Heyvanlar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Heyvanlar
Elmi təsnifat
Domen:
Eukariotlar
Ranqsız:
Amorphea
Ranqsız:
Obazoa
Ranqsız:
Opisthokonta
Ranqsız:
Holozoa
Ranqsız:
Filozoa
Aləm:
Heyvanlar
Beynəlxalq elmi adı

Heyvanlar (lat. Animalia və ya lat. Metazoa) — orqanizmlər toplusu, bioloji məkan, zoologiya elminin tədqiq obyekti.

Ənənəvi olaraq heyvanlar hazır üzvi birləşləmələrlə qidalalanlar və daima hərəkət edənlər olaraq iki qrupa ayrılır. Heyvanlar həm də xarici və daxili quruluşuna, çoxalma və inkişafına, davranışına görə müxtəlifdir. Bu müxtəlifliyi aydın təsəvvür etmək üçün fili, tısbağanı, köpəkbalığı və ağcaqanadı müqayisə etmək kifayətdir. Heyvanlar hər yerdə – Yer üzərində, torpaqda, suda, havada yaşamağa uyğunlaşmışdır. Bir çox heyvanlar bitkilərdə, digər heyvan orqanizmlərində, hətta insan orqanizmində yaşayır. Bütün heyvanlar yaşadıqları mühit şəraitinə uyğunlaşmışdır. Hava həyat tərzi (uçmaq həyatı) ilə əlaqədar quşlarda, yarasalarda, cücülərdə qanadlar inkişaf etmişdir, su həyatı ilə əlaqədar olaraq sürüşkən bədən forması, üzgəclər (balıqlarda) və ya kürəkşəkilli ətraf (balinada, suitidə) inkişaf etmişdir. Ona görə də heyvanın xarici quruluşuna gorə onun hansı mühitdə yaşamasını, necə hərəkət etməsini və qidasını necə tapmasını müəyyən etmək mümkündür.

Heyvanlar aləmindən bəhs edən elm zoologiya adlanır. Yunanca zoon – heyvan, loqos – elm, təlim deməkdir. Zoologiya heyvanlar aləminin müxtəlifliyini, onların quruluşunu və həyat fəaliyyətini, yaşadıqları mühitlə əlaqəsini, fərdi və tarixi inkişaf qanuna uyğunluqlarını öyrənir. Heyvanları quruluşunun sadə və mürəkkəbliyinə, mənşəyinə görə müxtəlif sistematik qruplara ayırmışlar. Heyvanlar aləmində ən ali sistematik vahid tip adlanır. Hazırda heyvanlar 23 tipə ayrılır. Hər tip isə bir və ya bir neçə sinfə bölünür. Bu qayda üzrə siniflər dəstələrə, dəstələr fəsilələrə, fəsilələr cinslərə, cinslər də növlərə ayrılır. Məsələn, məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinə itlər, pişiklər və ayılar fəsilələri daxildir. Heyvanların təbii təsnifatı ilə heyvanların sistematikası məşğul olur. Bu elm heyvanlar aləminin təkamülünü əks etdirir. Heyvanların morfologiya və fiziologiyasını sadədən mürəkkəbə doğru (ibtidaidən aliyə doğru) öyrəndikcə, təbiətdə gedən təkamül prosesinin reallığını dərk etmək olar. Zoologiya heyvanlar aləminin qorunmasının və onlardan səmərəli istifadə edilməsinin elmi əsasını təşkil edir.

Azərbaycanda heyvanlar aləmi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan Respublikası ərazisinin təbii şəraiti müxtəlif olduğundan, onun heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir. Burada 101 məməli, 365 quş, 52 sürünən, 10 suda-quruda yaşayan, 101 balıq, 25 minə qədər həşərat, 1100-dən çox hörümçəkkimilər, 181 ilbiz, 360 xərçəngkimilər, 287 dəniz qurdları, 3131 fitohelmint (bitki parazitləri), 1200 helmint (heyvan parazitləri), 1500-dən artıq sərbəst yaşayan, insanlarda və heyvanlarda parazitlik edən ibtidai (protozoa) heyvan növləri məlumdur. 101 növ məməli heyvandan 13-ü cücüyeyən, 28-i yarasa, 29-u gəmirici, 2-si dovşankimilər, 19-u yırtıcı, 9-u dırnaqlı, 31 növü isə kürəkayaqlıdır.

Heyvan növlərinin respublika ərazisində yayılma arealı müxtəlifdir. Bəzi heyvanlar çox məhdud (göl, çay, dağın bir hissəsi, digərləri isə geniş ərazilərdə yayılmışdır. Məs., sərçəkimilər dəstəsinə daxil olan quşlara respublikanın bütün ərazisində rast gəlmək olar. Parazit ibtidailər, qurdlar qidalandıqları orqanizmlərin – sahiblərinin (kənd təsərrüfatı heyvanları, ev quşları və s.) arealından asılı olaraq respublikanın bütün zonalarında qeyd edilir. Məməlilərdən ceyran düzənlik, yarımsəhra, kiçik təpəlikli dağətəyi ərazilərdə, Dağıstan turu Böyük Qafqaz dağlarının c.və şimal-şərq yamaclarında (Balakən, Zaqatala, Qax, Şəki, Oğuz, İsmayıllı, Quba, Qusar) və yüksək dağlıq ərazilərdə məskunlaşmışlar. Quşların bir çox növü meşələrdə, dağlıq və düzənlik ərazilərdə, digərləri su hövzələrində, zərərverici cücülər müxtəlif aqrosenozlarda, ölkə faunasına daxil olan başqa növlər tarixən uyğunlaşdıqları müxtəlif ekosistemlərdə yayılmışdır.

Çöldonuzuna Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz və Talış dağlarındakı meşələrdə, həmçinin Kür ətrafındakı tuqay meşələrində, Mil, Muğan düzü və Şirvan düzlərinin qamışlıqlarında daha çox rast gəlinir. Dovşanlar, əsasən, Kür-Araz ovalığının becərilən sahələrində, ümumiyyətlə isə respublikanın subalp və alp qurşaqlarından başqa hər yerdə yayılmışdır. Göstərilən heyvanların sayı azaldığından onların ovlanma miqdarı tənzimlənir. Bəzi heyvan və quşların ovlanma vaxtı məhdudlaşdırılmış, sayı azalmaqda olan qiymətli heyvan və quşların ceyran, cüyür, maral, turac və s. ovlanması, heyvanları və insanları zəhərləyən kimyəvi maddələrdən istifadə edilməsi qadağan edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı kitab"ına 108 növ heyvanın adı daxil edilmişdir. Onlardan 14-ü məməli, 36-sı quş, 13-ü sürünən və suda-quruda yaşayan, 5-i balıq və 40 növü cücülərdir.

Xəzli heyvanların əksəriyyəti (bataqlıq qunduzu, tülkü, yenot, dovşan, az miqdarda dələ, porsuq, meşəpişiyi, ayı, çaqqal, canavar və s.) Azərbaycanın bütün müvafiq ərazilərində, o cümlədən,

Böyük və Kiçik Qafqazın meşə və dağlıq hissələrində məskunlaşmışdır. Bataqlıq qunduzu Kür ətrafındakı qamışlı göllərdə, Varvara su anbarında, Qızılağac körfəzində, Dəvəçi limanında, bir sözlə, qamışlıq, bataqlıq və cəngəllik olan sulu biotoplarda məskunlaşmışdır.

Azərbaycan Respublikasında heyvanları qorumaq, eləcə də artmasını təmin etmək üçün qoruqlar, yasaqlıqlar və milli parklar yaradılır, ov qaydaları nizama salınır. Hirkan Milli Parkı ərazisində 14–17 baş xallı maral qalmışdır. Berkut məhdud sahədə, əsasən, dağ meşələrində məskunlaşmışdır. Qafqaz tetrasına Böyük və Kiçik Qafqazın subalp qurşaqlarında, yaşılbaş ördəyə Xəzərin sahilində və başqa sututarlarda rast gəlinir. Qayakeçisi (bezoar keçisi) və dağ qoyunu (Asiya muflonu) hazırda Naxçıvan MR-in yüksək dağlıq ərazilərində, Dağıstan turu (dağkeçisi) Böyük Qafqazın c. yamaclarında, ceyran Şirvan Milli Parkında və Korçay yasaqlığında yayılmışdır.

Bu ultramarine milçək tutucu (Ficedula superciliaris) kimi yırtıcılar digər heyvanlarla qidalanır.

Xüsusiyyətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Animals are unique in having the ball of cells of the early embryo (1) develop into a hollow ball or blastula (2).

Heyvanların digər canlılardan fərqləndirən bir neçə xüsusiyyəti var. Heyvanlar eukaryotik və çoxhüceyrəlidir.[2][3] Öz qidalarını istehsal edən bitkilərdən və yosunlardan fərqli olaraq[4] heyvanlar heterotrofikdir,[3][5] üzvi maddələrlə qidalanır və daxildə həzm edir. Çox az istisna olmaqla, heyvanlar aerobik olaraq tənəffüs edir. Bütün heyvanlar həyat dövrünün ən azı bir hissəsində hərəkətlidirlər (bədənlərini özbaşına hərəkət etdirə bilirlər), lakin süngərlər, mərcan, midye və quşlar kimi bəzi heyvanlar sonradan oturaqlaşırlar. Blastula, embrional inkişaf mərhələsindəki bənzərsiz heyvanlardır, (bəzilərində itirilmiş olsa da) hüceyrələrin xüsusi toxumalara və orqanlara ayrılmasına imkan verir.

Quruluş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bütün heyvanlar kollagen və elastik qlikoproteinlərdən ibarət xarakterik bir hüceyrədaxili matrislə əhatə olunmuş hüceyrələrdən ibarətdir.[6] İnkişaf zamanı, hüceyrə xaricindəki matris, hüceyrələrin hərəkət edə biləcəyi və yenidən qurula biləcəyi nisbətən çevik bir çərçivə meydana gətirərək, kompleks strukturların meydana gəlməsini mümkün edir. Bu, mərmi, sümük və sümük kimi strukturlar əmələ gətirərək kalsifikasiya oluna bilər.[7] Bunun əksinə olaraq, digər çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri (ilk növbədə yosunlar, bitkilər və göbələklər) hüceyrə divarları tərəfindən tutulur və bu səbəbdən mütərəqqi böyümə ilə inkişaf edir.[8] Heyvan hüceyrələri özünəməxsus olaraq sıx qovşaqlar, boşluq qovşaqları və desmosomlar adlanan hüceyrə qovşaqlarına malikdir.[9]

Bir neçə istisna istisna olmaqla — xüsusilə süngərlər və plasozoanlar — heyvan orqanizmləri toxumalara bölünür.[10] Bunlara hərəkəti təmin edən əzələlər və siqnal ötürən və bədəni koordinasiya edən sinir toxumaları daxildir. Tipik olaraq, ya bir açılı (Ctenophora, Cnidaria və yassı qurdlarda) və ya iki delikli (əksər bilateriyalılarda) daxili həzm kamerası da var.[11]

Reproduksiya və inkişaf

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Demək olar ki, bütün heyvanlar cinsi çoxalmanın bir növündən istifadə edirlər.[12] Meyoz yolu ilə haploid gametlər əmələ gətirirlər; daha kiçik, hərəkətli gametlər spermatozoidlərdir və daha böyük, hərəkətsiz gametlər yumurtadır. Bu birləşmələr mitoz yolu ilə blastula adlanan boş bir kürəyə çevrilən zigotları əmələ gətirir. Süngerlərdə blastula sürfələri yeni bir yerə üzür, dənizin dibinə bağlanır və yeni bir süngər halına gəlir. Digər qrupların əksəriyyətində blastula daha mürəkkəb yenidən qurulmaya məruz qalır. Əvvəlcə həzm kamerası və iki ayrı mikrob təbəqəsi olan xarici ektoderma və daxili endoderma olan bir qastrula meydana gətirir. Əksər hallarda, aralarında üçüncü bir mikrob təbəqəsi mezoderm də əmələ gəlir. Bu mikrob təbəqələri daha sonra toxumalar və orqanlar meydana gətirmək üçün fərqlənir.[13]

Cinsi çoxalma zamanı yaxın qohumu ilə dəfələrlə cütləşmə halları, ümumiyyətlə zərərli resessiv xüsusiyyətlərin artması səbəbindən bir populyasiyada qohumluq əlaqəli depressiyaya səbəb olur.[14][15] Heyvanlar yaxın qohumlaşmanın qarşısını almaq üçün çoxsaylı mexanizmlər inkişaf etdirmişlər.[16]

Bəzi heyvanlar aseksual çoxalma qabiliyyətinə malikdirlər ki, bu da tez -tez valideynin genetik klonu ilə nəticələnir. Bu, parçalanma yolu ilə baş verə bilər; Hydra və digər cnidarians kimi qönçələnmə; və ya partenogenez, məhsuldar yumurtaların aphidlərdə olduğu kimi cütləşmədən istehsal edildiyi.[17][18]

Heyvanların təbiətdə rolu və insan həyatında əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təbiətdə yaşayan müxtəlif növ heyvanların hər biri özü üçün həm qidalanma, həm də gizlənmə yeri tutur.

Heyvanlar ümumi canlılar aləminin təkamülündə bitkilərin çarpaz tozlanmasında, onların toxumlarının yayılmasında, torpaq əmələgəlmə prosesində, onun üzvi maddələrlə zənginləşməsində mühüm rol oynayır. Heyvanlar ölmüş heyvan cəmdəklərini, bitki qalıqlarını yeməklə, həmçinin bir çox su heyvanları (biofiltratorlar) suyu təmizləməklə təbiətdə sanitar fəaliyyəti göstərir.

Heyvanlar insan həyatında da böyük rol oynayır. Hələ ibtidai insanlar heyvanların ətindən, dərisindən, sümüyundən istifadə edirdilər. Zaman keçdikcə insanlar tədricən müxtəlif heyvanları əhliləşdirmiş və onların nəslindən maldarlıq, qoyunçuluq, quşçuluq, arıçılıq, ipəkçilik və s. təsərrüfatlar yaratmışlar. Bu təsərrüfatlar cəmiyyəti ərzaq və yüngül sənaye xammalı ilə təmin edir. Heyvanlar həmçinin təbiətə gözəllik verən, onu zəngin estetik zövq mənbəyinə çevirən canlı varlıqlardır. Təbiətdə onların qorunub saxlanılması, artırılması və cəmiyyət üçün səmərəli istifadə edilməsi çox vacib məsələdir.

Bununla belə meşələrə, tarlalara, bağlara, ev heyvanlarına, hətta insan səhhətinə zərər verən heyvanlar da az deyildir. Təbiət üçün və insana faydalı olan heyvanların sayını artırmaq, qorumaq və onlara düzgün qulluq etmək, həmçinin zərərli heyvanlara qarşı mübarizə aparmaq üçün heyvanların həyatını və onların təbiətdəki rolunu yaxşı bilmək lazımdır. O da məlumdur ki, heyvanların insan həyatında rolu zaman keçdikcə dəyişmişdir. Məsələn, vəhşi heyvanların insan üçün qida mənbəyi kimi əhəmiyyəti xeyli azalmış, bunun əvəzində müxtəlif heyvandarlıq təsərrüfatları inkişaf etdirilmişdir.

Müasir təbabəti zooloji tədqiqatlarsız təsəvvür etmək olmaz, çünki bir çox xəstəliklərin törədiciləri (qoturluq gənəsi, malyariya paraziti, qaraciyər sorucusu, öküz soliteri, exinokok və s. heyvanlardır. Əlbəttə, bu xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün onların törədiciləri və keçiricilərinin növ tərkibi, morfoloji, bioloji və ekoloji xüsusiyyətləri dərindən tədqiq edilməlidir. Digər tərəfdən, insan üçün xeyirli heyvanların qorunub saxlanması, onlardan təsərrüfatda səmərəli istifadə olunması və ümümiyyətlə, vəhşi heyvanların qorunub saxlanması çox mühüm məsələdir.

Heyvanların və bitkilərin oxşarlığı və fərqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heyvanlar bitkilər ilə bir çox oxşarlığa malikdir. Həm heyvanlar, həm də bitkilər hüceyrəli quruluşa malikdir, hər ikisində hüceyrələr toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Heyvanlar da, bitkilər də qidalanır, tənəffüs edir, çoxalır, böyüyür və inkişaf edir. Bununla bərabər, heyvanlarla bitkilər arasında mühüm fərqlər da vardır. Heyvanlar hazır üzvi maddələrlə qidalanır, əksər bitkilər isə üzvi maddələri qeyri-üzvi maddələrdən özləri hazırlayır. Bitkilərdən fərqli olaraq, əksər heyvanlarda sinir sistemi mövcuddur və heyvanlar hərəkət edir. Göstərilən oxşar və fərqli cəhətlərlə yanaşı, ibtidai quruluşa malik orqanizmlərin bəzən heyvanlar aləminə, yoxsa bitkilər aləminə aid edilməsi çətinlik törədir.

Heyvanlarla bitkilər arasında olan böyük oxşarlıqlar tasadüfi olmayıb, onlarn bir əcdaddan inkişaf etdiklərini göstərir.

Müxtəliflik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ölçü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mavi balina indiyə qədər yaşamış ən böyük heyvandır.

Mavi balina (Balaenoptera musculus) indiyə qədər yaşamış ən böyük heyvandır, ən azı 190 ton ağırlığında və 33,6 metr (110 fut) uzunluğundadır. Ən böyük yerüstü heyvanı Afrika kol filidir (Loxodonta africana), çəkisi 12,25 tona qədər və uzunluğu 10,67 metrə (35,0 fut) qədərdir. İndiyə qədər yaşamış ən böyük quru heyvanları Argentinosaurus kimi titanosaur sauropod dinozavrları idi və onların çəkisi 73 tona çata bilər. Bir neçə heyvan mikroskopikdir; bəzi Myxozoa (Cnidaria daxilində məcburi parazitlər) heç vaxt 20 µm-dən çox böyümür və ən kiçik növlərdən biri (Myxobolus şekel) tam böyüdükdə 8,5 µm-dən çox deyil.

Növlərinin sayı və yaşayış yerləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəldə ən çox növə malik heyvan qrupları üçün təsvir edilmiş mövcud növlərin təxmini sayları, onların əsas yaşayış yerləri (quru, şirin su və dəniz) və sərbəst həyat tərzi və ya parazit həyat tərzi verilmişdir. Burada göstərilən növ təxminləri elmi olaraq təsvir edilən rəqəmlərə əsaslanır; daha böyük təxminlər müxtəlif proqnozlaşdırma vasitələri əsasında hesablanmışdır və bunlar vəhşicəsinə dəyişə bilər. Məsələn, təxminən 25,000–27,000 nematod növləri təsvir edilmişdir, nematod növlərinin ümumi sayına dair nəşr edilmiş təxminlərə 10,000–20,000 daxildir; 500.000; 10 milyon; və 100 mln. Taksonomik iyerarxiyadakı nümunələrdən istifadə edərək, heyvan növlərinin ümumi sayı, o cümlədən hələ təsvir olunmayanlar — 2011-ci ildə təxminən 7,77 milyon olduğu hesablanmışdır.

Tip (taksonomik kateqoriya) Misal
Növlərin sayı 		Torpaq Dəniz İçməli su Azad
yaşamaq 		Parazit
Həlqəvi qurdlar 17,000[19] Bəli (soil)[20] Bəli[20] 1,750[21] Bəli 400[22]
Buğumayaqlılar wasp 1,257,000[19] 1,000,000
(insects)[23] 		>40,000
(Malac-
ostraca)[24] 		94,000[21] Bəli[20] >45,000[a][22]
Briozoylar 6,000[19] Bəli[20] 60–80[21] Bəli
Xordalılar green spotted frog facing right >70,000[19][25]
23,000[26]
13,000[26] 		18,000[21]
9,000[26] 		Bəli 40
(catfish)[22][27]
Dalayıcılar Table coral 16,000[19] Bəli[20] Bəli (few)[20] Bəli[20] >1,350
(Myxozoa)[22]
Dərisitikanlılar 7,500[19] 7,500[19] Bəli[20]
Molyusklar snail 85,000[19]
107,000[28]
35,000[28]
60,000[28] 		5,000[21]
12,000[28] 		Bəli[20] >5,600[22]
Yumru qurdlar 25,000[19] Bəli (soil)[20] 4,000[29] 2,000[21] 11,000[29] 14,000[29]
Yastı qurdlar 29,500[19] Bəli[30] Bəli[20] 1,300[21] Bəli[20]

3,000–6,500[31]

>40,000[22]

4,000–25,000[31]

Rotatorilər 2,000[19] >400[32] 2,000[21] Bəli
Süngərlər 10,800[19] Bəli[20] 200–300[21] Bəli Bəli[33]
Total number of described extant species 2013 (2013) tarixinə olan məlumata əsasən,: 1,525,728[19]

Stenoterm heyvanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Stenoterm heyvanlar, yalnız müəyyən və ya az dəyişkən temperaturda yaşamaq qabiliyyəti olan dəniz və torpaq heyvanları[34]. Mühitin temperaturuna uyğunlaşan Stenoterm heyvanlarda həmin mühitin temperaturu müxtəlif növ üçün müxtəlifdir: istisevən heyvanlar yalnız nisbətən yüksək temperaturda (adətən 20 °C-dən az olmayan), soyuq sevən heyvanlar aşağı temperaturda (bəzən 0 °C yaxın) yaşaya bilərlər. Stenoterm heyvanlar evriterm heyvanlarla müqayisə edilir.

Stenotermiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Temperatur faktorunun dar intervalda tərəddüdünə adaptasiya olunan orqanizmlər.

Stenotermofillər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Stenoxorlar — temperaturun yalnız dar diapazon tərəddüdündə yaşamağa qabil olan heyvanlar.

Stenotermofillərə yeraltı və dərin su şəraitində, isti qaynaqlardakı (yüksək enliklərdə) bütün orqanizmlər daxildir.

Təsnifatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
I hipotez (İlkağızlılar)
II hipotez (İlkağızlılar)

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Not including parasitoids.[22]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
  2. ↑ Avila, Vernon L. Biology: Investigating Life on Earth. Jones & Bartlett Learning. 1995. 767–. ISBN 978-0-86720-942-6.
  3. ↑ 1 2 "Palaeos:Metazoa". Palaeos. 28 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2018.
  4. ↑ Davidson, Michael W. "Animal Cell Structure". 20 September 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2007.
  5. ↑ Bergman, Jennifer. "Heterotrophs". 29 August 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 September 2007.
  6. ↑ Alberts, Bruce; Johnson, Alexander; Lewis, Julian; Raff, Martin; Roberts, Keith; Walter, Peter. Molecular Biology of the Cell (4th). Garland Science. 2002. ISBN 978-0-8153-3218-3. 23 December 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 August 2017.
  7. ↑ Sangwal, Keshra. Additives and crystallization processes: from fundamentals to applications. John Wiley and Sons. 2007. səh. 212. ISBN 978-0-470-06153-4.
  8. ↑ Becker, Wayne M. The world of the cell. Benjamin/Cummings. 1991. ISBN 978-0-8053-0870-9.
  9. ↑ Magloire, Kim. Cracking the AP Biology Exam, 2004–2005 Edition. The Princeton Review. 2004. səh. 45. ISBN 978-0-375-76393-9.
  10. ↑ Starr, Cecie. Biology: Concepts and Applications without Physiology. Cengage Learning. 2007. 362, 365. ISBN 978-0-495-38150-1. 2020-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-21.
  11. ↑ Hillmer, Gero; Lehmann, Ulrich. Fossil Invertebrates. Translated by J. Lettau. CUP Archive. 1983. səh. 54. ISBN 978-0-521-27028-1. 7 May 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 January 2016.
  12. ↑ Knobil, Ernst. Encyclopedia of reproduction, Volume 1. Academic Press. 1998. səh. 315. ISBN 978-0-12-227020-8.
  13. ↑ Romoser, William S.; Stoffolano, J. G. The science of entomology. WCB McGraw-Hill. 1998. səh. 156. ISBN 978-0-697-22848-2.
  14. ↑ Charlesworth, D.; Willis, J. H. "The genetics of inbreeding depression". Nature Reviews Genetics. 10 (11). 2009: 783–796. doi:10.1038/nrg2664. ISSN 1471-0056. PMID 19834483.
  15. ↑ Bernstein, H.; Hopf, F. A.; Michod, R. E. The molecular basis of the evolution of sex. Advances in Genetics. 24. 1987. 323–370. doi:10.1016/s0065-2660(08)60012-7. ISBN 978-0-12-017624-3. PMID 3324702.
  16. ↑ Pusey, Anne; Wolf, Marisa. "Inbreeding avoidance in animals". Trends Ecol. Evol. 11 (5). 1996: 201–206. doi:10.1016/0169-5347(96)10028-8. PMID 21237809.
  17. ↑ Adiyodi, K. G.; Hughes, Roger N.; Adiyodi, Rita G. Reproductive Biology of Invertebrates, Volume 11, Progress in Asexual Reproduction. Wiley. July 2002. səh. 116. ISBN 978-0-471-48968-9.
  18. ↑ Schatz, Phil. "Concepts of Biology: How Animals Reproduce". OpenStax College. 6 March 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2018.
  19. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Zhang2013 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  20. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Hogenboom2016 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  21. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Balian2008 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  22. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Poulin2007 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  23. ↑ Stork, Nigel E. "How Many Species of Insects and Other Terrestrial Arthropods Are There on Earth?". Annual Review of Entomology. 63 (1). January 2018: 31–45. doi:10.1146/annurev-ento-020117-043348. PMID 28938083. Stork notes that 1m insects have been named, making much larger predicted estimates.
  24. ↑ Poore, Hugh F. Introduction // Crustacea: Malacostraca. Zoological catalogue of Australia. 19.2A. CSIRO Publishing. 2002. 1–7. ISBN 978-0-643-06901-5.
  25. ↑ Uetz, P. "A Quarter Century of Reptile and Amphibian Databases". Herpetological Review. 52: 246–255. 2022-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-17 – ResearchGate vasitəsilə.
  26. ↑ 1 2 3 Reaka-Kudla, Marjorie L.; Wilson, Don E.; Wilson, Edward O. Biodiversity II: Understanding and Protecting Our Biological Resources. Joseph Henry Press. 1996. səh. 90. ISBN 978-0-309-52075-1.
  27. ↑ Burton, Derek; Burton, Margaret. Essential Fish Biology: Diversity, Structure and Function. Oxford University Press. 2017. 281–282. ISBN 978-0-19-878555-2. Trichomycteridae ... includes obligate parasitic fish. Thus 17 genera from 2 subfamilies, Vandelliinae; 4 genera, 9spp. and Stegophilinae; 13 genera, 31 spp. are parasites on gills (Vandelliinae) or skin (stegophilines) of fish.
  28. ↑ 1 2 3 4 Nicol, David. "The Number of Living Species of Molluscs". Systematic Zoology. 18 (2). June 1969: 251–254. doi:10.2307/2412618. JSTOR 2412618.
  29. ↑ 1 2 3 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Felder2009 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  30. ↑ Sluys, R. "Global diversity of land planarians (Platyhelminthes, Tricladida, Terricola): a new indicator-taxon in biodiversity and conservation studies". Biodiversity and Conservation. 8 (12). 1999: 1663–1681. doi:10.1023/A:1008994925673.
  31. ↑ 1 2 Pandian, T. J. Reproduction and Development in Platyhelminthes. CRC Press. 2020. 13–14. ISBN 978-1-000-05490-3. 2020-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-17.
  32. ↑ Fontaneto, Diego. "Marine Rotifers | An Unexplored World of Richness" (PDF). JMBA Global Marine Environment. 4–5. 2 March 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2 March 2018.
  33. ↑ Morand, Serge; Krasnov, Boris R.; Littlewood, D. Timothy J. Parasite Diversity and Diversification. Cambridge University Press. 2015. səh. 44. ISBN 978-1-107-03765-6. 12 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 March 2018.
  34. ↑ Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Heyvanlar&oldid=7864988"