نورەدین زەنگی

نورەدین
ئەمیر
ئەمیری حەلەب
فەرمانڕەوایی	1146 – 15 May 1174
پێشوو	عیمادەدین زەنگی
جێگر	سەڵاحەدین ئەیوبی
ئەمیری دیمەشق
ماوەی دەسەڵات	1154 – 15 May 1174
پێشوو	موجیرودین ئەبەق
جێگر	سەڵاحەدین
ھاوسەر	عیسمەتودین خاتوون
منداڵ(ەکان)	سەڵاحەدین
ناوی شاھانە مەلیکی عادل نورەدین زەنگی
خانەدان	دەوڵەتی زەنگی
باوک	عیمادەین زەنگی
لەدایکبوون	1118
مردن	15 May 1174 (aged 56) دیمەشق، دەوڵەتی سەلجوقی
ناشتن	مەدرەسەی نورەدین، دیمەشق، سووریا
ئایین	ئیسلام، سوونە

نورەدین محموود زەنگی (نور الدین محمود زنگی ; شوباتی ١١١٨ – ١٥ی ئایاری ١١٧٤)، کە بە شێوەیەکی گشتی بە نورەدین (بە واتای 'ڕووناکی ئیمان' بە زمانی عەرەبی) ناسراوە، ئەندامێکی تورکمانی شانشینی زەنگید بووە، کە فەرمانڕەوایی پارێزگای سووریا (Shām)ی ئیمپراتۆرییەتی سەلجوقی کردووە. لە ساڵی ١١٤٦ تا ١١٧٤ حوکمڕانی کردووە. وەک کەسایەتییەکی گرنگی جەنگی خاچپەرستی دووەم سەیر دەکرێت.

شەڕ دژی خاچپەرستان

نورەدین کوڕی دووەمی عیمادەدین زەنگی بوو کە ئەتابەگی تورکمانی حەلەب و موسڵ بوو، کە دوژمنێکی دڵسۆزی بوونی خاچپەرستان بوو لە سوریا. دوای تیرۆرکردنی باوکی لە ساڵی ١١٤٦، نورەدین و برا گەورەکەی سەیفددین غازی یەکەم شانشینی نێوان خۆیان دابەشکرد، نورەدین حوکمڕانی حەلەبی کرد و سەیفەدین غازی خۆی لە موسڵ دامەزراند. سنووری نێوان ئەو دوو شانشینییە نوێیە بەھۆی ڕووباری خابورەوە دروست بووە. نزیکەی ھەر کە دەستی بە حوکمڕانی کرد، نورەدین ھێرشی کردە سەر میرنشینی ئەنتیکە و دەستی بەسەر چەندین قەڵادا گرت لە باکووری سووریا، لە ھەمان کاتدا ھەوڵێکی یۆسێلین دووەمی بۆ وەرگرتنەوەی پارێزگای ئێدێسا شکست پێھێنا، کە پێشتر… لەلایەن زەنگی لە ساڵی ١١٤٤ داگیرکرا. لە ساڵی ١١٤٦، دوای ھەوڵی فرانکییەکان بۆ داگیرکردنەوەی ئێدێسا، نورەدین دانیشتووانی مەسیحی ئەرمەنی ناوخۆیی شارەکەی کۆمەڵکوژ کرد و قەڵاکانی لەناوبرد، وەک سزایەک بۆ یارمەتیدانی جۆسێلین لەم ھەوڵەدا. ژن و منداڵانی ئێدێسا بە کۆیلە بوون.

شەڕی ئێدێسا لە ساڵی ١١٤٦، لەلایەن ڕیچارد دی مۆنتباستۆن (١٣٣٧)، کتێبخانەی نیشتمانی فەرەنسا

نورەدین ھەوڵیدا ھاوپەیمانی لەگەڵ دراوسێ موسڵمانەکانی لە باکووری عێراق و سووریا بکات بەمەبەستی بەھێزکردنی بەرەی موسڵمانان لەدژی دوژمنە خاچپەرستەکانیان. لە ساڵی ١١٤٧دا پەیماننامەیەکی دوولایەنەی لەگەڵ موعین دین ئونور، حاکمی دیمەشق واژوو کرد. لە چوارچێوەی ئەم ڕێکەوتنەدا، ھەروەھا ھاوسەرگیری لەگەڵ کچی موعیندین عیسمەت خاتوون کردووە. موعین دین و نورەدین پێکەوە شارەکانی بۆسرە و سەلخادیان گەمارۆدا، کە لەلایەن وەسیلەیەکی یاخیبووی موعین دین بە ناوی ئاڵتوونتاشەوە گیرابوو، بەڵام موعین دین ھەمیشە گومانی لە نور ھەبوو مەبەستی ئەد-دین و نەیدەویست ھاوپەیمانە خاچپەرستەکانی پێشووی لە قودس توڕە بکات، کە یارمەتیدەر بوون لە بەرگریکردن لە دیمەشق لە دژی زەنگی. بۆ دڵنیاکردنەوەی موعین دین، نورەدین مانەوەی خۆی لە دیمەشق کەمکردەوە و لەبری ئەوە ڕووی بەرەو میرنشینی ئەنقەیا کرد، لەوێ توانی دەست بەسەر ئارتا و کەفەر لاتا و بەسارفوت و بارادا بگرێت.

سەرکەوتنی نورەدین لە شەڕی ئیناب، ساڵی ١١٤٩. وێناکردن لە Passages d'outremer, نز. 1490 .

لە ساڵی ١١٤٨ جەنگی خاچپەرستی دووەم گەیشتە سووریا بە سەرۆکایەتی لویسی حەوتەمی فەرەنسا و کۆنرادی سێیەمی ئەڵمانیا؛ بەڵام سەرکەوتنەکانی نورەدین و دۆڕانەکانی خاچپەرستان لە ئاسیای بچووک، چاکبوونەوەی ئێدێسا – ئامانجی سەرەتایی خۆیان – بە کردەوە مەحاڵ کردبوو. بە سەرنجدان بەوەی کە حەلەب لە قودسەوە زۆر دوور بوو بۆ ھێرشکردن و دیمەشق کە بەم دوایییە ھاوپەیمانی شانشینی قودس بوو لە دژی زەنگی، لەگەڵ نورەدین ھاوپەیمانی کردبوو، خاچپەرستان بڕیاریان دا ھێرش بکەنە سەر دیمەشق، کە داگیرکردنی ئەو وڵاتە ڕێگری دەکات لە… تێکەڵبوونی دوژمنانی قودس. موعین دین ھەڕەشەی ئەوەی کرد کە ئەگەر نەتوانێت بەرگری لێبکات، شارەکە ڕادەستی نورەدین دەکات، بەڵام گەمارۆی خاچپەرستان دوای تەنھا چوار ڕۆژ داڕما.

نورەدین سوودی لە شکستی جەنگی خاچپەرستان وەرگرت بۆ ئەوەی ھێرشێکی دیکەی بۆ سەر ئەنتیکە ئامادە بکات. لە ساڵی ١١٤٩ ھێرشێکی کردە سەر ئەو خاکانەی کە قەڵای حەریم زاڵ بوو بەسەریاندا، کە دەکەوێتە کەناری ڕۆژھەڵاتی ئۆرۆنتێس، دوای ئەوە قەڵای ئینابی گەمارۆدا. شازادەی ئەنتیکە، ڕیمۆندی پۆیتیێرس، بە خێرایی یارمەتی قەڵا گەمارۆدراوەکەی دا. سوپای موسڵمانان سوپای خاچپەرستانی لە شەڕی ئیناب لەناوبرد، لەو شەڕەدا ڕیمۆند کوژرا، جگە لەوەش سەری ڕیمۆند ڕەوانەی نورەدین کرا، کە لەگەڵیدا ڕەوانەی خەلیفە موقتەفی لە بەغداد. نورەدین بە درێژایی ڕێگاکە تا کەناراوەکان ڕێپێوانێکی کرد و بە حەمامکردنی ڕەمزی لە دەریای ناوەڕاستدا باڵادەستی خۆی بەسەر سووریادا دەربڕی؛ بەڵام ھێرشی نەکردە سەر خودی ئەنتیکە؛ ئەو ڕازی بوو بە گرتنی ھەموو خاکی ئەنتیۆکین لە ڕۆژھەڵاتی ئۆرۆنتس و بەجێھێشتنی ویلایەتی ڕومپ لە دەوروبەری شارەکە، کە لە ھەر حاڵەتێکدا زۆری نەخایاند کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین. لە ساڵی ١١٥٠ بۆ دواجار شکستی بە جۆسێلین دووەم ھێنا، دوای ئەوەی ھاوپەیمانی لەگەڵ سوڵتانی سەلجوکی ڕوم، مەسعوود (کە کچەکەیشی ھاوسەرگیری کردووە). جۆسلین کوێر بوو و لە ساڵی ١١٥٩ لە زیندانەکەی خۆی لە شاری حەلەب کۆچی دوایی کرد. لە شەڕی عەینتابدا نورەدین ھەوڵیدا بەڵام نەیتوانی ڕێگری بکات لە چۆڵکردنی پاشا باڵدوینی سێیەمی قودس بۆ چۆڵکردنی دانیشتووانی مەسیحییە لاتینییەکانی توربێسێل. لە ساڵی ١١٥٢، نورەدین تۆرتۆسای گرت و سووتاند، بۆ ماوەیەکی کورت شارۆچکەکەی داگیرکرد.

یەکخستنی سەڵتەنەت

قوتب دین مەودود برای نورەدین، لە ساڵانی ١١٤٩ تا ١١٧٠ ھاوکات لە ناوچەی موسڵ حوکمڕانی کردووە. دراوێک کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٥٥٦ی کۆچی (١١٦٠–١١٦١ی زایینی).

خەونی نورەدین بوو کە ھێزە جۆراوجۆرەکانی موسڵمان لە نێوان فورات و نیل یەکبخات بۆ ئەوەی بەرەیەکی ھاوبەش لە دژی خاچپەرستان دروست بکات. لە ساڵی ١١٤٩ سەیفەدین غازی کۆچی دوایی کرد و برایەکی بچووک بە ناوی قوتبودین مەودود شوێنی گرتەوە. قوتب دین نورەدینی بە سەروەری مووسڵ ناساند، بەجۆرێک شارە گەورەکانی مووسڵ و حەلەب لەژێر یەک پیاودا یەکگرتبوون. دیمەشق تەنھا شتێک بوو کە وەک بەربەستێک لەبەردەم یەکگرتنی سووریادا مابووەوە.

دوای شکستی جەنگی خاچپەرستی دووەم، موعین دین پەیمانی خۆی لەگەڵ خاچپەرستان نوێ کردبووەوە و دوای مردنی لە ساڵی ١١٤٩ موجیر دین عەباق جێنشینی ھەمان سیاسەتی پەیڕەو کرد. لە ساڵانی ١١٥٠ و ١١٥١دا نورەدین شارەکەی گەمارۆدا، بەڵام ھەرجارە پاشەکشەی دەکرد و ھیچ سەرکەوتنێکی نەبوو، جگە لە دانپێدانانی بەتاڵی بە سەروەری خۆی. کاتێک عەسقەلان لە ساڵی ١١٥٣ لەلایەن خاچپەرستەکانەوە گیرا، موجیردین قەدەغەکردنی گەشتکردن بەناو خاکەکەیدا لە نورەدین؛ بەڵام موجیردین فەرمانڕەوایەکی لاوازتر بوو لە حاکمی پێش خۆی و ھەروەھا ڕازی بوو کە ساڵانە باجێک بداتە خاچپەرستان لە بەرامبەر پاراستنیان. پەرەسەندنی لاوازی دیمەشق لە سەردەمی موجیردین ڕێگەی بە نورەدین دا کە لە ساڵی ١١٥٤دا بیڕووخێنێت، بە یارمەتیدانیشتووانی شارەکە. دیمەشق لکێنرا بە خاکی زەنگد و ھەموو سووریا لەژێر دەسەڵاتی نورەدین یەکگرتوو بوو، لە ئەدێسا لە باکوورەوە تا ھاوران لە باشوور. نورەدین لە سەرکەوتنەکەیدا بەخشندە بوو، و ڕێگەی بە عەباق دا بە موڵکەکەیەوە ھەڵبێت، دواتر لە دەوروبەری حومسدا فیفدۆمی پێبەخشی. وریا بوو یەکسەر ھێرش نەکاتە سەر قودس، تەنانەت بەردەوام بوو لە ناردنی ئەو باجە ساڵانەیەی کە موجیر دین دامەزراندبوو؛ لەم نێوەندەدا بۆ ماوەیەکی کورت پەیوەندی بە کاروباری باکووری مووسڵەوە کرد، کە ناکۆکییەکی جێنشینی لە سوڵتانییەتی ڕوم ھەڕەشەی لە ئێدێسا و شارەکانی دیکە کرد.

لە ساڵی ١١٥٧ نورەدین لە قەڵای خاچپەرستانی بانیاس گەمارۆی نەخۆشخانەی شوڕشگێڕانی دا و سوپای فریاگوزاری لە قودسەوە بە سەرۆکایەتی شا باڵدوینی سێیەم شکاند و مامۆستای گەورەی بێرتراند دی بلانکیفۆرتی گرت؛ بەڵام لەو ساڵەدا نەخۆش کەوت و خاچپەرستان پشوویەکی کورتیان لە ھێرشەکانی پێدرا. لە ساڵی ١١٥٩ ئیمپراتۆری بیزەنتین مانوێلی یەکەم کۆمنینوس گەیشتە ئەنتیکە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی دووپات بکاتەوە و خاچپەرستەکان ھیوایان خواست کە ئەو گەشتێک بۆ سەر حەلەب بنێرێت. بەڵام نورەدین باڵیۆزی نارد و دانوستانی ھاوپەیمانی لەگەڵ ئیمپراتۆر لە دژی سەلجوقەکان کرد، ئەمەش زۆر تووشی ناڕەحەتی خاچپەرستان بوو. نورەدین لەگەڵ دانیمارکییەکانی ڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵ ساڵی دواتر لە ڕۆژھەڵاتەوە ھێرشیان کردە سەر سوڵتانی سەلجوقی کیلیج ئەرسلانی دووەم، لەکاتێکدا مانوێل لە ڕۆژاواوە ھێرشی کردە سەر. دواتر لە ساڵی ١١٦٠، نورەدین شازادەی ئەنتیکە، ڕیناڵدی شاتیلۆنی گرت دوای ھەڵکوتانە سەر شاخەکانی دژە تۆرۆس؛ ڕیناڵد بۆ ماوەی شازدە ساڵی داھاتوو لە دیلدا مایەوە. تا ساڵی ١١٦٢، کە ئەنتیکە لەژێر کۆنترۆڵی ناوەکی بیزەنتیندا بوو و دەوڵەتە خاچپەرستەکان زیاتر لە باشوور بێدەسەڵات بوون بۆ ئەنجامدانی ھیچ ھێرشێکی دیکە بۆ سەر سووریا، نورەدین زیارەتێکی بۆ مەککە کرد. ھەر زوو دوای گەڕانەوەی، ئاگاداری مردنی پاشا باڵدوینی سێیەمی قودس بوو، و لەبەر ڕێزگرتن لە نەیارێکی وەھا ترسناک خۆی لە ھێرشکردنە سەر شانشینی خاچپەرستان بەدوور گرت: ویلیامی تایر ڕاپۆرت دەکات کە نورەدین وتی «پێویستە ھاوسۆزی ئەوان بین لەگەڵ ئەوان.» خەم و بەزەیی بەزەیییان پێ ببەخشە، چونکە شازادەیەکیان لەدەستداوە وەک ئەوەی ئەمڕۆ جیھان خاوەنی نییە”.

داگیرکردنی میسر

دەوڵەتی زەنگید لە سەردەمی زەنگی لە ساڵی ١١٤٥، و فراوانبوونی لە سەردەمی نورەدین زەنگی لە ساڵی ١١٧٤ی زایینی.

نورەدین زەنگی کە بە پۆست پۆشرابوو لە شەڕی سەرکەوتووی حەریم (١١٦٤). "Histoire d'Outremer" (1232-1261) - بی ئێڵ یەتس تۆمپسۆن ئێم ئێس ١٢

وەک چۆن ئێستا ھیچ شتێک نەبوو کە خاچپەرستان بتوانن لە سووریا بیکەن، ناچار بوون چاویان لە باشوور بێت ئەگەر بیانەوێت خاکەکەیان فراوان بکەن. گرتنی عەسقەلان پێشتر سەرکەوتوو بوو لە بڕینی میسر لە سووریا و میسر لە ڕووی سیاسییەوە بەھۆی زنجیرەیەک خەلیفەی فاتیمی زۆر گەنجەوە لاواز بووبوو. تا ساڵی ١١٦٣ خەلیفە عەدیدی گەنج بوو، بەڵام وڵاتەکە لەلایەن وەزیر شاوارەوە بەڕێوەدەبرا. لەو ساڵەدا شاوار لەلایەن درغامەوە ڕووخێنرا؛ ھەر زوو دوای ئەوە، پاشای قودس، ئامالریکی یەکەم، سەرکردایەتی ھێرشێکی کردە سەر میسر، بە بیانووی ئەوەی فاتمییەکان ئەو باجە نادەن کە بەڵێنیان دابوو لە سەردەمی باڵدوینی سێیەمدا بیدەن. ئەم ھەڵمەتە شکستی ھێنا و ناچار بوو بگەڕێتەوە قودس، بەڵام نورەدین وروژاند کە ھەڵمەتێکی تایبەتی خۆی لە دژی خاچپەرستان لە سووریا سەرکردایەتی بکات بۆ ئەوەی سەرنجیان لە میسر دوور بخاتەوە. ھێرشەکەی نورەدین بۆ سەر تەرابلوس سەرکەوتوو نەبوو، بەڵام ھەر زوو لەلایەن شاوەری دەربەدەرەوە سەردانی دەکرێت و داوای لێدەکات سوپایەک بنێرێت و بیگەڕێنێتەوە بۆ وەزیرایەتی. نورەدین نەیدەویست لەشکرەکەی خۆی بۆ بەرگری لە میسر ڕەحم بکات، بەڵام لە ساڵی ١١٦٤ مۆڵەتی داگیرکردنی بە شێرکۆ درا. لە بەرامبەردا دیرگام ھاوپەیمانی لەگەڵ عەمورەیەکان کرد، بەڵام پاشا نەیتوانی لە کاتی خۆیدا خۆی کۆبکاتەوە بۆ ئەوەی ڕزگاری بکات. درغام لە کاتی لەشکرکێشی شێرکۆدا کوژرا و شاوار بە وەزیر گەڕێنرایەوە.

شاوار یەکسەر شێرکۆی دەرکرد و ھاوپەیمانی لەگەڵ عەمورییەکان کرد، کە گەیشتە گەمارۆدانی شێرکۆ لە بیلبێس. شێرکۆ ڕازی بوو میسر بەجێبھێڵێت کاتێک عەمورەیەکان ناچار بوو بگەڕێتەوە ماڵەوە، دوای ئەوەی نورەدین ھێرشی کردە سەر ئەنتیکە و گەمارۆی قەڵای ھارێنچ دا. لەوێدا نورەدین سوپای یەکگرتووی ئەنتیکە و تەرابلوسی شکاند و زۆربەی سەرکردایەتی سوپای خاچپەرستەکانی گرت، لەوانە ڕیمۆندی سێیەم و جۆسێلین سێیەم و بۆھیمۆندی سێیەم و سێ میرنشینی سەرەکی ویلایەتە خاچپەرستەکانی بێ سەرکردە ھێشتەوە؛ بەڵام لە ترسی تۆڵەسەندنەوە لەلایەن بیزەنتینییەکانەوە ڕەتیکردەوە ھێرش بکاتە سەر خودی ئەنتیکە. لەبری ئەوە گەمارۆی بانیای دا و گرت و بۆ ماوەی دوو ساڵی داھاتوو بەردەوام ھەڵیکوتایە سەر سنوورەکانی دەوڵەتە خاچپەرستەکان. لە ساڵی ١١٦٦ دا جارێکی دیکە ژەنەراڵی کورد شێرکۆی نورەدین ڕەوانەی میسر کرایەوە. ئامالریک لە سەرەتای ساڵی ١١٦٧دا بەدوایدا ھات و پەیماننامەیەکی فەرمی لە نێوان عەمورەیەکان و شاواردا دامەزرا، بە پشتیوانی ناوەکی خەلیفە. خاچپەرستان ئەسکەندەریە و قاھیرەیان داگیرکرد و میسریان کردە دەوڵەتێکی لق، بەڵام بەھۆی ناپەسەندبوونی ھاوپەیمانی میسر لەگەڵ خاچپەرستان، شێرکۆ توانی بەبێ خوێنڕشتن ئەسکەندەرییە بگرێت. خاچپەرستان گەمارۆی ئەسکەندەرییەیان دا و برسێتی بە خێرایی ھاتە ئاراوە بەھۆی کەمی کۆگاکانی خۆراک لە شارەکەدا. شیرکووش ھێرشێکی ڕێکخست و ھێڵەکانی دوژمنی شکاند و فەرماندەیی ئەسکەندەرییەی بۆ برازاکەی سەلاحەدین بەجێھێشت. لە ھەمان ساڵدا نورەدین ھەڵیکوتایە سەر پارێزگای تەرابلوس و تێیدا بە شێوەیەکی کاتی قەڵای ئارێیمێ و چاستێل بلان و گیبێلاکاری گرت و دیلێتی ڕیمۆندی سێیەمی قۆستەوە. لە کۆتاییدا عەمورییەکان نەیتوانی میسر بگرێت لەکاتێکدا نورەدین ھێشتا سووریای بەدەستەوە بوو، ناچار بوو بگەڕێتەوە قودس. گەمارۆی ئەسکەندەرییە ھەڵگیرا و ھێزەکانی شیرکوش لە میسریش کشایەوە.

لە ساڵی ١١٦٨ عەمورەیەکان بەدوای ھاوپەیمانییەکدا دەگەڕا لەگەڵ ئیمپراتۆر مانوێل و جارێکی دیکە میسری داگیرکرد. خەلیلی کوڕی شاوار بەس بوو، بە پاڵپشتی خەلیفە ئەدید داوای یارمەتی لە نورەدین و شێرکۆ کرد. لە سەرەتای ساڵی ١١٦٩ شیرکوو گەیشتە لای و جارێکی تر خاچپەرستان ناچار بوون پاشەکشە بکەن. ئەمجارە فەرماندەی نورەدین کۆنترۆڵی تەواوی میسری بەدەستھێنا. شاوەر لە سێدارە درا و شیرکوش وەک وەزیری ئەو خاکە تازە داگیرکراوە دەستنیشان کرا. شیرکووخ لە کۆتایییەکانی ئەو ساڵەدا کۆچی دوایی کرد و سەلاحەدینی کوڕەزای لە شوێنی گرتەوە. دوا لەشکرکێشی بۆ سەر میسر لەلایەن عەمورەیەکان و مانوێلەوە دەستیپێکرد، بەڵام ناڕێکخراو بوو و بێ ئەنجام بوو. سەلاحەدین بەردەوام بوو لە سوێندخواردنی ناوەکی وەفاداری بۆ نورەدین تا کۆچی دوایی لە ساڵی ١١٧٤، بەڵام پەیوەندی نێوانیان تادێت ئاڵۆزتر بوو. سەلاحەدین دوودڵ بوو لەگەڵ نورەدین لەدژی سوپای خاچپەرستان یان ھەڵگرتنەکان، لەچەند بۆنەیەکدا سوپاکانی خۆی کشاندەوە کاتێک ھێزەکانی نورەدین گەیشتن بۆ ھاوکاریکردنی. پێداگری نورەدین لەسەر ئەوەی سەلاحەدین خەلافەتی شیعە ھەڵبوەشێنێتەوە، گرژی و ئاڵۆزی لە نێوانیاندا زیاتر بەرزکردەوە. سەلاحەدین ئامادە نەبوو ئەو کارە بکات چونکە دەسەڵاتی خەلافەت لە میسر سەرچاوەی شەرعییەت بوو بۆ حوکمڕانییەکەی. ترسی لە کاردانەوەی خەڵک ھەبوو، و بە دۆستایەتی و پابەندبوون بە خەلیفە ئەدیدەوە بەسترابوو. سەرەڕای ئەوەش، سەلاحەدین تەسلیمی نورەدین بوو و خەلافەتی فاتمییەکان لە ساڵی ١١٧١دا

مردن و جێنشین

قوبەی کۆمەڵگەی مەدرەسەی نورەدین مەحموود لە دیمەشق (شوێنی ناشتنی)

لەم ماوەیەدا نورەدین لە باکوور سەرقاڵی شەڕ بوو لەگەڵ ئارتوقیدەکان و لە ساڵی ١١٧٠دا ناچار بوو ناکۆکییەک لە نێوان کوڕەزاکانیدا یەکلایی بکاتەوە کاتێک قوتب دین برای مرد. لەگەڵ داگیرکردنی میسر بەناوی ئەوەوە، نورەدین پێیوابوو کە ئامانجی یەکخستنی دەوڵەتە عەرەبییەکانی شام بەدیھێناوە؛ بەڵام لە نزیک کۆتایی ژیانیدا، بەتایبەتی دوای مردنی نەجم دین ئەیوب باوکی سەلاحەدین، نورەدین پێیوابوو چیتر ناتوانێت متمانە بە ھیچ کەسێک بکات لە دەرباری سەلاحەدین بۆ ئەوەی دڵسۆزی ئەو فەرمانڕەوای گەنجە بەرامبەری بپارێزێت. نورەدین دەستی کرد بە ئامادەکارییەکان بۆ داگیرکردنی میسر و لابردنی سەلاحەدین، بەڵام بەھۆی ئاڵۆزییەکانی چەوری پەریتۆنسیلارەوە تا تووشی بوو. لە تەمەنی ٥٦ ساڵیدا لە ١٥ی ئایاری ١١٧٤ لە قەڵای دیمەشق کۆچی دوایی کردووە. سەرەتا لەوێ بە خاک سپێردرا، پێش ئەوەی لە مەدرەسەی نورەدین بە خاک بسپێردرێتەوە. کوڕە گەنجەکەی ساڵح ئیسماعیل بوو بە میراتگری شەرعی و سەلاحەدین خۆی بە وەلی ڕاگەیاند و یەکێتی یاسایی سووریا و میسری لەژێر دەسەڵاتی ساڵحدا پاراست. کاتێک ئەس ساڵح لە تەمەنی ھەژدە ساڵیدا لەناکاو کۆچی دوایی کرد، سەلاحەدین شکستی بە ئیدیعاکارانی تری تەختی پاشایەتی ھێنا و لە ساڵی ١١٨٥دا دەسەڵاتی لە سووریا گرتە دەست، سووریا و میسری یەکگرتوو نەک تەنھا بە ناو، وەک ئەوەی لە سەردەمی نورەدیندا ھەبوو، بەڵکو لە ڕاستیدا.

میرات

میحراب لە مزگەوتی نووری لە موسڵ, کە لەلایەن نورەدین زەنگی دامەزراوە، سەدەی ١٢ی زایینی، مۆزەخانەی عێراق.

بە گوێرەی ویلیامی سوور، ھەرچەندە نورەدین «گۆشەگیرکەرێکی بەھێزی ناو و باوەڕەکەی مەسیحی» بووە، بەڵام «شازادەیەکی دادپەروەر و ئازا و دانا و بەپێی نەریتی ڕەگەزەکەی پیاوێکی ئایینی بووە». ھەستی دادپەروەری ئەو ھەرگیز لە کەس بێبەش نەکرا، بەبێ گوێدانە عەقید و بنەچەیان. لە ئەنجامی دادپەروەرییەکەیدا، دەوترێت بیانییەکی مەسیحی لە دیمەشق نیشتەجێ بووە کە لە سەردەمی نورەدیندا بووە. نورەدین بە تایبەتی دوای نەخۆشییەکەی و زیارەتەکەی ئایینی بووە. ئەو خاچپەرستەکانی بە بیانی لە خاکی موسڵمانەکاندا دەزانی، کە بۆ تاڵانکردنی خاکەکە و پیسکردنی شوێنە پیرۆزەکانی ھاتبوونە ئاوتریمەر. سەرەڕای ئەوەش، ئەو تەحەمولی ئەو مەسیحییەکانی دەکرد کە لەژێر دەسەڵاتی ئەودا دەژیا، جگە لە ئەرمەنییەکانی ئێدێسا، و بە ڕێزێکی قووڵەوە سەیری ئیمپراتۆر مانوێلی دەکرد. بە پێچەوانەی کاردانەوەی ڕێزدارانەی نورەدین بەرامبەر بە مردنی باڵدوینی سێیەم، عەمورەیەکانی یەکەم لەگەڵ زانینی مردنی میر یەکسەر گەمارۆی بانیاسی دا، و بڕە پارەیەکی زۆری لە بێوەژنەکەی وەرگرت.

لە سەردەمی نورەدیندا، چل و دوو مەدرەسە لە سووریا دروستکراون، کە نیوەیان بە شێوەیەکی شەخسی سپۆنسەری کردووە. لە ڕێگەی دروستکردنی ئەم مەدرەسانەوە نورەدین دڵنیا بوو لە دروستکردنی قادی ئیسلامی سوننە و ئیمامەکان. نورەدین خۆی چێژی لەوە دەبینی کە پسپۆڕانی پسپۆڕ لە فەرموودەکانەوە بۆی دەخوێننەوە، تەنانەت پرۆفیسۆرەکانی بڕوانامەی دیپلۆمی فەرموودەی فەرموودەیان پێبەخشی. لە شارەکانیشیدا بیمارستان (نەخۆشخانە) ی دروست کردبوو، یەکێک لەوانە نورەدین بیمارستانە و کاروانسەرای لەسەر ڕێگاکان بۆ گەشتیاران و حاجیان دروست کردووە. ھەفتەی چەند جارێک دادگای دەکرد بۆ ئەوەی خەڵک داوای دادپەروەری لێ بکەن بەرامبەر بە ژەنەڕاڵەکانی، پارێزگارەکانی، یان کارمەندانی دیکە کە ھەندێک تاوانیان ئەنجامدابوو.

پەڕگە:ضریح نور الدین الشھید.JPG

گڵکۆی نورەدین

ئۆرتۆدۆکسی سوننەی نورەدین لە بەرھەمە گشتییەکانیدا دەبینرێت. چاککردنەوەی کانیاوی ئاوی ڕۆمانی لە حەلەب ئاماژەیە بۆ مشتومڕێکی دژە شیعە، و گۆڕینی دوو مزگەوتی شیعە بۆ مەدرەسە، یەکێکیان شافیعی و حەنەفییەکی دیکە، پێداگرییەکەی لەسەر بەرەوپێشبردنی ئیسلامی سوننە بەھێزتر دەکات. لە ئەنجامدا لە تشرینی دووەمی ساڵی ١١٤٨ بانگەوازی شیعەکانی لە حەلەب و ھەر نمایشێکی گشتی شیعەگەرایی قەدەغە کرد.

لە جیھانی موسڵماناندا وەک کەسایەتییەکی ئەفسانەیی ورەی سەربازی و تەقوا و حەیا دەمێنێتەوە. سێر ستیڤن ڕونسیمان وتی کە لە سەرووی ھەموو شتێکەوە دادپەروەری خۆشدەوێت.

مێژوونووسی دیمەشقی ئیبن قەلانیسی بە گشتی بە زاراوەی شکۆمەندانە باسی نورەدین دەکات، ھەرچەندە خۆی لە ساڵی ١١٦٠ کۆچی دوایی کردووە، و شایەتحاڵی ڕووداوەکانی دواتری سەردەمی نورەدین نەبووە.

گرووپی ئیسلامی حەرکات نورەدین زەنگی کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە لە شەڕی ناوخۆی سووریا لە حەلەب چالاکە، بە ناوی نورەدین ناونراوە.

سەرچاوەی زیاتر

• Altan, Ebru (2014). "Nur al-Din Mahmud b. Zangi (1146–1174): One of the prominent leaders of the struggle against the Crusaders". Tarih Dergisi.
• Asbridge, Thomas (2012). The Crusades: The War for the Holy Land. Simon & Schuster.
• Barber, Malcolm (1994). The New Knighthood: A History of the Order of the Temple. Cambridge University Press.
• Elisseeff, N. (1960–2005). "Nur al-Din Mahmud b. Zanki". The Encyclopaedia of Islam, New Edition (12 vols.). Leiden: E. J. Brill.
• The Damascus Chronicle of the Crusades, Extracted and Translated from the Chronicle of Ibn al-Qalanisi. H.A.R. Gibb, 1932 (reprint, Dover Publications, 2002)
• Jaspert, Nikolas (2006). The Crusades. Taylor & Francis.
• Jotischky, Andrew (2017). Crusading and the Crusader States. Routledge. ١٢١
• داڕێژە:TDV Encyclopedia of Islam
• Raby, Julian (2004). "Nur Al-Din, the Qstal al-Shu-aybiyya, and the "Classical Revival"". Muqarnas: Essays in Honor of J.M. Rogers. Brill. 21.
• داڕێژە:Runciman-A History of the Crusades
• Tyerman, Christopher (2006). God's War: A New History of the Crusades. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02387-1.
• William of Tyre, A History of Deeds Done Beyond the Sea, trans. E.A. Babcock and A.C. Krey. Columbia University Press, 1943.

کتێبنامە

• Gabrieli, Francesco (1984), Arab Historians of the Crusades, Berkeley: University of California Press, ISBN 978-0-520-05224-6.
• Murray, Alan V. (2015), The Crusades to the Holy Land: The Essential Reference Guide, ABC-CLIO, ISBN 978-1-61069-780-4.

• Gabrieli, Francesco (1984), Arab Historians of the Crusades, Berkeley: University of California Press, ISBN 978-0-520-05224-6.
• Murray, Alan V. (2015), The Crusades to the Holy Land: The Essential Reference Guide, ABC-CLIO, ISBN 978-1-61069-780-4.