Romaa lingvo
La cigana lingvo (prefere nomata "romaa lingvo" (propra nomo romani) en la lingvo de la romaoj[1], apartenas al la hindarja lingvaro de la hindeŭropa lingva familio. Ekzistas pluraj variantoj, ĉar ciganoj vivas diaspore tra la tuta mondo kaj akceptas multajn lokajn esprimojn. Romani estas, same kiel Esperanto, tipa ekzemplo de neteritoria lingvo. Ĝi estas lingvo oficiale agnoskita en 11 EU-landoj, nome Ĉeĥio, Germanio, Hungario, Aŭstrio, Pollando, Rumanio, Slovakio, Finnlando, Svedio, Norda Makedonio kaj Serbio[2]. La romaa lingvo estas la faktoro kiu ebligas al romaoj ekzisti sen havi ŝtaton kun institucioj kaj administrado[3].
| Romaa lingvo | ||
| Romani čhib | ||
| ||
| makrolingvo • lingvo • moderna lingvo | ||
|---|---|---|
| centra hindarja lingvaro | ||
| Parolata en | Inter ciganoj kaj sintioj | |
| Parolantoj | 46 000 000 | |
| Denaskaj parolantoj | 4,8 milionoj | |
| Skribo | latina alfabeto, cirila alfabeto, nagario | |
| Lingvistika klasifiko | ||
Hindeŭropa
| ||
| Oficiala statuso | ||
| Oficiala lingvo en | kunoficiala en Šuto Orizari, Makedonio, kaj en 79 komunumoj de Rumanio inkluzive de Budeşti, regiona lingvo de Kosovo, minoritata lingvo en Svedio kaj Finnlando | |
| Reguligita de | Nenio | |
| Lingva statuso | 3 sendube endanĝerigita | |
| Lingvaj kodoj | ||
| Lingvaj kodoj | ||
| ISO 639-2 | romaní | |
| ISO 639-3 | rom | |
| SIL | RMY | |
| Glottolog | roma1329 | |
| Angla nomo | Romani | |
| Franca nomo | romani | |
| Vikipedio | ||
Instruado de la lingvo
redaktiEn pluraj landoj, inkluzive de Makedonio, Finnlando, Svedio, kaj Aŭstrio, ekzistas almenaŭ iu formo de leĝdona aŭ eĉ konstitucia agnosko de la romaa lingvo. Pluraj aliaj eŭropaj landoj havas politikon de aktiva instigo al kaj subteno de pilotprojektoj engaĝitaj pri la instruado kaj akcelado de la romaa lingvo[4].
Lingvaj rajtoj
redaktiRestas multaj obstakloj por la efektivigo de lingvaj rajtoj por la romaoj, problemojn kiuj estu unue solvitaj per adaptita lingvoplanado kaj lingvopolitiko. Por protekti kaj antaŭenigi romanilingvajn rajtojn kiel homajn rajtojn, necesas evoluigi edukajn materialojn kaj amaskomunikilojn en la lingvo, kaj trejni instruistojn kaj verkistojn. Manke de ekzistanta normo por skribi la lingvon, ne eblas krei ĝin sen lingvoplanado. Tamen ne ekzistas unuforma koncepto sur kiu bazi lingvoplanadon, kaj neniu evidenta akreditita aŭ rajtigita instanco kiu povus redakti kaj efektivigi tian koncepton[4].
Nomoj por la lingvovariantoj
redaktiNe ekzistas unika norma lingvo por la romaa. La plej karakteriza trajto de nunaj ciganaj kodigaj provoj estas ilia plurcentra karaktero. Alvokoj kiel tiuj faritaj de romaaj aktivuloj kiel I. Hancock aŭ V. Kochanowski por adopti ununuran dialekton kiel normo ne estis adoptitaj. Ankaŭ la propono de Marcel Couthiade pri unuforma alfabeto kaj artefarite konstruita normo kaj subtenata de rezolucio de la Internacia Romaa Unio de 1990, ne akiris grandan popularecon krom ĝia uzo ene de la rumana eduksistemo, same kiel de malmultaj individuoj ĉefe en Serbio, Nord-Makedonio kaj Albanio[4].
Laŭ la malsupre nomita libro "Kauderwelsch"[5] [6] la denaskuloj nomas sian lingvon romanes aŭ romani ĉib [elp. rroma[n]i ʧhib/ɕib] kiu estas skribita en tre diversaj manieroj depende lingvoj; románi czib, románi čib, románi tschib, románi tschiwi, romani tšiw, romeni tšiv, romani tscheeb, rromani čhib, romani chib, rhomani chib, romani čhib, romaji šjib, romai şib aŭ romanyi shib[7]. En lingvoj kun aliaj alfabetoj ĝi estas ankoraŭ alimaniere skribata.
Ortografio
redaktiLa ĉi-sekve uzata ortografio baziĝas sur la libreto "Kauderwelsch", sed ne ekzistas unueca ortografio por la lingvo.
| Litero | Similas al | Ekzemplo | Traduko | Rimarko |
|---|---|---|---|---|
| č | ĉ | čor | ŝtelisto | |
| x | ĥ | xabé | manĝaĵo, nutraĵo | |
| š | ŝ | šukár | bela | En kelkaj dialektoj ĝi povas estiĝi el čh, ekz. šib "lingvo" (el čhib) |
| ž | ĵ | žuvlí | virino | |
| dž | ĝ | džilí | kanto | En kelkaj dialektoj ĝi povas ŝanĝiĝi al g, ekz. gilí. Sed ĝi ankaŭ povas estiĝi el g, ekz. dživ "greno" (el giv). |
Gramatiko
redaktiSubstantivo
redaktiLa deklinaciado havas 8 kazojn kaj du genrojn (viran kaj inan). Ni rigardu ekzemple la substantivon raklo (knabo):
| nom. | rakl-o | knabo |
|---|---|---|
| vok. | rakl-eja! | knabo! |
| akuz. | rakl-es | knabon |
| dat. | rakl-es-ke | al knabo |
| lok. | rakl-es-te | ĉe knabo |
| abl. | rakl-es-tar | (direkte) de knabo |
| instr. | rakl-es-sa, rakl-e-ha | kun/per knabo |
| gen. | rakl-es-ko, rakl-es-kero | (havaĵo) de knabo |
| nom. | rakl-e | knaboj |
|---|---|---|
| vok. | rakl-ale! | knaboj! |
| akuz. | rakl-en | knabojn |
| dat. | rakl-en-ge | al knaboj |
| lok. | rakl-en-de | ĉe knaboj |
| abl. | rakl-en-dar | (direkte) de knaboj |
| instr. | rakl-en-ca | kun/per knaboj |
| gen. | rakl-en-go, rakl-en-gero | (havaĵo) de knaboj |
Deklinaciataj estas ankaŭ la adjektivoj, pronomoj kaj numeraloj.
Verboj
redaktiRegulaj verboj uzas la saman radikon por prezenco kaj preterito, dum neregulaj verboj iom ŝanĝas ĝin. Prunteprenitaj verboj aldonas markigan silabon, kiu eĉ dependas de la dialekto.
Prezenco
redaktiLa prezenco distingas tri specojn de konjugacio, nome a-grupo, e-grupo kaj prunteprenita grupo. Ĉar ne ekzistas infinitivo, kiel ekzemplo estas donita la tria persono el la verba singularo de prezenco.
La e-grupa konjugacio estu montrata per la verbo kerel.
| Persono | Mallonga formo | Traduko | Longa formo | TradukoL |
|---|---|---|---|---|
| (me) | ker-áv | mi faras | ker-áva | mi faros |
| (tu) | ker-és | vi faras | ker-éha | vi faros |
| (vo, ov, jov) | ker-él | li faras | ker-éla | li faros |
| (voj, oj, joj) | ker-él | ŝi faras | ker-éla | ŝi faros |
| (amé, amen) | ker-ás | ni faras | ker-áha | ni faros |
| (tumé, tumen) | ker-én | vi faras | ker-éna | vi faros |
| (von, on, jon) | ker-én | ili faras | ker-éna | ili faros |
- Lovara dialekto
| ker! | vi faru! |
| ker-as! | ni faru! |
| ker-en! | vi faru! |
| ma ker! | ne faru! |
La a-grupa konjugacio estu montrata per la verbo žal.
| Persono | Mallonga formo | Traduko | Longa formo | TradukoL |
|---|---|---|---|---|
| (me) | ž-av | mi iras | ž-áva | mi iros |
| (tu) | ž-as | vi iras | ž-áha | vi iros |
| (vo, ov, jov) | ž-al | li iras | ž-ála | li iros |
| (voj, oj, joj) | ž-al | ŝi iras | ž-ála | ŝi iros |
| (amé, amen) | ž-as | ni iras | ž-áha | ni iros |
| (tumé, tumen) | ž-an | vi iras | ž-ána | vi iros |
| (von, on, jon) | ž-an | ili iras | ž-ána | ili iros |
Preterito
redaktiLa preterito nur distingas inter propraj verboj kaj prunteprenitaj verboj. Krome dependas la preterito litero de la lasta radika konsonanto. Post -l-, -n-, -r- kaj -v- sekvas -d-, sed post -g-, -k-, -kh-, -m-, -s-, -čh- kaj -š- sekvas -l-.
| Persono | Preterito de "kerél" | Traduko | Preterito de "pučhel" | Traduko |
|---|---|---|---|---|
| (me) | ker-d-ém | mi faris | pučh-l-ém | mi demandis |
| (tu) | ker-d-án | vi faris | pučh-l-án | mi demandis |
| (vo, ov, jov) | ker-d-ás | li faris | pučh-l-ás | li demandis |
| (voj, oj, joj) | ker-d-ás | ŝi faris | pučh-l-ás | ŝi demandis |
| (amé, amen) | ker-d-ám | ni faris | pučh-l-ám | ni demandis |
| (tumé, tumen) | ker-d-én | vi faris | pučh-l-én | vi demandis |
| (von, on, jon) | ker-d-é | ili faris | pučh-l-é | ili demandis |
Vortotrezoro
redaktiLa vortotrezoro konsistas el du partoj, nome vortoj, kiuj parencas al vortoj en aliaj hindiaj lingvoj, kaj vortoj el diversaj lingvoj, kies teritorioj estis tramigritaj de la ciganoj.
| Vorto | Senco | De kie |
|---|---|---|
| ha | jes | |
| na | ne | Hindia |
| jekh | unu | Hindia |
| duj | du | Hindia |
| trin | tri | Hindia |
| štar | kvar | Hindia |
| panč | kvin | Hindia |
| šov | ses | Hindia |
| efta | sep | Greka |
| oxto [oĥto] | ok | Greka |
| enja | naŭ | Greka |
| deš | dek | Hindia |
| dad | patro | Persa |
| daj, dej | patrino | Persa |
| phral | frato | Hindia |
| phen | fratino | Hindia |
| čhavo | infano | Hindia |
| šukar | bela | Hindia |
| kaj | kie; ke | Hindia |
| the | kaj | |
| abo | aŭ |
Ekzemplaj frazoj:
- Džaneja li Romane? = Ĉu vi parolas la romaan (Romani)?
- E droma phànden e Thema, Esperànto phàndel e manuśen jekh avereça = Vojoj ligas landojn, Esperanto la popolojn.
Literaturo
redakti(angla) Matras, Y., Language and the rise of a transnational Romani identity, 2013, RomIdent Working Papers 24.
(pola) Izabela Jaśkowiak, Paweł Lechowski, Rozmówki romskie. Romane wakeribena (Ciganaj konversacioj), Romskie Stowarzyszenie Oświatowe Harangos (Cigana Kleriga Asocio Harangos), Kraków 2008, p. 71
(pola) Baba Jaga. Jan Mirga, Baśnie (Fabloj), Obrazy (Fotoj), Małgorzata Mirga-Tas, Marta Kotlarska, Romskie Stowarzyszenie Oświatowe Harangos i Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Kraków 2010 ISBN 978-83-85988-97-7 Teksto en la pola kaj cigana.
(japana) Lingvopolitiko de malplimulto dise loĝanta en multaj ŝtatoj, Eld. Miura Nobutaka & Kasuya Keïsuke, 2000.
Vidu ankaŭ
redakti- Ciganoj
- Sintioj
- Marcel Couthiade ('Rromani'-skribo, lingvo kaj kulturo)
- Gadĵo
- Ederlezi (kanto)
- Gelem, gelem (himno)
- Finna-Cigana lingvo
Eksteraj ligiloj
redakti- Gelem, Gelen Arkivigite je 2008-05-09 per la retarkivo Wayback Machine: cigana himno
Referencoj
redakti- ↑ Noto : Multaj nuntempe uzas la vorton "romaoj" (kaj ties diversajn nacilingvajn formojn) ankaŭ kiel sinonimon de la pli ĝenerala nomo "ciganoj". La Internacia Romaa Unio opinias, ke la diversaj nacilingvaj terminoj similaj al "ciganoj" estas pejorativaj, kaj uzas tial anstataŭe "romaoj", tiel inkluzivante ankaŭ sintiojn kaj kaleojn en la signifon de "romaoj".
- ↑ (en) Key data on teaching languages at school in Europe : 2023 edition, European Education and Culture Executive Agency, Eurydice, Publications Office of the European Union, 2023, p. 30
- ↑ (ro, en) Radost Zaharieva, Celebrating our diverse language heritage (Festante nian diversan lingvan heredaĵon), European Roma Rights Centre, la 21-an de februaro 2017
- ↑ 4,0 4,1 4,2 (en) Yaron Matras, The future of Romani: toward a policy of linguistic pluralism, European Roma Rights Centre, la 11-an de marto 2005.
- ↑ (germana) Kauderwelsch, Band 177, Romani Wort für Wort, ISBN 3-89416-356-9
- ↑ Noto pri lingva diskriminacio de romaoj en la libro (itala) Rom genti libere : "Romanès : un idiomo ignoto, un linguaggio volutamente artefatto, una lingua furbesca"
- ↑ (de) Marcel Courthiade, Wer hat Angst vor der Rroma?, p. 22, Academie.edu
