Uzurpasiya
| Dövlət idarəetmə formaları |
|---|
|
|
 |
Uzurpasiya (lat. usurpatio - yiyələnmək) — hakimiyyətin bir nəfər, bir qurum və ya bir qrup adam tərəfindən zor gücünə, qanunsuz ələ keçirilməsi. Bunun icraçısı isə uzurpator adlanır.
Hakimiyyətin bir qanadının digər qanadının səlahiyyətlərini uzurpasiya etmək, hakimiyyətin parçalanmasının qarşısının alınması cəhdi kimi qəbul olunur.
Tarixi xronologiyada Qədim Roma və Bizans imperatorları iki qrupa: qanuni imperatorlara və uzurpator imperatorlara bölünür. Roma papaları da bu prinsiplə qanunı papalara və antipapalara bölünürlər. Tarixdə qanuni hakimiyyətə çatmağın yolu sələf-xələf prinsipinə əsaslanır. Qanunsuz yol isə saray çevrilişlərinə, hökmdarın və xələfinin cismən yox edilməsinə, vətəndaş müharibəsi dalğası üzərində hakimiyyətə gəlmə prinsipinə əsaslanır. Parçalanmış dövlətdə bir neçə iddiaçı, ya rəqib hökmdar peyda olarsa, onda qalib gələn hökmdar bir növ "qanuni imperator", yerdə qalanlar isə uzurpator imperatorlar sayılırlar. Lakin istisna hallar da mövcuddur. Misal olaraq Flavi Yoann 423-425-ci illərdə Qərbi Roma imperatoru olsa da o, uzurpator kimi qəbul olunur.
Digər bir misal, 284-cü ilə qədər bir uzurpator kimi Roma imperatoru olmuş Diokletian rəqibi Karinə qalib gələrək, artıq 285-ci ildən qanuni imperator kimi qəbul edilmişdir.
V. O. Klyuçevski II Yekaterınanın ıqtıdarı uzurpasıya etməsini belə xarakterizə edirdi:
|
Yekaterina hakimiyyəti ikiqat tutmuşdur: ərindən hakimiyyəti almış və onu yeganə xələfi olan oğluna ötürməmişdir[1]. | 
|
Antik dövr
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tiraniya (yun. τυραννίς tyrannís ) Antik dövrədə Yunanıstanda hökmranlıq forması, icraçısı isə tiran (zor gücünə hakimiyyətə gələnə, zülmkar) uzurpatorun ekvivalenti sayılır.
| İqtidar sayı |
Legitim | İllegitim |
| Tək başına | Monarxiya | Tiraniya |
| Qrupun iqtidarı | Aristokratiya | Oliqarxiya |
| Çoxluğun iqtidarı | Politiya | Demokratiya |
Uzurpatorlar [2]
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Qay Yuli Sezar[3][4] ( e. ə. 100 — e. ə. 44)
- Oktavian Avqust[5][6][7]( e. ə. 63 — 14)
- Van Man (çin. 王莽, pinyin: Wáng Măng— 9 - 23 cü illərdə Çin imperatoru. Edame edilmiştir.
- Diokletian[8] (284— 305) 284 cü ilə qədər bir uzurpator kimi Roma imperatoru olmuşdur.
- Tiberi[2] ( e. ə. 14 — 37)
- Maqn Maksim (383 — 28 avqust 388) Edame edilmiştir. Maqn Maksim senator və keçmiş konsul olmuş, imperator Aleksandr Sever öldükdən sonra sələf yeni imperator I Maksimə sui qəsd hazırlayaraq hakimiyyəti öz əlinə almağa cəhd göstərmiş.
- Flavi Yevgeni[9] (392 — 394) II Valentinianın müəmmalı ölümündən sonra imperatorun dəftərxana rəisi Flavi Yevgeni hərbi magistr Flaviy Arboqastın dəstəyi ilə özünü 392 ci ildə Qərbi Roma imperatoru elan edir. Şərqi Romada bunu uzurpasiya hesab edirlər. Şərqi Roma imperatoru I Feodosi müdaxilə edərək uzurpator 394 cü ildə tutularaq edam edilir.
- Gildo (397 — 398) Afrikada uzurpator.
- II Yekaterina[1][10][11] (1729—1796) Rusiya imperatriçası
- Napoleon Bonapart[12][13](1799 — 1815) Fransa imperatoru
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 Ключевский В. Курс русской истории. Лекция LXXVI
- ↑ 1 2 Liste der römischen Kaiser der Antike[ölü keçid]
- ↑ "2. Übung 5, Teil 2: Die politisch-publizistische Kampagne Caesars zur Rechtfertigung seiner gegen die traditionelle römische Verfassung gerichteten Usurpation i. J. 49 v. Chr". 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
- ↑ Usurpation Gaius Iulius Caesar
- ↑ "Gaius Julius Caesar Octavianus Augustus" (PDF). 2021-10-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-04-04.
- ↑ Usurpationen in der Spätantike: Akten des Kolloquiums "Staatsstreich und ...
- ↑ "Еще французские просветители, для которых Август был узурпатором и душителем республики, отзывались о нем резко отрицательно". 2014-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
- ↑ "The Emperor Diocletian". 2021-05-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
- ↑ "Eugenius, Flavius, Usurpator 392-394". 2020-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
- ↑ Zustand des russischen Reiches und Beziehungen desselben zu den Nachbarstaaten bei Katharinas Regierungsantritt
- ↑ "власти"". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-05.
- ↑ Napoleon and English Romanticism
- ↑ "Русским войскам, освободившим Париж от узурпатора Наполеона, установят 3 памятника во Франции". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.