Papagoformaj
 | Papago alidirektas ĉi tien. Ĉi tiu artikolo temas pri ordo "Psittaciformes" (papagoformaj aŭ psitakoformaj) de birdoj. Por familio "Psittacidae" (papagedoj) rigardu la paĝon Papagedoj. Por Esperanto-muziko legu la artikolon Papago (muziko). |
 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Biologia klasado | ||||||||
| ||||||||
 Unuigo de arealoj de ĉiuj papagaj specioj (ruĝe)
| ||||||||
Superfamilioj
| ||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||
La Papagoformaj aŭ Psitakoformaj (latine Psittaciformes) estas ordo de birdoj, komune konataj kiel papagoj. La ordo enhavas proksimume 352 speciojn kiujn oni grupas en tri superfamiliojn: la papagoideaj (veraj papagoj), la kakatuideaj (kakatuoj) kaj la strigopoideaj (novzelandaj papagoj). Ili troviĝas en tropikaj kaj subtropikaj regionoj, kaj en la suda hemisfero oni eĉ eniras moderaj areoj. Plejparto de specia diverso de papagoj troveblas en Aŭstralazio kaj Sudameriko.
Karakteraj ecoj de papagoj estas kurva beko, rekta starmaniero kaj zigodaktilecaj piedoj kun longaj kurvaj ungegoj. Absoluta plimulto de papagaj specioj manĝas semojn, nuksojn, fruktojn, burĝonojn kaj aliajn plantaĵojn. Kelkaj specioj povas manĝi ankaŭ malgrandajn animalojn kiel insektoj kaj kadavraĵon, kaj anoj de la tribo Loriini specialiĝas je nutro de flora nektaro. Plimulto de la papagoj nestiĝas en arbaj kavernoj. Ili havas blankajn ovojn kaj malfrumaturajn idojn.
Plej ofte papagoj havas malgrandan aŭ neniun seksan duformismon kaj en multaj specioj kaj iĉoj kaj inoj havas tre brile koloran aŭ plurkoloran plumaron. Tio ĉi igis ilin populara celo de ĉasistoj kaj kaptistoj kaj danĝerigis iliajn populaciojn en naturo, sed ankaŭ aperigis por multaj specioj sufiĉe grandajn populaciojn en kapteco. Kune kun korvedoj, papagoj estas inter la plej inteligentaj birdoj, kaj multaj specioj povas lerni imiti homan parolon. Pro sia belo kaj inteligento ili estas tre karismaj kaj popularaj dombestoj kaj havas multajn kulturajn referencojn.
Taksonomio
[redakti | redakti fonton]Deveno kaj evoluo
[redakti | redakti fonton]
La kvanto kaj diverseco de la modernaj papagoformaj en Aŭstralazio kaj Sudameriko donas ideon ke la ordo aperis en Gondvano kun la centro en nuna Aŭstralio.[1] Tamen malgranda kvanto de papagoformaj fosilioj malfaciligas teston de tiu ĉi hipotezo, kaj el konataj fosilioj plimulto fakte devenas de la norda hemisfero el malfrua kenozoiko.[2] Molekulaj esploroj montras ke unuaj papagoformaj aperis antaŭ ĉirkaŭ 59 Ma (inter 66 kaj 51 Ma) en Gondvano. La tri modernaj branĉoj de neotropisaj papagoj disiĝis antaŭ ĉ 50 Ma (inter 57 kaj 41 Ma).[3]
La plej frua supozeble papaga fosilio estas 15-cm fragmento de malsupra parto de beko (UCMP 143274), trovita en Kuŝejo Lance en Vajomingo, kiu devenas de malfrua kretaceo (ĉ. 70 Ma).[4] Tamen ekzistas ankaŭ eksploroj kiuj sugestas ke tiu ĉi fosilio pli probable estis de oviraptorosaŭro (t.e. nebirda dinosaŭro kun birdeca beko) kaj ne papago, ĉar ĝiaj ecoj ne estas ekskluzivaj por papagoj kaj ĝi estas malsama de aliaj konataj oldaj papagaj fosilioj.[5][6]
Nun plimulto de scientistoj supozas ke papagoformaj jam ekzistis dum K-Pg formorta evento (66 Ma). Tiam ili probable estis ĝenerale arbomoviĝaj birdoj kaj ne havis tiom specialajn bekojn kiel la modernaj specioj.[2][7] Genomika analizo donas evidentaĵojn ke papagoformaj estas fratogrupo de la paseroformaj, kune kun kiuj ili formas komunan kladon (Psittacopasserae), kiu siavice estas fratogrupo de la falkoformaj.[8]
La plej fruaj nepolemike papagaj fosilioj devenas de tropika eocena Eŭropo antaŭ ĉ. 50 Ma. Fosilio de nova birda specio Mopsitta tanta, trovita en Formaĵo Fur en Danio kaj datita je antaŭ 54 Ma estis unue difinita kiel papagoforma, sed tiu ĉi osto ne nepre estas papaga kaj eĉ pli probable estis de ibisa genro Rhynchaeites, kies kruroj same troveblas en la sama formaĵo.[9]
Kelkaj sufiĉe kompletaj skeletoj de papagoformaj birdoj trovitas en Anglio kaj Germanio.[10] Ili supozeble ne estas iuj transiraj fosilioj sed aliaj papagaj kladaj, paralelaj al tiuj, de kiuj devenas modernaj veraj papagoj kaj kakatuoj.[11] Ilia parte rekonstruita taksonomio estas jena:
La plej fruaj fosilioj de modernaj papagoj aperis antaŭ ĉ. 23–20 Ma.[13] Tiuj ĉi fosilioj devenas plejparte de Eŭropo kaj estas klare rekoneblaj kiel modernaj papagoj.[14] En suda hemisfero estas neniuj torvitaj papagaj fosilioj pli fruaj ol frua mioceno (antaŭ ĉ. 20 Ma).[13]
Filogenio
[redakti | redakti fonton]La ordo de papagoformaj konsistas en tri ĉefaj branĉoj: Strigopoidea, Psittacoidea kaj Cacatuoidea.[15] Pli frue oni konsideris na Strigopoidea parto de Psittacoidea, sed nun evidentas ke ili dispartiĝis pli frue en evoluo ol Psittacoidea kaj Cacatuoidea.[1][16][17] Kakatuideoj estas tre morfologie distingaj de aliaj papagoj: ili havas movivajn plumtufojn sur siaj kapoj, distingan aranĝon de karotidaj arterioj, galajn vezikojn, diferencojn en kraniaj ostoj kaj mankas karakteran papagan strukturon de plumo (t.n. tekstruron de Dyck) kiu respondecas por brila koloro de multaj veraj papagoj.
Sistematiko
[redakti | redakti fonton]
La ordo Papagoformaj enhavas ĉ. 393 speciojn el 92 genroj.[1][15][16][18][19][20][21][22]
| Psittaciformes (Papagoformaj) |
| ||||||||||||||||||
Superfamilio "Strigopoidea" (novzelandpapagoj)
[redakti | redakti fonton]
|
- Familio Nestoridae: unu genro Nestor Spp., al kiu apartenas keo, kako, kaj unu aŭ du formortintaj specioj.
- Familio Strigopidae: nur unu travivanta specio, la kakapo (Strigops habroptila).
Familio "Cacatuidae" (kakatuoj)
[redakti | redakti fonton]
|
- Subfamilio Calyptorhynchinae
- Subfamilio Nymphicinae: unu genro kun unu specio, la nimfiko (Nymphicus hollandicus).
- Subfamilio Cacatuinae
- Tribo Microglossini: unu genro kun unu specio, la palma kakatuo (Probosciger aterrimus)
- Tribo Cacatuini: kvar genroj de blankaj, grizaj kaj rozkoloraj kakatuoj
Familio "Psittacidae" (novmondaj kaj afrikaj papagoj)
[redakti | redakti fonton]
|
- Subfamilio Psittacinae: du afrikaj genroj, Psittacus kaj Poicephalus
- Subfamilio Arinae
- Tribo Arini: 18 genroj
- Tribo Androglossini: 7 genroj.
Familio "Psittaculidae" (malnovmondaj papagoj)
[redakti | redakti fonton]
|
- Subfamilio Psittrichasinae: unu specio, la papago de Pesquet
- Subfamilio Coracopsinae: unu genro kun kelkaj specioj
- Subfamilio Platycercinae
- Tribo Pezoporini (grundaj papagoj): 3 genroj
- Tribo Platycercini (larĝvostaj papagoj): 10 genroj
- Subfamilio Psittacellinae: unu genro Psittacella (tigra papago) kun kelkaj specioj
- Subfamilio Loriinae (lorisimila-papageto)
- Tribo Loriini (lorioj): 13 genroj
- Tribo Melopsittacini: unu genro kun unu specio, la onda papago
- Tribo Cyclopsittini (figaj papagoj): 2 genroj
- Subfamilio Agapornithinae: 3 genroj
- Subfamilio Psittaculinae: 3 genroj
- Tribo Polytelini: 3 genroj
- Tribo Psittaculini: nuntempe 8 genroj, kvankam subdivizio de la tribo restas polemika
- Tribo Micropsittini (nanaj papagoj): unu genro kun 6 specioj
Papagoj kaj homoj
[redakti | redakti fonton]Delonge papagoj estis favorataj maskotoj, eble pro siaj longviveco, aŭ pro siaj kapabloj imiti homparolon. Tiukadre popularas ankaŭ la establado de bestoĝardenoj specialigitaj en tiaj birdopsecioj aŭ almenaŭ de gravaj frakcioj prie en bestoĝardenoj. Ekzemple Papaga zoologia ĝardeno Bošovice en municipo Bošovice en Sudmoravia regiono proksimume 25 kilometrojn sude de Brno aŭ Loro Parque en Puerto de la Cruz, Tenerifo.
Papagoj en Esperanto
[redakti | redakti fonton]Marjorie Boulton, en sia mikspota libro Faktoj kaj fantazioj, dediĉas ties 16an ĉapitron "Parolantaj birdoj" al komentoj kaj priskriboj de diversaj papagoj kaj ĉefe al ties kapablo ripeti homajn voĉojn. Tamen kompare al aliaj bestoj, kiuj ja komunikas, kiel abeloj, noktpapilioj, simioj, delfenoj ktp., papagoj ripetas senrilate al signifo, same kiel faras aliaj birdoj nepapagaj, kiel kornikoj, korakoj, monedoj, majnoj (el familio de sturnoj). Ŝi mencias jenajn speciojn: kakatuon, grizan papagon de Afriko (Psittacus erithacus), flavkapan amazonan papagon (Amazona ochrocephala), ondan papagon (Melopsittacus undulatus), araojn, loriojn ktp.[23] Poste ŝi rakontas la fabelon el Tajlando "Kial papagoj nur ripetas homajn parolojn".[24]
Bildaro
[redakti | redakti fonton]-
Kolumpapago el la superfamilio Psittacoidea -
Rozbrusta kakatuo el la Kakatuedoj -
Kako el la Strigopoidea
-
Ara makao -
Griza papago -
Papagoj sur poŝtmarkoj
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ 1,0 1,1 1,2 (2008) “A Multilocus Molecular Phylogeny of the Parrots (Psittaciformes): Support for a Gondwanan Origin during the Cretaceous”, Molecular Biology and Evolution 25 (10), p. 2141–2156. doi:10.1093/molbev/msn160.
- ↑ 2,0 2,1 Mayr, G. (2009). Paleogene fossil birds. Springer.
- ↑ (2006) “Phylogenetic relationships and historical biogeography of neotropical parrots (Psittaciformes: Psittacidae: Arini) inferred from mitochondrial and nuclear DNA sequences”, Systematic Biology 55 (3), p. 454–470. doi:10.1080/10635150600697390.
- ↑ Stidham, T. (1998). “A lower jaw from a Cretaceous parrot”, Nature 396 (6706), p. 29–30. doi:10.1038/23841.
- ↑ (1999) “Did parrots exist in the Cretaceous period?”, Nature 399 (6734), p. 317–318. doi:10.1038/20583. Bibkodo:1999Natur.399..317D.
- ↑ Waterhouse, D. M. (2006). “Parrots in a nutshell: The fossil record of Psittaciformes (Aves)”, Historical Biology 18 (2), p. 227–238. doi:10.1080/08912960600641224.
- ↑ (2011) “Stem Parrots (Aves, Halcyornithidae) from the Green River Formation and a Combined Phylogeny of Pan-Psittaciformes”, Journal of Paleontology 85 (5), p. 835–852. doi:10.1666/10-108.1.
- ↑ Suh A, Paus M, Kiefmann M (2011). “Mesozoic retroposons reveal parrots as the closest living relatives of passerine birds”, Nature Communications 2 (8), p. 443–8. doi:10.1038/ncomms1448. Bibkodo:2011NatCo...2E.443S.
- ↑ Waterhouse, D.M. (2008). “Two new fossil parrots (Psittaciformes) from the Lower Eocene Fur Formation of Denmark”, Palaeontology 51 (3), p. 575–582. doi:10.1111/j.1475-4983.2008.00777.x. Arkivigite je 2020-11-05 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ (2000) “A new psittaciform bird from the London clay (Lower Eocene) of England”, Palaeontology 43 (2), p. 271–285. doi:10.1111/1475-4983.00126.
- ↑ (2011) “Stem Parrots (Aves, Halcyornithidae) from the Green River Formation and a Combined Phylogeny of Pan-Psittaciformes”, Journal of Paleontology 85 (5), p. 835–852. doi:10.1666/10-108.1.
- ↑ Mayr, Gerald (2011). “Well-preserved new skeleton of the Middle Eocene Messelastursubstantiates sister group relationship between Messelasturidae and Halcyornithidae (Aves, ?Pan-Psittaciformes)”, Journal of Systematic Palaeontology 9, p. 159–171. doi:10.1080/14772019.2010.505252.
- ↑ 13,0 13,1 Cameron 2007, p. 43.
- ↑ Toft, Catherine A.. (2015) Parrots of the Wild: A Natural History of the World's Most Captivating Birds. Oakland, California: University of California Press. ISBN 978-0-520-23925-8.
- ↑ 15,0 15,1 Joseph, Leo (2012). “A revised nomenclature and classification for family-group taxa of parrots (Psittaciformes)”, Zootaxa 3205, p. 26–40. doi:10.11646/zootaxa.3205.1.2.
- ↑ 16,0 16,1 (2005) “The evolution of the spindlin gene in birds: Sequence analysis of an intron of the spindlin W and Z gene reveals four major divisions of the Psittaciformes”, Molecular Phylogenetics and Evolution 36 (3), p. 706–721. doi:10.1016/j.ympev.2005.03.013.
- ↑ (2007) “Evolution of craniofacial novelty in parrots through developmental modularity and heterochrony”, Evolution and Development 9 (6), p. 590–601. doi:10.1111/j.1525-142X.2007.00199.x.
- ↑ Zoological Nomenclature Resource: Psittaciformes (Version 9.013). zoonomen.net (2008-12-29).
- ↑ White, Nicole E. (2011). “The evolutionary history of cockatoos (Aves: Psittaciformes: Cacatuidae)”, Molecular Phylogenetics and Evolution 59 (3), p. 615–622. doi:10.1016/j.ympev.2011.03.011.
- ↑ (2011) “Macroevolutionary patterns in the diversification of parrots: effects of climate change, geological events and key innovations”, Journal of Biogeography 38 (11), p. 2176–2194. doi:10.1111/j.1365-2699.2011.02555.x.
- ↑ (2011) “Molecular systematics of two enigmatic genera Psittacella and Pezoporus illuminate the ecological radiation of Australo-Papuan parrots (Aves: Psittaciformes)”, Molecular Phylogenetics and Evolution 59 (3), p. 675–684. doi:10.1016/j.ympev.2011.03.017.
- ↑ (2009) “The evolutionary diversification of parrots supports a taxon pulse model with multiple trans-oceanic dispersal events and local radiations”, Molecular Phylogenetics and Evolution 54 (3), p. 984–94. doi:10.1016/j.ympev.2009.08.021.
- ↑ Marjorie Boulton, Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro, Universala Esperanto-Asocio, Roterdamo, 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 135-139.
- ↑ Boulton, 1984, paĝoj 139-140.