Plât llyfr

Plât llyfr Hilprand Brandenburg o Biberach, torlun pren, inc argraffu du, a lliwio â llaw ar bapur (Yr Almaen, 1480).

Label bychan printiedig neu addurnol sy'n cael ei ludo y tu fewn i lyfr, yn aml yn y blaen, er mwyn dangos perchnogaeth yw plât llyfr. Mae platiau llyfrau yn dystiolaeth bwysig o darddiad llyfrau. Fel arfer, mae gan blatiau llyfrau yn arddangos enw, arwyddair, arfbais, bathodyn, neu fotiff arall sy'n ymwneud â pherchennog y llyfr, neu'n rhywbeth y byddai'r perchennog wedi'i ofyn amdano gan artist neu ddylunydd. Mae enw'r perchennog fel arfer yn dilyn arysgrif fel "o lyfrgell ..." neu yn Lladin, "ex libris" ('o lyfrau' neu 'o lyfrgell'). Gelwir platiau teipograffyddol syml yn “labeli llyfrau”.

Mae'r marciau cynharaf o berchnogaeth llyfrau neu ddogfennau yn dyddio o deyrnasiad Amenophis III yn yr Aifft (1391−1353 CC).

Yn eu ffurf fodern, maent wedi esblygu o arysgrifau syml mewn llyfrau a oedd yn gyffredin yn Ewrop yn yr Oesoedd Canol, pan ddaeth amryw ffurfiau eraill ar "lyfrgellyddiaeth" yn gyffredin (fel defnyddio marciau dosbarth, rhifau galw, neu nodau silff ).

Mae'r enghreifftiau cynharaf rydym yn gwybod amdanynt o blatiau llyfrau printiedig mewn Almaeneg, ac maent yn dyddio o'r 15g. Un o'r rhai mwyaf adnabyddus yw torlun pren bach lliw sy'n dangos tarian yn cael ei dal gan angel, a gafodd ei gludo i lyfrau a gyflwynwyd i fynachlog Carthwsaidd Buxheim gan y Brawd Hildebrand Brandenburg o Biberach, o gwmpas y flwyddyn 1480. Mae'r torlun pren, sy'n debyg i ddelweddau a welir mewn rhai hen lawysgrifau, wedi'i beintio â llaw. Mae enghraifft o'r plât llyfr hwn ar gael yn Archifau Farber o Brifysgol Brandeis.

Gwyddys bod Albrecht Dürer wedi ysgythru o leiaf chwe phlât (rhai eithaf mawr) rhwng 1503 a 1516, a'i fod wedi darparu dyluniadau ar gyfer nifer o rai eraill. Mae platiau nodedig yn cael eu priodoli i Lucas Cranach ac i Hans Holbein, ac i Little Masters (Meistr y fformat bach — y Behams, Virgil Solis, Matthias Zundt, Jost Amman, Saldorfer, Georg Hupschmann ac eraill). Mae dylanwad y drafftiwr hwn ar arddulliau addurnol yr Almaen wedi cael ei deimlo drwy ganrifoedd dilynol hyd heddiw, er gwaethaf dylanwad ffasiynau Eidalaidd a Ffrengig yn ystod yr 17eg a'r 18g, a'r ymdrech nodedig i fod yn wreiddioldeb ymhlith y dylunwyr modern. Ymddengys nad yw arddull addurnedig a chymhleth yr Almaen wedi effeithio ar wledydd cyfagos, ond gan ei bod yn ddiamau mai oddi yno y lledaenodd y ffasiwn o greu platiau llyfrau addurniadol, mae hanes y platiau llyfrau Almaenig yn parhau i fod o ddiddordeb mawr i bawb sydd â diddordeb yn eu datblygiad.

Yn Ffrainc, y plât llyfr hynaf a ddarganfuwyd hyd yma yw un Jean Bertaud de la Tour-Blanche, o'r flwyddyn 1529. Daw'r Iseldiroedd nesaf gyda phlât Anna van der Aa, sy'n dyddio yn ôl i 1597; yna'r Eidal gydag un o'r flwyddyn 1622. Yr enghraifft Americanaidd gynharaf yw label printiedig plaen Stephen Daye, argraffydd o Massachusetts a argraffodd Lyfr Salmau Bay yn 1642.