Шах-намэ

Шахнамэ
شاهنامه
Старажытная вокладка да кнігі
Жанр	эпас
Аўтар	Фірдаўсі
Мова арыгінала	персідская
Дата напісання	1011
Персанажы	Keyumars[d], Hushang[d], Jamshid[d], Zahhak[d], Angra Mainyu[d], Kaveh the Blacksmith[d], Fereydun[d], Afrasiab[d], Babak[d], Bijan and Manijeh[d], Bahram Chobin[d], Esfandiyār[d], Faranak[d], Farangis[d], Gordafarid[d], Garsivaz[d], Haftvād[d], Arash[d], Abtin[d], Arnavāz[d], Faramarz[d], Farhad[d], Garshasp[d], Giv[d], Karen[d], Īraj[d], Alexander the Great in legend[d], Kai Khosrow[d], Keshvad[d], Kay Kāvus[d], Katāyoun[d], Khosrow I[d], Manuchehr[d], Mehrab Kaboli[d], Nowzar[d], Nariman[d], Rakhsh[d], Roham[d], Rostam[d], Rostam Farrokhzād[d], Rudaba[d], Shaghad[d], Shahran Goraz[d], Shahrasb (Shahnameh)[d], Shahrnāz[d], Simurgh[d], Siamak[d], Сіявуш[d], Sohrab[d], Sudabeh[d], Shirin[d], Sām[d], Salm[d], Сасан, Tahmina[d], Tahmuras[d], Zal[d], Tur[d], Banu Goshasp[d], Sindukht[d] і Барбад Мервезі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Шах-намэ́ (перс.: شاهنامه) — выдатны помнік персідска-таджыкскай літаратуры, нацыянальны эпас іранскіх народаў. На беларускую мову перакладаецца як «Кніга аб царах». У кнізе апісваецца гісторыя Ірана ад старажытных валадароў да пранікнення ісламу ў VII стагоддзі. «Шахнамэ» — гэта зборнік празаічных і вершаваных твораў, самым значным з якіх лічыцца эпапея Фірдаўсі, якая была напісана прыкладна ў 976—1011 гадах. З астатніх зводаў засталіся толькі фрагменты ў пераказе розных аўтараў. Першапачаткова зборнік называўся «Худай-намэ», але пазней назва была зменена на сучасную.

Фірдаўсі пісаў «Шахнамэ» на працягу 35 гадоў і сабраў у паэме значны звод персідска-таджыкскага фальклору. Працуючы на творам, ён выкарыстоўваў не толькі эпізоды мусульманскай гісторыі, але і старажытнаіранскія міфы, і даісламскі эпас, і Авесту, святое пісанне зараастрыйцаў. Фірдаўсі дадаў у паэму таксама тысячу бейтаў, напісаных яго папярэднікам Дакікі, які загінуў у маладосці, не паспеўшы закончыць сваю працу.

«Шахнамэ» кампазіцыйна падзяляецца на 50 так званых царстваванняў рознага аб'ёму. Асобныя царстваванні ўключаюць у сябе вялікія сказанні (дастаны), якія маюць маральна-этычнае прызначэнне. Умоўна прынята падзяляць «Шахнамэ» на тры часткі: міфалагічную, гераічную і гістарычную. Эпас мае назвычайна важнае моўнае значэнне. Кніга аб валадарах, цалкам напісаная на фарсі, адыграла выключную ролю ў адраджэнні персідскай мовы, якая трапіла пад уплыў арабскай. Шахнамэ Фірдаўсі, згодна з указаннем аўтара, утрымлівала 60 тысяч бейтаў — двухрадкоўяў, прынятых у персідскай паэзіі. Лічыцца, што частка тэксту страчана.

Стварэнне

Забойства Хасрова, паводле Шахнамэ

Фірдаўсі пачаў складанне «Шахнамэ» ў 977 годзе, а закончыў яго 8 сакавіка 1010 года. «Шахнамэ» з'яўляецца помнікам паэзіі і гістарыяграфіі і ў асноўным была складзена Фірдаўсі, які таксама дадаў у паэму фрагменты твораў сваіх сучаснікаў, а таксама папярэднікаў, якія зрабілі ўклад у захаванне гісторыі старажытнага Ірана. Многія такія творы ўжо існавалі ў прозе, як, напрыклад, творы Абу-Мансур Дакікі. Невялікая частка працы Фірдаўсі, раскіданая па ўсёй кнізе, з'яўляецца поўнасцю яго ўласнай канцэпцыяй.

«Шахнамэ» - эпічная паэма, якая ўтрымлівае звыш 50 тысяч куплетаў на сучаснай персідскай мове. Яна заснавана галоўным чынам на аднайменнай празаічнай працы, якая была складзена Фірдаўсі ў тыя часы, калі ён жыў яшчэ ў Тусе. Гэтая празаічная праца ў сваю чаргу ў асноўным была перакладам з сярэднеперсідскамоўнай работы, вядомай як «Хватайнамак», ці «Кніга валадароў», познесасанідскай кампіляцыі гісторыі кіраўнікоў і герояў Персіі з міфічных часоў да панавання Хасрова II. У «Хватайнамаке» змяшчаюцца гістарычныя звесткі пра позні сасанідскі перыяд, але ён не ўтрымлівае звестак пра ранні перыяд III—IV стагоддзя. Фірдаўсі дадаў матэрыял, які працягваў гісторыю звяржэння Сасанідаў арабамі ў сярэдзіне VII стагоддзя.

Першае вершаскладанне на аснове сярэднеперсідскай хронікі зрабіў Абу-Мансур Дакікі, сучаснік Фірдаўсі і паэт пры двары Саманідаў, які ў хуткім часе гвалтоўна памёр, напісаўшы толькі 1000 строф. Гэтыя строфы, якія апісвалі час дзейнасці прарока Зараастра, былі пазней аб'яднаныя Фірдаўсі з яго уласным вершам. Стыль «Шахнамэ» праяўляе прыкметы як вуснай, так і пісьмовай літаратуры, што наводзіць некаторых вучоных на думку, што Фірдаўсі таксама выкарыстоўваў зараастрыйскія на́скі і зараз страчаны твор «Чыхрдад» у якасці крыніц. Пры складанні эпасу былі выкарыстаны многія іншыя крыніцы на пехлеві, напрыклад, выдатная «Карнамаг-і Ардашыр-і Пабаган», якая была напісана ў канцы сасанідскай эпохі і расказвала, як Ардашыр I прыйшоў да ўлады. Апошні твор, з-за сваёй гістарычнай блізкасці да апісаных падзей, лічыцца даволі дакладнай гістарычнай крыніцай.

Агляд зместу

Сцэна, якая адлюстроўвае мужнасць Рустама

«Шахнамэ» расказвае гісторыю Ірана, пачынаючы ад стварэння свету і ўвядзення ў побыт дасягненняў цывілізацыі (здабыццё агню, прыгатаванне ежы, металургія, грамадскія законы) арыйцаў (у сэнсе іранцаў) і заканчваючы арабскім заваяваннем Персіі. Работа не з'яўляецца строга храналагічнаю, але назіраецца агульны рух у часе. Некаторыя персанажы жывуць на працягу соцень гадоў, але большасць з іх мае звычайную працягласць жыцця. Ёсць шмат шахаў, якія прыходзяць і сыходзяць, а таксама герояў і злачынцаў, якія таксама з'яўляюцца і знікаюць. Нязменнымі застаюцца толькі сама Вялікая Персія і рад усходаў і заходаў, якія ніколі не бываюць аднолькавымі, што таксама адлюстроўвае ход часу.

Праца падзелена на тры паслядоўныя часткі: міфічную, гераічную і гістарычную эпохі. Бацька Час з'яўляецца напамінам пра трагедыю смерці і страты, аднак усё ж такі прыходзіць наступны ўзыход сонца, які прыносіць з сабою надзею на новы дзень.

У першым цыкле твора, зло з'яўляецца знешняй з'явай, д'яблам. У другім цыкле, назіраецца пачатак сямейнай нянавісці, дрэнныя паводзіны і зло прымае чалавечую прыроду. Два старэйшыя сына шаха Фарыдуна адчуваць прагнасць і зайздрасць у адносінах да свайго нявіннага малодшага брата і, мяркуючы, што іх бацька спрыяе яму, яны яго забіваюць. Сын забітага князя потым помсціць за забойства свайго бацькі і ўсе яны ўпадаюць у чараду забойстваў і помсты. У трэцім цыкле, мы сутыкаемся з радам слабых і заганных шахаў. У гэтай частцы расказваецца гісторыя шаха Кай Кавуса, яго жонкі Судабэ, і яе жаданне і непрыманне свайго пасынка, Сіявуша.

У наступным цыкле, усе дзеючыя асобы эгаістычныя і напоўненыя злом. Гэтая частка ў цэлым з'яўляецца найбольш змрочнай з усіх. Гэты тон, магчыма, адлюстроўвае ісламскае заваяванне сасанідскага Ірана і апошнія дні персідскага зараастрызму.

Усе героі працы Фірдаўсі складаныя. Ніхто з іх не з'яўляецца архетыпам. Нават самыя лепшыя персанажы не свабодныя ад заган, і нават найгоршыя героі маюць часціну чалавечнасці. Фірдаўсі быў засмучаны падзеннем Персідскай імперыі і наступным панаваннем арабаў і туркаў. «Шахнамэ» ў значнай ступені была яго намаганнямі па захаванню памяці пра залатыя дні Персіі, каб перадаць іх новаму пакаленню, каб яны маглі вучыцца і спрабаваць пабудаваць лепшы свет. Нягледзячы на тое, што твор фармальна з'яўляецца мусульманскім, «Шахнамэ» тым не менш мае пэўныя антыарабскія і антытурэцкія настроі.

Міфычная эпоха

Прыдворныя Баясангхары гуляюць у шахматы

Пасля пачатковага ўслаўлення Бога і Мудрасці «Шахнамэ» расказвае пра стварэнне свету і чалавека паводле меркаванняў, якія існавалі ў сасанідскія часы. Пасля гэтага ідзе расказ пра гісторыю першага чалавека, Гаёмарта, які таксама стаў першым царом пасля перыяду горнага жыцця. Яго ўнук Гушанг, сын Сіямака, выпадкова вынаўшаў агонь і ўсталяваў свята ў гонар агню. У гэтым раздзеле таксама размяшчаюца гісторыі Тахмураса, Джамшыда, Захака, Кавэ, Фарыдуна і яго трох сыноў і ўнука. Гэтая частка «Шахнамэ» адносна кароткая і мае ў цэлым каля 2100 вершаў ці чатыры працэнты ўсёй кнігі. Яна апавядае пра падзеі проста, прадказальна і са сцісласцю гістарычнай працы.

Гераічная эпоха

Амаль дзве трэці «Шахнамэ» прысвечаны эпосе герояў, якая распасціраецца ад пачатку панавання Манучэгра да заваявання Персіі Аляксандрам Македонскім, вядомым у Персіі пад іменем Секандар. Галоўнай асаблівасцю гэтага перыяду з'яўляецца вялікая роля сакійскіх герояў, якія паяўляюцца як асноўная сіла персідскай імперыі. Коратка ўпамінаецца Гаршасп і яго сын Нарыман, чый уласны сын Саам выступаў у якасці галоўнага паладзіна Манучэгра, калі той панаваў у Сістане. Яго пераемнікамі былі яго сын Зал і ўнук Рустам, найадважнейшы з адважных, а затым Фарамарз.

Сярод гісторый, апісаных у дадзеным раздзеле выдзяляюцца балады пра Зала і Рудабу, сем подзвігаў Рустама, гісторыя пра Рустама і Саграб, Сіяваша і Судабы, Рустама і Акван Дыў, балада пра Біджан і Маніжэ, гісторыя пра войны з Афрасіябам, Рустама і Эсфандыяра, а таксама гісторыя, напісаная Дакікі пра Гаштаспа і Арыспа.

Варта адзначыць, што легенда пра Рустама і Саграб сустракаецца толькі ў «Шахнамэ» і, як звычайна, пачынаецца з лірычнай і падрабязнай прэлюдыі. Тут Фірдаўсі знаходзіцца ў зеніце сваёй паэтычнай сілы, стаўшы сапраўдным майстрам апавядання. Тысяча ці каля таго вершаў гэтай трагедыі ўяўляе сабой адно з самых кранальных апавяданняў у сусветнай літаратуры.

Гістарычная эпоха

Кароткае ўпамінанне аршакідскай дынастыі ідзе пасля гісторыі пра Аляксандра і папярэднічае згадкам аб Ардашыры I, заснавальніку імперыі Сасанідаў. Пасля гэтага сасанідская гісторыя расказваецца з асаблівай дакладнасцю. Падзенне Сасанідаў і арабскае заваяванне Персіі апісваецца з асаблівай рамантычнасцю.

Гісторыя напісання

Радзіма Фірдаўсі Табаран, адна з састаўных частак Туса, галоўнага горада ў Харасані. Там у Фірдаўсі была зямля, якая дазваляла яму жыць нябедна першы час. Аднак калі ён выдаваў дачку замуж, даходаў з зямлі не хапіла для заможнага пасагу, і Фірдаўсі, паводле слоў Арузіі, вырашыў узяцца за вершаваную апрацоўку стараіранскай эпапеі ў разліку паднесці свой твор разам з адпаведным панегірыкам якому-небудзь валадару і атрымаць багаты падарунак. Паэту, калі ён прыступіў да апрацоўкі «Шах-намэ», было, па яго ўласных словах, ужо гадоў 40, але ён, відавочна, ужо раней займаўся эпічнай паэзіяй, а да былін мог адчуць асаблівую цікавасць таму, што ў дні яго маладосці, у 957 годзе, адным саманідскім кіраўніком яго роднага туса была складзена камісія для перакладу старажытнаіранскіх паданняў з пехлевійскай мовы на новаперсідскую. Існаванне багатырскага эпасу ў Іране мы можам адзначыць (па Авесце і сведчаннях грэчаскіх пісьменнікаў) яшчэ ў часы Ахеменідаў; ён і пры Арсакидах не быў забыты. Пры Сасанідаў некаторыя эпізоды сталі апрацоўвацца пісьмова, на мове ўжо пехлевійскай. Найстарэйшы з твораў гэтага роду складзены не пазней 500 года: «Памятная кніга подзвігаў Зарыра». Пры Хасрове I Анушырване (531-579) паданні пра старажытнаіранскіх цароў ад казачнага, міфічнага перыяду да часоў гістарычных сабраны былі ў адзін гістарычны звод, «Хадай-намэ» (дакладней, па-пехлевійску, «Хапай-намак» — «Кніга уладароў»), які пры апошнім Сасанідскім цары Ездзігердэ быў не пазней за 636 года зноў апрацаваны і даведзены да Хасрова II Данішвера, з дапамогай вялікага жраца і аднаго вяльможы. Пры абасідскіх халіфах, у палове VIII стагоддзя, перс ібн аль-Мукафа, вядомы перакладчык «Калілы і Дымну», пераклаў «Ходай-намэ» з пехлевійскай мовы на арабскую, пасля чаго яна стала даступная ўсяму мусульманскаму свету (да нас пераклад ібн аль-Мукафа не дайшоў, але шырокія выпіскі з яго зробленыя ў арабскага гісторыка ат-Табары (памёр у 923 годзе). Гадоў праз сто пасля смерці ібн аль-Мукафа, калі Харасані і Бухары валодала дынастыя Саманідаў, якая старалася быць незалежнай ад багдадскіх халіфаў і прасякнутая чыста-персідскім нацыянальным духам, адзін саманідскі вяльможа заклапаціўся скласці для тускага кіраўніка Махамеда Абу Мансура новаперсідскі (празаічны) пераклад сасанідскай «Кнігі уладароў» з пехлевійскай мовы — і вось гэты-то пераклад, ці, хутчэй, перапрацоўка, дапоўненая па іншых пехлевійскім кнігам, быў выкананы ў дні маладосці Фірдаўсі асаблівай камісіяй з чатырох зараастрыйцаў ў 957-958 годзе пад назвай «Шах-намэ» («Кніга цароў»). Саманідам для палітычных і нацыянальных мэтаў пажадана было мець гэтую «Шах-намэ» і ў апрацоўцы вершаванай. За гэтую справу ўзяўся па даручэнні Саманіда Нуха II iбн-Мансура (976-997) яго прыдворны паэт Дакікі, па рэлігіі зараастрыец. Ён паспеў скласці каля 1000 вершаў з сярэдзіны творы (аб увядзенні Зараастравай рэлігіі ў Іране пры Гаштасне), але загінуў у тым жа годзе, і яго-то задачу вырашыў выканаць Фірдаўсі, прычым ўтрымаў гатовыя 1000 вершаў Дакікі; знайсці ж празаічны новаперсідскі арыгінал (што, на думку пазнейшых біёграфаў Фірдаўсі, удалечыні ад сталіцы было справай вельмі цяжкай) аказваўся лёгкім таму, што складзены ён быў тут жа ў Тусе, усяго гадоў 20 таму.

Спярша Фірдаўсі працаваў ўрыўкамі, у сябе ў Тусе, але, калі яму перайшло за 60 гадоў, ён узяўся за работу з вялікай стараннасцю, пераехаў у Халенджан (недалёка ад Ісфахан) да саманідскаму вяльможы Ахмеду, і такім чынам праз 25 гадоў, у 999 годзе, вершаваная «Шах-намэ» была гатовая і паднесена Ахмеду. Фірдаўсі атрымаў ад яго шчодры падарунак і знайшоў некалькіх іншых заступнікаў сярод саманідскіх саноўнікаў, але як раз у гэтым жа 999 годзе Харасані завалодаў заваёўнік-цюрк Махмуд Газнявідскі, і матэрыяльнае становішча Фірдаўсі пагоршылася. Праз 11 гадоў, зноў перапрацаваўшы сваю «Шах-намэ», Фірдаўсі адправіўся з ёй (1010 год) у Газні да Махмуда, пры двары якога жылі многія паэты-панегірысты. Як паэт ужо знакаміты, Фірдаўсі спадзяваўся за прысвячэнне «Шах-намэ» Махмуду атрымаць добрую ўзнагароду. Махмуд ведаў фарсі настолькі, каб разумець панегірыкі (і Фірдаўсі на гэта не паскупіўся), але сама «Шах-намэ» была для яго ва ўсіх адносінах нецікавая: яе паэтычнай годнасці ён ацаніць не быў у стане, героі-язычнікі яму — суніты, маглі быць толькі брыдкімі, ды агідны і іх паэт-ерэтык (Фірдаўсі быў шыіт); нацыянальны дух, які веяў з «Шах-намэ», быў для цюрка чужы, а ўсхваленне пераможнай барацьбы Ірана з Туранам здольна было ўзбудзіць у ім прама варожыя пачуцці; праз гэта ўсё усхваленні Фірдаўсі Махмудава шчодрасці, якія устаўленыя былі Фірдаўсі ў «Шах-намэ», не чапалі Махмуда, а калі ён нарэшце адпусціў Фірдаўсі падарунак, то гэта была вельмі маленькая сума, якая сродкаў да жыцця 76-гадоваму старому ніяк забяспечыць не магла. Да Махмуда праз зайздроснікаў дайшло, што Фірдаўсі сваёй узнагародай незадаволены, і ён пагразіў затаптаць яго сланамі; для гэтага дастаткова было б спаслацца на тое, што Фірдаўсі — ерэтык. Фірдаўсі збег з Газні ў Герат і ў выглядзе дадатку да «Шах-намэ» напісаў сатыру на султана, у якой раіў венцаносцу баяцца маланкавага верша паэта, упарта паўтараў, што назаўжды застанецца шыітам, здзекаваўся над сумай, атрыманай ад Махмуда за свае 60000 двухрадкоўяў («раз піва напіцца» — іранічна выказаўся ён); «Так чаго і чакаць было ад сына раба? — Дадаваў ён: — сын халопа, хоць і царом зробіцца, усё роўна з халопскай прыродай не растанецца». Зрэшты, гэтая сатыра не зрабілася складовыя часткі «Шах-намэ», таму што табарыстанскі князь Іспехбед Шэхрыяр (з царскага іранскага роду), да якога накіраваўся Фірдаўсі пасля паўгадавога знаходжання ў Гераце і які прызнаваў вярхоўную ўладу Махмуда, пабаяўся, як бы вестку аб сатыры не дайшло да султана. Ён заплаціў Фірдаўсі (так перадавалі Арузію) 100000 дырхемаў, г. зн. па 1000 дырхемаў за кожны верш сатыры, і паэт яе выкрасліў. Такім чынам, сатыра засталася Махмуду невядомай; тым не менш, Іспехбед пры ўсім сваім павазе да таленту знакамітага паэта пасаромеўся трымаць яго ў сябе доўга, і Фірдаўсі знайшоў прыстанішча ў буіда Баха ад-Даўле і яго сына і пераемніка (з 1012 года) Султан ад-Даўле, якія былі незалежнымі васпанамі заходняй паловы Персіі і хоць вызнавалі шыізм, трымалі ў поўным падпарадкаванні нават кіраўніка сунітаў — багдадскага халіфа. Фірдаўсі прысвяціў буідскаму султану рамантычную паэму «Юсуф і Зулейха» на сюжэт біблейскай легенды пра Юсуфа (Іосіфа), якая, нягледзячы на гады паэта, ўсё ж адрозніваецца натхненнем; быць можа, яна была начарна напісаная ім у больш маладыя гады. У гэтай паэме паэт адракаецца ад свайго несмяротнага «Шах-намэ», называючы ўсё легенды пра старых царах хлуснёй. Ці застаўся Фірдаўсі і буідскім прыёмам не надта задаволены або жа проста засумаваў ў нязвыклым клімаце і абстаноўцы Ірака, але толькі ён вярнуўся на радзіму ў Тус; неўзабаве пасля 1020 года ён памёр і, так як духавенства адмовілася пахаваць яго на агульным мусульманскім могілках, то яго пахавалі пад горадам. Паданне, наяўнае ўжо і ў Арузіі, паведамляе, што незадоўга да смерці Фірдаўсі султан Махмуд выпадкова пачуў ад аднаго прыдворнага выразны верш з «Шах-намэ», запытаўся пра аўтара і даведаўся, што верш — з прысвечанай Махмуду ж «Кнігі цароў» знакамітага Фірдаўсі, які зараз у Тусе пражывае ў беднасці. Махмуд, які аб сатыры на яго нічога не ведаў, мог сказаць, што «Кнігай цароў» праслаўлена цяпер у цэлым Іране яго ўласнае імя; таму можна паверыць словах паданні, што ён неадкладна распарадзіўся паслаць у Тус Фірдаўсі багаты дар (60000 срэбных дырхемаў — паводле паведамленняў Арузіі; 60000 залатых чырвонцаў — паводле неверагодных позніх паданняў). А Фірдаўсі незадоўга перад тым ішоў па рынку і пачуў, як адно дзіця спявае верш з яго сатыры: «будзь Махмуд царскага роду, ён бы увянчаў маю галаву царскай каронай». Стары ўскрыкнуў і страціў прытомнасць; яго аднеслі дадому, і ён памёр. У той самы час, калі праз адны гарадскія вароты выносілі для пахавання яго труп, у іншыя гарадскія вароты уступалі вярблюды з дарункамі ад Махмуда.

Аналіз твору

Гістарычны аналіз «Шах-намэ» і супастаўленне яе з Авесту вырабіў Фрыдрых Шпігель; пры гэтым апынулася, што часта нават другарадныя міфічныя асобы і падрабязнасці «Шах-намэ» супадаюць не толькі з Авесты, але і з індыйскай Рыгведай. Сціснуты, але ўсебаковы аналіз «Шах-намэ» з боку гістарычнага, мастацкага, філалагічнага і палеаграфічнага з указаннем таго, што было зроблена раней, даў Тэадор Нёльдеке ў «Persische Studien» і, канчатковы, у «Das iranische Nationalepos».

Пераклады

на рускую мову

• Фирдоуси. Шахнаме. Т. I. (От начала поэмы до сказания о Сохрабе). Пер. с фарси Ц. Б. Бану, коммент. А. А. Старикова. М., 1957.
• Фирдоуси. Шахнаме. Т. II. (От сказания о Ростеме и Сохрабе, до сказания о Ростеме и хакане Чина). Пер. с фарси Ц. Б. Бану-Лахути, коммент. А. А. Старикова. М., 1960.
• Фирдоуси. Шахнаме. Т. III. (От сказания о Ростеме и хакане Чина до царствования Лохраспа). Пер. с фарси Ц. Б. Бану-Лахути, коммент. А. Азера и Ц. Б. Бану-Лахути. М., 1965.
• Фирдоуси. Шахнаме. Т. IV. (От царствования Лохраспа до царствования Искендера). Пер. с фарси Ц. Б. Бану-Лахути, коммент. В. Г. Луконина. М., 1969.
• Фирдоуси. Шахнаме. Т. V. (От начала царствования Искендера до начала царствования Йездгерда, сына Бехрама Гура). Пер. с фарси Ц. Б. Бану-Лахути и В. Г. Берзнева, коммент. В. Г. Луконина. М., 1984.
• Фирдоуси. Шахнаме. Т. VI. (От начала царствования Йездгерда, сына Бахрама Гура до конца книги). Пер. с фарси Ц. Б. Бану-Лахути и В. Г. Берзнева, коммент. Л. Лахути. М., 1989.
• Фирдоуси А. Шах-наме. В 2 тт. М., 1964;
• Фирдоуси А. Шах-наме. В 4 тт. М., 1957—1969;
• Фирдоуси А. Шах-наме: критический текст. В 9 тт. М., 1960—1971.

Літаратура

• Фірдаўсі // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16. — С. 414--415. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (Т. 10).
• А. Крымский. Фирдоуси // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Шах-намэ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Шах-намэ
• А. Стариков Шахнаме: об эпосе / «Шахнаме», 1957 г, «Литературные памятники», Москва. (руск.)