Jakob Hunziker

Dialäkt: Züritüütsch

De Jakob Hunziker (* 27. Septämber 1827 z Chilchleerb; † 5. Juni 1901 z Rombach, Gmäind Chüttige), isch en Schwyzer Gimnasiaalleerer und zytwylige Räkter a de Kantonsschuel Aarau gsy. Sys Läbeswëërch sind syni volchskundliche Forschige zun Schwyzer Puurehüüser gsy, wo under em Titel «Das Schweizerhaus, nach seinen landschaftlichen Formen und seiner geschichtlichen Entwicklung dargestellt» zwüsched 1900 und 1914 zum grööschte Täil eerscht nach sym Tood publiziert woorde sind. Und mit sym «Aargauer Wörterbuch in der Lautform der Leerauer Mundart» vo 1877 hät er zun Pionier vo de schwyzerische Tialäktläxikografy ghöört.

De Jakob Hunziker (1827–1901)

Em Jakob Hunziker sy Underschrift uf ere Poschtchaarten an Ruedolf Schoch

Läbe

De Hunziker isch as Soo vomenen Oberleerer i sym südweschtaargauische Häimetoort uufgwachse. Er hät s Gimi z Aarau bsuecht und deet 1848 d Matuur abgläit. Nachane hät er Spraache z München und z Bonn gstudiert. Vo 1851 bis 1859 hät er z Parys gläbt, won er zimli vil taa hät: Er isch Tüütschleerer und Leerer vo klassische Spraache gsy, hät für d «Bibliotheca Graeca» Regischter zum Platon und zum Plutarch zämegstelt, hät am «Dictionnaire d’Archéologie» mitgschaffet, hät Buechbisprächige gschribe und isch Koreschpondänt vo der «Augschburger allgimäine Zytig» gsy. 1859 hät en syn Häimetkantoon a d Kantonsschuel z Aarau gholt, und deet hät er, mit em Titel vomene Profässer, as Französischleerer gwürkt. 1868 hät de Hunziker d Mathilde Champ-Renaud ghüraate, wo d Tochter vomene Weschtschwyzer Guetsbsitzer gsy isch. Zäme händs drei Söö und zwoo Töchtere ghaa.

Me hett chöne mäine, as Französischleerer und Maa vonere Wältsche seg er frankofyl gsy, aber das isch gaar nöd de Fall gsy. Er isch, ganz im Gägetäil, en Verfächter gsy vo de tüütsche Spraach und Kultur und isch groosstüütsche Gidanke naaghanget. So hät er öppen es Büechli gschriben über de «Kampf um s Tüütschtum» i de Schwyz. Aber die Aahänglichkäit a s tüütsch Wäse isch nöd zletscht au d Grundlaag für syni bäide Hauptwëërch gsy, nämli es Wöörterbuech über der Tialäkt vo sym Häimettoorff und en achtbändigi Publikazioon über di schwyzerisch Puurehuusarchitäktuur. Er isch 1896 dän au en Mitgründer gsy vo de Schwyzerische Gsellschaft für Volchskund, zäme mit em Eduard Hoffmann-Krayer.

Tipisch für die Zyt hät er si au für Gschicht und Tänkmaalpflääg intrissiert. Vo 1871 bis 1881 isch er Vizibresidänt, vo 1881 bis 1889 und 1892 bis 1901 Bresidänt vo de Hischtoorische Gsellschaft vom Aargöi gsy und vo 1889 bis 1901 Konserwaator vom Kantonaalen Antiquaarium (wo spööter im Museum Aargau uufggangen isch). Er hät über Uusgrabige gschribe und hät 1898 d Inwäntarisierig von Altertümer im Aargöi gläitet. Dadezue ane hät er vil über literatuurgschichtlichi, kultuurgschichtlichi, hischtoorischi und spraachlichi Theeme voorträit.

Näbed sym Leererprueff hät er – was nöd verwunderet, wämer an Schwyzer Hang zur «Polypragmosyne» tänkt, wies imene Naachrueff ghäisst – fascht z alen Oorten im Schueldienscht es Amt ghaa. So isch er Räkter gsy (i dëre Zyt hät er vergäbes probiert, s schwyzerisch Kolegiaalsischteem, wo all chönd mitbistime, dur s tüütsch Tiräktoriaalsischteem, wo äinen entschäidet, z ersetze), isch im Erzieigsraat gsässe (en Raat, won em Erzieigstiräkter, aso Schuelminischter, vom Kantoon zur Syte staat), hät vil taa, das es es Schüelerhuus für Kantischüeler git, wo vo usswërts chömed, isch Schuelinschpäkter und Fachinschpäkter gsy, Bresidänt vo de Prüeffigskumissioon für Bezirksleerer, Mitgliid vo de Tiräkzioon vom Leererineseminaar, Voorstand und nachane Bresidänt vo de kantonaale Leererkumferänz, Mitgliid vo de Redakzioonskumissioon vom «Aargauische Schuelblatt» und vom Bundesraat gwelts Schürimitgliid a de Paryser Wältuusstelig.

De Hunziker ist allwääg starch under em Yfluss vo sym Tüütsch- und Filosofyleerer, em Ernst Ludwig Rochholz, gstande, und die beede sind s Läbe lang guet Fründ gsy. De Rochholz isch en Bsundere gsy, gäischtrych, aber umstritte, ganz en früene Volchskundler, isch tüütschnazionaal gsy und en rächti Stürmigrind. Syni Fründ sind au der aargauisch Regierigsrat Auguschtin Chäller und de Bundesraat Emil Wälti gsy – für die drei und na ander hät er biograafischi Uufsätz und Naachrüeff gschribe.

De Hunziker isch näbed em Joos Winteler «die bedeutendste Persönlichkeit im Lehrerkollegium» a de Kantonsschuel Aarau gsy. 1896 hät em d Uniwërsitëët Züri der Eeretokter gschänkt. Em Hunziker syn Naachlass lyt im Staatsarchyv vom Aargöi.

Schaffe

«Aargauer Wörterbuch»

1862 isch z Züri bschlosse woorde, me machi e nöis Wöörterbuech vom Schwyzertüütsch – s «Schwyzerisch Idiotikon». De Fritz Staub hät doo di ganz Tüütschschwyz pätte, doch mitzmache, und 1866 hät di aargauisch Leererkumferänz gfunde, si machid da au mit. Me hät dänn gly gmërkt, das es Aargauischs Wöörterbuech echli vil gsy wëër, und 1867 händs de Plaan gfasset, zeerscht emaal es Wöörterbuech von ere Oortsmundaart z schrybe – s säb sell dänn s Voorbild sy für anderi Lokaalwöörterbüecher. 1871 hät de Hunziker der Uuftraag dezue überchaa. Er hät si für sy äige Mundaart entschide:

«Nicht als ob der von uns zur Darstellung gebrachten örtlichen Mundart eine besondere Eigenthümlichkeit zukäme, aber von der sprachlichen Bestimmtheit irgend Einer örtlichen Mundart mußte ausgegangen werden, sollte nicht ein unstätes Schwanken zwischen verschiedenen mundartlichen Spielarten die Zuverlässigkeit unserer Erhebungen von Anfang an beeinträchtigen. Wenn dieses feststund, so schien die Mundart meines Heimatortes die geeignetste, um innerhalb freiwilliger Beschränkung auf dieselbe die größtmögliche Sicherheit und Vollständigkeit zu erzielen.» – Jakob Hunziker, Aargauer Wörterbuch in der Lautform von Leerau, 1877, S. VIII.

Im Voorwort vo dëm vilicht eerschte modërne Tialäktwöörterbuech vo de Schwyz (em Titus Tobler sys isch nachli im Übergang gsy) formuliert de Hunziker Grundlaage vom tialäktoloogische Schaffe, wo hüt na gälted. Im eerschte, öppe 120sytige Täil gaats i grööschter Äxakthäit um d Luut. De zwäit Täil, s äigetlich Wöörterbuech, isch 331 Syte starch. Deet ine häts nöd nu die Woort, wo mer eso wuur erwaarte, näi, s hät au Byspilsätz, Redesaarte, gramatischi Aagabe; sogaar Chlywoort wie Artikel und Prëposizioone, wo iri Bidüütig nu im Zämehang mit andere Woort händ, wëërded ganz bräit abghandlet, und au «Woort», wo nu Chind bruuched, chömed drin voor. S isch scho so – de Winteler und de Staub händ daa und deet mitghulffe. Aber s isch em Hunziker sys Wëërch, und es isch, zäme mit em Basler Wöörterbuech vom Gustav Adolf Seiler us fascht de glyche Zyt, en Mylestäi vo de schwyzertüütsche Tialäktläxikografy. – Nu: Uf das Muschterwöörterbuech abe sind ekäi wyteri me usechaa. De sperig Titel «Aargauer Wörterbuch in der Lautform der Leerauer Mundart» isch es Programm ooni Furtsetzig plibe.

Em Hunziker sys Wöörterbuech isch änds 2019 vomene Team um de Matthias Friedli vom Schwyzerischen Idiotikon und em Dieter Studer-Joho vom Fonogrammarchyv vo der Uniwërsitëët Züri digitalisiert und online gstellt woorde. D Aargauerinen und Aargauer wëërded jetz uufgforderet, am Wöörterbuech wyterzschaffe.

«Das Schweizerhaus»

Das Schweizerhaus nach seinen landschaftlichen Formen und seiner geschichtlichen Entwicklung (Band 1)

Chuum hät de Hunziker sys Wöörterbuech fërtig ghaa, fangt er mit eme nöie Projäkt aa. Syn Zytgnoss, der Architäkt und ETH-Profässer Ernst Georg Gladbach, hät i dëre Zyt d Puurehuusforschig i de Schwyz ygfüert, und de Hunziker isch sofort uf dë Zuug uufgsprunge. Bis 1900 sind d Manuskript für sibe Bänd so guet wie fërtig voorgläge: Band 1 Walis, Band 2 Tessyn, Band 3 Pündnerland, Glaris und süüdliche Kanton Sanggale, Band 4 Wälschland, Band 5 s tüütschspraachig Mittelland zwüsched de Saanen und de Tuur plus der alemanisch Juura, Band 6 Nordzüri, Schafuusen und s Tuurgi, und Band 7 de nördlich Kanton Sanggale und s Appezälerland, d Inerschwyz, s Bëërner Oberland und s wadtländisch Oberland (Pays d’Enhaut). Sälber chönen usegëë hät de Hunziker nu der eerscht Band, drufaben isch gstoorbe. De zwäit Band hät dänn de Winteler useggëë und all ander de Constanz Jecklin. Dëë hät dän au na müesen us de Notizen und Voorträäg vom Hunziker der acht Band mit em «Schlusswoort», ere Sinteese, rekonschtruiere. D «Gsamtübersicht», wos drum ggange wëër, «in bezug auf ethnologische und ethnographische Fragen die Resultate der vorausgegangenen Untersuchung [zu] vereinigen», isch aber ugschribe plibe. Mit em Hunziker sym Wëërch hät d Schwyz ämel en «einzigartige […] Stoffsammlung, wie sie kein anderes Land besitzt für eine Zeit, aus der schon so viele der dargestellten Häuser verschwunden sind».

Nöi im Verglych zun Publikazioone vom Gladbach und anderen eltere Prësentazioonen isch gsy, das nöd nu prächtigi oder suscht bsundrige, näi, au ganz uschymbaari Hüüsli aaglueget woorde sind, und dänn natüürli die vile Plään und Fotene. E Bsunderhäit isch au, dass de Hunziker nöd nu «tächnisch gnaui Uufnaame» vo de Hüüser gmachet hät, näi, en speziele Fokus isch uf de Spraach gläge (daadefür hät er wider mit de Redakzioon vom «Schwyzerischen Idiotikon» zämegschaffet):

«Ein weiteres Hilfsmittel, das dem Techniker als solchem vollständig entgeht, bietet die Nomenklatur. Die Sprache ist ein in hohem Maße konservatives Element. Sie bewahrt uns heute noch die Erinnerung an Bauformen, die seit Jahrhunderten aus der Wirklichkeit verschwunden sind. Sie allein kontrolliert auch in letzter Instanz den Funktionswert des einzelnen Bauglieds. Ob ich den betreffenden Raum «ērm» oder «Korridor» nenne, ändert an seiner heutigen Form und Funktion gar nichts und kann also dem Techniker als solchem vollkommen gleichgültig sein, aber die bloße Benennung des ērm weist trotzdem unwiderleglich nach, daß die Funktion des so benannten Raumes einst eine ganz andere gewesen als die moderne Bezeichnung vermuten läßt.» – Jakob Hunziker, Das Schweizerhaus nach seinen landschaftlichen Formen und seiner geschichtlichen Entwicklung, Band I, 1900, S. VIII.

De Hunziker isch en Verträtter gsy vo der eetnische Theory, das «die zerstreute Dorfanlage germanischen und die geschlossenen Flecken romanischen Ursprungs seien, daß die deutsche Bauart den Holzbau, die romanische den Steinbau bevorzuge, daß das romanische Haus aus dem altrömischen abzuleiten sei, während das deutsche auf das Vorbild des altgermanischen Gehöftes zurückgehe». Die Sicht isch hüt überholt: Ströisidlige findt mer i spööter, Huuffedöörffer i zmäischt scho früener erschlossene Landschafte, d Waal vom Holz- oder Stäibou hät mit de Natuur rundume z tue und nöd mit de Spraach, und di hüttige Huusforme gönd nöd uf s Altertum zrugg, näi, si chömed us em Spaatmittelalter und de früene Nöizyt. Em Hunziker syni Dokumäntazioon vo de Puurehuustipe isch i de Jaar 1965 bis 2019 abglööst woorde vo de Räie Die Bauernhäuser der Schweiz, wo di Schwyzerisch Gsellschaft für Volchskund useggëë hät.

Publikazioone (Uuswaal)

E Zämestelig hät de Winteler i der Argovia 1901, S. III–XI gmachet und die dänn na i synere Publikazioon Erinnerungen an Dr. Jakob Hunziker, Aarau 1902, S. 29 f. vervollständiget.

• Aargauer Wörterbuch in der Lautform der Leerauer Mundart. Suurländer, Aarau 1877. Naatrück Sändig, Wiesbaden 1968 und Sändig, Vaduz 1989. (Digitalisaat uf archive.org.)
• Augustin Keller. Ein Lebensbild, dem aargauischen Volke gewidmet. Suurländer, Aarau 1883.
• Jugenderinnerungen eines alten Schulmeisters. Suurländer, Aargau 1887 (anonym; d Erinnerige vo sym Vatter Heinrich Hunziker, alem Aaschy naa vom Soon Jakob publiziert; uf Aargauertüütsch).
• Ernst Ludwig Rochholz. Suurländer, Aarau 1893 (Beilage zum Programm der Aargauischen Kantonsschule für das Schuljahr 1892/93).
• Das Bauernhaus im Grossherzogthum Baden verglichen mit demjenigen der Schweiz. I: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 2 (1898), S. 89–105, 193–214.
• Schweiz. Lehmann, Münche 1898 (Der Kampf um das Deutschtum, Heft 10).
• Das Schweizerhaus, nach seinen landschaftlichen Formen und seiner geschichtlichen Entwicklung dargestellt. Bänd I–VIII. Suurländer, Aarau 1900–1914.
• Emil Welti im Aargau. I: Argovia 28 (1900), S. 1–79. (Digitalisaat uf retro.seals.ch.)

Literatuur

• Hans Kaeslin: Jakob Hunziker 1827–1901. I: Biographisches Lexikon des Aargaus 1803–1957. Useggëë vo de Hischtoorische Gsellschaft vom Kanton Aargau. Suurländer, Aarau 1958 (= Argovia 68/69), S. 380–386. (Digitalisaat uf retro.seals.ch.)
• Karin Marti-Weissenbach: Jakob Hunziker In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
• Th. V.: † Prof. Dr. Jakob Hunziker. Geb. 27. Sept. 1827, gest. 5. Juni 1901. I: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 5 (1901), S. 152–154. (Digitalisaat uf retro.seals.ch.)
• Markus Widmer-Dean: Dorfchronik 750 Jahre Kirchleerau (1248–1998). Zofinger Tagblatt, Zofige 1998, S. 98–102.
• Jost Winteler: Professor Dr. Jakob Hunziker. †. I: Jubiläumsprogramm der Aargauischen Kantonsschule (in Aarau), 100. Schuljahr. 1901/1902. [Aarau] 1902, S. 61–91 (wo bsunders zu de Zyt z Parys). Au as Seperaattruck under em Titel: Erinnerungen an Dr. Jakob Hunziker, Professor an der aarg. Kantonsschule 1859–1901. Suurländer, Aarau 1902. (Digitalisaat uf e-helvetica.)
• Jost Winteler: † Professor Dr. J. Hunziker, Präsident der aargauischen historischen Gesellschaft. I: Argovia 29 (1901), S. III–IX (wo bsunders zu de kultuurgschichtlichen und gschichtswüsseschaftliche Tëëtigkäite). (Digitalisaat uf retro.seals.ch.)

Dänn na:

• J[akob] Hunziker: Vorwort. I: Jakob Hunziker: Aargauer Wörterbuch in der Lautform der Leerauer Mundart. Suurländer, Aarau 1877, S. V–XII.
• J[akob] Hunziker: Vorwort. I: Jakob Hunziker: Das Schweizerhaus nach seiner landschaftlichen Formen und geschichtlichen Entwicklung. Eerschten Abschnitt [= 1. Band]. Suurländer, Aarau 1900, S. V–IX.
• C[onstanz] Jecklin: Vorwort. I: Jakob Hunziker: Das Schweizerhaus nach seiner landschaftlichen Formen und geschichtlichen Entwicklung. 8. Band. Suurländer, Aarau 1914, S. III–IX.
• Richard Weiss: Häuser und Landschaften der Schweiz. Rentsch, Eerlibach-Züri/Stuegert 1959. Nöi uufgläit und mit eme Voorwoort vom Jean-Pierre Anderegg bim Haupt, Bëërn 2017, ISBN 978-3-258-08017-8, S. 19–24.

Weblink

• Publikatione vo und über Jakob Hunziker im Katalog Helveticat vo dr Schwiizerische Nationalbibliothek
• hunziker2020.ch