Tarnów

Tarnów
	Coats of arms of Tarnów (en)
Alministración
País	Polonia
Voivodatos	Voivodatu de Pequeña Polonia
Tipu d'entidá	ciudá con derechos de distritu
Nome oficial	Tarnów (pl)
Nome llocal	Tarnów (pl)
Códigu postal	33-100
Xeografía
Coordenaes	50°00′45″N 20°59′18″E / 50.0125°N 20.9883°E
	Tarnów Tarnów (Polonia)
Superficie	72.4 km²
Altitú	209 m
Llenda con	Condado de Tarnów (es) , Gmina Tarnów (en) , Gmina Lisia Góra (en) , Gmina Żabno (en) , Gmina Skrzyszów (en) y Gmina Wierzchosławice (en)
Demografía
Población	106 259 hab. (31 marzu 2021); - 50 074 homes (31 marzu 2021); - 56 185 muyeres (31 marzu 2021)
Porcentaxe	3.16% de Voivodatu de Pequeña Polonia
Densidá	1467,67 hab/km²
Más información
Fundación	1330 (Gregorianu)
Prefixu telefónicu	14
Estaya horaria	UTC+01:00 (horariu estándar); UTC+02:00 (horariu de branu)
Llocalidaes hermaniaes	Nowy Sącz, Trenčín, Kiskőrös (es) , Schoten, Khashuri, Bila Tserkva, Blackburn, Casalmaggiore (es) , Ternópil, Veszprém (es) , Varsovia y Vínnytsia
	tarnow.pl

Tarnów (alemán: Tarnau, Plantía:Lang-yi, Torna) ye una ciudá allugada nel voivodato de Pequeña Polonia, en Polonia. Con 118.341 habitantes, ye la segunda ciudá más poblada del voivodato dempués de la capital, Cracovia. El so área metropolitana supera los 269,000 habitantes.

La ciudá cunta con una catedral gótica construyida nel sieglu XV, ruines d'un castiellu de los Tarnowski y un muséu d'arte. Esisten nesta ciudá fábriques de maquinaria agrícola y de vidriu.

Historia

Edá Media

A mediaos del sieglu IX, en Tarnow de San Martín de Hill (Gora sw. Marcina, 2,5 quilómetros del centru de la ciudá de güei), establecióse un gord eslava, probablemente polos Vistulans. Por cuenta de los esfuercios de los arqueólogos locales, sabemos que'l tamañu de la ERGE foi de casi 16 hectárees, y taba arrodiáu per una muralla. L'asentamientu foi destruyíu probablemente na década de 1030 o na década de 1050, yá sía mientres una rebelión popular contra'l cristianismu (vease el: "bautismu de Polonia"), o la invasión checa de Pequeña Polonia. Na metá del sieglu XI, una nueva gord establecer nel ríu Biala. Yera una propiedá real, qu'a finales del sieglu XI o principios del sieglu XII foi apurríu a l'abadía benedictina de Tyniec. El nome Tarnów, con una ortografía distinta, foi per primer vegada mentáu nun documentu del Legáu apostólicu, el cardenal Gil de París (1124).

En 1264 Daniel de Galicia y Boleslao V el Castu axuntar na ciudá pa establecer les fronteres de los sos dominios (Pequeña Polonia y Rutenia Colorada). La siguiente mención documentada de Tarnów vieno nel añu 1309, cuando la llista de milagros de Kinga de Polonia especifica una muyer llamada Marta, que yera residente del asentamientu.

En 1327, un caballeru llamáu Spicymir (escudu d'armes Leliwa) mercó un pueblu de Tarnów Wielki, y trés años dempués, fundó la so propia ciudá privada. El 7 de marzu de 1330, el rei Vladislao I el coldu altu concedíu derechu de Magdeburgu a Tarnow. Nel mesmu añu, la construcción d'un castiellu na llomba de San Martín foi completáu por Castellán de Cracovia, Spycimir Leliwita del escudu d'armes Leliwa (les sos ruines entá pueden vese).

Tarnów quedó en manes de la familia Leliwita, de los cualos nel sieglu XV surdió la familia Tarnowski. Nel sieglu XIII, numberosos alemanes emigraron dende Cracovia y Nowy Sącz (vease: Walddeutsche, Ostsiedlung). Mientres el sieglu XVI los inmigrantes escoceses empezaron a llegar en grandes númberos (Dun, Huyson y Nikielson). En 1528 el rei exiliáu de Hungría János Szapolyai vivió na ciudá.[1] La ciudá espolletó mientres la Edá d'Oru de Polonia, cuando pertenecía a Hetman Jan Tarnowski (1488-1561). Na metá del sieglu XIV, la so población yera d'aplicación 1200, con 200 viviendes allugaes dientro de la muralla defensiva de la ciudá (el mesmu muriu fuera construyíu na metá del sieglu XV, y ampliáu nel sieglu XVI). En 1467, completáronse los sistemes de suministru d'agua y alcantarelláu, con grandes cisternes llenes d'agua potable construyíu na plaza del mercáu. Nel sieglu XVI, mientres el periodu conocíu como la Edá d'Oru polaco, Tarnów tenía una escuela, una sinagoga, una casa d'oración calvinista, ilesies católiques, y hasta dolce gremios.

La Mancomunidá de Polonia-Lituania

Dempués de la muerte de Jan Tarnowski (16 de mayu de 1561), escultor italianu Jan Maria Padovano empezó a crear unu de los más bellos exemplos de llábanes del renacencia na Mancomunidá de Polonia-Lituania. El monumentu de atamán Tarnowski ye de casi 14 metros d'altor, y atópase na Capiya de Santa Ana, que s'atopa na nave norte de la Catedral de Tarnów. Padovano completó'l so trabayu en 1573; Amás, diseñó'l conceyu renacentista, y supervisó la so remodelación na década de 1560. Nesi momentu, en 28 nichos del conceyu yeren semeyes de miembros de la familia Tarnowski dende Spicymir Leliwita a Jan Krzysztof Tarnowski, que morrió en 1567. En 1570 convertir en Tarnów la propiedá de la familia Ostrogski, dempués de Zofia Tarnowska, la fía del atamán, casáu col príncipe Konstanty Wasyl Ostrogski. En 1588, tres la muerte de Konstanty, la ciudá camudó de manes delles vegaes, pertenecientes a distintes families, lo que frenó'l so desenvolvimientu. Hasta les particiones de Polonia, Tarnów perteneció al Condáu de Pilzno, Voivodato de Sandomierz. La ciudá, como casi tolos llugares de Pequeña Polonia, foi afarada n'ochobre de 1655, mientres la invasión sueca de Polonia, y como resultancia, la so población amenorgar de 2.000 a 768. En 1723, la ciudá convertir en propiedá de la familia Sanguszko, que mercaron a la familia Lubomirski.

Imperiu d'Habsburgu

Dempués de la primer participación de Polonia (1772), Tarnów foi amestáu pol Imperiu d'Habsburgu, y permaneció en Galitzia austriaca hasta finales de 1918. regla austriaca primeramente traíu cambeos positivos, como la ciudá dexó de ser propiedá privada, convertir nel asientu d'un condáu (Alemán:"Kreis"), y de la Diócesis de Tarnów (1783). El 14 de marzu de 1794, Józef Bem nació en Tarnów. Na década de 1830, so la influencia de los acontecimientos nel Congresu de Polonia (vease el: "Llevantamientu de Payares"), Tarnów surdió como un centru d'organizaciones conspirativo polacos. Los planes pa un llevantamientu nacional en Galitzia fracasaron a principios de 1846, cuando los llabradores locales empezaron a asesinar a la nobleza na masacre de Galitzia. La masacre, dirixíu por Jakub Szela (nacíu en Smarżowa), empezó'l 18 de febreru de 1846. Les unidaes llabradores de Szela arrodiáu y atacáu cases señoriales y los asentamientos allugaos en trés condaos - Sanok, Jasło y Tarnów. La revuelta foi de les manes y los austriacos tuvieron que dexar de lleelo.

Tarnów pasó pol periodu de desenvolvimientu rápidu na segunda metá del sieglu XIX, debíu al programa de construcción d'un sistema ferroviariu. En 1852, la ciudá recibió la conexón ferroviaria a Cracovia, por cuenta de la Gallegu Ferrocarril del archiduque Carlos Luis, y en 1870, la so población yera de 21.779. En 1878, el allumáu de gas introducióse, y trés años más tarde, apaeció'l primer periódicu diariu. En 1888, el Muséu Diocesanu foi fundada pol reverendu Jozef Baba, y en 1910, Tarnów recibieron los un acueductu modernu, una central llétrica y un nuevu complexu de la estación principal del ferrocarril. La ciudá sigue siendo un puntu d'accesu de les actividaes conspirativo polacos, con hasta un 20% de tolos miembros de les Lexones Polaques procedentes de Tarnów y el so área. El 10 de payares de 1914, unidaes del Exércitu Imperial Rusu fueron prindaos en Tarnów, y permanecieron na ciudá hasta 6 de mayu de 1915 (ver: "Ofensiva de Gorlice-Tarnów"). Nes primeres etapes de la ofensiva, Tarnów foi bombardiada pola artillería pesada alemana-austriaca, que traxo la destrucción de dalgunos de los sos distritos.

Na Plaza del Mercáu cola catedral al fondu na nueche del 30 al 31 ochobre de 1918, Tarnów foi la primer ciudá polaca de ser lliberáu.

1918 hasta l'actualidá

Na Segunda República Polaca, Tarnów pertenecía a Voivodato de Cracovia, y dio-y al país recién creáu de munches figures destacaes, como Franciszek Latinik y Wincenty Witos. A principios de 1927, empecipióse la construcción d'una gran planta química na llocalidá suburbana de Swierczkow, qu'agora lleva'l nome de Moscice, y ye un barriu de la ciudá. Antes del españíu de la Segunda Guerra Mundial, la población de Tarnów foi de 40.000, de los cualos casi la metá yeren xudíos. El 28 d'agostu de 1939, sufrió un ataque con bomba que tuvo llugar na estación de tren de Tarnów.

El 14 de xunu de 1940, primer tresporte de masa que salió na estación de Tarnów al campu de concentración d'Auschwitz, con 728 prisioneros políticos polacos. A lo llargo de la ocupación alemana de Polonia la llocalidá de Tarnów foi un importante centru de l'Armia Krajowa (AK) y otres organizaciones de la resistencia. A mediaos de 1944, 16º Reximientu d'Infantería de AK "Barbara" tomó parte na Operación Torbonada. La Wehrmacht retirar de Tarnów el 18 de xineru de 1945, y la ciudá foi prindada pol Exércitu Coloráu. Unos meses más tarde, el Muséu de la tierra de Tarnów abrióse, y Tarnów empezó una recuperación de la posguerra. En 1957, el Teatru Estatal de Ludwik Solski abrióse, y en 1975 Tarnów convertir na capital d'un voivodato.

Xeografía

Tarnów atópase nes proximidaes de los Cárpatos y a la vera de los ríos Dunajec y Biała. L'área de la ciudá toma más de dos quilómetros, y estrémase en 16 distritos, conocíos en polacu como osiedle.

Etimoloxía

La primer mención documentada de la ciudá data de 1105, onde la ciudá escribíase Tharnow. El nome más tarde camudó a Tarnowo (1229), Tarnów (1327) y darréu Tharnow (1473). El nome Tarnów ye llargamente utilizáu por diversos países de la Europa eslava, en tierres que tuvieron habitaes por eslavos, como l'este d'Alemaña, Hungría, y el norte de Grecia. En Bulgaria, por casu, les ciudaes Veliko Tarnovo y Malko Tarnovo tienen el mesmu nome. N'otros países como n'Alemaña, Hungría, Eslovenia, Eslovaquia, Serbia, Bosnia y Macedonia tamién tienen ciudaes bautizaes como Tarnów. El nome Tarnów provién de la pallabra eslava Tarn, que significa escayu; esto ye, una área cubierta por plantes espinoses.

Personalidaes

José Krakover, fotógrafu.
Józef Bem, militar polacu.
Charles Denner, actor de cine.
Ignace Gelb, historiador y asiriólogo.
Wilhelm Sasnal, artista.

Ciudaes hermaniaes

Tarnów ta hermanada coles siguientes ciudaes:

Bila Tserkva; Blackburn; Casalmaggiore; Kiskőrös; Kotlas; Nowy Sącz;	Schoten; Ternópil; Trenčín; Veszprém; Vinnytsia;