Cirgistan

Cirgistan

Gweriniaeth Kyrgyz Кыргыз Республикасы (Cirgiseg) Кыргызская Республика (Rwsieg)
Arwyddair	Gwerddon ar y Ffordd y Sidan Ysblennydd
Math	gwladwriaeth sofran, gwlad dirgaeedig, gweriniaeth, gwlad
Prifddinas	Bishkek
Poblogaeth	6,694,200
Sefydlwyd	31 Awst 1991 (Datganiad o Annibyniaeth oddi wrth USSR)
Anthem	Anthem Genedlaethol Gweriniaeth Kyrgyz
Pennaeth llywodraeth	Akylbek Japarov
Cylchfa amser	UTC+06:00
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Rwseg, Cirgiseg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Canolbarth Asia
Gwlad	Cirgistan
Arwynebedd	199,951 km²
Yn ffinio gyda	Gweriniaeth Pobl Tsieina, Casachstan, Tajicistan, Wsbecistan
Cyfesurynnau	41°N 75°E
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredol	Cabinet Gweinidogion Cirgistan
Corff deddfwriaethol	Y Cyngor Goruchaf
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Cirgistan
Pennaeth y wladwriaeth	Sadyr Zhaparov
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Cirgistan
Pennaeth y Llywodraeth	Akylbek Japarov
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$8,741 million, $10,931 million
Arian	Kyrgyz som
Cyfartaledd plant	3.2
Mynegai Datblygiad Dynol	0.692
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Gwlad dirgaeedig yn nwyrain Canolbarth Asia, sy'n gorwedd ym mynyddoedd Tian Shan a Pamir, yw Cirgistan, yn swyddogol Gweriniaeth Cirgistan, Bishkek yw'r brifddinas a'r ddinas fwyaf. Mae Cyrgistan yn ffinio â Kazakhstan i'r gogledd, Wsbecistan i'r gorllewin, Tajicistan i'r de, a Tsieina i'r dwyrain a'r de-ddwyrain. Cirgisiaid ethnig yw'r mwyafrif o dros 7 miliwn o bobl y wlad, ac yc ychydig o Wsbeciaid a Rwsiaid. Cyn 1991 roedd yn rhan o'r hen Undeb Sofietaidd. Bishkek yw'r brifddinas.

Dros y milenia, cafodd Cyrgistan nifer o ddiwylliannau ac ymerodraethau gwahanol. Er ei bod wedi'i hynysu'n ddaearyddol gan dir mynyddig, mae Cyrgistan wedi bod ar groesffordd sawl gwareiddiad gwych gan ei bod ar Ffordd y Sidan ynghyd â llwybrau masnachol eraill. Casgliad o lwythi oedd y wlad ar y cychwyn, fel bron pob gwlad arall, ond fe'i meddiannwyd ar adegau gan dra-arglwyddiaeth fwy, er enghraifft y nomadiaid Tyrcig, sy'n olrhain eu hachau i lawer o wladwrieithau Tyrcaidd. Fe'i sefydlwyd gyntaf fel y Kyrgyz Khagan Yenisei. Yn ddiweddarach, yn y 13g, gorchfygwyd Cyrgistan gan Ymerodraeth y Mongol gan sawl llinach Mongolaidd; adenillodd annibyniaeth, ond fe'i goresgynwyd yn ddiweddarach gan y Dzungar Khanat, hefyd o darddiad Mongolaidd.

Ar ôl hil-laddiad y Dzhungariaid, daeth Kyrgyz a Kipchaks yn rhan o Kokand Khanat ac yn 1876, daeth Cyrgistan yn rhan o Ymerodraeth Rwsia. Ym 1936, ffurfiwyd Gweriniaeth Sofietaidd Sofietaidd Kirghiz a fwriadwyd yn weriniaeth gyfansoddol o fewn yr Undeb Sofietaidd.

Yn dilyn diwygiadau democrataidd Mikhail Gorbachev yn yr Undeb Sofietaidd, yn 1990 etholwyd yr ymgeisydd o blaid annibyniaeth Askar Akayev yn arlywydd. Ar 31 Awst 1991, datganodd Cyrgistan annibyniaeth o'r Undeb Sofietaidd a sefydlwyd llywodraeth ddemocrataidd. Enillodd Cyrgistan sofraniaeth fel cenedl-wladwriaeth ar ôl i'r Undeb Sofietaidd chwalu ym 1991.

Mynyddoedd Tian Shan yn Nwyrain Cyrgistan

Yn dilyn annibyniaeth, roedd Cyrgistan yn swyddogol yn weriniaeth arlywyddol unedol. Wedi'r Chwyldro Tiwlip daeth yn weriniaeth seneddol unedol; fodd bynnag, dros amser datblygodd arlywyddiaeth gweithredol a chafodd y wlad ei llywodraethu fel gweriniaeth lled-arlywyddol cyn dychwelyd i system arlywyddol yn 2021. Drwy gydol ei bodolaeth bu gwrthdaro ethnig, a gwelwyd gwrthryfeloedd, ac yn debyg i Lywodraeth y DU gwelwyd trafferthion economaidd, llywodraethau crog a thros dro a gwrthdaro gwleidyddol.

Mae Cyrgistan yn aelod o Gymanwlad y Gwladwriaethau Annibynnol, yr Undeb Economaidd Ewrasiaidd, y Sefydliad Cytundeb Cyd-Ddiogelwch, Sefydliad Cydweithredu Shanghai, y Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd, Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad Ewropeaidd, Sefydliad Gwladwriaethau Twrciaidd, y gymuned Türksoy yn y Cenhedloedd Unedig. Mae'n wlad sy'n datblygu ac yn safle 117 yn y Mynegai Datblygiad Dynol, a hi yw'r ail wlad dlotaf yng Nghanolbarth Asia ar ôl Tajikistan gyfagos. Mae economi trosiannol y wlad yn ddibynnol iawn ar aur, glo ac wraniwm.

Geirdarddiad

Cerflun o Manas yn Bishkek

Mae'r haul 40-pelydr ar faner Cirgistan yn gyfeirio at y pedwar-deg llwyth a darlun o goron bren o fewn yr haul.

Hinsawdd

Crefydd yn Cyrgistan yn 2017
Islam			90%
Cristnogaeth			7%
Arall			3%

Mae'r hinsawdd yn amrywio o fewn ei rhanbarthau gyda Chwm Fergana (ar dir isel yn y de-orllewin) yn is-drofannol ac yn hynod o boeth yn yr haf, gyda thymheredd yn cyrraedd 40 °C (104 °F). Mae godre mynyddoedd y gogledd yn dymherus ac mae'r Tian Shan yn amrywio o hinsawdd gyfandirol sych i hinsawdd begynol, yn dibynnu ar y drychiad (uchter). Yn yr ardaloedd oeraf, mae tymheredd y gaeaf yn disgyn o dan y rhewbwynt am tua 40 diwrnod, a cheir rhai ardaloedd sy'n anialwch yn profi cwymp eira cyson yn ystod y cyfnod hwn. Yn y mannau isel mae'r tymheredd yn amrywio o tua −6 °C (21 °F) yn Ionawr hyd at 24 °C (75 °F) yng Ngorffennaf.

Gwleidyddiaeth

System wleidyddol

Adeilad y Cyngor Goruchaf yn Bishkek, tŷ y senedd un siambr

Diffinir ffurf y llywodraeth yng Nghyfansoddiad 1993: gweriniaeth un siambr ddemocrataidd. Mae'r gangen weithredol yn cynnwys arlywydd a phrif weinidog. Ar hyn o bryd (2024) mae'r senedd yn un siambr. Mae'r gangen farnwrol yn cynnwys y goruchaf lys, llysoedd lleol a phrif erlynydd.

Ym Mawrth 2002, yn ardal ddeheuol Aksy, saethwyd yn farw pump o bobl a oedd yn protestio yn erbyn arestio un o wleidyddion yr wrthblaid gan yr heddlu, gan sbarduno protestiadau ledled y wlad. Sefydlodd yr Arlywydd Askar Akayev broses ddiwygio cyfansoddiadol a oedd i ddechrau a oedd yn cynnwys cynrychiolwyr o'r llywodraeth, cynrychiolwyr sifil a chymdeithasol mewn deialog agored, gan arwain at refferendwm yn Chwefror 2003.

Arweiniodd y diwygiadau i'r cyfansoddiad a gymeradwywyd gan y refferendwm at reolaeth gryfach gan yr arlywydd a gwanhau'r senedd a'r Llys Cyfansoddiadol. Cynhaliwyd etholiadau seneddol ar gyfer deddfwrfa un siambr newydd â 75 sedd ar 27 Chwefror a 13 Mawrth 2005, ond ystyriwyd gan lawer fod yr etholiadau'n llwgr. Arweiniodd y protestiadau a ddilynodd at goup d'état ddi-waed ar 24 Mawrth 2005, ac wedi hynny ffodd Akayev o'r wlad gyda'i deulu a chafodd ei ddisodli gan yr arlywydd dros dro Kurmanbek Bakiyev.

Ar 10 Gorffennaf 2005, enillodd yr arlywydd dros dro Bakiyev yr etholiad arlywyddol mewn tirlithriad etholiadol, pan gafodd 88.9% o'r bleidlais, a chafodd ei urddo ar 14 Awst. Fodd bynnag, lleihaodd y gefnogaeth gychwynnol gan y cyhoedd i'r weinyddiaeth newydd yn sylweddol yn y misoedd dilynol o ganlyniad i'w hanallu i ddatrys y problemau llygredd. Digwyddodd protestiadau ar raddfa fawr yn erbyn yr arlywydd Bakiyev yn Bishkek yn Ebrill a Thachwedd 2006, gydag arweinwyr y gwrthbleidiau’n cyhuddo’r arlywydd o fethu â chyflawni ei addewidion etholiadol i ddiwygio Cyfansoddiad y wlad a throsglwyddo llawer o’i bwerau arlywyddol i’r senedd.

Mae Cyrgistan yn aelod o'r Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop (OSCE), cynghrair o 57 o wledydd sydd wedi ymrwymo i heddwch, tryloywder, a diogelu hawliau dynol yn Ewrasia. Fel gwladwriaeth sy'n cymryd rhan yn OSCE, mae ymrwymiadau rhyngwladol Cyrgistan yn destun monitro o dan fandad Comisiwn Helsinki UDA.

Mae Cyrgistan ymhlith yr hanner cant o wledydd yn y byd sydd â'r lefel canfyddedig uchaf o lygredd. Ar y Mynegai Canfyddiad Llygredd 2016 mae Cyrgistan wedi derbyn sgor o 28 ar raddfa o 0 (mwyaf llygredig) i 100 (lleiaf llygredig).

Yn Ionawr 2021, etholwyd Sadyr Japarov yn arlywydd newydd ar ôl ennill yr etholiad arlywyddol o ganlyniad i dirlithriad.

Yn Ebrill 2021, cymeradwyodd mwyafrif y pleidleiswyr mewn refferendwm Gyfansoddiad newydd a oedd yn rhoi pwerau newydd a chryfach i’r arlywydd.

Milwrol

Milwyr Kyrgyz yn cynnal ymarferion chwilio am ffrwydron

Ffurfiwyd lluoedd arfog Cyrgistan ar ôl cwymp yr Undeb Sofietaidd ac maent yn cynnwys y Lluoedd Tir, y Lluoedd Awyr, y milwyr mewnol, y Gwarchodlu Cenedlaethol, a'r gwarchodlu ffiniau. Mae'r fyddin yn gweithio gyda Lluoedd Arfog yr Unol Daleithiau, a brydlesodd gyfleuster o'r enw'r Canolfan Cludiant Manas ym Maes Awyr Rhyngwladol Manas ger Bishkek tan fis Mehefin 2014. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r lluoedd arfog wedi dechrau datblygu cysylltiadau agos â Rwsia gan gynnwys arwyddo cytundebau moderneiddio gwerth $1.1bn a chymryd rhan mewn mwy o ymarferion gyda milwyr Rwsiaidd. Mae'r Asiantaeth Diogelwch Cenedlaethol yn gweithio gyda'r fyddin ac yn cyflawni dibenion cudd. Mae'n goruchwylio uned lluoedd arbennig gwrthderfysgaeth elitaidd o'r enw "Alffa", yr un enw a ddefnyddir gan wledydd cyn-Sofietaidd eraill, gan gynnwys Rwsia ac Uzbekistan. Mae'r heddlu'n cael eu rheoli gan y Weinyddiaeth Materion Mewnol, ynghyd â'r gwarchodwr ffiniau.

Hawliau dynol

Cafodd yr actifydd a'r newyddiadurwr o Cyrgistani Azimzhan Askarov ei ddedfrydu i oes yn y carchar yn 2010 a chadarnhawyd hynny ar 24 Ionawr 2017 gan lys yn Kyrgyz.

Yn Chwefror 2024, gorchmynnwyd i'r sefydliad ymchwiliol annibynnol Kloop, i gau gan lysoedd Kyrgyz. Denodd y symudiad hwn feirniadaeth lem o fewn y wlad a thramor.

Economi

Mae Banc Cenedlaethol Gweriniaeth Kyrgyz yn gwasanaethu fel banc canolog Cyrgistan.

Kyrgyzstan oedd y nawfed wlad dlotaf yn yr hen Undeb Sofietaidd, a heddiw hi yw'r ail wlad dlotaf yng Nghanolbarth Asia ar ôl Tajicistan. Mae 22.4% o boblogaeth y wlad yn byw o dan y llinell dlodi. Gellir cymharu hyn gada dros 21% yng Nghyymru yn 2022.

Mae'r wlad yn derbyn cefnogaeth benthycwyr mawr y Gorllewin, gan gynnwys y Gronfa Ariannol Ryngwladol (IMF), Banc y Byd a Banc Datblygu Asiaidd, ond araf yw twf ei heconomi.

Mae amaethyddiaeth yn sector pwysig o'r economi yn Cyrgistan. Yn 2002, roedd amaethyddiaeth yn cyfrif am 35.6% o CMC a thua hanner cyflogaeth. Mae tir Cyrgistan yn fynyddig, sy'n darparu ar gyfer magu gwartheg a defaid a'u his-gynnyrch: gwlân, cig a llaeth. Mae'r prif gnydau'n cynnwys gwenith, betys siwgr, tatws, cotwm, tybaco, llysiau a ffrwythau.

Gan fod prisiau amaethgemegau a phetroliwm a fewnforir mor uchel, mae llawer o ffermio’n cael ei wneud â llaw a gyda cheffylau, fel yr oedd genedlaethau’n ôl yng Nghymru. Mae prosesu amaethyddol yn elfen allweddol o'r economi ddiwydiannol yn ogystal ag un o'r sectorau mwyaf deniadol ar gyfer buddsoddiad gan gwmniau tramor.

Mae Cyrgistan yn gyfoethog mewn adnoddau mwynol ac mae ganddi gronfeydd bychan o betroliwm a nwy naturiol; mae hefyd yn mewnforio petrolewm a nwy. Ymhlith cronfeydd mwynau'r wlad mae dyddodion sylweddol o lo, aur, wraniwm, antimoni, a metelau gwerthfawr eraill. Mae meteleg yn ddiwydiant pwysig, ac yn 2024 roedd y llywodraeth yn ceisio denu buddsoddiad tramor yn y maes hwn. Mae adnoddau dŵr helaeth y wlad a thir mynyddig yn ei galluogi i gynhyrchu ac allforio llawer iawn o ynni trydan o ddŵr.

Bazar yn Osh

Diwylliant

Traddodiadau

Manaschi o Kyrgyz yn perfformio rhan o'r Epic Manas mewn gwersyll yurt yn Karakol

Cerddorion yn chwarae cerddoriaeth Kyrgyz traddodiadol

• Manas, cerdd epig; mae'r plot yn troi o gwmpas cyfres o ddigwyddiadau sy'n cyd-fynd â hanes y rhanbarth yn y 9g, yn bennaf y rhyngweithio rhwng y Kyrgyz a phobl Tyrcig a'r Tsieineaid.
• Komuz, liwt tri llinyn
• Tush kyiz, croglenni wal mawr, wedi'u brodio'n gywrain
• Carpedi Shyrdak ac Ala-kiyiz, a gynhyrchwyd gan y broses o ffeltio, a ddefnyddir ar gyfer iwrts (yurts). Wedi'i arysgrifio yn 2012 ar Restr UNESCO o Dreftadaeth Ddiwylliannol Anniriaethol sydd Angen eu Diogelu ar Frys.
• Tecstilau eraill, yn enwedig rhai wedi'u gwneud o ffelt
• Ala kachuu, "herwgipio briodferch", ffurf draddodiadol o briodas yn Cyrgistan
• Hebogyddiaeth
• Dawnsfeydd amrywiol

Mae'r traddodiad o herwgipio priodferch yn dal i gael ei ymarfer, er ei fod yn anghyfreithlon. Erbyn hyn, mae'n ddadleuol a yw herwgipio priodferch yn draddodiadol mewn gwirionedd. Gall peth o'r dryswch ddeillio o'r ffaith bod priodasau a drefnwyd gan rieni yn draddodiadol, ac un o'r ffyrdd o ddianc rhag priodas o'r math hwn oedd trefnu "herwgipio" cydsyniol.

Marchogaeth

Ulak Tartysh

Mae'r chwaraeon cenedlaethol traddodiadol yn adlewyrchu pwysigrwydd marchogaeth yn niwylliant Kyrgyz.

Yn boblogaidd iawn, fel yng Nghanolbarth Asia gyfan, mae Ulak Tartysh, gêm tîm sydd rhywle rhwng polo a rygbi lle mae dau dîm o feicwyr yn ymgodymu am feddiant ar garcas gafr heb ei ben, y maent yn ceisio'i gyflawni ar draws gôl yr wrthblaid neu i mewn i gol yr wrthblaid: sef twb mawr neu gylch wedi'i farcio ar y ddaear.

Meysydd awyr

Maes Awyr Rhyngwladol Manas

Statws cwmni hedfan wedi'i wahardd

Mae Cyrgistan yn ymddangos ar restr yr Undeb Ewropeaidd o wledydd gwaharddedig ar gyfer cwmnïau hedfan. Mae hyn yn golygu na all unrhyw gwmni hedfan sydd wedi'i gofrestru yn Cyrgistan weithredu o fewn yr Undeb Ewropeaidd, oherwydd safonau diogelwch sy'n methu â chwrdd â rheoliadau Ewropeaidd.