachu.
2. Walanwaypa waytaynin. Tarpuy killapi _nisyullatafia
__walanway sacha waytaruptinga manam allintachu qispin
| kawsaykuna.
iyta. sabila qallariptinga, sasachakuymi wasikiman
| chayamunga
4. Liullu sabila kaptinga aylluki allin yachanampaqm
Ayranpu sumagllatafia ruruptin alin kawsaymi aispinga chay
kawsay
mana allinta kawsay
inpaman wifiaptinga alin
i, uraynimpaman_ vifaptinfiatagri
Gillga: Luis Lucio Rojas Tello@ [Sean] cHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
Uywakunpa yachaynin (saber de los animales)
4. Tarpuy ukupi atu sumaq chuyachata waqamuptin, tarpuyda
allinmi kanga, Sichus wangamunga millay saqrallatafia
manam allintachu kawsay qispinga.
2. Kuchi muyumuyurisparaq tusun, chayga_— para
chayamunampaqmi.
3. Wallpa usachakun tukuy punchaw para chayamunanpaqmi.
4. Qampu, apasankay arafia llugsimun para chayamunanpaqmi
5. Wayanaku urpikuna pawanku, sichus muyun hanayninta
pawan mana paranampaqmi, sichus pampanigilanta pawan
paramunanpaqmi
6. Patu sumaqchata raprapakuspa pawakachan, chaymanta
tuspayninwanmi wichayman qawaspa qanilaqyan para
chayamunampaqmi.
7. Wiquchu, kay uywachaga animawanmi chawpi tutakunata
purin, sumaq sumaq pichinkuchan. Qalillatafia takiptinga
unaychamantaragmi waftukunku pipas hay _llagtapi
kawsaq, pisillatafia takiptinga wafukunku pachas.
8. Hamputu para chayamunata yachanmi hinaspanmi
takin, parata mafiakuspa.
9. Quwisukaptin —chikiqaram, —kikin— quwi
wafiunapagmi, utaq uywaqninpa wafiunampaq <
sukan chuya chuyachata.
40. Chilliku wasipi waqan, chay wasiyugpa ripunapaqmi
utaq wasi tuflinampaq.
41. Tuku wagan runa wafiunampaq, kay tukuga chay
unquqpa wasin qawapiraqmi waqan “tukuuu tukuuu,
tukungafiam tukungam tukungafiam, tukungam....
nispa”42. Kachl kachi wasipa punkump! muyuptinga
wasinchik chayamunampagmi pipas
watikamuwananchikpaqmi
utaq
0 CHUYATANA Qicu
WAPI RIMASUN
\\
y
43. Chiririnka wasipi_—muyuptinga utaq__tiyan
pachakunamampas, chayqa niwachkanchik runa
wafunampaqmi.
44. Aliqu allwan nisyullatafia animata rikuspanmi,
chayga runan waftunga
45. Killinchu muyun fian purisqaykipi allillan kanaykipaqmi
tag imapas maskasqayki tarinaykipagmi.
46. Yana misita wasikipi uywaptikiga manam chay
~_ layqakunaga chayasunkichu.
47. Machaqway wasikiman yaykuramuptinga ripuspayki
manafiam kutinkifiachu wifiawifiaypaq.
48. iki llumpayta wasikipi_rikuriruptinga —llumpay
chikiqaram, chay wasipi tiyaqpa waftukunampaqmi.
49. Misi uyanta sumagchata makinwan _upakuptinga,
__watukuymi chayamunga wasikiman.
20. Pichinku, manaraq allinta achikyamuchkaqta
silwachakamuptinga, tukuypunchaw nisyu rupanampaqmi.
24. Kiskis nisyuta qapariptinga paramunanpaar
Sankay allinsuta waytaptinga sumagtam papa gispinga
- hay wata.
3. Kusi kusi wagaptinga quilqiyua kanaykipaqmi.
Wakapa kuralnimpi mula itafia nisqanku wiflaptinga, chay
‘wakakuna tukunampaami-
Utulu —churutiyan
: wasi ukunapi rikurin animapa
animata —_rikuspanm!, pipas
Qillqag: Luis Lucio Rojas Tellope!
@ psa c1vaTana QICHWAPI RIMASUN
Pachamamapa yachaynin (saber de la naturaleza) fie!
; pne?
4. Ninapuyu rikurimun usyanampaqmi, ninkutaqmi antaqara nispapas,
2. Intita chirapaptin, chay wata allinta kawsay gill? 7
rurunampag, utaq nisyu usyay kanampaq. ve
3. _Musug killapiga allinmi tarpunapaq
4. Hatun chaskakuna, allin tarpuy kanampaqmi tas
rikurimun. Chaynallataq sachakunapa rurun yineoU
mana ismunchu. elP
5. Uchuy chaskakuna_ rikurimuptinga, chay yneDU
ssachakunapa rurun ismun. Pert.
6. Killa quchachakun, warmi wafiunanpaq. i
ministeric
7. Qaga tufin usyay pachapi, parananpaqmi. des:
8. Tukuy punchaw nisyuta ruparamuptinga, ace
tutaykuyta runtu para chayamunanpagmi. Col
‘9. Nan risqaykipi achkallafia muntusga rumita :
rikuspaykiqa wischunaykin —_—rumita, seat
utqayllaman chayanaykipaq.
40. _ Riti chayaramuptinga siqaykitam yana Pinzas, J
mankapa — sikinwan __liimpikunki__ mana Pa
flawsayanaykipag. Be
44. Nisyuta rayu tugyaptinga kuchillutan oe
chakanampata churana, mana PR
gapiwananchikpag. Renita y
42. Killa wafiuypi allin alberjasta tarpuna, 5
llumpaychatam rurunga. tee
43. Killa. wiksu—kaptinga,—paran So,
sapapunchaw chayanga. . (1
10,
17.7. Referencias bibliograficas Xgl i
Cassany, D. y otros (2002). Ensefiar lengua. Editorial Gra6.8va edicion. Madrid- rs
Espafia. n)
illgag: Luis Lucio Rojas Talo llUNSC!
oO CHUYATANA QICHWapP! RIMASUN
r, C. (1997)
Ember, C. (1997). Antropologia cultura Espana: Prentice Hall
Escobar, A. (2000). EI ly
gar d
aglobalizacién o Postdesarrollo ena”
ciencias sociales. Pers,
ecO. Pectivas latin
‘aturaleza y la naturaleza del lugar:
colonialidad del saber: eurocentrismo y
jloamericanas. Venezuela: FACES/UCV-
illo E. (2001) " i
en FA PRATEO ening de Siempre y la Cosmologia Occidental
Version ~ Serie: Documentos de Estudio No. 21. Segunda
i, C. (1992) “Génesis de la Cultura Andina” Tercera edicién. Lima — Peru.
nfoque intercultural bilingue i i
nfoqu y la participacién comunitaria en
el proceso de diversificacién del curriculo, Lima - Pera
A oa (2012) Hacia una educacién intercultural bilingue de calidad. Lima —
isterio de Educacién (2007). Guia _de estrategias metacognitivas para
desarrollar la comprension lectora. Ediciones Santillana. Lima-Perd.
, E. (1999). Los siete saberes necesarios para la educacién del futuro.
~ Colombia: UNESCO, editorial Cooperativa de! magisterio.
9z, J. (2005). Evaluacién de la comprensién lectora: dificultades y
- limitaciones. Revista de Educacién. Numero extraordinario, Julio. Lima.
, J (2001). Se aprende a leer, leyendo: Ejercicios de comprensién lectora
‘para docentes y sus alumnos. Médulo de serie el profesor. Asociacion
Educativa Tarea. Lima.
gifo “Prueba y didlogo en la cultura andina. Experimentacin y
ee Ye modemo'. En: Cultura andina agrocéntrica.
‘Occidente Modero y en la Cultura Andina’. En:
jon en los Andes? PRATEC. Lima, , pp: 163-
(1998). Estrategias de lectura. Editorial Gra6. Barcelona-Espafia.
f. Pontificia Universidad Catélica del Peri, Facultad
Peer RTE Z0S ao Geacitn Bulngdet
a 2 200 lana en el Sur Andino. Lima - Peri.
itiqag: Luis Lucio Rojas TetloOn CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
DECIMA OCTAVA UNIDAD
fl
URIWA, MUSQUY, NANAY, RAWRAY (suefios, dolores, inflamaciones),
18.1. Introducci6n
18.2. Uriwa
18.3, Uywakunapa uriwan
18.4, Musquyninchik
18.5. Inflamacién del cuerpo
18.6. Dolores del cuerpo
18.7. Los miedos o fobias
18.8. Los odios
18.9. Pasion, gusto y locura por ciertas cosas
18.10. Comer devorar n exceso
18.11. Sustancia 0 persona que mata
18.12. Los imperativos en quechua
18.13. Adivinanzas
18.14. Conclusiones
18.15 Ejercicios de refuerzo
18.16. Referencias bibliograficas
18.1. Introduccién
La cultura andina, es poseedora de muchos conocimientos ancestrales,
Cientificos y tecnolégicos; muchos de ellos conocidos como los conocimientos
ancestrales, pues el hombre andino, percibe la naturaleza como un todo
“holistic”, ademas, es parte de la naturaleza, en la que practica la convivencia
arménica, el respetutuo mutuo, la convivencia, la crianza, la reciprocidad, etc. En
esta unidad se ha considerado el “uriwa’, en la que se describe las
manifestaciones proyectivas aun vigentes en el contexto andino y que se originan
en la accién que ejercen sobre el feto las sensaciones agradables o
Gesagradables que recibe la madre durante el embarazo y que luego se traducen
en formas de comportamiento en el recién nacido en términos de "parecido" o
“semejanza’. De la misma manera, se ha incluido los suefios y agurios més
comunes, que muchas de ellos guian su labor cotidiana del hombre andino;
asimismo, los dolores de cuerpo, los miedos 0 fobias, los odios, las pasiones,
gustos y locura por ciertas cosas, el comer o devorar en exceso. Lo que se
pretende lograr es el uso y dominio de la lengua quechua.
18.2. Uriwakuna
En el contexto andino, el “uriwa” esta presente en los nifios recién nacidos, por
lo que es necesario reconocer oportunamente, curar con lo que corresponde.
Desde la concepcion andina, todo ente esta correspondido con otro ser, como
parte de la naturaleza y que ningun ser esta separado de los otros, es una
relacion equilibrada y arménica,
Qitlqaq: Luis Lucio Rojas Tello@ CHUYATAN
ANA QicHw,
APIRIM
Que recibe la ma ee
El uriwa, es la influencia
consecuia el nifo va a nacor es ‘sigunecan at eriodo de gestaciin, en
2, ec. Muchas veces, el tase
la imadioveg ae armal doméstico o salvaje, de
fosre 0 ere ‘a fuerte impresién de susto,
418.3. Uywakunapa uriwan
- Chipi uriwa
Chay chipi wawata uriwarupti
llumpayta _ pukllan nana oe Sé
_chukchanta chutakun llumpayta. Chay uriwatas
_kutichina hina chay chipiwan kimsa kutikama, ~
ipa punchawpi. :
Allqu uriwa
Chay — wawata_—aliqu——_uriwaruptinga
jifasqanmanhinas llumpay maqanakug munag,
anpas pifiakuyllapi kawsan yanqakunamanta.
a kaptin mamanmi inti lluksimuy pachapi
awan chay wawanta qaqupanan kutiy uriwa
achka kutita.
uu wiksayuq ee
tinga, manas wawa paqariyta atinchu,
‘as Machaqway uruga manchakunmi
fhinaspanmi —aygikun_—_runawan
mana runapa
paga, chaysi chay Wat Tr atinchu.
unaspa_mana_ pad
rae therway urota maskaspa kurcning, Kut
kutiy kutiy, Kutiy... nisP@
kuyaspa |
‘tlaaa: Luis Lucio Rolas Tello=s
o* tae oe
“* me etes Semen coon SereenpateneQR cruvatana aig
Hi
oe
fLuwichu |
‘Urpi
‘Waka
|Wayra |
L
Uywakunawan
musquy
Chilliku, sichus wasikiman yaykurun hinaspa
waqapakun, hinaptinga ripunaykipagsi utaq
aylluyki ripunanpaq.
* Klawinchik siqsin llumpayta, chayaa
~ wagananchikpagsi, utag wasinchikman hatun
fampi tuparuspaga, utqaychamanmi
hinaptinga chay afiasta llalirunki
|, chay afias manam atingachu ispayta
Qitiqag: Luis Lucio Rojas Tello9
Ps Purser HUY \ QICHWAPI RIMASUN +o
utaq flan _ purisqaykipi
+ Urqupa_ sikimpi +» ykuC
soe eregaga pisiaschalla —alipachatam a UK
chal mana alkansu hapirusunaykipaq, Qui
Hamka hamkakusqayki sumaqchata kikin’
tuayaruptinga, allin qalis_kawsakunki, Mana wait
sumaqta hamka tugyaptinga unqunkis. chay
<< Chaki pampayki siqsiptinga illankis maymanpas, miku
chaynallataq maki panpayki__sigsiptinga oa
qullgisapas kanki qipapunchawkunaman. _
chal
Nan purisqaykipi atuqwan tuparuptiykiqa llumpaq
ainsi, chay —ima_—_smaskasqaykitapas Wall
tarimunaykipagsi. layqa
* Misi sumagchata uyachanta lluchkapakun, chayga —_
watukamusugniykis chayamunga wasikiman. “ Musq
+ Aliqu llumpay allwan pituchakuykuspanraq, chaysi wafiu
rikun animata purikugta, hinaptinga waftungas * Musa
llagta runa.
. lump
Wiquchu chawpi tutata purin “wiquch, wiquch, e
nispa” chayga pipas llagta runa wafiunampaggi * Musq
alli
*% Tuku waqam wasiykipa hichpampi, utaq wasiyki 2
hawapi, chayga aylluyki wafiunampagsi amg
%
‘%* Kachikachi, wasiyki punkuman, utaq wasi ukuman Wayte
yaykuptinga watukug wasikiman chayamunampaqsi. Sawse
*% Chiririnka wasiykipi muyuptinga, animas wasi watukuq * Wawa
chayaramun, chaysi chirinkataga mana Waqgay
wafiuchinachu nitaq qarqunachu, mana chayga % Wall
wagaspansi ripukun chay animacha kammansi wat
ayllukipas, kikillan muyurispa pasakunanta suyana. * akch
/ #Afaspa asnaynin wasiykipi ikurrun, hinaptinga aylluykis wanukurae, Kichkg
utaqsi anima watukaramusunki. i J 'aygac
%
g
haw,i nl
GES chuvatana QICHWAPI RIMASUN
*e Chay flan risqaykipi yutuwan tuparuptiykiqa manas tarinkichu imamanpas
maskasqaykita, mana chayasunaykipag Pukunayki
Ukucha pachaykita kachuparun, chayqa umpay unqunaykipagsi
* Quwi llumpaychata sukan tuta punchaw, chay
kikin quwi tukunanpagmi, utaq aylluyki
wafunampagsi. Mana chay chayasunaykipaq
chay sukaq quwita_nakanayki
mikunayki
hinaspa
“8 Sichus rinriki chanchanyan yapa yapamanta,
chayga runas rimakuchkasunki liumpayta.
% Wallpata musqurunki, chayga awqasugniyki
laygachisunaykipagsi utaq
wakchayanaykipagmi.
% Musquyniykipi kiruykita qurqukuptiyki. utaq wichiruptin _aylluyki
wafiunanpagsi.
~ Musquyniykipiakawan chapuruptiyki, chayga
llumpay sasachakuypi tarikunaykipaqmi
“2 Musquyniykipi chuya yakupi armakunki hinaptinga
alin qalis kawsakunki, sichus putka _yakupi
armakunki hinaptinga unqunkis.
Waytata musqupaykunki chayqa kuyay yanayki
-sawsakusun nisunaykipagsi
musqupayakuspaqa allintam
pas suwasunaykipagsi.
= Wawawan ,
~ wagaychakunayki, ima kaqrikta
+ Wallpapa runtunta musqupayeptkiga ;
ee caer mana qullqi tariy atinaykipaqsi.
* Kichkapa qawampi musquynivki puripiykiaa pipas
4 paqsi, wagaychakunaykim.
Gillqag: Luis Lucio Rojas Tello+ Chayasga aychata musquptiykiga, allin kusikuy kawsaypi
yachanaykipagsi, imapas munasqaykichik haypanaykichikpaqmi.
% Ismusqa aychata musquptiykiqa, muchuypi, llakikuypi kawsanaykipagsi,
* Sichus musquyniykipi qalalla purinki, chayga runas rimakuchkasunki
Humpayta.
18.5. Runakayninchikpa rawrayninkuna (inflamaciones)
Nufu rawray: mastitis
Ispay puru rawray: cistitis
Chunchul rawray: enteritis
Wiksa rawray: gastritis
Rurun rawray: nefritis
Kunka rawray: admigdalitis
Uma rawray: cefalitis
Qayaq rawray: colecistitis
Qara rawray: dermatitis
Sirka rawray: flebitis
Wasa rawray: esplenitis
Kirunchikpa hipan rawray: gengivitis.
Qallu rawray: glositis
Kichpan rayray: hepatitis
Uku rinri rawray: laberintitis,
Tullu rawray: osteitis
Puputi rawray: omfalitis
Rinri rawray: otitis
ae
* Usata musquptiykiga, qipa punchawkunas qullqisapa kanaykipagsi,
wins
vue ry
vaaan nan
arku nanay
Rinri nanay
Tulunanay
Maki, chaki
Singa nana
Wirpa, sinpi
187, Man
faway) (fo@ ea CHUYATANA QIcHWapi RIMASUN
Runtu rawray: oranitis
#6. Nanaykunapa sutin (Dolores)
Ya nanay acromelaigia
tupanakuyninnanay artralgia
+ cardialgia
cefalgia
seentalgia
+: crusalgia
scoxalgia
: gastralgia
: gonalgia
shepatalgia
sneuralgia
ncharikuywan
kuy, chigniy, mat
(manchal
Tello:
cian: i Lu Rot= we
Om CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN eH
Uywakunapa sillun manchakuq Amijofobia
Qarikuna manchakug ‘Androfobia
Kunkapi unquykuna manchakuq Angirofobia
Sapailan qiparuy manchakuq Autofobia
Runakuna manchakug Antropofobia
Nlapakuna manchakuq Astropefobia
Araflakuna manchakuq Aracnofobia
Uchkukuna manchakuq Batofobia
Hampatukuna manchakuq Batraciofobia
Chukchapa sisaynin manchakuq : Beletonofobia
Puriy manchakuq : Basidofobia
Mikuna manchakuq Bromatofobia
Hawakunapi hawakuy manchakug _: Catropofobia
Mana riksisqapi kay manchakuq Caintofobia
Allqu manchakuq : Cinofobia
Wichgasga ukupi kay manchakug : Claustrofobia
‘Suwachikuywan suwakuy manchakug_: Cleptofobia
Yayakuna manchakug : Clerofobia
Akakuna manchakuq : Corpofobia
Chiripi kay manchakuq Friofobia
‘Supay manchakuq : Demonofobia
Qaranpi unquy manchakuq : Dermatofobia
Qumpiy manchakuq : Disdrofobia
Mana riksisqaman maki qayway : Disdrofobia
Upyaykuna manchakug : Dipsofobia
Pukayariy manchakuq : Eritofobia
Uamkaykuna manchakuq Ergasiofobia
Tutayay manchakuq : Escotofobia
Rikusqa kay manchakug : Escopofobia
Sayanpalla kay manchakuq Estatofobia
Shenae a
‘ Farmacofobia
itlqag: Luis Lucio Rojas Tello
Qanra kay 1
LLullakuy m
Ukucha mar
Waftusqa m
Uhuy manet
Achka runal
Machaqway
Urpitukuna +
Para manch
"kuna ma
elQ@GSEED cHuvatana aichwapi emasun (a)
Nisyu achki manchakuq
Fotofobia
Uma muyukuna manchakug Frenofobia
Sawsakuy manchakuq Gamofobia
Mayu chimpay manchakuq Gerinofobia
Mamakuna manchakuq Gerontofobia
Warmikuna manchakug Ginecofobia
‘Qalalla runa qaway manchakuq Ginofobia
Glosofobia
: Garfofobia
Hematofobia
: Hidrofobia
. Hilofobia
Ictofobia
: Lalofobia
ma muyu kay manchakuq + Maniofobia
kay manchakug ere
Fanchakuc| : Mitofobia
: Musofobia
: Necrofobia
: Nosofobia
: Oclofobia |
itiqaq: Luis Lucio Rojas Tello@nm CHUYATANA QICHWAPI RIMASUN
Imapas manchakuq
Wakcha kay manchakuq
Nina manchakuq
Mayu manchakuq
Magachikuy manchakuq
Yachaysapakuna manchakuq
Qachakuna manchakuq
Kawsaqlla pampachikuy manchakuq
Manchachikug manchakuq
Wafuchigkuna manchakuq
Sunkayug kay manchakuq
Pantofobia
Peniafobia
Pirofobia
Potamofobia
Rabdofobia
Sicofobia
Ripofobia
Tefefobia
Teratofobia
: Toxicofobia
: Tricofobia
18.8. Chiqniykunapa sutin (odio enfermizo)
Kasarakuy chiqniq : Misogamia
Warmikuna chigniq : Misoginia
Irgichakuna chiqniq : Misopedia
Kawsaynin chigniq : Misosiquia
Allin qamutay chiqniq : Misologia
18.9. Llumpay munaywan kuyay (Pasién enfermizo, gusto y
locura por ciertas cosas)
4. Llumpay armakuy munaq
2. Chakrapi kay munay sunquyuq
3. Qarikuna nisyu kuyaq
4, Carrokuna kuyaq
5. Maytu rapikuna kuyaq
6. Sumagq kay munaq
7. Pakiy sunquyug kay
8, Tutayag ukupi wichqakuy munaq
9. Suwakuylla sunquyuq
10.Qichqampayalla kay munaq
11. Tusuylla munaq
: Ablutumania
: Agromania
: Andromania
: Anaxomania
: Bibliomania
: Calcomania
: Clastomania
: Claustromania
: Caleptomania
+ Clinomania
: Coreomania
Qitigaq: Luis Lucio Rojas Tello
“ as
26. Qillgay
o7.Yuraq
28. Llakis
29.Nisyu
30. Llullal
31. Huk q
32, Tutay
33.Nina.
34, Achk:
35.Para
38. Nisyt
S7-Mayt
38. Yact
8. Wan
{0.Chup12, Sapallam wagtakuylla munag
43.Apu kaylla munaq
44. Qilla purikuylla munaq
15. Supaywan yachay munaq
46. Vinulla upyay munaq
47. Sapallam kuyakuq
48.Nisyu llamkay munaq
Nisyullana kuyakuq
Nisyullafa qawachikuy munaq
| Hampiwan hapikuylla munaq
22. Mikuylla munaq
23. Machukuna kuyaqkuna
oO CHUYATANA QicHwap| RIMASUN
: Dromomania
: Enomania
: Egomania
: Ergasiomania
: Erotomania
: Escopomania
: Farmacomania
: Fagomania
: Gerontomania
= Ginecomania
: Gliptomania
: Grafomania
: Leucomania
: Lalomania
:Megalomania
: Mitomania
; Monomania
: Nictomania
: Piromania
= Ombromania
‘munaq : Tanatomania
Cruomania
Cresomania
Demonomania
: Oclomania
: Oniromania
: Potamomania
: Sofomania
; Tricomania
Qillaaa: Luis Lucio Rojas Tello} CHUYATANA WO HAWARL HMA By (Ww j : rr
my WAMRLY, FaRNY (ARN FAGAN GRINLAY Mg vurgy) asl
~—_
ABI WRAg om
a Annas
ey Ania También podría gustarte
DEFINICION
Aún no hay calificaciones
DEFINICION
4 páginas
PREPOSICIONES 
Aún no hay calificaciones
PREPOSICIONES
6 páginas
A Repaso Lit
Aún no hay calificaciones
A Repaso Lit
14 páginas