Rima San Giuseppe
| Rima San Giuseppe | ||
|---|---|---|
|
| |
| Staat: | Italie | |
| Region: | Piemont | |
| Provinz: | Vercelli (VC) | |
| Koordinate: | 45° 53′ N, 8° 0′ O | |
| Hechi: | 975 m s.l.m. | |
| Flechi: | 34 km² | |
| Yywohner: | Ungültiger Metadaten-Schlüssel 002111 (31. Dez. 2022)[1]
| |
| Bevelkerigsdichti: | Expression-Fähler: Nit erwartete Operator: < Yyw./km² | |
| Poschtleitzahl: | 13020 | |
| Vorwahl: | 0163 | |
| ISTAT-Nummer: | 002111 | |
| Schutzpatron: | Santa Maria Assunta | |
| Website: | http://www.comune.rimasangiuseppe.vc.it | |
Rima San Giuseppe isch bis Ändi 2017 e sälbschdändigi Gmai gsii. Dr Dobbeloord – San Giuseppe isch dr ùnder Wyyler, Arrimmu, au Rimmu oder In d Rimmu (ital. Rima) dr ober Wyyler – ligd im Sermenzadaal (ital. Val Sermenza), eme Sydedaal vùm Tseschrutol in dr idalieenische Provinz Vercelli (VC), Region Piemont. Dr Wyyler Arrimmu isch e eemoolig Walserdoorf, wù hid nùme no im Sùmer bewoond isch.
Uff dr 1. Jänner 2018 hèd Rima San Giuseppe mit Rimasco zuer neie Gmaind Alto Sermenza fusioniert. Noochbergmaine vùm frienerige Rima San Giuseppe sin gsii Im Land, Boccioleto, Chalchoufu, Makanaa, Mollia, Rimasco ùn Rifu.
Geografyy
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Arrimmu lyd ùf 1411 m, San Giuseppe ùf 1133 m, dr hegschd Bäärggibfel isch dr Ischamberg mid 2964 m.
Bäärg: Grìnner (2761 m, ital. Dso. Grinner), Ischamberg, au Tajaffer (2964 m, ital. M Tagliaferro), Mudhoora (2802 m, ital. Corno Mud), Piljimo (2894 m, ital. Corno Piglimò), ds Rimmer Haupt (2118 m, ital Corno di Rima)
Päss: Laida Weeg, Ljegg Altarlje (2738 m, Piccolo Altare, Pass ùf Makanaa)
Alpe: Balma (ital. Alpe Balma), uwam Breesèdsch, War Muntòòsko (ital. Val Montasca), In Wòòrko (ital. Alpe Vorco), wa Landschula (ital. Lanciole), wa Loowazai (ital. Alpe Lavazei), Ooberwaalar (ital. Valle di Sopra), wan t Schkorpju (ital. Scarpia), Waalar (ital. Alpe Valle)
Yywooner
[ändere | Quälltäxt bearbeite]| Joor | 1861 | 1871 | 1881 | 1901 | 1911 | 1921 | 1931 | 1936 | 1951 | 1961 | 1971 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 |
| Yywooner z Rima San Giuseppe | 326 | 314 | 304 | 279 | 259 | 244 | 199 | 174 | 151 | 130 | 115 | 101 | 85 | 76 | 69 |
Noch ere groose Lawiine ane 1803 sin e Dail Hyyser nimi ùfböue woore. Im Lauf vùm 19. ùn 20. Jh. hed Arrimmu al mee Yywooner verloore. Ane 1958 sin no 15 Lyd s ganz Joor z Arrimmu gwoond. Syder dr 60er Joor woone nùme no im Sùmer e baar Lyd z Arrimmu. Au im ùndere Dail vù dr Gmai, San Giuseppe, woone al weeniger Lyd.
Gschiichd
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
S Bied vùm Tseschrutol isch e Lèèche vù dr Groofe vù Biandrate gsii. Ane 1083 hed dr Guido di Biandrate s Sermeenzatal im Benediktiner-Chlooschder Cluny gschänggd. Im 13. Jh. isch s Bied an dr Bischof vù Novara chùù. Novara hed zem Hèrzogdùm Mailand ghèèrd.
D Walser hän sich im Bied vù Arimmu am Änd vùm 13. Jh. niidergloo. Chùù sin si vùm Land. S èèrschd Mool gnänd wird Arrimmu in ere Uurkùnd vùm 26. Mèèrz 1383 as Alp: alpis Rime, iacenti vallis Sicide. Vier Familie vùm Land, wù dèrd no zue Pressmelch (Rifu) ghèèrd hed, hän d Alp vù dr Scarognini phaachded. D Scarognini sin e Familie vù Varallo gsii, wù im Ùfdraag vù dr Bischef vù Navaro s Tscheschrutal verwalded hän. Vier Joor schbeeder wääre in ere Uurkùnd d Yywooner vùm Daal gnänd: habitatores Vallis rime (1387). Ane 1421 hed dr Antonio Scarognini d Alp Arrimmu an zee Walser vùm Land verphaachded. 1861 isch dr Ord Dail vùm neie Cheenigryych Idalie woore.
Chilche
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Bis 1635 hed Arrimmu zue dr Chilchegmai Rimasco ghèèrd. Anne 1636 hed s e aigeni Chilche, d Parrochia S. Giovanni Battista, griegd ùn isch dermid au ne aigeni Chilchegmai woore. S gid z Arrimmu au no ne Kapälle, Beate Virgine delle Grazie, vù ane 1480. Z San Giusepe schdood d Chilche S. Giuseppe vù 1780.
Noch Aafangs vùm 19. Jh. isch in dr Chilche an aim Sùndig im Mooned hoochdydsch breedigd woore. An andere drèi Sùndig Idalieenisch, wel d Gmai dr Godesdienschd zäme ghaa hed mid dr Noochbergmai Piana. Ane 1830 hed dr Bischof vù Navaro aber di dydsch Schbrooch in dr Breedig verbode, nùme no in dr Byychd hed dr Bfaarer dèrfe Dydsch schwäze.
Verwaldig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dr Schindek (ital. sindaco, dr Bùùrgermaischder) vù Rima San Giuseppe isch syder em 08. Juni 2009 dr Roberto Pedretti vùn ere ùùabhängige Lischde (lista civica).
D Verwaldig vù Rima San Giuseppe hed iire Siz in dr Noochbergmai Rimasco.
D Schtukkatèèr vù Arrimmu
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Wel d Buure in dr Bäärg vù Arrimmu aarm gsii sin, sin d Mane vù Arrimmu scho frie in d Främdi zooge as Muurer ùn Schtukkatèèr. Im 19. Jh. hän d Arrimmer Schtukkatèèr e bsùndere Chùnschdmarmoor (dr „scagliola“) häärgschdeld ùn sin dooderfir in ganz Eiropa beriemd gsii. Vor alem ùf Dydschland aber sogar bis ùf Russland sin d Familie Viotti ùn Axerio as Marmorierer gange. D Arrimmer Schtukkatèèr sin mid iirem Handwäärch ryych woore ùn hän sich derhaim z Arrimmu zem Dail groosi Hyyser böue. Ane 1908 isch Arrimmu vù dr Yywooner här di ryychschd Gmai z Italie gsii.
Museä
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Z Arrimu gid s zwai Museä, s Casa del Marmo Artificiale (syd 1988) mid ere Uuschdelig iber dr Arrimmer Chùnschdmarmoor ùn s Museo Gipsoteca „Pietro Della Vedova“, wù Gibsschtatue vùm Chinschdler Pietro Della Vedova us em 19. Jh. z sää sin.
Dialäkt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]lueg dr Haubdartikel Arimmerditsch
Arimmerditsch isch dr hegschdalemanisch Dialäkt vù Arrimmu. Au im Arimmerditsch finded mer d Mèèrgmool vù dr Walserdialäkt:
- Di ahd. vole Vokal sin au in ùùbetoonde Silbe no erhalde: salbu (dt. salben), schniida (dt. schneiden)
- Endrùndig vù mhd. ü, ö, üe usw.: Wèksch (dt. Füchse), beesch (dt. böse)
- Ahd. iu erschyynd as Diphthong: Fläigu (dt. Fliege)
- Mhd. –nk isch verschoobe zue –ngch: trengche (dt. trinken)
- Mhd. –rn erschyynd as –ra, z. B. gèèra (dt. gern),
- Mhd. –hs erschyynd as –ks, z. B. sakschi (dt. sechs)
- German. s isch in vyyle Wèèrder palatalisierd zue sch, z. B. in endsch (dt. uns), schi (dt. sie), Cheesch (dt. Käse)
Sùnschdigi Mèèrgmool vùm Arimmerditsch:
- Mhd. î, iu, û sin im Hiatus ùn im Uuslud diphthongierd: schneuwa, nouw, bouwa
- Mhd. æ erschyynd as ee: Cheesch (dt. Käse)
- Mhd. o erschyynd as a: Gatt (dt. Gott)
- S ùn sch sin vyylmool schdimhafd: ṣiittär (dt. seither), ṣcheegen (dt. sagen)
- F isch vyylmool schdimhafd: Wogsch (dt. Fuchs), Wrau (dt. Frau)
- Mhd. ch wird palatal realisierd, d. h. eender wie in dt. ich, au im Aalud ùn nooch velare Vokal: Chend, arauchu (dt. räuchern). Im Aalud wird dailwyys abgschwèchd zue h: chaupfen/haupfen (dt. kaufen),
- Vor r wird zem Dail e Vorsilb a- gschbroche: Arrimmu (Rima), aredù (dt. reden)
- In e Dail Wèèrder sin l oder r palatalisierd zue lj, rj: wailljan (dt. wollen), arjemu (dt. rühmen),
Ane 1912 hed dr Karl Bohnenberger no 88 Schbrächer vùm Walserdialäkt zeld vù insgsamd 280 Yywooner.
Dr Emil Balmer schrybd vù drèi Familie, wù in dr 1930er Joor no Arimmerditsch gschwäzd hän. Chinder, wù dr ald Walserdialäkt no gschwäzd hän, hed s doo scho kaini me gee.
Ane 1965 hän vù 20 schdändige Yywooner no fimf Arimmerditsch gschwäzd, derzue no vier Fraue, wù nùme im Sùmer ùf Arrimmu chùù sin.
Wù dr Max Waibel zue dr Jooreswändi 1989/90 ùf Arrimmu chùù isch, hed des Doorf no vier Yywooner im Winder ghaa, dodervù hän no zwoo Fraue chene Arrimmerditsch schwäze, boodi sin scho iber 80 gsii. In dr Joore derno hän au di leschde Yywooner Arrimmu im Winder verloo. S Arimmerditsch hed dodermid syyni Grùndlaag as gschbrocheni Schbrooch verloore ùn isch waarschyyns am Änd vùm 20. Jh. uusgschdoorbe.
Lyd
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Pietro Axerio (1827–1905), Schtukkatèèr ùn Diichder
Fueßnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Demographic Balance and resident population by sex on 31st december 2022. Italian National Institute of Statistics, abgruefen am 14. Mai 2023.
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Maria Cecilia Axerio: Rima e il suo territorio. La perla della Valsesia tra natura e storia. Edizioni Millenia, Novara 2000.
- Emil Balmer: Die Walser im Piemont. Francke, Bern 1949.
- Pier Benedetto Bertoli: Storia di Rima. Serarcangeli Editore, Rom 1989.
- Elisabetta Fazzini, Costanza Cigni: Vocabolario comparativo dei dialetti Walser in Italia. Bänd 1 ff. Edizioni dell’Orso, Alessandria 2004 ff. (Alemannica 1, 5, 6, 7).
- Elisabetta Fazzini Giovannicci: Die alemannischen Dialekte im westlichen Norditalien. Ein Forschungsbericht. Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1978 (ZDL Beihefte 28).
- Fritz Gysling und Rudolf Hotzenköcherle: Walser Dialekte in Oberitalien in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprachplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich. Frauenfeld 1952. 48 S. und 1 Karte.
- Fritz Gysling: Hochzeitsbräuche aus Rima (Piemont). In: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 49, 1953, S. 16–33.
- Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
- Sprachatlas der deutschen Schweiz (SDS). Begr. von Heinrich Baumgartner und Rudolf Hotzenköcherle. In Zusammenarbeit mit Konrad Lobeck, Robert Schläpfer, Rudolf Trüb und unter Mitwirkung von Paul Zinsli herausgegeben von Rudolf Hotzenköcherle. 8 Bde, Einführungsband, Abschlussband (1962–2003).
- Max Waibel: Spurensuche. Südwalsersiedlungen am Ausgang des 20. Jahrhunderts. In: Wir Walser. Halbjahresschrift für Walsertum 2/1990.
- Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
- Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Rima San Giuseppe – Sammlig vo Multimediadateie