[go: up one dir, main page]
Перейти к содержанию

Јайлу

Википедия сайттаҥ
Јурт
Јайлу
орустап Яйлю
Јайлу. Турачак аймак
Јайлу. Турачак аймак
51°46′10″ с. ш. 87°36′10″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Артыбаштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1812
Бийиги 450[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘183[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 82 % (2002)[3]
Катойконим яйлинец, яйлинка, яйлинцы
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649164
АТТК-ныҥ коды 84225805004
МТТК-ныҥ коды 84625405116
Номер в ГКГН 0154276
Јайлу (Россия)
Јайлу
Москва
Јайлу (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Јайлу (Алтай Республика)
Улалу
Јайлу
 Медиафайлдар Викискладта

Јайлу (орустап Яйлю) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Артыбаштыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јайлу — јайгыда мал турар турлу, орустап летник[4][5].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ичинде, Алтын Кӧлдиҥ оҥ јарадында Јыланду деп сууныҥ коолында турат. Кӧл кӱнбадыш јанынаҥ болзо, кӱнчыгыш јанынаҥ туйук агаш бӱркеген тӧҥдӧр лӧ кырлар. Алтын-Туу тӱштӱк јанынаҥ удура, Јыланду кыр тӱндӱк келтейинеҥ. Тобыр, Чоҥмо, Сары-Чоҥмо деп кырлар эбире турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 450 метрге бийик[1].

Климады

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Климады орто-континентал. Алтайда эҥ ле јымжак кыш мында. Мында метео-станция улай ла шиҥжӱлӱ тоолор јарлайт. Јуртта ортојылдык температура +3,6 °C, бир јылда 132 кӱн Фёна деп салкын согот, Артыбаш келтейинеҥ соок салкындар соксо,јайгыда чыкту ла срӱӱн кӱндер турат, јаан изӱ айдыҥ ортоайлык температуразы +16,6 °C болот. Ортојылдык јуттыҥ кеми 840 мм. Кыштыҥ ортојылдык температуразы −9,2 °C. Тыҥ сооктор болбойт. Кӧлдиҥ текши тожы чаган айдыҥ 20-чи кӱни киреде туй тура берет (ледостав). Кӱнчыгыш салкын 25 %, тӱндӱк салкын 18 %, тӱштӱк-кӱнчыгыш салкын 10 %, тӱндӱк-кӱнбадыш салкын 25 %, салкын јок (орустап штиль) 32 % .

Аҥ-куштары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[6]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[7]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал[8]. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл[9]. Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јайлу јурт тергеелик заповедниктиҥ јеринде турат. Јуртка кӧл ажыра моторлу кемелерле, катерлерле, теплоходло келер аргалу. Кӧӧлик јол Бий јурт ажыра, тайганыҥ ортозыла јуртка келет. Јуртта 5 ором: Јаҥы, Школдыҥ, Садту, Јараттай, Тӧс.

Јайлу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Артыбаш 9,8 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 100 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 200 км

Тӱӱкизи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт 1812 јылда тӧзӧлгӧн. 1937 јылда садӧскӱреечи Д. С. Рачкин Сибирде баштапкы катап јаан аламаларлу (крупноплодный) јулукту агаш ӧскӱрип алган. 2013 јылда Арасейде баштапкы катап кӱнниҥ кӱчиле коштой дизельле иштеер станция тургузылган.

Эл-јон

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
187↗188↘184↗190↗191↘187↘183

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 234 кижи болгон, олордыҥ 82 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • стадион;
  • магазин;
  • почта;
  • электростанция;
  • метеостанция;
  • причал;
  • шиҥжӱ ӧткӱрер сад.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм, таҥынаҥ ээлемдер.

Кереестер

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Ташта јурамалдар (петроглиф). Бий јурт ла Јайлу јурттыҥ ортозында (1301)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Алтын-Туу. Байлу кыр (1270)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

  • Торот. Байлу туу (1272)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Јайлу
    Јайлу
  • Јайлу јурттыҥ берјенинде бичилгени
    Јайлу јурттыҥ берјенинде бичилгени

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ајарулар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. ↑ 1,0 1,1 Яйлю (Јайлу)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ О.Т. Молчанова. Топонимический словарь Горного Алтая (орус.). Горно-Алтайский НИИ истории, языка и литературы (1979). Дата обращения: тулаан айдыҥ 4 кӱни, 2021.
  5. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  6. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Јайлу&oldid=36187"