Kazan Kremli

Kazan Kremli
tatar. Казан кирмәне, Qazan kirmäne rus. Казанский кремль
Kazan Kremli ansamblı
55°47′50″ şm. e. 49°06′26″ ş. u.
Ölkə	Rusiya  Tatarıstan
Şəhər	Kazan
Yerləşir	Kazan
Tikilmə tarixi	X-XVI əsrlər
Sahəsi	15 ha
Qüllələri	13
Rusiya Federasiyasının milli irsi
Tipi	Mədəni
Kriteriya	ii, iii, iv
Təyin edilib	2000 YUNESKO-nun Ümumdünya irsi
İstinad nöm.	1610053000
Kateqoriya	Kreml
Kazan Kremli
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kazan Kremli (rus. Казанский кремль, tatar. Казан кирмәне, Qazan kirmäne) — Kazan şəhərinin ən qədim hissəsi, şəhərin tarixini əks etdirən memarlıq, tarixi və arxeoloji abidələr kompleksi.

Kremlin ərazisində üç müxtəlif dövrlərə aid yaşayış yerləri mövcüd olub. Birinci yaşayış yeri XII—XIII əsrlərə, ikincisi XIV—XV əsrlərə, üçüncüsü isə XV—XVI əsrlər siddir. Həmçinin Kreml ağ daşdan salınmış qaladan, tarixi-memmrlıq və mədəni əhəmiyyətli bir sıra məbəd və binadan ibarətdir.

Tatarıstan Respublikasının Prezidentinin igamətgahı də məhz Kazan Kremlində yerləşir.

Kremlin ərazisi onun yerləşdiyi təpənin formasını təkrarlıyan düzbucaq şəklindədir və şimal-qərbdən, Kazanka çayından, cənub-şərq, 1 May meydanına qədər uzanır. Volqa və Kazanka çaylarını sol sahilində yerləşir.

2000-ci ildən etibarən YUNESKO-nun Ümumdünya irsinə daxildir.

Kremlin ərazisində yerləşən ən qədim tarixi memarlıq abidə Blaqoveşenskiy kilsəsidir.

Tarixi

Qədim tarixi

Bu günə qədər Kremlin ortaya çıxmasına dair yazılı bir dəlil yoxdur, lakin rəsmi versiyaya görə, Kazan şəhəri X əsrin əvvəllərində qurulmuşdur. Mövcudluğunun əvvəlində Kreml Kerman (tatar. Кирмән) adlanırdı. Bu mövzuda da yazılı mənbələr yoxdur.

XII - XIV əsrlər. Bolqar qalası

Olearuis tərəfindən 1630-cu ildə Kreml qravürü

Ən qədim arxeoloji tapıntılar Kremlin şimal hissəsində, qədim bolqarlara məxsus qala yaşayış məskəni və daha sonra bir əsr boyu Qazan xanlığının qalası yerləşmiş Kazankaya yaxın yerdə tapılmışdır. Tədqiqatçılar qədim dövrün taxta istehkamları ilə tanış olduqdan sonra müxtəlif fikir ayrılığına malikdirlər: bəziləri Bolqarların ticarəti məskunlaşmasının X əsrdə, bəzilərində isə yalnız XII əsrdə gücləndiyinə inanırlar. Elm adamları istehkamların tikilməsi ilə bağlı müxtəlif fikir ayrılığına sahibdirlər, bəziləri daş divarların qismən XII əsrdə qurulduğunu, digərləri yalnız XV və ya XVI əsrdə, Pskov memarları tərəfindən İvan Qroznının fərmanı ilə Kremlin yenidən qurulmasından sonra tikilməsinə inanırlar.

XIII əsrin II yarısından XV əsrin I yarısına qədər Kreml Qızıl Ordanın bir hissəsi olaraq Kazan knyazlığının (vilayət) mərkəzinə çevrilir: 1236-cı ildə Batu başda olmaqla Monqol qoşunları Volqa Bolqarıstanına hücum edərək Bolqarıstanın paytaxtını darmadağın etdi və 1240-cı ildə Bolqarıstan rus knyazlıqları kimi nəhayət Qızıl Orda tabeliyinə keçdi. Bolqarların bir hissəsi Kazanka bölgələrinə qaçdılar və Kazandan 45 kilometr məsafədə yerləşən İske-Kazan şəhərini qurdular. 1370-ci ildə Bolqar şahzadəsi Həsən Bolqarıstan şahzadələrinin iqamətgahı olaraq 1445-ci ilə qədər xidmət edən müasir Kazan Kremlin yerində qalanın təməlini qoydu.

XV - XVI əsrin birinci yarısı. Xan qalası

Qızıl Ordanın süqutundan sonra Kreml 1445-ci ildən 1552-ci ilə qədər davam edən Kazan xanlığının mərkəzinə çevrildi. 1445-ci ilin payızında Orda xanı Uluq Məhəmməd 3000 əsgər dəstəsi ilə Kazanı tutdu, Bolqar şahzadəsi Alimbəki edam etdirdi, beləliklə, Volqa Bolqarıstanın xarabalığında Kazan xanlığını qurdu və qısa müddətdə Böyük Moskva knyazlığından Orda xərac toplama sistemini bərpa etdi. Xanın qalası (Ark) 4 keçid qülləsi ilə 9 metr qalınlığında palıd (bəlkə də bəzi yerlərdə daş) divarlarla əhatə olunmuşdur: Nur-Ali (Muraleevlər), Elbuqini, Bolşoy və Tyumen Qapısı. İlıstıy Bulaq (Tatar dilindən "Qol"), Kazanka çayı və Kaban gölünü birləşdirən kanal) qərbdən qalanı müdafiə etdi; və ən az qorunan cənub-şərq tərəfində qala dərin dayaqlar ilə hasarlanmışdır.

Süyümbikə minarəsinin yaxınlığında Xanın məqbərəsinin təməlindəki xatirə nişanı

Xanın həyətindəki kompleksə sarayın özü, məqbərələri olan xan məscidi (Mahmud, Məhəmməd-Emin xanlar və s.), İnzibati və məişət binaları daxil idi. Andrey Kurbski Kazan haqqında belə bir izahat buraxdı: “Kazan çayından dağ o qədər yüksəkdir ki,gözlə görmək olmur; üstündə dolu,şah otaqları və yüksək məscidlər var. mutasiya edilmiş, hətta ölən padşahın yanına çox sayda adam qoyulurdu,beş,altı ....".

Rəvayətə görə, Kafedral məscidin 8 minarəsi var idi, məscidlərdə mədrəsələr və məqbərələr (dürbe) var idi. Məscidlərin görünüşünün eyni vaxtda Kasımov və Bolqar şəhərində daş tikililərə bənzədiyi, divarların hamar,düz hissələrinin dekor elementlərinin zərif oyma və keramika parçaları ilə ziddiyyət təşkil etdiyinə inanmaq üçün hər cür əsas var.

Nur-Əli məscidinin (müasir Tainitskaya qülləsinə yaxın) və bəlkə də Otuçeva məscidinin Kremlin içərisində olması da məlumdu.

Tezitski (ərəb. tеzik — tacir) xəndəyi, Xan qalasını binanın cənubundakı taxta,qədim tikilidən ayırırdı. Burada xanın yaxınları məskunlaşırdılar və burada qəbiristanlıq var idi.

Divarların arxasında, Bulağın sağ sahilində Dairov hamamları var idi. (Tatar dilindən Tәһir munças).

XVI əsrin ikinci yarısı. Daş Kremlin tikintisi

1552-ci ildə İvan Qroznı tərəfindən Kazanın mühasirəsindən sonra qala xarabalığa çevrildi. Yeni ağ daşlı Kreml qurmaq üçün padşah Pskov memarları Postnik Yakovlev və İvan Şirya (Vasili Blajennı kilsəsinin inşaatçıları) çağırdı,əlyazmada deyilirdi:"Qırılmış və yandırılmış Divarların yenidən bərpa edilməyə başlandı",buna görə Pskov ağsaqqalları "Kilsə və şəhər ustası Postnik Yakovlev,İvan Şirya və yoldaşlarına iki yüz Pskov bənnası və insan cəlb etməklə yaza Kazanı yenidən qurmaqlarını istədilər". Qala əhəmiyyətli dərəcədə genişləndi, 6 qüllə daşdan tikildi, lakin XVI əsrdə yalnız taxta divarlar (ümumi uzunluğu 1800 metr) daş divarlarla əvəz olundu və Kremlin divarları və qüllələrinin əksəriyyəti palıddan tikildi. Yalnız XVII əsrin əvvəllərində Kazan Kremlinin taxta istehkamlarının daş dayaqları ilə son əvəzlənməsi baş verdi.

Divarların qurulması ilə birlikdə Pskov ustaları Kazan Kremlinin ilk pravoslav kilsələrini :Blaqoveşinski Kafedrali,Müqəddəs Kipr və Yustian Kilsəsi,Dmitriyevskaya qülləsi,Dmitri Solunski kilsəsi, Spasskaya qülləsi kilsəsi, həmçinin iki monastır - taxta Troitski və Serqey kilsələrindən ibarət və daş ilə Troitski-Serqey kilsəsi,Müqəddəs Nikolay Ratnoy kilsəsi, habelə daş, oyma əhəngdaşından,aşağı hissəsi taxtdan ibarət (XVI əsr) Preoabrajenskoye Kafedralını qurdular.

Müqəddəs Kiprian və Yustinian Kilsələri, XVI əsr (1917-ci ildən sonra dağıdıldı), arxa planda Spasski monastırının zəng qülləsidir.

Uzun müddət (bir yarım əsrdən çox) Kazan Kremlində Xanın dövrünə aid beş daş bina (Xan məscidi, Xan sarayı və məqbərələr) silah və sursat saxlamaq üçün anbar kimi istifadə olundu, lakin zaman keçdikcə yararsız vəziyyətə düşdüyünə görə söküldü. İngilis D.Fletçer, XVI əsrdə Rusiya kremilləri ilə bağlı əlamətdar xatirələr buraxdı:"Dörd qala - Smolenskaya, Pskov, Kazan və Həştərxan çox yaxşı qurulmuşdur və istənilən mühasirəyə dözə bilər ... əsrin sonunda Kreml və şəhər onlar keçilməz hesab olunur." Maraqlı dəlillər 1599-cu ildə Fars səfirliyinin katibi Oruc-bəy çar Boris Qodunova göndərildi (sonradan İspaniyada xristianlığı qəbul etdi və bundan sonra İranın Oruc bəy Bayat adlandırıldı):“Rus çarına məxsus çox böyük bir şəhərə gəldik. Bu şəhər Kazan adlanır və əlli mindən çox xristian sakini var. Şəhərdə bir çox kilsə var və o qədər böyük zəng var ki, bayram ərəfəsində yuxuya getmək mümkün deyil. ...Bu şəhərin bütün evləri taxtadır, ancaq daş divarları olan geniş və möhtəşəm bir qala var; orada — İspaniya, İtaliya və Flandriyada olduğu kimi gecə postları tutan çox sayda döyüşçü var."

XVII əsr

1672-ci ildəki yanğından sonra Kremldə kərpic inşaatına başlandı, bir sıra qüllələr, o cümlədən Spasskaya Moskva (stilistik meyarlara görə) memarlar tərəfindən yenidən quruldu.

XVIII əsr

1730-cu ildə Kazan Kremlinin planı

Rusiya dövlətinin genişlənməsi səbəbindən Kazan Kreml hərbi funksiyasını itirdi,lakin, Volqa bölgəsinin inzibati və mədəni mərkəzi olaraq gücləndi. Kazan vilayəti 1708-ci ildə yaradıldı, bu da Kremlin memarlıq görünüşündə öz əksini tapdı; sonrakı əsrlərdə Qubernator sarayı, ictimai binalar, Kazan hərbi məktəbi və yeni yepiskop evi, Blaqoveşinski Kafedralı əhəmiyyətli dərəcədə yenidən quruldu.

1773–1775-ci illərin Puqaçyov Üsyanı yenidən Kazan Kremlini üsyançıların iki gün silahla atəş etdiyi qalaya çevirdi. 14 iyul 1774-cü ildə Yemelyan Puqaçovun qoşunları Kazandan geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Buna baxmayaraq, Yemelyan Puqaçov Kazan Kremlinə baş çəkdi - o, orada Moskvaya edama göndərilmədən əvvəl,həbsxanalardan birində saxlanıld.

1774-cü ildən bəri memar V. I. Kaftırev, Kremldəki ictimai yerlər ansamblının inşasını təmin edən Kazan şəhərinin yüksək səviyyədə təsdiqlənmiş müntəzəm şəhərsalma planını həyata keçirməyə başladı. Kremlə bitişik meydan və küçələrin kompleks inşasına başlanıldı. Geniş küçələrdən ondan uzaqda qaldı.

XIX əsr

Eduard Turnerelli tərəfindən 1839-cu ildə Kreml qravürü

1800-cü ildə naşir və maarifçi Maksim Nevzorov geniş Kazan quberniyasının əsas qalasının təsvirini verdi:"Burada Blaqoveşinskiy kafedral kilsəsi, Spaso-Preobrajenski 2-ci sinif kişi monastırı, Kiprian və İsa kilsələri,ictimai yerlər və onlarla əlaqəli bütün qubernator evi, artilleriya arsenalı,gözətçi otağı,haupvaxtalar,həbsxanalar, taxta köhnə yeməkxanalar və duz mağazaları,köhnə komendant evi təsvir olunmuşdu." Napoleon işğalı zamanı Kazan Kremlinin ərazisində silah istehsalı və təmiri zavodu fəaliyyət göstərirdi. XIX əsrin sonlarında Kremlin daxili memarlıq kompleksi və onu əhatə edən müasir şəhər ansamblı formalaşdı.

XX əsr

1917-ci il inqilabından sonra, 1920–1930-cu illərdə, dinə qarşı aparılan mübarizə zamanı Spasskaya monastırının zəng qülləsi və kafedral kilsəsi, Blaqoveşinski kilsəsinin zəng qülləsi, Müqəddəs Kiprian və Yustinian kilsəsi, Spasskaya qalasındakı Spasskaya kilsəsi dağıdıldı, ikonostazalar,hörmətli nişanlar və Kreml kilsələrinin izləri itdi. Sovet dövründə, Kremlin arxeoloji tədqiqatı davam edir (1917-ci ildən: N. Borozdin, N. Kalinin, 1976-cı ildən - A.X.Xalikov) və bu tədqiqatlar XIX əsrdə Kazan Universitetinin professoru N. P. Zaqoskin, P. A. Ponomarev və digər Kazan yerli tarixçiləri tərəfindən başladılır. 1960-cı illərdə Tatar bərpa emalatxanası quruldu. 1992-ci ildə Tatarıstan Respublikasının yaranması ilə Kazan Kremli Tatarıstan Respublikası Prezidentinin iqamətgahı olur.

1993–1994-cü illərdə "Kazan Kreml kompleksinin yenidən qurulması və inkişafının əsas istiqamətləri" mövzusunda iş hazırlanmışdır. 22 yanvar 1994-cü ildə Tatarıstan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə Kreml kompleksinin sistemli elmi araşdırılması və bərpası üçün zəmin yaradan Kazan Kremlinin Dövlət Tarixi, Memarlıq və İncəsənət Muzeyi-Qoruğu yaradıldı. Müdafiə divarlarının çoxu,həmçinin üç qüllə - Preobrazenskaya, Tainitskaya, Voskresenskaya bərpa edildi. Əvvəllər dağılan və sökülən dörd qüllənin təməli arxeoloqlar tərəfindən öyrənildi, sonra qorunması və muzeyləşdirilməsi aparıldı. Bundan əlavə, XV–XVI əsrlərə, Kremlin qədim hissəsinə aid bir neçə obyekt : Xanın həyətindəki kompleksdən nümayəndəlik binalarından birinin arxeoloji qalıqları, Xan məscidi, Kazan xanlarının məzarı muzeyləşdirilmə ilə qorundu. Qazıntılar zamanı aşkar olunmuş xanların sümüklərinin qalıqlarının dəfn edilməsi üçün məqbərənin inşasına başlanıldı. Qazıntılar zamanı Troitski monastırının qəbiristanlığı, Nekropol və Transfiqurasiya monastırının "mağarası" aşkar edilmişdir, asfalt və söküntü qalınlığından tapılan (1930-cu ildə Transfiqurasiya Katedralinin partlamasından sonra), yerli möhtəşəm Kazan müqəddəslərinin məzarları qorunub saxlanılmışdır. Təməlləri gücləndirməklə Süyümbikə minarəsinin yıxılmasını dayandırmaq mümkün oldu (oxdan təxminən 2 metr sapma ilə). Bu zaman Qubernator sarayı (sarayın enfilad düzümünün və əsas fasadın ön hissəsindəki canlandırılması ilə ) və Saray kilsəsi tamamilə bərpa edildi.

Puşeçniy saray kompleksinin bir hissəsi olan dörd bina da bərpa edildi. Yepiskop saray kompleksində Blaqoveşinski kafedralı bərpa edildi. 1995-ci ildə əfsanəvi Kul Şərif məscidinin yenidən qurulması və daxili hissələrinin: freskalarının kəşfi, Blaqoveşinski kafedralı ikonostazının yenidən qurulması bərpası işləri başladı. Kafedral altında, "Bütün müqəddəslər" adı altında yeraltı bir kilsə Kazan yepiskoplarının nekropolu ilə birlikdə təmizləndi,qazandan sonra Qurianın baş keşişinin cənubdan kafedrala bitişik kamerası bərpa edildi. Məscid kompleksi əvvəlcə dini mədəni mərkəz,mədəni təhsil,xatirə mərkəzi olaraq planlaşdırıldı,buna görə İslam Muzeyi binanın birinci mərtəbəsində yerləşirdi.

30 noyabr 2000-ci ildə YUNESKO-nun Dünya İrs Komitəsinin iclasında YUNESKO-nun Dünya İrsi Siyahısına daxil edildi. Kazan Kremli tatar və rus şəhərsalma sənətinin nailiyyətlərini özündə birləşdirir, bunun xatirəsinə, Kremldə Blaqoveşinski kafedralı yaxınlığındakı meydanda rus və tatar memarlarına abidə qoyuldu.

Kazan Kremlinin memarlıq ansamblı

Divarlar və qüllələri

Pskov memarları tərəfindən divar və qüllələrin inşası başa çatdıqdan sonra Kremldə 13 qüllə var idi, bunlardan 5-i keçid, 7-si dəyirmi və 1 ədəd beşbucaqlıdır. XIX əsrdə çökməyə görə, Şimal, Şərq, Beşbucaqlı və bir adsız Qərb qalası dağıdıldı. XVIII əsrin I yarısında aparılan yenidənqurma işləri zamanı Spasskaya və Taynitskaya qüllələrinə əlavə kərpic qatlar əlavə olundu və Preobrazenskaya, Konsistor və ikinci adsız Qərb qüllələrinə də kərpic qatlar əlavə olundu. XIX əsrdə, Dmitrov qülləsi söküldü, yerində keçid arkası meydana gəldi, və Voskresenskaya qalasının kilsə qapısı itirildi. Qala divarları qaranquş quyruğu bürcləri ilə taclanmış,qüllələr arasındakı əvvəlcə XVII-XVIII əsrlərə təsadüf edən düz dişlərlə örtülmüşdü. Divarlar və qüllələr əhənglə tamamlanmışdı.

Kreml qüllələri

Sonra saat istiqamətində Kreml qüllələri sadalanır.

Şəkil	Təsviri
Spasskaya qalası	Spasskaya qalası.. XVI əsrin II yarısında Pskov memarları İvan Şiri və Postnik Yakovlev tərəfindən inşa edilmişdir. Qalanın daxili, şimal tərəfindən Spasskaya qalasına bugünə qədər qüllə ilə birlikdə Spasskaya Kilsəsinin qapısıda bitişikdir. Kremlin əsas prospekti ilə üzbəüz,fasadı isə memarlıq elementləri baxımından adətən pskov tərzindədir. XVII əsrin sonunda qüllə Kazanın indiki, tanış görünüşünü alaraq 3 pillə əvəzinə iki kərpic-8 tərəfli pilləkənlərlə   bir kərpic çadır ilə inşa edilmişdi. 1917-ci ilə qədər qala Rusiya dövlətinin iki başlı gerbi ilə taclandı, yuxarıda XVIII əsrdə əvvəllər kiçik bir bağçadan köçürülərək “zəngli saat” quraşdırıldı(indi yoxdur, qüllənin sol tərəfindəki divar aralığında yerləşir). Qalanın qarşısında XIX əsrin ortalarına qədər daş körpü olan bir dayaq var idi.
Cənub-qərbi dairəvi qüllə	Cənub-qərbi dairəvi qüllə Pskov sənətkarları tərəfindən Spasskaya qülləsi ilə eyni vaxtda inşa edilmiş və müdafiə strukturlarına görə Pskov üslubunun klassik nümunəsidir.
Preobrajenskiy qalası	Preobrajenskiy qalası. Qala öz adını şimal-qərbdən əhatə etdiyi Kremlin Spaso Preobrojenskiy monastırından götürmüşdür. Preobrajenskiy qalasının Pskov memarları Postnik və Barma tərəfindən inşa edilməsinə baxmayaraq, sonradan əhəmiyyətli dərəcədə yenidən qurulmuş ola bilər, çünki Moskvanın müdafiə arxitekturasının memarlıq təsirinin güclü izləri var. Preobrajenskiy qalasından Spasskaya keçidinə qədər olan ərazi Pskov sənətkarları tərəfindən köhnə Xan qalasına əlavə edildi.
	Çoxşaxəli (beş tərəfli) qüllə də Pskov memarları tərəfindən inşa edilmişdir. Qalıqları qorunub saxlanilib.
Bezimyannaya dairəvi qüllə	Bezimyannaya dairəvi qüllə — XVII əsrdə Moskva memarları tərəfindən inşa edilən kərpic tikili.
	Çimal-Qərbi qüllə. Qalıqları saxlanılıb.
Taynitskaya qülləsi	Taynitskaya qülləsi — 1550-ci illərdə Postnik Yakovlev tərəfindən indiki şəklində qurulan Taynitskaya qülləsinə gizli bir mənbənin adı verildi,hansı ki,mühasirə zamanı su götürülə bilərdi. Qalanın girişi Kremlin müdafiəsini artıran "diz" şəklində edildimişdi. Daha öncə burada Taynitskaya qülləsinin yerində Xanlıq qalası Nur Əli qalası,Muraleyev qülləsi yerləşirdi. Muraleyev qülləsi vasitəsi ilə 22 yaşlı Çar İvan Qroznı fəth etdiyi şəhərə daxil ola bildi.
	Şimali dairəvi qüllə. Qalıqları saxlanılıb. XVII əsrdə Moskva memarları tərəfindən inşa edilmişdir. Puqaçyevin Kazanı mühasirəsindən sonra söküldü.
	Voskresenskaya qülləsi, 1670-ci illərdə Moskva memarları tərəfindən kərpicdən qurulmuşdur.Səyahət,kub formasına malikdir.
Şimal-şərqi dairəvi qüllə	Şimal-şərqi dairəvi qüllə Puqaçyov hücumundan sonra söküldü.
	Dmitrievskaya kemid qülləsi Puqaçyov hücumundan sonra söküldü. Qala adını müqəddəs Dimitri Solunskiyin şərəfinə adlanan yanındakı kilsədən aldı.
Konsistorskaya qülləsi	Konsistorskaya qülləsi XVII əsrdə Moskva memarları tərəfindən kərpicdən inşa edilmişdir; adını XVIII əsrdə Kremldəki qüllənin yanındakı tikilidən almışdır. Qalaya qalxıb divar ilə - Cənub-Şərq qalasına tərəf gedə bilərsiniz.Qala yaxınlığında arxeoloji qazıntılar zamanı ortaya çıxan Konsistorskaya qülləsindən Transfiqurasiyaya gedən tezitskiy (tezik ərəb. - tacir) xəndəyi,məşhur arxeoloq N. Kalinin və bir sıra elm adamları bu xəndəyin Xan qalasının cənub sərhədi olduğunu hesab edirdilər.
Cənub-şərqi dairəvi qüllə	Cənub-şərqi dairəvi qüllə - XVI əsrin Pskov memarlığının bariz nümunəsidir.

Kul Şərif məscidi

Kul Şərif məscidi

Kul Şərif məscidi – Tatarıstan Respublikasının və Kazanın əsas cümə məscididir (2005-ci ildən); Kazan Kremlin ərazisində yerləşir.

Məscidin inşasına 1996-cı ildə Kazan xanlığının paytaxtı, XVI əsrdə Orta Volqa dini təhsil və elmlərin inkişafı mərkəzi əfsanəvi çox minarəli məscidin yenidən qurulması kimi başlanmışdır. Məscid 1552-ci ilin oktyabrında İvan Qroznı qoşunları tərəfindən Kazana edilən hücum zamanı dağıdılmışdı. Sonuncu imam seyid, Kazan müdafiəsinin liderlərindən biri Qulşərifin adını daşıyır. 36 m yüksəklikdəki günbəz "Kazan papaqları" təsviri və dekorativ detalları ilə əlaqəli formalarla bəzədilib. Dörd əsas minarənin hər birinin hündürlüyü 58 metrdir. Məscidin xarici görünüşünün memarlıq və bədii həlli məscidin memarlığını yerli ənənələrə yaxınlaşdıran semantik elementlərin inkişafı ilə əldə edilmişdir. Ağ mərmər və qranitdən tikilmiş, günbəz və minarələr firuzəyi rəngdədir.

Blaqoveşenskiy kafedralı

Blaqoveşenskiy kafedralı və XX əsrin əvvəllərində zəng qülləsi

XVI əsrdə Pskov memarları İvan Şiriy və Postnik Yakovlev tərəfindən inşa edilmişdir. Planlaşdırma baxımından ağ daş çarpaz qübbəli kafedral əvvəlcə bir neçə yenidənqurma nəticəsində genişlənmiş müasir kilsənin demək olar ki, yarısı idi. Arka, Moskva Kremlinin Uspenskiy kafedralında olduğu kimi, 6 yuvarlaq sütun üzərində dayanır. XVI əsrdə kafedralın dəbilqə formalı qübbələri var idi. XVI əsrin sonlarında binaya yan koridorlar əlavə edildi: şimaldan müqəddəslər Pyot və Fevroni adına,cənubdan şahzadələr Boris və Qleb adına eyvanlar bağlandı.

XVIII və XIX əsrdə bir sıra dəyişikliklər kafedralın görünüşünü, xüsusən də qərbdən görünüşünü kökündən dəyişdirdi. 1736-cı ildə dəbilqə şəkilli qübbələr qabarcıqlarla əvəz olundu və mərkəzi günbəz Ukrayna barokko üslubunda "hamam" adlanan şəklində tamamlandı. Kafedralın yaxınlığında, 1694-cü ildə Kazan Markelle mitropoliteni nəzdində inşa edilmiş Müqəddəs Məsih kilsəsi yerləşirdi. 1821-ci ilə qədər Müqəddəs Məsihin Kilsəsi xarab oldu və texniki komissiya onun yerinə yeni isti bina tikməyi təklif etdi. 1836-cı ildə Kazana səfər edən İmperator I Nikolay, Məsih Kilsəsinin yerində qərb tərəfdən kilsəni genişləndirərək, Blaqoveşenskiy kafedralının yeni hissəsini qurmağı təklif etdi. Kazan əyalət memarı (1834–1844) Fom Petondinin (1794–1874) layihəsinə görə kafedral qərbə, şimala və cənuba qədər genişlənmişdir, buna görə birinci mərtəbədəki XVIII əsrin köhnə, trapesiya formalı eyvanı söküldü. Bu yenidənqurma kafedralı ibadət, dua etmək üçün daha rahat şəraitli etdi, lakin ilkin ahəngdar görünüşünü çox dəyişdirdi. O vaxtdan bəri, Petondi tərəfindən hazırlanan, inqilabdan sonra sökülən və 1928-ci ildə inqilabdan əvvəlki Kazanın ən böyük, möhtəşəm 5 pilləli zəng qülləsinin (çəkisi 1500 funt (təxminən 24.570 kq)) idi dağıdılması istisna olmaqla kafedralin xarici görünüşü dəyişməmişdir.

Süyümbikə qalası

Süyümbikə qalası

Qalanın inşa tarixi ilə elm adamları razılaşmırlar. ndə. S. S. Aidarova, A. X. Xalikova, M. X.Həsənova, I. N. Əliyevanın redaktorluğu ilə "Kazan tarix və mədəniyyət abidələri" kimi nüfuzlu əsərdə qala ilkin olaraq 1645–1650-ci illərə aid edilir. 1552-ci ildən sonra qüllənin bir sentinel olaraq ortaya çıxması hipotezinin tərəfdarları Süyümbikə qülləsinin Moskva Kremlin Borovitskaya qalası ilə oxşarlığına işarə edir. Məşhur Kazan diyarşünası, XIX əsrdə Kazan İmperator Universitetinin professoru N. P. Zaqoskin qüllənin açıq olması məsələsini nəzərdən keçirdi və Xan dövründə meydana gəlmə variantını irəli sürdü. Bəlkə də qüllə Moskva knyazı ilə yaxşı münasibətlər quran Xan Şah Əlinin dövründə tikilmişdir. Moskva knyazının Moskva Kremlini inşa edən ustaları Kazanda qüllə inşa etmək üçün göndərməsi, nəticədə Süyümbikə qülləsinin Borovitskaya qülləsi ilə oxşarlığına təsir göstərə biləcəyi ehtimalı irəli sürüldü.

Qala 7 pillədən ibarətdir: ilk üç pillə planda kvadratdır və açıq məzar qalereyaları var, qalan dördü səkkizbucaqlıdır. Qala 6 tərəfli bir kərpic çadır (58 metr hündürlükdə və ya 34 fut 6 fut dərinlikdə) ilə tamamlanır, 1917-ci ilə qədər zərli "alma" üstündə ikiqat qartal ilə taclanırdı(Kazan tatarlarının əfsanəsinə görə toplarda tatarların tarixi və mədəniyyəti ilə əlaqəli vacib sənədlər bağlanmışdı). Bütün pillələrin üzləri kürək və ya nazik kərpic rulonları ilə bəzədilib. Qalanın alt pilləsində bir keçid var. Qərb və şərq fasadlarında, alt pillənin dirəklərində yüksəklik ortasında "adətən rus üfüqi silindirler" ilə kəsilmiş Korinf nizamının 2 əlavə sütunu var. Divarlar kərpic,əhəng,təməl palıd yığınlarına söykənir. 1917–1930-cu illərdə - Rusiya gerbləri aypara ilə əvəz edildi, 1930-cu illərdə aypara çıxarıldı, 1990-cı illərdə aypara yenidən qalaya qaldırıldı. Qüllə Dünyanın qırx qülləsi siyahısında yer alır. Onun əyilməsi şaquli tərəfdən 2 metrdir. Əyilmə, təməlin bir hissəsində yerləşməsi səbəbindən meydana gəldi. Bu günə qədər qalanın əyilməsi dayanıb.

Prezident Sarayı

Prezident (keçmiş Qubernator)sarayı

Kazan qubernatorunun sarayı Kremlin şimal hissəsində,qədim dövrlərdə Kazan xanlarının sarayının yerləşdiyi yerdə, XVIII əsrdə isə komendant evi olan yerdə yerləşirdi. Bina XX əsrin 40-cı yalançı Bizans üslubunda tikilib. "İmperator evinin köçəkçiləri üçün hərbi qubernator evi" layihəsi məşhur Moskva memarı K. A. Ton tərəfindən tərtib edilmişdir.,hansı ki,Böyük Kreml Sarayının və Moskvadakı Xilaskar məbədinin layihəsinin müəllifidir. Saray əsas binadan və dövri konfransların keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş həyətə bitişik xidməti binalardan ibarətdir. Sarayın inşasına 1842-ci il şəhər yanğından sonra Kazan şəhərini yenidən tikən Sankt-Peterburqdan göndərilən memar A.İ.Peske rəhbərlik etmişdir. Daxili bəzək Kazan İmperator Universiteti kompleksinin memarlarından biri olan memar M.P. Korinfianın rəhbərliyi ilə həyata keçirilmişdir. Əsas fasadın mərkəzi rizalitdir, ön tərəfi üç qayışlı tağla tamamlanır,bəlkə də Xan sarayının memarlığına bənzəyir. Binada 2 möhkəm sütunda kemerli qapılar olan iki eyvan var. Birinci və ikinci mərtəbələr bir sıra möhkəm pilaster və kemerli pəncərə açılışlarına bölünür. Plandakı fasad yarı dairəni təmsil edir və sarayın həyətinə keçidi var.Binanın eklektik dekorasiyası rus klassisizminin elementlərini,barokko və qədim rus memarlığını özündə birləşdirir.

Sovet dövründə binada Ali Sovetin Rəyasət Heyəti və Tatar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Nazirlər Soveti yerləşirdi. Hal hazırda Tatarıstan Respublikası Prezidentinin iqamətgahıdır.

Saray (Vvedenskaya) kilsəsi

Saray (Vvedenskaya, 1859-cu ildən Сошествия Святого Духа şərəfinə həsr olunub) kilsəsi

S. S. Aidarova, A.X.Xalikova, M.X.Həsənova, I. N. Əliyevanın redaktəsinə əsaslanan "Kazan tarix və mədəniyyət abidələri" kimi nüfuzlu əsərdə "Saray kilsəsi" nin Qazan xanlığı dövründə Nur-Əli məscidinin yerində salındığına inanırlar (1768-ci il şəhər planına verilən açıqlama; burada məbəd "məsciddən çevrilmiş kilsə" kimi qeyd olunur), bununla birlikdə, bu versiya sonrakı mənbələrə əsaslanır və Vvedenskaya tarixinin salınması ilə bağlı fərziyyələrindən biridir.

Vvedensky kilsəsi 1815-ci il yanğını zamanı çox zərər gördü və uzun müddət xarabalıqları qaldı. 1836-cı ildə Kazana səfər edən I Nikolayın əmri ilə kilsə 1852-ci ildə təsdiqlənmiş "ən yüksək" layihə olan Qubernator Sarayı layihəsinə uyğun olaraq bərpa edildi. 1859-cu ildə kilsənin Сошествия Святого Духа kilsəsi üslübuna yaxın üslubda tikilməsi təsdiq edildi. Yeni kilsə, keçmiş Vvedenski kilsəsinin dizayn sxemini və stilistik xüsusiyyətlərini eyni ilə əks etdirdi,bu da arxitektura baxımdan Kazandakı Kiziçski monastırının Vvedenski kafedralı və Voskrisenskiy kilsəsi – Yeni Qüds monastırı ("Yepiskop Bağı") analoqları hesab edilə bilərdi. Сошествия Святого Духа adındakı saray kilsəsi müqəddəs şəhid Kraliça Aleksandranın ibadətgahı ilə yalnız ikinci mərtəbəni tuturdu, birinci mərtəbədə Nikolay Çudotvorça adlı bir ibadətgah vardı,hansı ki,bu ibadətgaha XIX əsrin ortalarında Anna Davidovna Boratinskaya tərəfində məbəd simvolu verilmişdi.

Kilsənin pilləli arxitekturası Süyümbikə qalasının pilləli arxitekturasına uyğundur.

İndi burada Tatar xalqının və Tatarıstan Respublikasının Dövlət Tarixi muzeyi yerləşir.

Spaso-Preobrajenski monastrı

Preobrajenski monastrı və XX əsrin əvvəllərində Spasski monastırının zəng qülləsi

XVI əsrdə Müqəddəs Varsonofiy tərəfindən qurulmuşdur. Qazan xanlığının dövründə qalanın divarları xaricindəki ərazidə, hazırda Spasski monastırının muzey kompleksinin xarabalıqları olan bir qəbiristanlıq yerləşirdi. Bu ərazi sonrakı əsrlərdə bir nekropol olaraq xidmət etməyə davam etdi: "Köhnə monastır nekropolunda XV və XX əsrlərdə ən azı min nəfər (Yəni çox qatlı (6-8 səviyyəyə qədər) və çoxmillətli qəbrlər)" dəfn edilmişdir. (o cümlədən, Kazan xanlığının dövrünə aid dəfnlər).

Monastırın şimal hissəsindəki qardaş korpusu, monastırın şərq tərəfindəki kərpic hasar, XIX əsrdə yenidən qurulmuş Müqəddəs Nikolay Ratnoy Kilsəsi (Sovet dövründə burada yerləşən hərbi hissədə çayxana kimi xidmət göstərirdi); 1930-cu illərdə partladılmış Preobrajenski kafedralinin zirzəmisi; 1917-ci ildən sonra alt mərtəbədəki Müqəddəs Barbara kilsəsi ilə dağıdılmış monastır zəng qülləsinin təməli, Müqəddəs Kiprian və Yustinyan adına kilsənin təməli qorunub saxlanılmışdır.

İctimai bina (vilayət binası)

İctimai bina

Qubernatorun 2 mərtəbəli binası - ictimai yerlər — Kremlin əsas küçəsi və Spasskaya qalasının sağ tərəfində yerləşir. Layihə, 1765-ci ildə Kazanda baş verən böyük yanğından sonra Sankt-Peterburq və Moskva komissiyası tərəfindən hazırlanan şəhərin baş planını detallaşdırmaq üçün Senatın 1767-ci ildə Kazana göndərdiyi V. İ. Qaftirev tərəfindən tərtib edilmişdir. Əsas bina iki mərtəbəli idi, burada yüksək vəzifəli şəxslər və əhəmiyyətli qonaqlar əsas pilləkənlə qalxırdılar, "ədliyyə məhkəməsi"nin qarşısındakı "auditoriya" salonu – 4 pəncərəli mərkəzi zalda burada idi. Onunla qonşuluqda "katib", qalan otaqlarda "nizamlı qulluqçular" otururdu. Binada odun saxlanılan zirzəmi də vardı. İctimai bina ilə Kremlin divarının şərq kənarı arasındakı uzun həyətə girmək üçün binanı 3 hissəyə ayıran iki keçid var. Şimal tərəfdən köhnə Konsistoriya binası ilə bitişikdir.

Puşeçni saray kompleksi

Puşeçni şimal sarayı

Puşeçni saray kompleksi dörd binadan ibarətdir. Rusiyada artilleriya parçaları istehsalı və təmiri üçün ən böyük artilleriya meydançalarından biri yerləşirdi. Kazan Arsenalı 1812-ci il müharibəsində rus ordusunun qələbə çalmasında böyük rol oynadı. 1815-ci il yanğınından sonra artilleriya istehsalı azalmağa başladı və 1850-ci ildə Kazan Arsenalı fəaliyyətini dayandırdı. 1998-ci ildə burada XVII əsrin sonlarına aid tökmə quyu aşkar edildi, 2017-ci ildə bərpa işlərindən sonra ziyarətçilər üçün açıldı. İndi o, 2013-cü ildə açılan Puşeçni saray muzeyinin ərazisində yerləşir. Puşeçni saray kompleksində "Silahlar Muzeyi" yerləşir.

Birləşik binalar

XIX əsrdə ruhani şöbənin binası idi. Sovet dövründə binada TSSR-nın Səhiyyə Nazirliyi yerləşirdi.

Kazan hərbi məktəbi

Kazan hərbi məktəbi XIX əsrdə

Əsas Kreml küçəsinin sol tərəfində hərbi məktəb üçün XIX əsrin ortalarında tikilmiş binanın yerində öncə,XVIII əsrdə ləğv edilmədən əvvəl Troitski monastırı (XVI əsrdə tikilmişdir), sonralar isə XVIII–XIX əsrlərdə – arsenal və artilleriya həyəti olmuşdur. Burada 1812–1815-ci illərdə Rusiyadakı ən böyük top fabriklərindən biri yerləşirdi,yeni silahlar və onlar üçün hissələr istehsal edilirdi və ordudan gətirilən xarab olanlar təmir edilirdi. Bina memar P. G. Pyatnitski (Kazan Dövlət Universitetinin binalarının memarı) tərəfindən "rus klassikası üslubunda" inşa edilmişdi, bu da aydın simmetrik bir tərtibat, mərkəzi dəhlizin tərəflərindəki yüksək parlaq iş otaqları, binanın sərt bir xarici görünüşü və fasad elementləri ilə göstərilmişdir. Əsas giriş vurğusuna metal front quraşdırılmışdı.

İndi binada Tatarıstan Respublikasının Təbiət Tarixi Muzeyi, Xəzine Milli Rəsm Qalereyası, Dövlət Ermitaj Muzeyinin bir filialı (Sankt-Peterburq) və 1941–1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsi Memorial Muzeyi yerləşir.

Arena

Kazan Hərbi Məktəbinin təlimlərini aparmaq üçün tikilən arena 1880-ci illərdə Sankt-Peterburqda hazırlanan layihəyə əsasən inşa edilmişdir. Bina damlarının mühəndislik qərarı ilə tək aralı rafter quruluşları (18 x 56 metr)ilə əhəmiyyətli bir sahəni əhatə etməyə icazə verdi. 2003–2006-cı illərdə binada bərpa işləri aparıldıqdan sonra, qədim kitablar və əlyazmalar Muzeyinin saxlanması və oxu salonunun təşkil edilməsi nəzərdə tutulurdu.

Mühafizəçilər binası

Spasskaya qalasının Cənub-şərq küncündə əsas girişinin sağında yerləşirdi. Bina XIX əsrdə, XVIII əsrdən etibarən yaxın bir yerdə əyalət kanslerinə bağlanmış hərbi əmlak anbarı olan Zeyxhauzun (Forma, avadanlıq və s. saxlama üçün hərbi anbar) olduğu yerdə inşa edilmişdir. Binanın memarlığı son dərəcə asketikdir.

Kazan Kremlinin itirilmiş bina və tikililəri

• XVII əsrə aid Blaqoveşinski Kafedralının zəng qülləsi (1928-ci ildə dağıdılmışdı), 5 pilləli idi və inqilabdan əvvəl Kazanın ən böyük zəngin saxlandığı anbar yeri olaraq xidmət göstərmişdi).
• Preobrajenskiy Kafedralı (1930-cu illərdə partladılmışdır).
• Müqəddəs Varvara zəng qülləsi (1917-ci ildən sonra dağıdıldı).
• Müqəddəslər Kiprian və Yustinyan kilsələri.

Kazan Kremlinin arxeoloji tədqiqatları

Arxeoloji tədqiqatın başlanğıcı XIX əsrdə Kazan bölgə tarixçiləri, kadet məktəbi binasının yerindəki təməl çuxuru tədqiq edilməklə Kazan Dövlət Universitetinin professoru Nikolay Zaqoskin və Pavel Ponomaryov tərəfindən qoyulmuşdur. Əhəmiyyətli arxeoloji qazıntılar 1920-ci illərdə N. F. Kalinin və N. A. Başkirov tərəfindən aparılmışdır. L. S. Şavoxin və Alfred Halikovun rəhbərliyi ilə 1971-ci ildən bəri aparılan sistematik tədqiqatlar bizə mədəniyyət yataqlarının stratiqrafiyasını təyin etməyə imkan verdi. 1990-cı illərdə aparılan bir sıra arxeoloji tədqiqatlar, xüsusən də Blaqoveşinski Kafedralının Qazan xanlığının əsas məscidinin yerində qurulduğunu təsdiqləmədi: kafedral altında Kazan xanlığı dövrünə aid binaların qalıqları aşkar edilmədi.

Kazan Kremlində fəaliyyət göstərən təşkilatlar

• Tatarıstan Respublikası Prezident Aparatı
• İslam Mədəniyyəti Muzeyi
• Tatarıstan Respublikasının Təbiət Tarixi Muzeyi
• Tatarıstan Respublikası və Tatar xalqının Dövlət Tarixi Muzeyi
• Dövlət Ermitaj Muzeyinin (Sankt-Peterburq) Kazan filialı
• "Xəzinə" Milli Rəsm Qalereyası
• II Dünya Müharibəsi Xatirə Muzeyi

Ədəbiyyat

• Соколов С.В. Казань. Портрет в стиле импрессионизма. Казань: Отечество. 2011. 46–52. ISBN 978-5-9222-0408-8.

Həmçinin bax

• Kreml (Moskva)
• Süyümbikə minarəsi
• Kazan Kremlinin Blaqoveşenskiy kilsəsi

Xarici keçidlər

• Kazan Kremlinin rəsmi saytı
• Kremlinin XIX-XX əsrlərə aid fotoları (rus.)
• "Dux Voyna" silahlar muzeyi Arxivləşdirilib 2020-10-26 at the Wayback Machine (rus.)
• Kazan şəhərinə virtual səyahət (rus.)