Rosaceae
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | tacson  |
|---|---|
| Safle tacson | teulu |
| Rhiant dacson | Rosales |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Y Rosaceae / / roʊˈzeɪsiːˌiː / ), [ 1 teulu'r rhosyn, mae'n deulu canolig o blanhigion blodeuol sy'n cynnwys 4,828 o rywogaethau hysbys mewn 91 genera.[1][2][3]
Daw'r enw o'r math genws Rosa. Ymhlith y genera mwyaf cyfoethog o rywogaethau mae Alchemilla (270), Sorbus (260), Crataegus (260), Creigafal (260), Rubus (250),[3] a Prunus (200), sy'n cynnwys yr eirin, ceirios, eirin gwlanog, bricyll, ac almonau.[4] Fodd bynnag, dylid ystyried yr holl niferoedd hyn fel amcangyfrifon—mae llawer o waith tacsonomaidd yn parhau.
Mae'r teulu Rosaceae yn cynnwys perlysiau, llwyni a choed. Collddail yw'r rhan fwyaf o rywogaethau, ond mae rhai yn fythwyrdd.[5] Mae ganddynt amrediad byd-eang ond maent yn fwyaf amrywiol yn Hemisffer y Gogledd.
Daw llawer o gynhyrchion economaidd bwysig o'r Rosaceae, gan gynnwys ffrwythau bwytadwy amrywiol, megis afalau, gellyg, cwins, bricyll, eirin, ceirios, eirin gwlanog, mafon, mwyar duon, ceri Japan, mefus, egroes, eirin y moch, ac almonau. Mae'r teulu hefyd yn cynnwys coed a llwyni addurniadol poblogaidd, megis rhosod, erwain, criafolen, drain tân, a photinias.[5]
Disgrifiad
[golygu | golygu cod]Gall Rosaceae fod yn goed coediog, llwyni, dringwyr neu blanhigion llysieuol.[6] Mae'r perlysiau yn blanhigion lluosflwydd yn bennaf, ond mae rhai planhigion unflwydd hefyd yn bodoli.[7]
Dail
[golygu | golygu cod]Yn gyffredinol mae'r dail wedi'u trefnu'n droellog, ond mae ganddynt drefniant cyferbyniol mewn rhai rhywogaethau. Gallant fod yn syml neu'n gyfansawdd mewn pinnau (naill ai od- neu eilrif). Mae dail cyfansawdd yn ymddangos mewn tua 30 genera. Mae ymyl y ddeilen yn ddanhenog gan amlaf. Mae stipylau pâr yn bresennol yn gyffredinol, ac maent yn nodwedd gyntefig o fewn y teulu, a gollwyd yn annibynnol mewn llawer o grwpiau o Amygdaloideae (a elwid gynt yn Spiraeoideae).[8] Mae'r stipylau weithiau'n ymlynol (wyneb ynghlwm wrth wyneb)[9] i'r deilgoesau. Gall chwarennau neu neithdarïau allflodeuol fod yn bresennol ar ymylon dail neu deilgoesau. Gall pigau fod yn bresennol ar ganol y deilios a echelinau dail cyfansawdd.
Blodau
[golygu | golygu cod]Yn gyffredinol, disgrifir blodau planhigion yn y teulu rhosyn fel rhai "arddagos".[10] Maent yn reiddiol gymesurol, a bron bob amser hermaphroditig. Yn gyffredinol mae gan Rosaceae bum sepal, pum petal, a llawer o frigerau wedi'u trefnu'n droellog. Mae gwaelodion y sepalau, y petalau a'r brigerau yn cael eu hasio gyda'i gilydd i ffurfio strwythur nodweddiadol tebyg i gwpan o'r enw hypanthium. Gellir eu trefnu mewn pigau, neu bennau. Mae blodau unigol yn brin. Mae gan Rosaceae amrywiaeth o betalau lliw, ond mae glas bron yn gwbl absennol.[6]
Ffrwythau a hadau
[golygu | golygu cod]Mae'r ffrwythau i'w cael mewn sawl math ac ar un adeg fe'u hystyriwyd fel y prif gymeriadau ar gyfer y diffiniad o is-deuluoedd ymhlith Rosaceae, gan arwain at israniad sylfaenol artiffisial. Gallant fod yn ffoliglau, capsiwlau, cnau, achenau, aeron (Prunus), a ffrwythau affeithiwr, fel afal neu egroes rhosyn. Mae llawer o ffrwythau'r teulu yn fwytadwy, ond mae eu hadau yn aml yn cynnwys amygdalin, a all rhyddhau seianid yn ystod treuliad os yw'r had yn cael ei niweidio.[11]
Tacsonomeg
[golygu | golygu cod]Hanes tacsonomaidd
[golygu | golygu cod]Yn draddodiadol rhannwyd y teulu yn chwe is-deulu: Rosoideae, Spiraeoideae, Maloideae (Pomoideae), Amygdaloideae (Prunoideae), Neuradoideae, a Chrysobalanoideae, a chafodd y rhan fwyaf o'r rhain eu trin fel teuluoedd gan awduron amrywiol.[12][13] Yn fwy diweddar (1971), gosodwyd Chrysobalanoideae yn Malpighiales mewn dadansoddiadau moleciwlaidd ac mae Neuradoideae wedi'i neilltuo i Malvales. Roedd Schulze-Menz, yn 'Engler's Syllabus' a olygwyd gan Melchior (1964) yn cydnabod Rosoideae, Dryadoideae, Lyonothamnoideae, Spireoideae, Amygdaloideae, a Maloideae.[14] Cawsant eu diagnosio'n bennaf gan strwythur y ffrwythau. Mae gwaith mwy diweddar wedi nodi nad oedd pob un o'r grwpiau hyn yn fonoffilig. Roedd Hutchinson (1964)[15] a Kalkman (2004)[16] yn cydnabod llwythau yn unig (17 a 21, yn y drefn honno). Amffiniodd Takhtajan (1997) 21 o lwythau mewn 10 is-deulu: Filipenduloideae, Rosoideae, Ruboideae, Potentilloideae, Coleogynoideae, Kerroideae, Amygdaloideae (Prunoideae), Spireoideae, Maloideae (Pyroideae), Dichotomanthoideae. Mae model mwy modern yn cynnwys tri is-deulu, ac mae un ohonynt (Rosoideae) wedi aros yr un peth i raddau helaeth.
Er nad oes dadl ynghylch ffiniau'r Rosaceae, nid oes cytundeb cyffredinol ynghylch faint o genera sydd ynddo. Mae meysydd lle ceir gwahaniaeth barn yn cynnwys trin Potentilla sl a Sorbus sl. Yn ategu'r broblem yw bod apomicsis yn gyffredin mewn sawl genera. Mae hyn yn arwain at ansicrwydd yn nifer y rhywogaethau sydd ym mhob un o'r genera hyn, oherwydd yr anhawster o rannu cyfadeiladau apomicsig yn rywogaethau. Er enghraifft, mae'r Creigafal yn cynnwys rhwng 70 a 300 o rywogaethau, Rosa tua 100 (gan gynnwys y rhosod cŵn sy'n dacsonomaidd gymhleth), Sorbus 100 i 200 o rywogaethau, Crataegus rhwng 200 a 1,000, Alchemilla tua 300 o rywogaethau, Potentilla tua 500, a Rubus cannoedd, neu o bosibl hyd yn oed miloedd o rywogaethau.
Genera
[golygu | golygu cod]Mae cladinau a nodwyd yn cynnwys:
- Is-deulu Rosoideae: Yn draddodiadol yn cynnwys y genera hynny sy'n dwyn ffrwythau cyfanredol sy'n cynnwys achenau bach neu aeron, ac yn aml rhan noddlawn y ffrwyth (ee mefus ) yw'r cynhwysydd neu'r coesyn sy'n dwyn y carpelau. Mae'r amgylchiad bellach wedi culhau (ac eithrio, er enghraifft, y Dryadoideae), ond mae'n parhau i fod yn grŵp amrywiol sy'n cynnwys pump neu chwe llwyth a 20 neu fwy o genera, gan gynnwys rhosyn, Rubus (mwyar duon, mafon), Fragaria (mefus), Potentilla, a Geum.
- Is-deulu Amygdaloideae: O fewn y grŵp hwn erys cytras a nodwyd gyda afal, a elwir yn draddodiadol fel is-deulu Maloideae (neu Pyroideae) a oedd yn cynnwys genera fel afal, Creigafal, a Crataegus (draenen wen). Byddai ei wahanu ar lefel is-deulu yn gadael y genera sy'n weddill fel grŵp paraffyletig, felly mae wedi'i ehangu i gynnwys yr hen Spiraeoideae ac Amygdaloideae.[8] Weithiau cyfeirir at yr is-deulu wrth yr enw "Spiraeoideae", ond ni chaniateir hyn gan y Cod Enwebu Rhyngwladol ar gyfer algâu, ffyngau a phlanhigion.
- Is-deulu Dryadoideae: Mae ffrwythau yn achennog gyda colofnigau blewog, gan gynnwys pum genera (Dryas, Cercocarpus, Chamaebatia, Cowania, a Purshia), y mae'r rhan fwyaf o rywogaethau ohonynt yn ffurfio nodylau gwraidd sy'n gartref i facteria sefydlogi nitrogen o'r genws Frankia.
Ffylogeni
[golygu | golygu cod]Mae'r perthnasoedd ffylogenetig rhwng y tri is-deulu yn Rosaceae heb eu datrys. Mae tair damcaniaeth sy'n cystadlu:
| Amygdaloideae basal | Dryadoideae basal | Rosoideae basal | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
|
Amygdaloideae gwaelodol
[golygu | golygu cod]Mae Amygdaloideae wedi'i nodi fel yr is- deulu canghennog cynharaf gan Chin et al. (2014),[17] Li et al. (2015),[18] Li et al. (2016),[19] a Sun et al. (2016).[20] Yn fwyaf diweddar Zhang et al. (2017) adennillwyd y perthnasoedd hyn gan ddefnyddio genomau plastid cyfan:[21] Cefnogir y chwaer-berthynas rhwng Dryadoideae a Rosoideae gan y cymeriadau morffolegol a rennir ganddynt nad ydynt i'w cael yn Amygdaloideae: presenoldeb stipylau, gwahanu'r hypanthium oddi wrth yr ofari, ac mae'r ffrwythau fel arfer yn achennog.[21]
Dryadoideae gwaelodol
[golygu | golygu cod]Mae Dryadoideae wedi'i nodi fel yr is-deulu canghennog cynharaf gan Evans et al. (2002) a Potter (2003).[22] Yn fwyaf diweddar Xiang et al. (2017) adennillwyd y perthnasoedd hyn gan ddefnyddio trawsgrifiadau niwclear:[23]
Rosoideae gwaelodol
[golygu | golygu cod]Nodwyd Rosoideae fel yr is-deulu canghennog cynharaf gan Morgan et al. (1994),[24] Evans (1999),[25] Potter et al. (2002),[26] Potter et al. (2007),[8] Töpel et al. (2012),[27] a Chen et al. (2016).[28] Daw'r canlynol o Potter et al. (2007):[8] Cefnogir y chwaer-berthynas rhwng Amygdaloideae a Dryadoideae gan y cymeriadau biocemegol canlynol a rennir rhyngthynt sy'n absennol yn Rosoideae: cynhyrchu glycosidau seianogenig a chynhyrchu sorbitol.[21]
Dosbarthiad a chynefin
[golygu | golygu cod]Mae gan y Rosaceae ddosbarthiad cosmopolitan, i'w gael bron ym mhobman heblaw am yr Antarctica. Maent wedi'u crynhoi'n bennaf yn Hemisffer y Gogledd mewn rhanbarthau nad ydynt yn anialwch neu'n goedwig law drofannol.[3]
Defnyddiau
[golygu | golygu cod]Ystyrir teulu'r rhosod yn un o'r chwe theulu o blanhigion cnwd pwysicaf yn economaidd,[29] ac mae'n cynnwys afalau, gellyg, cwins, afalau agored, ceri Japan, almonau, eirin gwlanog, bricyll, eirin, ceirios, mefus, mwyar duon, mafon, eirin tagu, a rhosod.
Mae llawer o genera hefyd yn blanhigion addurnol gwerthfawr iawn. Mae'r rhain yn cynnwys coed a llwyni (Creigafal, Chaenomeles, Crataegus, Dasiphora, Exochorda, Kerria, Photinia, Physocarpus, Prunus, Pyracantha, Rhodotypos, Rosa, Sorbus, Spiraea), planhigion lluosflwydd llysieuol (Alchemilla, Arunus, Filipendula. Geum, Potentilla, Sanguisorba), planhigion alpaidd (Dryas, Geum, Potentilla) a dringwyr (Rosa).[5]
Fodd bynnag, mae sawl genera hefyd wedi cael eu cyflwyno a bellach maent yn chwyn niweidiol mewn rhai rhannau o'r byd, gan gostio arian i'w reoli. Gall y planhigion ymledol hyn gael effeithiau negyddol ar amrywiaeth yr ecosystemau lleol unwaith y byddant wedi'u sefydlu. Mae plâu naturiol o'r fath yn cynnwys Acaena, Creigafal, Crataegus, Pyracantha, a Rosa.[5]
Ym Mwlgaria a rhannau o orllewin Asia, mae cynhyrchu olew rhosyn o flodau ffres fel Rosa damascena, Rosa gallica, a rhywogaethau eraill yn ddiwydiant economaidd pwysig.[6]
Oriel
[golygu | golygu cod]Mae'r teulu Rosaceae yn cynnwys ystod eang o goed, llwyni a phlanhigion.
-
Acaena magellanica -
mantell Fair gyffredin (Alchemilla vulgaris) -
Barf y bwch (Aruncus dioicus) -
Coeden gwins Japan (Chaenomeles japonica) -
Cercocarpus betuloides -
Draenen wen (Crataegus monogyna) -
Creigafal ymlusgol (Cotoneaster adpressus) -
Dasiphora fruticosa -
Derig (Dryas octopetala) -
Cerien Japan (Eriobotrya japonica), coeden ffrwythau sy'n nodweddiadol o flodeuo yn yr hydref -
Perl-lwyn (Exochorda racemosa) -
y grogedau (Filipendula vulgaris) -
Mae'r llwyn mefus mawr (Fragaria moschata) yn cael ei werthfawrogi am ei arogl dwys -
Geum triflorum -
Kerria japonica -
Coed afalau yn blodeuo (Malus pumila) -
Merysbren (Mespilus germanica) -
Photinia x fraseri sy'n boblogaidd oherwydd lliw coch ei dyfiannau newydd -
rhisgl naw rhisgl (Physocarpus opulifolius) -
pumnalen ymlusgol (Potentilla reptans) -
Ffrwyth aeddfed coeden almon (Prunus dulcis) -
drain duon ac eirin tagu (Prunus spinosa) -
clogrosyn Stansbury (Purshia stansburyana) -
Llosgddraenen (Pyracantha Coccinea) -
Pyrus pyrifolia sy'n nodweddiadol o wledydd Asia -
Rhodotypos scandens, llwyn Japaneaidd gyda ffrwythau uchel mewn amygdalin gwenwynig -
Rosa sericea sy'n adnabyddus am ei bigau addurniadol -
Miaren oren (Rubus spectabilis) -
bwrned mawr (Sanguisorba officinalis) -
Deiliach yr hydref o ludw mynydd Corea (Sorbus alnifolia) -
Spiraea splendens
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "The Plant List: Rosaceae". Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanic Garden. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-06-18. Cyrchwyd 20 November 2016.
- ↑ Christenhusz, M. J. M.; Byng, J. W. (2016). "The number of known plants species in the world and its annual increase". Phytotaxa 261 (3): 201–217. doi:10.11646/phytotaxa.261.3.1. http://biotaxa.org/Phytotaxa/article/download/phytotaxa.261.3.1/20598.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 "Angiosperm Phylogeny Website". mobot.org.
- ↑ Bortiri, E.; Oh, S.-H.; Jiang, J.; Baggett, S.; Granger, A.; Weeks, C.; Buckingham, M.; Potter, D. et al. (2001). "Phylogeny and Systematics of Prunus (Rosaceae) as Determined by Sequence Analysis of ITS and the Chloroplast trnL–trnF Spacer DNA". Systematic Botany 26 (4): 797–807. doi:10.1043/0363-6445-26.4.797 (inactive 31 December 2022) . JSTOR 3093861.
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Watson, L.; Dallwitz, M.J. (1992). The families of flowering plants: Descriptions, illustrations, identification, and information retrieval. Version: 21 March 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-05-14. Cyrchwyd 21 April 2010.
- ↑ 6.0 6.1 6.2 Heywood, V.H.; Brummitt, R.K.; Culham, A.; Seberg, O. (2007). Flowering Plant Families of the World. Ontario, Canada: Firefly Books. tt. 280–282. ISBN 978-1-55407-206-4.
- ↑ "Rosaceae Juss.: FloraBase: Flora of Western Australia". calm.wa.gov.au. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 Mawrth 2011. Cyrchwyd 21 Ebrill 2010.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 "Phylogeny and classification of Rosaceae". Plant Systematics and Evolution 266 (1–2): 5–43. 2007. doi:10.1007/s00606-007-0539-9. JSTOR 23655774. http://biology.umaine.edu/Amelanchier/Rosaceae_2007.pdf.
- ↑ Beentje, H. (2010). The Kew Plant Glossary, an Illustrated Dictionary of Plant Terms. Kew, London: Kew publishing. ISBN 978-1-842-46422-9.
- ↑ Folta, Kevin M.; Gardiner, Susan E., gol. (2008). Genetics and Genomics of Rosaceae (arg. 1). New York: Springer. t. 2. ISBN 978-0-387-77490-9.
- ↑ TOXNET: CASRN: 29883-15-6
- ↑ Caratini, Roger
- ↑ Lawrence, G.H.M. 1960
- ↑ Schulze-Menz GK. (1964). "Rosaceae". In Melchior H (gol.). Engler's Syllabus der Pflanzenfamilien. II (arg. 12). Berlin: Gebrüder Borntraeger. tt. 209–218.
- ↑ Hutchinson J. (1964). The Genera of Flowering Plants. 1, Dicotyledons. Oxford: Clarendon Press. tt. 1–516.
- ↑ Kalkman C. (2004). "Rosaceae". In Kubitzki K (gol.). Flowering plants—Dicotyledons: Celastrales, Oxalidales, Rosales, Cornales, Ericales. The Families and Genera of Vascular Plants. 6 (arg. 1). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag. tt. 343–386. doi:10.1007/978-3-662-07257-8. ISBN 978-3-540-06512-8.
- ↑ "Diversification of almonds, peaches, plums and cherries—Molecular systematics and biogeographic history of Prunus (Rosaceae)". Mol Phylogenet Evol 76: 34–48. 2014. doi:10.1016/j.ympev.2014.02.024. PMID 24631854.
- ↑ Li HL1,2, Wang W1, Mortimer PE3,4, Li RQ1, Li DZ4,5, Hyde KD3,4,6, Xu JC3,4, Soltis DE7, Chen ZD1. (2015). "Large-scale phylogenetic analyses reveal multiple gains of actinorhizal nitrogen-fixing symbioses in angiosperms associated with climate change". Sci Rep 5: 14023. Bibcode 2015NatSR...514023L. doi:10.1038/srep14023. PMC 4650596. PMID 26354898. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4650596.
- ↑ "Global versus Chinese perspectives on the phylogeny of the N-fixing clade". Journal of Systematics and Evolution 54 (4): 392–399. 2016. doi:10.1111/jse.12201.
- ↑ Sun Miao, Naeem Rehan, Su Jun-Xia, Cao Zhi-Yong, Burleigh J. Gordon, Soltis Pamela S., Soltis Douglas E., Chen Zhi-Duan (2016). "Phylogeny of the Rosidae: A dense taxon sampling analysis". Journal of Systematics and Evolution 54 (4): 363–391. doi:10.1111/jse.12211.
- ↑ 21.0 21.1 21.2 "Diversification of Rosaceae since the Late Cretaceous based on plastid phylogenomics". New Phytol 214 (3): 1355–1367. 2017. doi:10.1111/nph.14461. PMID 28186635.
- ↑ Potter D. (2003). "Molecular phylogenetic studies in Rosaceae". Plant Genome: Biodiversity and Evolution. 1, Part A: Phanerogams. Enfield, NH: Scientific Publications. tt. 319–351. ISBN 978-1-578-08238-4.
- ↑ "Evolution of Rosaceae fruit types based on nuclear phylogeny in the context of geological times and genome duplication". Mol Biol Evol 34 (2): 262–281. 2017. doi:10.1093/molbev/msw242. PMC 5400374. PMID 27856652. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5400374.
- ↑ "Systematic and evolutionary implications of rbcL sequence variation in Rosaceae". Am J Bot 81 (7): 890–903. 1994. doi:10.2307/2445770. JSTOR 2445770.
- ↑ Evans R. (1999). "Rosaceae Phylogeny: Origin of Subfamily Maloideae". Rosaceae Phylogeny and Evolution. Botany Department, University of Toronto. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-08. Cyrchwyd 7 July 2017.
- ↑ "Phylogenetic relationships in Rosaceae inferred from chloroplast matK and trnL–trnF nucleotide sequence data". Plant Syst Evol 231 (1–4): 77–89. 2002. doi:10.1007/s006060200012.
- ↑ "Past climate change and plant evolution in Western North America: A case study in Rosaceae". PLOS One 7 (12): e50358. 2012. Bibcode 2012PLoSO...750358T. doi:10.1371/journal.pone.0050358. PMC 3517582. PMID 23236369. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3517582.
- ↑ Chen Z-D, Yan T, Lin L, Lu L-M, Li H-L, Sun M, Liu B, Chen M, Niu Y-T, Ye J-F, Cao Z-Y, Liu H-M, Wang X-M, Wang W, Zhang J-B, Meng Z, Cao W, Li J-H, Wu S-D, Zhao H-L, Liu Z-J, Du Z-Y, Wan Q-F, Guo J, Tan X-X, Su J-X, Zhang L-J, Yang L-L, Liao Y-Y, Li M-H, Zhang G-Q, Chung S-W, Zhang J, Xiang K-L, Li R-Q, Soltis DE, Soltis PS, Zhou S-L, Ran J-H, Wang X-Q, Jin X-H, Chen Y-S, Gao T-G, Li J-H, Zhang S-Z, Lu AM, China Phylogeny Consortium. (2016). "Tree of life for the genera of Chinese vascular plants". Journal of Systematics and Evolution 54 (4): 277–306. doi:10.1111/jse.12219.
- ↑ B.C. Bennett (undated).