Дзьвіна
| Дзьвіна лац. Dźvina | |
 Дзьвіна ў Полацку | |
| Агульныя зьвесткі | |
|---|---|
| Выток | возера Каракіна (Расея) |
| Вусьце | Рыскі заліў |
| Краіны басэйну | Беларусь, Латвія, Расея |
| Вобласьці | Віцебская вобласьць, Цьвярская вобласьць, Смаленская вобласьць, Краслаўскі край, Аўгшдаўгаўскі край, Дзьвінск, Ліванскі край, Екабпілскі край, Айзкраўкльскі край, Огрскі край, Саласьпілскі край, Кекаўскі край і Рыга |
| Даўжыня | 1020 км |
| Сярэднегадавы сьцёк | 666 м³/с |
| Плошча басэйну | 87,9 тыс. км² |
| Нахіл воднай паверхні | 0,12 ‰ |
| Месцазнаходжаньне | |
| |
Дзьвіна́ (Захо́дняя Дзьвіна́; рас. Западная Двина, лат. Daugava) — рака ў Беларусі, Латвіі і Расеі, адна з найбуйнейшых у Беларусі. Даўжыня 1020 км (у межах Беларусі 328 км). Плошча вадазбору 87,9 тыс. км² (у межах Беларусі 33,2 тыс. км²). Выдатак вады ў вусьці 666 м³/с. Агульны спад ракі на тэрыторыі Беларусі 38 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,12 ‰.
Назва
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Старыя назвы — Эрыда́н, Рубо́н, Рудо́н, Дуна́, Дзіна́, Віна́[1].
Асноўныя прытокі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Правыя: Таропа, Усьвяча, Валынка, Шэвінка, Обаль, Струнка, Палата, Бярэзіна, Дрыса, Зьмейка, Дубна, Айвіекстэ, Персе, Огрэ
- Левыя: Вялеса, Мяжа, Каспля, Лучоса, Бікложа, Вула, Бельчыца, Вушача, Дзісна, Каменка, Друйка, Лаўцэсе, Ілукстэ, Кекавіня
На рацэ
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Месты: Андрэапаль, Заходняя Дзьвіна, Вяліж, Віцебск (порт), Полацак, Наваполацак, Дзісна, Дрыса, Краслаўка, Дзьвінск, Ліваны, Екабпіўс, Огрэ, Саласьпілс, Рыга
- Мястэчкі: Сураж, Руба, Бешанковічы, Ула
- Гістарычныя мястэчкі: Экімань, Лявонпаль, Вята, Друя
- ГЭС: Віцебская, Полацкая, Кегумская, Плявінская, Рыская
- Заказьнікі: Міжазёрны, Асьвейскі, Казянскі, Ельня, Балота Мох, Карытанскі Мох, Прошыцкія Балоты (частка), Глыбокае-Чэрбамысла, Вялікае Астровіта, Доўгае, Белае, Крывое, Сасна, Рычы, Юхавіцкі, Вялікае Балота, Фаміна, Улона, Запольскі, Мошна, Чысьцік, Забалоцьце, унікальная дзялянка лесу Язьненская дуброва
- Курорты: Летцы
- Зоны адпачынку: Вула, Туроўля
Агульныя зьвесткі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Пачынаецца на Валдайскім узвышшы з возера Каракіна за 14 км на паўднёвы захад ад вёскі Пена Цьвярской вобласьці (Расея) на вышыні 221 м над узроўнем мора, упадае ў Рыскую затоку Балтыйскага мора. Цячэ на Беларусі пераважна з усходу на захад Сураскай нізінай, паміж Гарадоцкім і Віцебскім узвышшамі і на большым сваім працягу — Полацкай нізінай.
Даліна трапэцападобнай формы, каля мястэчка Руба — каньёнападобная. Шырыня яе ў асноўным 3—4 км, паблізу ўтоку Вулы і на крайняй усходняй частцы Беларусі дасягае 10—15 км. Глыбіня ўрэза зьменьваецца ад 20—30 м да 40—50 м. У будове даліны часьцей за ўсё вылучаецца абалона і 2 (некаторыя дасьледнікі адзначаюць 3—4) надабалонавыя тэрасы. Абалона ў межах Сураскай нізіны вузкая — да 60 см. Вылучаюць 2 узроўні: нізкі (1,5—2 м над летнім урэзам ракі, штогод заліваецца ў разводзьдзе) і высокі (4—5 м, заліваецца толькі па шматсьнегавых зімах). Аналягічная будова захоўваецца да Віцебску, прычым шырыня нізкай абалоны 40—50 м, а высокай не перавышае 15—20 м. Каля мястэчка Руба абалона звужаецца да 10—20 м. На Полацкай нізіне яна таксама вузкая, з двума ўзроўнямі: ніжняя (2,5—3,5 м над летнім узроўнем вады) шырынёй 5—10 м і верхняя (5—5,5 м) 15—20 м. Толькі на асобных дзялянках абалона пашыраецца да 300—500 м (зрэдку да 3 км). Рэчышча зьвілістае, зарастае пераважна каля берагоў. Шырыня яго да вусьця ракі Вула 60—120 м, зрэдку да 190 м, каля граніцы з Латвіяй 100—140 м, зрэдку да 240 м. На рацэ існуюць парогі — на працягу 12 км вышэй за Віцебск цягнецца Вярхоўскі парог, утвораны выхадам блізка да дзённай паверхні дэвонскіх далямітаў: парожыстыя дзялянкі трапляюцца ў сутоках Дзісны і Дзьвіны каля места Дзісна, а таксама каля места Дрыса. Дно пяскова-камяністае і пясковае або пяскова-аточнае. Берагі ўмерана-стромкія, супясковыя, радзей — пяскова-гліністыя з валунамі, вышынёй да 8 м, зрэдку да 22 м.
Жыўленьне ракі мяшанае (пераважна сьнегавое зь вялікай доляй грунтавога). Асаблівасьць рэжыму — высокае веснавое разводзьдзе, нізкая летня-восеньская межань з частымі дажджавымі паводкамі, устойлівая зімовая межань. На пэрыяд веснавога разводзьдзя прыпадае 56%, летня-восеньскую межань 33%, зімовую — 11% сярэдняга сьцёку. Веснавое разводзьдзе доўжыцца 60—70 дзён (з канца сакавіка да 1-й дэкады чэрвеня). Сярэдняя вышыня над найніжэйшай межаньню 4,4—9 м, найбольшы ўзровень у межах Беларусі 13,5 м (1931). Летне-восеньская межань (доўжыцца 4—5 месяцаў) нярэдка парушаецца дажджавымі паводкамі вышынёй да 6 м. Зімовая межань каля 70—80 дзён. Замярзае ў 1-й дэкадзе сьнежня, крыгалом у 1-й дэкадзе красавіка. Найбольшая таўшчыня лёду 50—78 см (люты — сакавік). Веснавы ледаход 4—10 дзён. Найбольшы выдатак вады каля Віцебску 3320 м³/с (1991), Полацку 4060 м³/с (1956), найменшы адпаведна 8 м³/с (1940) і 25,4 м³/с (1938—1939). Сярэдні сьцёк завіслых наносаў каля 320 тыс. т. Вада на працягу року (з выняткам пэрыядаў веснавога разводзьдзя і летне-восеньскіх паводак) гідракарбанатна-кальцыевай клясы з рэзка выражаным гідракарбанатным характарам. Для памяншэньня забруджваньня Дзьвіны на прамысловых і камунальных прадпрыемствах ствараюцца ачышчальныя збудаваньні, вядзецца кантроль за гідратэхнічным рэжымам ракі, аднак яе стан пакуль не паляпшаецца. У 1990 у Наваполацку адбылося здарэньне, якое адмоўна паўплывала на іхтыяфаўну да самага вусьця ракі[2], падобная аварыя адбылася і ў 2007. Назіраньне за гідралягічным рэжымам на тэрыторыі Беларусі сыстэматычна вядзецца з 1878 (16 пастоў). У 1983 дзейнічалі гідралягічныя пасты Сураж, Віцебск, Ула, Полацак, Дрыса.
Рэльеф
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Рэльеф пераважна градава-ўзгорысты. З падвышаных формаў вылучаюцца паўночна-заходняя ўскраіна Смаленскай грады, Аршанска-Віцебскія вышыні, горы Катарсы, Браслаўская града і Невельска-Гарадоцкія вышыні. Значную частку вадазбору займаюць шырокія нізіны: Полацкая, Чашніцкая і Сураская. Сярэдняя вышыня вадазбору 187 м, сярэдні ўхіл 9,51‰.
Расьліннасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Расьліннасьць прадстаўленая пераважна мяшаным лесам зь перавагай іглічных пародаў. Масівы сухога лесу, якія займаюць каля 27% плошчы вадазбору, разьмешчаныя нераўнамерна. У вярхоўі (да вусьця ракі Мяжы) яны займаюць каля паловы тэрыторыі, ніжэй па плыні ў асноўным засяроджаныя па правабярэжжы, у Полацкай нізіне.
Балоты мохавыя або травяныя, забалочаныя землі і забалочаныя лясы займаюць 20% плошчы. Большасьць балотаў разьмяшчаюцца ў верхняй частцы вадазбору (П’янішнік, Красны Мох, Бельскі Мох, Вялікасельскае балота і інш.).
Азёры
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Азёрнасьць вадазбору каля 3%. Адметнасьць левабярэжных азёраў — ланцугападобнае разьмяшчэньне (Жыжыцкае, Дрысьвяты, Лукомальскае, Дрывяты, Снуды, Струста, Вялінскае, Охват і інш.). Правабярэжныя звычайна невялікія, плыткія, зарослыя. Найбольшыя зь іх — Асьвейскае, Нешчарда, Езярышча.
Жывёльны сьвет
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- шчупак, акунь, плотка, лешч, лін, карась звычайны, верхаводка, гусьцяра
- каштоўныя — судак, мінога ручаёвая, стронга ручаёвая, галавень
Гаспадарчая дзейнасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]З даўніх часоў Дзьвіна — важны гандлёвы шлях, у ІХ—ХІ стагодзьдзях ёй праходзіла адно з асноўных адгалінаваньняў шляху з варагаў у грэкі. Засяленьне мясьціны адбылося яшчэ ў эпоху мэзаліту[3].
Рака злучаецца Бярэзінскай воднай сыстэмай (ня дзейнічае) з Дняпром. Суднаходзтва ажыцьцяўляецца ад Вяліжу (Расея) да Дрысы, у ніжняй плыні (у межах Латвіі) — на асобных дзялянках. Суднаходзтву перашкаджаюць парогі.
Значная частка (больш за 16%) плошчы вадазбору ў межах Беларусі на 1 студзеня 2006 мэліяраваная. Мэліярацыйныя працы ў большай ступені праводзіліся ў басэйнах такіх прытокаў Дзьвіны, як: Каспля (20.3%), Крывінка (31.2%), Вула (20.2%), Дзісна (23.5%), Масьніца (47.8%), Янка (42.9%)[4].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862—1918): Падзеі. Даты. Ілюстрацыі. / У. Арлоў, Г. Сагановіч. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 223 с.
- ^ Блакітная кніга Беларусі. Энцыкл. — Мн.: 1994.
- ^ Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. Т. 2: Гатня ― Катынь / Рэдкал.: І. П. Шамякін (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1983.
- ^ Гідрамэтцэнтар Беларусі (рас.)
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Блакітная кніга Беларусі: энцыкл / Рэдкал.: Н. А. Дзісько, М. М. Курловіч, Я. В. Малашэвіч і інш.; Маст. В. Г. Загародні. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — ISBN 5-85700-133-1
- Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. Т. 2: Гатня ― Катынь / Рэдкал.: І. П. Шамякін (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1983. — 520 с.
- Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год) / М-во природных ресурсов и охраны окружающей среды. — Мн., 2005. — 135 с.
- Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1—2. — Л., 1971.