Акула
| Акула | |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
арауыҡтағы ранг
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||||||||||||
|
Selachii | |||||||||||||||||||||||||||||||
| Синонимдар | |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| Отрядтар | |||||||||||||||||||||||||||||||
|
Хәҙерге ваҡытта тереклек итеүселәр:
Юҡҡа сыҡҡандар: | |||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Аку́лалар (лат. Selachii)[1] — кимерсәкле балыҡтар (Chondrichthyes), пластина айғолаҡлылар (Elasmobranchii) иҫәбенә инә. Үҙҙәренә башҡа үҙенсәлектәренән: торпедаға оҡшаған оҙонса кәүҙәле, ҡойроҡта ҙур гетероцеркаль йөҙгөс, ғәҙәттә һәр яңағында ла бик күп үткер тештәре була[2].
«Аку́ла» һүҙе боронғо исланд «hákall» һүҙенән барлыҡҡа килгән[3][4]. Иң боронғо төрҙәре 420—450 млн йыл элек йәшәгән[5]
Бөгөнгә 450 төрө билдәле: тәрән һыуҙа йәшәүсе 17 сантиметр ғына оҙонлоҡтағы ваҡтары Etmopterus perryi, иң оҙон балыҡ һаналған кит һымаҡ акула (Rhincodon typus) — оҙонлоғо 20 метрға етә.
Диңгеҙҙәрҙә һәм океандарҙа ныҡ таралған, һыуҙың өҫкө ҡатламында ла, 2000 метр тәрәнлектә лә йәшәй. Башлыса диңгеҙ һыуында көн итһәләр ҙә, сөсө һыуҙа йәшәй торғандары ла бар.
Күпселек акулалар йыртҡыс хайуандар иҫәбенә инә, әммә 3 төрө — кит һымағы, гигант һәм ҙур ауыҙлы акулалар — фильтраторҙар, улар планктон, кальмар һәм ваҡ балыҡтар менән туҡлана.
Анатомия
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Һөлдәһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Акуланың һөлдәһе һөлдә балыҡ һөлдәһенән һиҙелерлек айырыла — унда һөйәк юҡ, һәм ул тулыһынса шмәк туҡымаларынан барлыҡҡа килгән. Һуңғы асыштар буйынса эволюция процесында һөйәктәр юғала[6]. Һөлдәлә түбәндәге бүлектәр бүленә:
Аксиаль һөлдә — күп һанлы умыртҡа һөйәгенең умыртҡа һөйәге;
Ике киҫәкле баш һөйәге — баш мейеһе ҡумтаһы һәм ауыҙ ҡыуышлығы һәм гильза аппараты һөлдәһе;
Пектораль һәм ҡорһаҡ ҡауырһындары менән парлы аяҡ-ҡулдар;
Ишһеҙ йөҙгөстәр — ҡағиҙә булараҡ, ҡойроҡ, аналь и ике арҡа йөҙгөсө.
Умыртҡа һөйәге каналдары аша умыртҡа һөйәгенең бөтә колоннаһына үтеп инеп, аккорд үтә. Акулаларҙың баш һөйәге — өҙлөкһөҙ шмәк ҡумтаһы, уның алғы осо шнурға терәлеп торған ростромға тиклем һуҙылған. Латераль өҫлөктәрҙә күҙҙе һаҡлаусы күҙ розеткалары бар, күҙ розеткалары стеналары араһында баш мейеһе ята.
Маңлай ҡабығы — мускул диуары ҡалынлығында гильза киҫәге артында ятҡан һәм бер нисек тә күсәр һөлдәһе менән бәйләнмәгән арка. Билбауҙың латераль өҫлөгөндә — ҡабырға һөлдәһенә ҡушылған урын. Ҡауырһындар билбауында плащ алдында ҡорһаҡ күҙәнәге мускулдарында ятҡан шмәк плитаһы барлыҡҡа килгән. Ҡорһаҡ ҡабырғаһының һөлдәһе латераль өҫлөккә беркетелә, ул бер нисә радиаль шмәк менән һуҙылған базаль элементтан тора. Ата заттарҙа базаль элемент птеригоподийҙың һөлдә нигеҙе булып хеҙмәт итә.
Теймәгән ҡауырһындар һөлдәһе мускулға сумған һәм фин нигеҙенә үтеп ингән радиалдарҙан тора. Каудаль фин — гетероцеркаль, ә умыртҡа һөйәгенең осо уның өҫкө ҡалағына инә. Ҡауырһын ҡалаҡтарын эластотрихиялар тотоп тора.
Тиреһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Акулаларға хас плакоид ҡабырсаҡтары балыҡтар араһында филогенетик йәһәттән иң боронғоһо булып тора.[7] Ҡабырсаҡтары — тиренән тышҡа сығып торған шпик менән тамамланған ромбик плиталар. Структураһы һәм көсө буйынса ҡабырсаҡтар тешкә яҡын, был уны тире тештәре тип атарға сәбәп бирә. Был тештәрҙең нигеҙе киң, тигеҙләнгән формаһы һәм бик күренекле билдәләнгән тажы бар. Күпселек осраҡта таждар бик үткер һәм бер-береһенә һығыла, шуға күрә ҡулыңды баштан ҡойроҡҡа йтабан күсереп барһаң, тире сағыштырмаса шыма булып күренергә мөмкин, ә киреһенсә — кире яҡҡа һыпырһаң, тупаҫ, шытырҙап тора.
Минераль өлөшө корий күҙәнәктәренән барлыҡҡа килгән дентиндан тора, ул ҡабырсаҡтарҙың тоташтырғыс туҡыма нигеҙен нығыта. Дентин составы һөйәккә яҡын, әммә тығыҙыраҡ. Тештәрҙең дентин ҡатламы коллаген кейгән ҡаты минераль апатиттан тора. Микроструктураһы арҡаһында тештәрҙең ныҡлығы һәм тотороҡлолоғо акуланы яҡшы һаҡлаусы ҡабыҡ менән тәьмин итә (эре хайуандарҙан да, шул иҫәптән башҡа акулаларҙан да, бәләкәй паразиттарҙан да), шул уҡ ваҡытта кольчуга кеүек ҡамасауламай. Плакоид шкалаһының шпиктары тағы ла сыҙамлыраҡ, сөнки ул эпидермистың базаль ҡатламы күҙәнәктәренән барлыҡҡа килгән эмаль — витродентин аналогы менән ҡапланған. Плакоид тәңкәһенең ҡан тамырҙары һәм нервы остары менән тоташтырылған туҡыма тултырылған ҡыуышлығы бар.
Акуланың кәүҙәһеннең шыуып торған формаһында (обтекаемость) тире тештәренең формаһы, урынлашыуы һәм составының ҡушылыуы ҙур роль уйнай. Мәҫәлән, аҡ акулала был тештәргә рельефлы протрузиялар гольф-туп хәрәкәт иткәндә күҙәтелгән аэродинамик эффект менән сағыштырырлыҡ гидродинамик эффект тыуҙыра. Иң бәләкәй протрузиялар һәм депрессиялар булыуы турбулентлыҡты һиҙелерлек кәметә. Тештәрҙең формаһы, төҙөлөшө, ҙурлығы төрҙәрҙән төрҙәргә тиклем үҙгәреп тора. Ғалимдар фекеренсә, иң етеҙ төрҙәрҙең тиреһе һыуға ҡаршы тороу һәләтен 8 процентҡа тиклем кәметә[8]. Мако акулаһы, һығылған ҡабырсаҡтар, һөйрәлеүҙе тағы ла кәметергә һәләтле, был уның тиҙлеге сәғәтенә 80 км-ға тиклем тиҙлекте арттыра[9] Бынан тыш, тештәрҙең гидродинамик үҙенсәлектәре һунарсыға тағы ла бер файҙалы йоғонто яһай — шау-шыуһыҙлыҡ. Ҡауырһындары хәрәкәт иткәндә тауыш тулҡындары тыуҙырған һөйәкле балыҡтарҙан айырмалы рәүештә, аҡ акуланың йыртҡысты эҙәрлекләгәндә хәрәкәт итеүе уның ҡорбаны өсөн һөжүм мәленә тиклем тиерлек инҡар ителмәй тиерлек.
Таралыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Акулалар бөтә океандарҙа һәм климат зоналарында таралған. Күбеһенсә диңгеҙ һыуында йәшәйҙәр. Ҡайһы бер төрҙәр, мәҫәлән, үгеҙ акулаһы, киң таралған һоро акула һәм башҡалар сөсө һыуҙа йәшәргә һәләтле, йылғаларға ярайһы уҡ алыҫ йөҙөп йөрөй. Никарагуаның яңы күлендә тоҙло һыуҙарға йөҙөп бармаған акулалар бар.
Тәрәндә улар башлыса 2000 метрға тиклем, ҡайһы берҙә 3000 метрға тиклем төшә, ә түбәндә бик һирәк күҙәтелә. Португал акулаһы 3700 м тәрәнлектә йәшәй ала[10].
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Нельсон Джозеф С. Рыбы мировой фауны / Пер. 4-го перераб. англ. изд. Богуцкой Н. Г., науч. ред-ры Насека А. М., Герд А. С.. — М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2009. — С. 107. — ISBN 978-5-397-00675-0.
- ↑ Н. Н. Гуртовой, Б. С. Матвеев, Ф. Я. Дзержинский Часть 1. Низшие хордовые, бесчелюстные, рыбы, земноводные // Практическая зоотомия позвоночных / Под ред. Б. С. Матвеева и Н. Н. Гуртового. — М.: Высшая школа, 1976. — С. 127—163. — 351 с. — 18 000 экз.
- ↑ Фасмер М. (А-Д) // Этимологический словарь русского языка = Russisches Etymologisches Wörterbuch / под ред. проф. Б. А. Ларина. — Второе, стереотипное. — М.: Прогресс, 1986. — Т. 1. — С. 67. — 576 с. — 50 000 экз.
- ↑ Крылов Г. А. Этимологический словарь русского языка. — СПб.: ООО «Полиграфуслуги», 2005. — С. 15. — 432 с. — 10 000 экз.
- ↑ R. Aidan Martin. Fathoming Geologic Time (ингл.). ReefQuest Centre for Shark Research. Дата обращения: 18 февраль 2011. Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
- ↑ Акулы потеряли все свои кости в процессе эволюции 2015 йыл 7 июнь архивланған.
- ↑ А. А. Иванов. Физиология рыб / Под ред. С. Н. Шестах. — М.: Мир, 2003. — 284 с. — (Учебники и учебные пособия для студентов высших учебных заведений). — 5000 экз. — ISBN 5-03-003564-8.
- ↑ R. Aidan Martin. Skin of the Teeth (ингл.). ReefQuest Centre for Shark Research. Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
- ↑ David Robson. Why a speeding shark is like a golf ball (ингл.). New Scientist (7 ноябрь 2008). Дата обращения: 22 июнь 2011. Архивировано 24 ғинуар 2012 года.
- ↑ Imants G Priede, Rainer Froese, David M Bailey, Odd Aksel Bergstad, Martin A Collins, Jan Erik Dyb, Camila Henriques, Emma G Jones, Nicola King. The absence of sharks from abyssal regions of the world’s oceans (ингл.). The Royal Society (7 июнь 2006). — Акулы отсутствуют на больших глубинах.