Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. Pues añadiles tu mesmu o avisar al autor principal del artículu na so páxina d'alderique pegando: {{subst:Avisu referencies|Elorrio}} ~~~~
Elorrio ye un conceyu de la provincia de Vizcaya, perteneciente a la contorna del Duranguesado nel País Vascu (España). Cuenta con una población de 7307 habitantes según los datos del INE correspondientes al añu 2017. La estensión del conceyu ye de 37,40 km², polo que la densidá poblacional ye de 193,58 hab./km². Ostenta los títulos de bien lleal y bien noble villa
Anque'l conceyu caltién una apreciable actividá industrial, la so actual sonadía anicia nel so estraordinariu patrimoniu monumental, especialmente ricu en palacios y cases blasonadas y que subsistió en gran midida. En tiempos recién, una llexislación proteutora y aiciones urbanístiques ameyoraron l'aspeutu del cascu antiguu y el caltenimientu de munchos edificios.
En llingua vasca denominar elorrio al frutu coloráu del espín. Una de les hipótesis más habituales ye considerar que'l nome de la villa ye un fitónimo deriváu de la pallabra vasca elorri, 'espín'. Clara muestra de dicha asociación d'idees (que vien d'antiguu) ye que l'escudu de la villa amuese un espín.
En vascu denominar coloquialmente a la llocalidá Elorrixo (pronúnciese como elorrisho).
Asitiada nel estremu sureste del territoriu históricu de Vizcaya, na llende con Guipúzcoa y la parte más oriental de la contorna del Duranguesado, ta allugada na parte alta del valle del Ibaizabal. Asitiar sol monte Udalaitz (1.117 m.) y les sos tierres, les de l'antigua anteiglesia de San Agustín, estender polos montes colindantes escontra Guipúzcoa.
La cabecera comarcal, Durango, queda a 9 km, y Bilbao, al capital de la provincia, a 39.
Les comunicaciones tán centraes na carretera N-636, que crucia'l conceyu y xune Durango con Mondragón. Esta ruta forma parte de la exa Beasain (Guipúzcoa)–Durango. En Durango enllaza cola N-634 y l'autopista AP-8 que lo xunen coles capitales de Vizcaya y Guipúzcoa, y en Mondragón cola AP-1 que lo xune cola d'Álava, y tou da a la cuenca del Deva. D'Elorrio parte la carretera BI-2632 escontra Elgueta y Vergara, y la BI-3321 escontra Berriz.
Hasta mediaos de sieglu XX cuntó con estación de ferrocarril, pero ésta foi desmantelada nos años 1960.
El conceyu d'Elorrio consta de numberosos barrios rurales. Amás del nucleu urbanu y del pequeñu nucleu de l'antigua anteiglesia de San Agustín, la villa ta conformada polos barrios d'Aldape, Arabio, Arauneta, Berrio, Berriozabaleta, Gasteeta, Gaceta, Iguria, Leániz, Miota, Lequerica, Mendraca, Urquizuaran y Cenita.
L'únicu conceyal del PP en Elorrio (Carlos García) votó a la candidata del EAJ-PNV ( Ana Otadui ), polo qu'esta salió escoyida alcaldesa con 7 votos frente a los 6 que collechó Bildu, magar ser la fuercia más votada na llocalidá.
Les eleiciones de 2015 volvieron dar la victoria a EH Bildu, empatada tamién cola PNV, pero siendo investida esta vegada la so candidata EH Bildu, al perder el PP el so únicu conceyal y entrar con un conceyal la plataforma Herriaren Eskubidea SQ-SD, que votó en blancu.
El principal ríu del conceyu ye'l Zumelegui, que naz nes estribaciones del Udalaitz. Esti ríu, en Achondo, xunir col Arrázola, dando llugar, dende esi puntu d'equí p'arriba, al Ibaizábal. De los montes qu'arrodien el valle baxen otros pequeños afluentes que desagua nel ríu principal; dalgunos d'ellos son Inchorta, Larrarte, Mendraca...
Asitiáu yá a la fin del valle, paez que les moles caliares de la sierra d'Amboto queden alloñaes de les tierres d'Elorrio. A nun ser pola mole caliar del Udalaiz que, dixebrada de los sos hermanos, álzase, pimpanu colos sos 1.117 metros, sobre'l conceyu. Arrodiando'l pueblu, pequeñes elevaciones cubiertes de vexetación protexer. Montes como los Inchorta (797 m.), Memaya (669 m.), Amitar, Santa Mañazar (679 m.) y Erdella (660 m.) acueyen a los numberosos nucleos de caseríos, baserriak en vascu, que conformen el conceyu. En terrenes d'Elorrio, a unos cuatro quilómetros al sur, atópase'l puntu onde se xunen los trés provincies que componen la comunidá autónoma del País Vascu; esti llugar llámase Besaide. Nél esiste un campanariu pa marcar el puntu exactu, a 555 metros sobre'l nivel del mar, y na so base un monumentu alegóricu fechu en granitu dedicáu a los trés territorios históricos que xune.
La economía de la villa ta basada nel sector industrial. Sicasí, l'actividá agrícola y sobremanera ganadera tien importancia relevante na economía municipal.
Sector primariu El
sector primariu ta formáu poles esplotaciones rurales, na so mayor parte de pequeñu tamañu, complementen, na mayoría de los casos, los ingresos principales procedentes de l'actividá industrial. Hai esplotaciones ganaderes relevantes dedicaes a la carne y producción láctea. La esplotación forestal, de pinu insigne, ye tamién una actividá importante.
Sector secundariu El
sector secundariu ye'l más importante de l'actividá económica d'Elorrio. Hai industries de camudaos metálicos de too tipu, fundición, ferretería y máquina ferramienta.
Sector servicios El
sector servicios ye pequeñu pa cubrir les necesidaes diaries de la población, influyida pola cercanía de Durango y Mondragón, onde s'apuerta a realizar les compres más especializaes.
Nel barriu de San Agustín tien la so sede oficial y almacenes xenerales la cooperativa de consumu y distribución Eroski, que pertenez al Grupu Cooperativu Mondragón.
L'actual conceyu d'Elorrio ta formáu pola villa d'Elorrio y los barrios que formaben l'antigua anteiglesia de San Agustín d'Echevarría. La villa tien fecha fundacional: el so fundación efectuar el Señor de Vizcaya Tello en 1356 y facer en terrenes de la anteiglesia. Dambes hestories corrieron paraleles hasta l'añu 1635, cuando la anteiglesia incorporar a la villa. Hasta entós la villa d'Elorrio tenía asientu y votu nes Xuntes de Guernica, el númberu 13, y la anteiglesia de San Agustín tener nes Xuntes de Guerediaga, por ser perteneciente a la Merindad de Durango, el númberu 3, pero a partir de l'anexón la anteiglesia pierde la so representación ya intégrase xunto a la villa.
Como en toles anteiglesias, desconozse la fundación de la mesma. L'orixe se entronca cola historia de la tierra llana de Vizcaya. Nos conceyos vecinos hai restos arqueolóxicos que dan testimoniu de la ocupación d'estes tierres polos humanos dende tiempos anteriores al neolíticu.
Nel área perteneciente al actual conceyu d'Elorrio atopáronse delles cercos funerarios y sepultures. Dalgunes d'elles hanse concentráu en Arguiñeta, dando llugar a la necrópolis d'Arguiñeta con elementos fechaos nel añu 893, xusto nos alboreceres del cristianismu nesta zona. Los cercos, d'orixe anterior a los sarcófagos, son precristianes.
El 11 de febreru de 1053 fúndase'l monesteriu de San Agustín d'Echevarría, que sufre dellos cambeos, una nel sieglu XII (románicu) y otra nel XVI (góticu), que ye la que llegó a l'actualidá.
La fundación de la villa, en 1356, realizar cola doble intención d'establecer un poder que compense al de los nobles y el de defender el Señoríu de los vecinos guipuzcoanos. La guerra de Bandos tuvo una de les sos principales batalles en Elorrio. Esta batalla, conocida como la Batalla d'Elorrio, producir en 1468 y enfrentó a les cases d'Ibarra (oñacinos) y los Marzana (gamboínos).
Los sieglos XVI, XVII y XVIII componen la edá moderna de la villa. La participación de families locales nel comerciu col Nuevu Mundu ye bien activa y fai que lleguen riqueces importantes a la villa, que s'inverten n'edificios notables; ésti ye l'orixe del ensame de cases solariegas y palacios (más de 20 palacios y más de 69 escudos heráldicos) que güei son testimoniu d'aquellos fechos. Constrúyese la ilesia (ente los años 1459 y 1506), que ye la mayor de Vizcaya, realícense fontes públiques, cruces de llende relevantes, ricamente llabraes. Tou ello reflexa la riqueza que llegaba a la villa, que nestos tiempos incorpora a la anteiglesia.
Mientres estos sieglos tien especial importancia la fabricación d'armamentu pa los Tercios españoles, cuantimás picar, de les qu'un informe de 1575 indica que s'apurríen mensualmente 3000 xunto a 1500 llances.[2]
El sieglu XIX atopa a una villa arriquecida, con una sociedá agrícola que s'abrir a la moda de los balnearios, de los cualos la villa tien dalgunos que-y dieron ciertu sonadía, y con una cierta nobleza qu'allegaba a la villa pa pasar les sos temporaes veraniegues.
Dempués de la Guerra Civil, cola moda balnearia yá pasada, sumir a la industrialización del país y de la contorna del Duranguesado. L'allugamientu de distintes industries fai xubir la so población, que se pon cerca de los 8.000 habitantes nos años 80 del sieglu XX.
El patrimoniu monumental ye bien estensu. El cascu urbanu foi declaráu Conxuntu Históricu-Artísticu en 1964. Hai numberosos palacios y cases blasonadas, según ensame d'ermites.
Fonte de Berriozabaleta, Vista llateral del llavaderu de la fonte de Berriozabaletamagníficu exemplar d'obra pública d'estilu neoclásicu que conxuga'l serviciu d'agua potable col de llavaderu públicu, creando una área d'alcuentru prestosu que convida a la rellación humana. Mandar construyir el Oidor en Perú Manuel Plácido de Berriozabalbeitia, orixinariu del caserío vecín, pa la so muyer que yera d'orixe Inca. Dicen que la fonte recuerda a les obres d'esa cultura. Tres la independencia de Perú Manuel Plácido de Berriozabalbeitia torna a la metrópolis en 1828. Ente 1832 y 1833 realiza'l palaciu rural que s'alluga al llau de la fonte del cual ye complementu y tresllada la ermita de Santa Catalina, tou ello en beneficiu del barriu del que yera natural. La fonte construyir l'arquiteutu Miguel d'Elcoro Bereceybar quien fai un proyeutu eminentemente renacentista. Allugar na parte baxa del barriu, nuna vaguada, con unes bones vistes dende l'entamu mesmu del camín d'accesu'l cual ye diseñáu meticulosamente, una calzada empedrada devasada por pilastres de piedra cada cinco metros, que remata nuna terraza artificial semicircular en que'l so centru allugar la fonte, motivu central del monumentu.
La fonte ta realizada en volumes simples y harmónicos, Un cañu de metal con forma de cabeza de lleón arrama l'agua nel pilón rectangular, que ye acompañáu por dos baldíos termales llaterales a los que s'apuerta per mediu de trés gradies. Tres el volume central ábrese'l llavaderu semicircular en redol al que xira un hemiciclu con siete bancos sofitaos nel parapetu de la terraza que s'abrir al espaciu. Previense la entrada d'animales en tol conxuntu por aciu cuatro pivote en cada estremu enllazaos por un murete qu'abeluga los trés primeros pasos. El monumentu foi restauráu nos años 1992 y 1993 pola Diputación Foral de Bizkaia.[3]
Necrópolis d'Argiñeta, conxuntu de sepulcros y cercos funerarios, que s'axuntó nesti llugar, procedentes de les ermites qu'arrodien la villa. Inda en delles d'elles hai sepulcros similares. Consta de 23 sarcófagos, unu doble, que daten del sieglu IX y tres estela anteriores a esta fecha, de cultu precristianu.
Palaciu d'Arezpakoetxea, construyir en 1620 baltando una amás de la muralla y usando trés esquiñones de la trama urbana medieval. Ta adosáu a la puerta del Campu, una de los seis que tenía la villa. Tien una formosa solana con cuatro arcos de la fachada posterior y un formosu escudu esquinero. Xunto al edificiu principal ta la casa del serviciu, conocida como Arespakotxaga Txikia en que la so fachada reza un versículu del Cantar de cantar que diz en llatín "Sub umbra illius quem desideraveram sedi" (Edifiqué a la solombra d'aquel a quien deseyara).
Palaciu d'Arespakotxaga Azkarraga, edificiu barrocu que mandó construyir en 1666 Juan d'Arespakotxaga y Azkarraga, caballeru de la Orde de Santiago y secretariu del rei Felipe IV nel Conseyu de Guerra, sobre la cortil familiar. Destaca la galería de tres arcos que da al xardín y na so fachada principal l'escudu d'armes nel que figuren les armes de los apellíos Arespakotxaga, Azkarraga, Andueza y Urkizu.
Palaciu Zearsolo “Casa Jara”, conxuntu palaciegu realizáu en dos époques distintos nel que destaca la verjería, l'ingresu, los escudos d'armes y el xardín. El nucleu orixinal ye del sieglu XVII y la fachada que da a la plaza ye de 1934.
Palaciu Olazabal tamién llamáu de Modet, edificiu palaciegu de finales del sieglu XIX con ampliu xardín y un formosu escudu coles armes Olazabal na so fachada. Destaca la cochera d'estilu británicu señalada por un bustu de caballu llabráu sobre l'accesu.
Palaciu Urkizu Aldatsekua, data de principios del sieglu XX y llevantóse na cortil que dexó llibre la casería de los Urkizu tres la so quema. Tien un xardín románticu con pozu y una trazáu de senderos, con una coleición d'árboles exóticos.
Palaciu Arriola, casa natal de san Valentín de Berrio-Otxoa. Ye un edificiu del sieglu XVII que mandó construyir Juan Otxoa d'Arriola. Sobre un formosu balcón voláu, con interesante baranda de forxa, asítiase l'escudu de piedra de la familia.
Palaciu d'Urkizu-Tola, ye un exemplu de palaciu urbanu allugáu nuna redolada semi-rural. Construyíu por encargu del capitán Agustín d'Urquizu en 1677 al maestru arquiteuto y cantero Juan Bautista d'Aldariaga, quien realizó un trabayu calidable que converten a este edifico n'unu de los exemplos de l'arquiteutura residencial culta barroca más relevantes de Vizcaya. Ye un edifico de figura cúbica con tres altures rematáu con dos talos garitones esquineros cilíndricos que devasen el teyáu a cuatro agües y rematen en pináculo que-y dan un aire castrense medieval. Les fachaes tán realizaes en sillería d'arenisca de bien bona calidá con una traza severa de vanos simétricos, al gustu del barrocu del sieglu XVII. Les fachaes rematen nuna cornisa y bistechu voláu con canes de madera llabráu. La fachada sur ye la principal y nella concéntrense los elementos d'interés. Les otres tán realizada en bona mampostería y notable sobriedá.
La fachada principal lluz un escudu d'armes sobre balcón principal y el portal d'entrada asitiáu nel centru de la mesma. El restu de vanos partir nuna ríxida retícula de trés per trés, que tán recercado n'ángulos con orejetas y pates. Los pisos definir con una moldura de sillería. Los balcones de la planta noble tán dotaos de forxa de bona calidá. Na planta baxu tenía un portalón en doble arcu de mediu puntu. El balcón principal doblar escontra la fachada del esti sobre'l xardín. Nesa fachada al mesmu altor, ábrese la loggia de tres arcos de mediu puntu sobre columnes toscanes. La distribución interior xira redolada a la escalera principal que data del sieglu XVIII. Los tramos de graes de madera xunen los altores hasta'l segundu pisu onde s'abrir una rotonda con vanos de mediu puntu sobre pilastres cubierta por una bóveda acristalada. Sobre los arcos un frisu cola lleenda "Sola virtus parit honorem solus llabor parit virtutem" (Solo la virtú produz honor. Namái'l trabayu produz virtú). Otru lluceru allegante alluma la escalera. En 1918 el palaciu pasa a la propiedá del marqués de Tola de Gaytán, descendiente de los Urkizu.[4]
Portal de Don Tello y muralles, orixinalmente puerta del Campu, ye una de los dos puertes que queden de los seis orixinaries de la muralla, la otra ye al del Ríu. Ta coronáu pol escudu de los Reis Católicos anterior a tomar de Granada y contién les armes de Castiella y Lleón, Aragón y Sicilia.
Les muralles teníen seis puertes, la puerta del Campu, la del Ríu, la puerta de San Juan (nuna fornica caltién la imaxe del santu a la que taba consagrada), la puerta de Ntra. Sra. d'Uribarri (nuna fornica caltién la imaxe del santu a la que taba consagrada), la puerta de San Antón (se cosnerva la fornica pero non la imaxe), la puerta del Rosario, que foi sustituyida por un monumentu conmemorativo de tres arcos que se caltién y nel cual allúgase la fornica pa la virxe, pero la imaxe yá nun esiste.
Palaciu Urkizu con ponte p'accesu a los antiguos xardinos sobre'l ríu.
Cabecera y torre de la ilesia de San AgustínIlesia de San Agustín d'Etxebarria, d'estilu góticu vascu. L'actual data del sieglu XV, pero la so fundación remontar a 1053. Nel so pórticu se xunta del conceyu de l'anteiglesia de San Agustín d'Eteberría, hasta que se xunió a la villa d'Elorrio.
Basílica de la Purísima Concepción, del sieglu XV, d'estilu góticu decadente y renacentista. Tien una magnífica torre barroca, la segunda n'altor de Vizcaya (53,34 metros). Nel so interior ta en sepulcru de San Valentín de Berriochoa, martirizáu en Vietnam, razón pola cual alzóse un retablu de gustu exóticu.
Conventu de santa Ana (Santa Ana Komentua), llevantáu en 1699 por cuenta de la villa, onde orixinalmente atopábense la ermita y la hospedería de santa Ana. En 1700 treslladar a él les monxes dominiques del conventu de santa Margarita d'Hungría, asitiáu nuna casa particular d'Ermua. Esti treslláu foi auspiciado por importantes families d'Elorrio, que les sos fíes profesaron nel conventu. Nos sos oríxenes, el complexu taba compuestu de: ilesia, conventu, aules pa clases de gramática y llatín, y casa pa capellanes. Anguaño la planta baxa d'esta postrera acueye'l Muséu Berri-Otxoa, dedicáu a la memoria de san Valentín de Berriochoa. Les monxes ellaboren, dende va sieglos, una reconocida untaza pa infeiciones y quemadures; y unes tartes que caltienen la so afamada calidá dende va sieglos.
Cruces del términu d'Elorrio (Elorrioko Muga-Gurutzeak): Sieglu XVI. Elorrio ye la población vasca con mayor concentración de cruces nel so términu municipal, concretamente nueve: Kurutziagagóticu español, Santa AnaRenacimientu español, Ganondo, Iguria, Txanberi, Santa Elena, San Juan, Kurutzondo y Kurutzebarriplateresca. Cuasi toes construyéronse a lo llargo del sieglu XVI, siendo la de Kurutziaga, la más antigua y sobresaliente pola riqueza de la so decoración gótica. Esta cruz data de 1522 y realizóse nun momentu nel que Elorrio travesaba una etapa de prosperidá que supunxo la espansión de la villa fora del recintu cercáu. Marcaba la llende urbana de los antiguos arrabaldes del Sur, los de Suso y san Roke, onde arrincaben los caminos escontra Mondragón y Elgueta.
El primer domingu de setiembre celebren les fiestes de Ferixa Nausikuak, que son les fiestes mayores de la villa y duren una selmana, colos actos que vienen siendo típicos: bailles, verbenes, competiciones deportives y de deporte rural, actos culturales, etc.
El primer domingu d'ochobre tien llugar la fiesta de Errebonbilloak, que ye un rumbu militar que'l so orixe paez tar nes antigües milicies con que cada conceyu participaba na defensa o na guerra. Según la tradición popular, paez qu'esti casu particular ta rellacionáu cola vuelta de diches milicies de la batalla de Lepanto. La compañía de fusileros formada polos mozos del pueblu sale pela mañana y pela tarde y realiza descargues de fusilería en llugares determinaos del pueblu; l'únicu llugar que camuda ye'l correspondiente a la casa del alcalde. A la nueche realiza una procesión cola virxe del Rosario, terminando con un baille, un aurresku na plaza Mayor.
Elorrio
España
País Vascu
Vizcaya
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Elorrio.