Chalcogen

Chalcogen

Enghraifft o'r canlynol	Grŵp yn y tabl cyfnodol, main group
Math	elfen gemegol
Rhan o	tabl cyfnodol, p-block
Rhagflaenwyd gan	Elfen Grŵp 15
Olynwyd gan	Halogen
Yn cynnwys	elfen gemegol, ocsigen, sylffwr, seleniwm, telwriwm, poloniwm, Lifermoriwm
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Grŵp →	16
↓ Cyfnod
2	8 O
3	16 S
4	34 Se
5	52 Te
6	84 Po
7	116 Uuh

Grŵp o un-ar-bymtheg elfen yn y tabl cyfnodol ydy Grŵp 16, neu'r grŵp calcogen ac weithiau fe'i gelwir "y grŵp ocsigen". Yr hen enw arnynt oedd grŵp VIB neu VIA. Yn nhrefn safonnol IUPAC mae grŵp 16 yn cynnwys: ocsigen (O), swlffwr (S), seleniwm (Se), telwriwm (Te), yr elfen ymbelydrol poloniwm (Po), a'r elfen synthetig ununhecsiwm (Uuh).

Mae ocsigen, swlffwr a soleniwm yn anfetelau a telwriwm a pholoniwm yn feteloid ac ununhecsiwm yn fetel tlawd.

Anaml iawn, fodd bynnag, y disgrifir ocsigen fel aelod o'r teulu hwn.

Nodweddion

Mae patrwm yr electronnau rhwng aelodau unigol y teulu yn debyg iawn i'w gilydd, yn enwedig ar du allan y gragen, ac oherwydd hyn mae eu hymddygiad cemegol yn debyg i'w gilydd:

Z	Elfen	Nifer yr electronnau
8	ocsigen	2, 6
16	swlffwr	2, 8, 6
34	seleniwm	2, 8, 18, 6
52	telwriwm	2, 8, 18, 18, 6
84	poloniwm	2, 8, 18, 32, 18, 6
116	ununhecsiwm	2, 8, 18, 32, 32, 18, 6

Anfetelau ydy ocsigen a swlffwr. Metaloid ydy seleniwm, telwriwm a poloniwm; fodd bynnag, yn eu ffurfiau elfennol, gelwir telwriwm a seleniwm yn fetel.

Mae'r calcogennau metalig i'w cael yn naturiol drwy'r byd e.e. mwyn haearn ydy pyreit (FeS₂)

Allwedd o'r tabl ar y dde:

Anfetalau	Metaloidau	Metalau eraill	Mae'r rhif atomig mewn coch yn nwyon	Mae'r rhif atomig mewn du yn solidau	Mae blwch gydag ymyl trwchus yn cynnwys elfennau primordaidd sy'n hŷn na'r Ddaear	Mae blychau gydag ymyl toredig yn cynnwys elfennau ymbelydrol sy'n dadfeilio	Mae blychau gydag ymyl o ddotiau yn cynnwys elfennau synthetig ymbelydrol.

Yr enw

Daw'r enw o ddau air Groegaidd: χαλκος (chalkos) sy'n golygu "copr" a γενεσ (genes) sy'n golygu geni neu "creu". Fe'i defnyddiwyd am y tro cyntaf yn 1930 gan Wilhelm Biltz o Brifysgol Hanover wedi i Werner Fischer fathu'r gair. Yn anffodus dydy aelodau'r grŵp yma ddim yn creu copr; ond maen nhw'n creu mwynau (Saesneg: ore forming). Cysylltwyd y gair Groeg "chalkos" efo unrhyw gerrig a oedd yn cynnwys metel.