Toân
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Toân (Toano in italiân - Tvân o Tuân int al dialèt dal pôst) l'é un cmûn ed 4.413 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz més a 51 chilômeter tra mezdé e matèina dal cèinter ed Rèz
Teritôri
[modifica | mudéfica la surzéia]Toân l'é un cmûn dal j impurtânti belèsi naturêli, réch de stôria e 'd cultûra. Al cèinter principêl l'é in 'na splèndida e soladèja puṣisiòun insém al mûnt dal Castèl (944m.) cun, insém al pûnt pió êlt, la pēv ed S.Maria ed Castèl. L'é d'ed sōvra a un teritôri quâṣi dal tót ed muntâgna sōvra a 'n' ònica côsta che, ind al stachêres da la cadèina d'j Apenèin atâch al Mûnt Cùşna (2121 m.), la và a caschêr int al cmûn cunfinât ed Véla Mnôs, la se ṣlòunga vêrsa la pianûra cun 'na sèria 'd altûri che vân in calêr. La ruṣgadûra di giâs e còla di fiòm àn mudlê al furmasiòun dal prêdi l'à dê urègin a tânti vâl e gōli cun d'ed sōvra al mûnt Castâgna (878 m), al mûnt Vgnôla (746 m) e di êter.
Stòria
[modifica | mudéfica la surzéia]Al prém riferimèint sicûr só Toân al catòm in un diplôma ed Berengario I, datê da Pavéia al 6 ed novèmber dal 907 dóve a's dîs ed la «Corte di Toano», segvî da un diploma imperiêl 'd Ottone II int al 980, ch'al cîta «Plebem de Toano» fr'alpió grôsi pēv campagnôli ed l'època. L'antîga «Thoanum», dôp al j ûltmi invasiòun barbârichi d' j Ungherèiṣ a la fîn dal IX sècol, l'à urganiṣê al sô difèiṣi cun al tirêr só dal furtificasiòun intōrna a la Pēv. L'é dvintêda acsé «membro ufficiale con castello» sòt a l'avtoritê ed Bonifacio pêder ed la cuntèsa Matélda ed Canòsa, ind la secònda metê dal 1.000. Ind i prém dêṣ ân dal XIII sècol l'é dvintêda «cmûn léber» cun al metrés insèm al cmn sitadèin ed Rèz. A gh'é gnû dôp un lòungh peréiod ed lôti fra i ghibelèin arzân e i guêlf mudnèiṣ ch'àn sparê gnânch al castèl ed Toân, asediê dai mudnèiṣ int al 1265. Int al peréiod dal sgnuréi l'é stê sòta ai Fogliani fîn al 1427, per pasêr pó a j Estèins cun Niccolò III. Int al 1461 Borso dóca ed Mòdna e Rèz, l'à mandê fôra i «Statuta potestariae Toani et Caulae». Intla 1469 l'éstê dê al marcheiṣ Testi e , dôp la só môrt, sèinsa erêdi, l'é turnêda a la Cambra Duchêla. Ûltem fevdatâri ed Toân l'é stê Guerra Coccopieri Torretta ed Mâsa Carêra. Int al 1800 l'é dvintêda cmûn ch' l' à sintû, da luntân, al rifōrmi ed la rivolusiòun francèiṣa e 'd Napoleòun. Ind al tèimp ed la secònda guèra mundiêla quî ed Toân àn tôt pêrta a la Reṣistèinsa, cun tânt môrt, distrusiòun e di dân dimòndi pèiṣ. A s' arcôrda la batàlia ed Cà Marastòun, Frasinôr, Polinêgh, Prignân e Muntfiurèin, al masâcher ed Mân, e l'incèndi ed Toân. Int al 1944 Toân cun Véla Mnôs, Frasinôr, Polinêgh, Prignân e Muntfiurèin l'à fât pêrta ed la Repóblica partigiâna ed Muntfiurèin, durêda 40 dé.
Al cēṣi
[modifica | mudéfica la surzéia]La Pêv ed Toân.
[modifica | mudéfica la surzéia]L'é 'd préma ed època ed Matélda ed Canòsa, l'é ânch òna dal pió antîghi costrusiòun reliogiōṣi ed la zôna e l'é dedichêda a Sânta Maria Asûnta. La 's câta insém a l'antîga strêda ed j Attoni (faméja tuscâna da dōve desvîn Matélda), ch' l' unîva Canòsa a Lóca, sitê uriginâria 'd la râsa di Canòsa. Al prém documèint ch' al numîna la Pēv l'é al diplôma ed l'imperadōr dal Sâcher Rumân Impêr, Ottone II. L'é 'na costrusiòun tóta in sâs, cun 'na facêda a capâna, quacêda ed lâstri ed lavâgna. A l'intêren a gh'é 'na mèinsa d'altêr in un sōl blôch, mésa int al preṣbitèri cun sculpîda la dâta dal 1109; l'é a trèi navêdi, cun clòuni e capitê sculpî, la mantîn tóta la belèsa róstica e straordinâria dal costrusiòun rumânichi pió antîghi, che gnân l'incèndi impiê dal trópi tedèschi ind la secònda guèra mundiêla e gh' l' à cavêda a ṣgerbiêr. L'é a 944 mêter, ind la séma dal mûnt Castèl ch ' l' é d'ed sōvra al paèiṣ ed Toân: d'ed lé la vésta la se ṣlêrga dal sémi 'd j Aèpenèin, cun la Prêda ed Bismântva, a 'na bèla fèta ed la Pianûra Padâna vêrs mezanôt.
La tòra e la Cēṣa ed Curnêt.
[modifica | mudéfica la surzéia]Més a sîra ed la canônica ed la Cēṣa ed Sân Martèin dal XVII sècol, a's drésa 'n' elegânta tòr. L'é ôvra 'd Antonio Ceccati: sóvo al prugèt e la scultûra dal clòuni, di plâster e di êrch ind la cèla dal campâni. L'é stê fât tr'al 1668 e al 1676. A l'intêren ed la cēṣa a gh'în dal j êtri ôvri dal Ceccati, al bèl purtêl, i sustègn che tînen só la mèinsa ed l'altêr dal Ruṣâri e dō spurtèli per armadièt dal j arléqui. Al grând quêder d'altêr ed Beêta Vèrgin dal Ruṣâri, fâta cun divêrs gèner ed lègn intajê l'é ôvra ed Michele Vignaroli. Al grandiōṣ tabernâchel ed lègn indurê, l'altêr a fōrma ed cēṣa prubâbilmèint ôvra 'd Antonio Ceccati bèle citê ind al verbêl ed la vîṣita fâta int al 1652 dal Cardinêl Rinaldo d'Este, l'é stê cambiê, dôp la secònda guèra mundiêla, cun un nōv fât da la scultrîṣ Carmela Adami ed Curèz
I cèinter abitê
[modifica | mudéfica la surzéia]Câvla
[modifica | mudéfica la surzéia]L'é in di documèint dal 1148 e dal 1156 che 'as câten al prémi nutési dal paèiṣ che pêrlen ed l'uspdêl ed Cavella, nòm latèin ed l'abitê e in 'n'êter documèint dal 1218 l'é citêda ind al giuramèint ed fedeltê al cmûn ed Rèz. L'é a l'ardôs ed la strêda ed la vâl dal Sècia, l'é un cèinter atîv ind al câmp artigianêl,industriêl e agrécol, ânca per efèt ed la bòuna cundisiòun ed la strêda ch'al l'unés cun la vâl e la zôna dal cerâmichi tra la pruvîncia ed Rèz e còla ed Mòdna. L'é dimòndi cgnusûda ânca per la só tréfla ch' la vîn ludêda tōt j ân cun 'na fèsta popolêra. Fr' al j ativitê artigianêli va arcurdê la lavurasiòun dal lègn cun l'intersiadûra e al restâver di môbil antîgh.
Srèdel
[modifica | mudéfica la surzéia]L'è un cèinter abitê antîgh a's cumincia a parlêr dal paèis bèle dal XII sècol, l'é més in dóve a's zûnta al turèint Dôl cun al fiòm Sècia. La cēṣa l'é dedichêda a Sân Lurèins. L'è un cèinter comercêl, industriêl, artigianêle turéstich.
Cerè Marabèin
[modifica | mudéfica la surzéia]La cēṣa, urientêda a l'alvêrsa cun la facêda a capâna, l'é dedichêda a Sân Prôsper Vèschev. Ind la facêda a mezdé a's vèd la pôrta ed fiânch, cun l'architrêv, datêda 1636. Dō fnèstri a capâna in lavâgna, datêdi 1810 e 1902, dân lûṣ a la sagrestèia. La tòra l'é ind la facêda a mezanôt. L'intêren l'é a sêla ónica cun âbsida fâta a retângol. Al sufét l'é a cruṣêra sostgnû da clòuni.
Vògn
[modifica | mudéfica la surzéia]La cēṣa l'é dedichêda a Sân Pēder Apòstol, la móstra 'na facêda a capâna, urientêda a l' alvêrsa, finîda cun un fruntespési fât a teriângol cun 'na fnèstra rutònda cun quâter êli. L'intêren l'é a 'na sêla ónica cun âbsida polegonêla. Al sufét l'é a vôlta ed bòta cun óngi. Ind i documèint dal 1302, 1308, 1538 l'é sgnêda cme fliêla ed la pēv ed Toân. Sèmbra che l'antîga cēṣâ parochiêla la sia stêda butêda zò da 'na valânga. Al vîṣiti parochiêli arcôrden divêrs restâver e despès dîṣen che al stâbil an n' êra mìa sicûr. Al stâbil dal dé d'incō l'é duvû prubabilmèint a la generoṣitê dal fèvdatari Cûnt Sassi ed Quâra. Int al 1707 s'arcôrden la tòra rutònda cun dō campâni e 'na curnîṣ bèin sculpîda fōrsi dal Ceccati. Int al 1730 a tâch al stâbil a's tîra só la nōva canônica. Int al 1845 la cēṣa la gh'à, incòra, l'antîgh tèg in tavlê ed lègn. Int al 1906 a vîn arfât dal tót al stâbil só disègn dal pâroch Don Modesto Vezzosi e dal geômetra Geremia Fioroni ed Costabòuna. Al pitōr Vandelli ed Sasōl al pitûra al d'ed dèinter.
Al j antîghi cà
[modifica | mudéfica la surzéia]Al Cà-Furtèsa
[modifica | mudéfica la surzéia]Dôp l'època ed Canòsa, bèle dal 1300 la céca nobiltê ed muntâgna, per difèndres dal fenômen dal brigantâg, la s'ēra fâta fêr la Cà-Furtèsa. I mûr ēren ed sâs ed côch squadrê a martèl e bèin fraṣê. Al fnèstri êren céchi, an gh'ēren mìa i camèin, fōrsi cuntinvêva l'ûṣ ed la fughêra o di braṣêr més al cèinter ed la câmbra. Quêṣi cumpâgn al tòri di castē, ed cêr andêven d'ed sōver dal secònd piân, dóve a 's égh rivêva atravêrs 'na schêla ed lègn intêrna. 'N' eşèimpi de sté cà l'é int al bôregh de Stiân la Cà di Ceccati, carateriṣêda da elemèint architetônich d'urègin antîga. A s'é sèimper pinsê che la Cà di Ceccati la fós 'na Cà a Tòra, cunvinsiòun da pôch neghêda da l'architèt arzân Giuliano Cervi: a's trâta ed 'na Cà-Furtèsa medievêla ed l'Apenèin, fōrsi dal XIV o inési XV sècol. Ûn di elemèint ch' l' à ciarî da dóve a deṣvîn al gèner ed la cà l'é la fōrma ed la fnèstra ind la facêda setentrionêla, quêṣi cumpâgn a còli dal tòri dal XII sècol tirêdi só a presédi dal teritôri atōrna a la Rôca ed Muntifiurèin.
Al Cà a Tòra
[modifica | mudéfica la surzéia]Al [Cà a Tòra]] în stêdi fâti a partîr dal 1400 e fîn a tót al 1600, ed piânta quadrêda e pió strèta, cun la clumbêra int al tasèl, 'na schêla in lègn strèta e râta l'unés i trî piân. Esèimpi ed Cà a Tòra în a Mân ind la Côrt Ghirardini, a Cà Guglio a Ciṣâna, a Muntbiôt.
Al Cōrt Padrunêli
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind i sècol XVII e XVIII à cumincê a sparpagnêres al mudèl ed Cōrt Padrunêli. La Cà a Tòra la 's richés d'êtri costrusiòun pió céchi mési a 'd êrch, cun al cèinter un curtîl circundê da un murèt cun 'na lêrga avêrta per fêr pasêr i câr. Di eşèimpi ed Cõrt Padrunêli bèin tgnû în a Mân la Cōrt Ghirardini, a Cà Guglio la Cōrt Boschini, a Srèdel, a La Vâl, a Toân la Cōrt ed Castèl, a Câvla la Cōrt Baroni.
Al Cà cun al Balchio (Baladōr)
[modifica | mudéfica la surzéia]La carateréstica 'd la Cà cun al Balchio o Baladōr l'é 'na schêla in prêda o lègn mésa d'ed fōra, ch' la pôrta in 'na lôgia, ch ' la dà pó a dal câmbri o ind l'ingrés, quacêda cun al tèg tgnû só da clòuni céchi in sâs ed côch. Al pió antîghi cà cun al baladōr ind l'Apenèin a s' arfân al XVI sècol. 'Na bèla cà cun al baladōr la 's pōl vèder a La Vâl de Srèdel.
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Renzo Martinelli - Toano : un colle chiamato castello : cenni storico-artistici sul monte della Pieve e dintorni - S.l. : S.n., 2002
- Francesco Milani - Toano nell'arco millenario di vicende civico-ecclesiastiche - Reggio Emilia : Bizzocchi, 1978
- Angela Pietranera - Arte, artigianato e tradizioni a Cavola e Toano - introduzione di Raimondo Zanelli ; fotografie di Giuseppe Gazzotti. - Cavola, Toano : Cassa rurale ed artigiana, 1994.
- Toano: Guida turistica. - Toano : Amministrazione Comunale, 1994
- Toano: natura, storia, arte : atti del convegno del 16 ottobre 1983. - Reggio Emilia : Futurgraf, 1985
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân