[go: up one dir, main page]
Gaan na inhoud

Transvaalse Burgeroorlog

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Die Transvaalse Burgeroorlog was 'n reeks skermutselings in die vroeë 1860's in die Zuid-Afrikaansche Republiek, of Transvaal — in die gebied wat nou uit die provinsies Gauteng, Limpopo, Mpumalanga en Noordwes bestaan het. Dit begin nadat die Britse regering in 1854 trekkers wat in Transvaal woon, as onafhanklik erken het. Die Boere het in talle politieke faksies verdeel. Dit het eers in 1864 geëindig toe 'n wapenstilstandverdrag onder 'n Karee-boom suid van die terrein van die latere dorp Brits onderteken is.

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]
Paul Kruger, gefotografeer as kommandant-generaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek, c. 1865

Aan die einde van 1859 is die president van Transvaal, Marthinus Wessel Pretorius, uitgenooi om 'n kandidaat te wees vir president in die Oranje-Vrystaat, waar baie burgers nou die unie verkies het, deels as 'n middel om die Basotho te oorkom. Die Transvaalse grondwet wat hy pas ingestel het, het dit onwettig gemaak om terselfdertyd in die buiteland 'n amp te beklee, maar nietemin het hy dit geredelik gedoen en ook gewen. Die Transvaalse volksraad het probeer om die grondwetlike probleme hiermee te oorkom deur Pretorius 'n half jaar verlof te verleen, met die hoop dat daar in hierdie tyd 'n oplossing gevind sou word. Die president het na Bloemfontein vertrek en Johannes Hermanus Grobler as waarnemende president aangestel in sy afwesigheid. Pretorius is op 8 Februarie 1860 as president van die Vrystaat ingesweer; die volgende dag het hy 'n deputasie na Pretoria gestuur om oor 'n moontlike unie te onderhandel.[1]

Kommandant-generaal Paul Kruger en ander in die Transvaalse regering hou nie van Pretorius se ongrondwetlike dubbele presidentskap nie, en was bekommerd dat Brittanje die Sandrivier- en Oranjerivierkonvensies nietig sou verklaar as die republieke sou eenword.[1] Pretorius is op 10 September 1860 deur die Transvaalse volksraad versoek om tussen sy twee poste te kies — tot die verbasing van ondersteuners sowel as teenstanders het hy as president van Transvaal bedank en in die Vrystaat voortgegaan.[1]

Stephanus Schoeman 'n kranige teenstander van Kruger gedurende die 1860's

Die ZAR presidensie was dus vakant en JH Grobler sou as waarnemende president aangestel word. Kommandant-Generaal Stephanus Schoeman het geweier om Grobler as waarnemende president te aanvaar. Schoeman, met die ondersteuning van baie ontevrede burgers, het Grobler van sy amp onthef en Schoeman het self oorgeneem. Die ongrondwetlike in oorname van die presidensie sou tot 'n burgeroorlog lei.

Paul Kruger het Schoeman oorreed om hom aan 'n volksraadverhoor te onderwerp, waar Schoeman veroordeel en van sy pos onthef is. Willem Cornelis Janse van Rensburg is as Waarnemende President aangestel terwyl 'n nuwe verkiesing vir Oktober 1862 gereël is. Nadat hy teruggekeer na sy huis het, was Kruger verbaas om 'n boodskap te kry waarin hy dringend versoek word dat hy in die hoofstad benodig word; die volksraad het hom as 'n geskikte kandidaat aanbeveel. Hy het geantwoord dat hy tevrede is om opgeroep te word, maar sy lidmaatskap in die Gereformeerde Kerk beteken dat hy nie die politiek kon betree nie. Van Rensburg het dadelik wetgewing aanvaar wat gelyke politieke regte aan lede van alle Gereformeerde denominasies sou verleen.[2]

Schoeman het 'n kommando op Potchefstroom byeen geroep, maar is op die nag van 9 Oktober 1862 deur Kruger verdryf. Nadat Schoeman met 'n groter mag teruggekeer het, het Kruger en Pretorius onderhandelinge gevoer waar daar ooreengekom is om 'n spesiale hof te hou oor die onrus in Januarie 1863, en binnekort daarna vars verkiesings vir president en kommandant-generaal.[3] Schoeman is skuldig bevind aan opstand teen die staat en verban. In Mei word die uitslag van die verkiesing aangekondig — Van Rensburg word president, met Kruger as kommandant-generaal.

Albei het teleurstelling uitgespreek oor die lae opkoms en besluit om nog 'n stel verkiesings te hou. Van Rensburg se teenstander hierdie keer was Pretorius, wat sy amp in die Oranje-Vrystaat bedank het en na Transvaal teruggekeer het. Die opkoms was hoër en op 12 Oktober het die volksraad weer 'n Van Rensburg-oorwinning aangekondig. Kruger is met 'n groot meerderheid as kommandant-generaal verkies.[4] Die burgeroorlog eindig met Kruger se oorwinning oor Jan Viljoen se kommando, opgeroep ter ondersteuning van Pretorius en Schoeman, by die Krokodilrivier op 5 Januarie 1864. Verkiesings is weer gehou, en hierdie keer het Pretorius Van Rensburg verslaan. Kruger is met meer as twee derdes van die stemme herkies as kommandant-generaal.[5]

Die burgeroorlog het tot 'n ekonomiese ineenstorting in Transvaal gelei, wat die regering se vermoë om sy befaamde gesag en soewereiniteit oor die plaaslike stamhoofde te rugsteun verswak[6], hoewel Lydenburg en Utrecht nou die sentrale administrasie aanvaar het.[7] Teen 1865 het die spanning met die Zoeloes in die ooste toegeneem en het oorlog weer tussen die Oranje-Vrystaat en die Basotho uitgebreek. Pretorius en Kruger het 'n kommando van ongeveer 1000 man suid gelei om die Vrystaat te help. Die Basotho is verslaan en Moshoeshoe het 'n deel van sy grondgebied gesedeer, maar president Jan Brand van die Vrystaat het besluit om geen van die verowerde grond aan die Transvaalse burgers te gee nie. Ten spyte van Kruger se pogings om dissipline te handhaaf, was die Transvaalse burgers ontstel en het op groot skaal teruggekeer huis toe.[8] Die daaropvolgende Februarie, ná 'n vergadering van die Volksraad in Potchefstroom, het Kruger sy wa tydens die huiswaartse reis ombegooi en sy linkerbeen gebreek. Op een been het hy die wa reggemaak en verder gegaan. Hierdie besering het hom die volgende nege maande onbekwaam gemaak, en sy linkerbeen was daarna effens korter as sy regterkant.[8]

In 1867 stuur Pretoria Kruger om wet en orde in die Zoutpansberg te herstel. Hy het ongeveer 500 man, maar baie min ammunisie gehad, en dissipline in die geledere was swak. Met die bereiking van Schoemansdal, wat deur die hoofman Katlakter bedreig is, het Kruger en sy offisiere besluit dat dit onmoontlik is om die dorp te hou, en 'n algemene ontruiming beveel, waarna Katlakter die dorp verwoes het. Die verlies aan Schoemansdal, eens 'n welvarende nedersetting volgens Boere-standaarde was, is deur baie burgers as 'n groot vernedering beskou. Die Transvaalse regering het Kruger formeel onthef van skuld oor die aangeleentheid en beslis dat hy gedwing was om Schoemansdal te ontruim deur faktore buite sy beheer, maar sommige het steeds aangevoer dat hy die dorp te geredelik opgegee het.[9] Vrede het in 1869 na Zoutpansberg teruggekeer na die ingryping van die Swazi-bondgenote van die republiek.[6]

Pretorius tree in November 1871 as president af. In die verkiesing in 1872 is Kruger se voorkeurkandidaat, William Robinson, beslisend deur die eerwaarde Thomas François Burgers verslaan, 'n dominee van die Kaap wat bekend was vir sy welsprekende prediking, maar vir sommige omstrede weens sy liberale interpretasie van die Skrif. Hy het byvoorbeeld nie in die duiwel geglo nie.[10][n 1] Kruger het Burgers se verkiesing in die openbaar aanvaar en tydens sy inhuldiging aangekondig dat hy hom as 'n goeie republikein aan die meerderheidstem berus het, maar dat hy ernstige persoonlike voorbehoude oor die nuwe president gehad het.[10] Hy het veral nie van die nuwe onderwyswet van Burgers gehou nie, wat die godsdiensonderrig van kinders tot buite skoolure beperk het - volgens Kruger 'n belediging van God.[11] Dit, tesame met die siekte van Gezina en hul kinders met malaria, het veroorsaak dat Kruger belangstelling in sy amp verloor het. In Mei 1873 versoek hy 'n eerbare ontslag uit sy pos, wat Burgers onmiddellik verleen het. Die volgende week is die amp van kommandant-generaal afgeskaf. Kruger het sy hoofhuis na Boekenhoutfontein, naby Rustenburg, verskuif en hom vir 'n tydjie van openbare lewe afgesonder.[10]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Meintjes 1974, pp. 49–51.
  2. ↑ Meintjes 1974, pp. 52–53.
  3. ↑ Meintjes 1974, pp. 54–56.
  4. ↑ Meintjes 1974, pp. 56–57.
  5. ↑ Meintjes 1974, pp. 58–60.
  6. ↑ 6,0 6,1 Davenport 2004.
  7. ↑ Meintjes 1974, p. 44.
  8. ↑ 8,0 8,1 Meintjes 1974, pp. 61–63.
  9. ↑ Meintjes 1974, pp. 64–65.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Meintjes 1974, pp. 68–71.
  11. ↑ 11,0 11,1 Meintjes 1974, pp. 73–74.
  1. ↑ Die Doppers veroordeel Burgers, hul beskou hom as ongelowig.[11]

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Transvaalse_Burgeroorlog&oldid=2409637"