Çovdar (bitki)

Çovdar
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Birləpəlilər Klad: Commelinids Dəstə: Qırtıcçiçəklilər Klad: Graminid clade Fəsilə: Qırtıckimilər Klad: BOP clade Yarımfəsilə: Pooideae Tribaüstü: Triticodae Triba: Triticeae Cins: Çovdar
Beynəlxalq elmi adı
Secale L., 1753
Şəkil axtarışı ITIS   42089 NCBI   4549 EOL   108213

Çovdar (lat. Secale) — bitkilər aləminin qırtıcçiçəklilər dəstəsinin qırtıckimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Çovdarın vətəni Qafqazın, Kiçik və Orta Asiyanın dağətəyi rayonlarıdır. Çovdar payızlıq buğda və arpanın əkinlərində bitən alaq otları növündən yaranıb. Çovdar e.ə. I–II minillikdə Dnepr, Dnestr, Oka çaylarının hövzələrində, İsveçrənin, Macarıstanın, Danimarkanın ərazilərində becərilirdi. Çovdarın əkin sahələri barədə məlumata ilk dəfə XI-XII əsrlərin əlyazmalarında rast gəlmək mümkündür. O bir sıra Avropa ölkələrində geniş yayılmışdır.

İstifadəsi

Çovdar unundan çörək bişirilir. O, buğdanın məhdudiyyətli istehsalı olan rayonlarda əsas çörək bitkisidir. Çovdar çörəyi spesifik dadı və qoxusu ilə seçilir. Xüsusilə də o ələnmiş undan daha yaxşı alınır. Dad və həzm edilmə keyfiyyətlərinə görə yalnız buğda çörəyindən geri qalır. Fiziki iş zamanı çovdar çörəyinin həzm edilməsi daha sürətlənir. Çovdar çorəyi tərkibinə və xüsusiyyətlərinə görə buğdadan istehsal edilən məmulatları tamamlayır. Çovdarın dəni həmçinin qarışıq yem, spirt və nişasta-patoka sənayesində istifadə edilir.

Xüsusiyyətləri

Çovdar payızlıq bitkidir. O buğda ilə müqayisədə becərilmə şəraitinə daha az tələbkardır və buğdanın bitmədiyi bölgələrdə də becərilə bilər. Zülalın orta miqdarı (10 faiz) buğdadan azdır və dəyişmə həddi daha kiçikdir. Bununla yanaşı, dənli bitkilər üçün əvəzedilməz amin turşurarı (lizin və treonin) çovdar ununda buğda unu ilə müqayisədə 1,5 dəfə artıqdır. Zülallı maddələrin suda həll olunması keyfiyyətləri yüksəkdir (təxminən 30 faiz). Adi testaparılma şəraitində çovdarın zülalının tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddə əmələ gətirmir. Buğda ununda çörəyin keyfiyyəti üçün müəyyənedici rolu zülali-proteinaz kompleks oynayırsa, çovdar ununda amilolitik fermentlərin fəallığı, əsasən də α-amilazlarilə səciyyələnən karbohidrat-amilaz kompleksi əhəmiyyət kəsb edir.

Sinonimləri

Homotipik sinonimləri

• Gramen Ség.

Növləri

• Secale africanum Stapf
• Secale anatolicum Boiss.
• Əkin çovdarı (Secale cereale L.)
• Secale ciliatoglume (Boiss.) Grossh.
• Secale iranicum Kobyl.
• Secale segetale (Zhuk.) Roshev.
• Secale strictum (C.Presl) C.Presl
• Secale sylvestre Host
• Secale vavilovii Grossh.