Gildes

Gildes was beroepsorganisasies wat in die Middeleeue kenmerkend was vir die gemeenskapslewe van Wes-Europese stede en wat vername sosiaal-ekonomiese funksies vervul het. Gildes het rondom die 11e eeu uit die destydse broederskappe van stroop- en krygsbendes, monnike en rondreisende koopmanne ontstaan. Die religieuse grondslag van die broederskappe het deur die eeue by gildes bly voortbestaan. Die eerste gildes was handelsgildes.

Later het die verskillende ambagte hul eie gildes gevorm, wat gewoonlik uit leerjongens, vakmanne of dagloners en meesters bestaan het. Die gildebestuur het uit verkose meesters bestaan en het reëls neergelê vir die opleiding van ambagsmanne, werkprosedures, pryse en dies meer. Vir die verbreking van die reëls is swaar boetes opgelê. Daarby het gildes ook die sosiale gedrag van hul/ede voorgeskryf en toegesien dat lede tydens siekte of dood ondersteun word. In die 14e eeu, toe gildes op hul magtigste was, het hulle baie invloed in die stedelike bestuur gehad en in sommige streke selfs die stedelike beheer oorgeneem.

Hierdie periode was egter net van korte duur en daarna moes die gildes baie van hul politieke en ekonomiese mag afstaan. Naas 'n veranderde ekonomiese klimaat het die nuwe ideologie van volkome individuele vryheid wat in die 17e eeu begin posvat het, veroorsaak dat gildes aan die einde van die 18e en begin van die 19e eeu heeltemal verdwyn het.

Ontstaan

Gildes of beroepsorganisasies vir ambagte het in Wes-Europa in die 11e eeu uit broederskappe ontwikkel. Broederskappe was in die Vroeë Middeleeue normale verenigingstrukture wat meestal met 'n bloedeed bevestig is. Die Germaanse stroop- en krygsbendes wat die Romeinse Ryk geteister het, was waarskynlik die eerste broederskappe. Christelike broederskappe soos die van monnike sowel as broederskappe tussen rondreisende koopmanne om hul ware teen rowers te beskerm, het egter ook al in die Vroeë Middeleeue bestaan.

Toe Karel die Grote omstreeks 800 sy ryk opgebou het, het hy die meeste broederskappe verbied maar die broederskappe van die monnike en koopmanne onder sy persoonlike beskerming geneem. Hierdie origens vae verordening van hom was die eerste stap in die rigting van die regulering van vrye broederskappe. latere konings, hertoë en grawe, maar ook die pous en biskoppe, het Karel se voorbeeld gevolg en aan talle broederskappe privilegies verleen, dit wit se 'n skriftelike erkenning van die bestaan daarvan.

In hierdie privilegie is die doel van die broederskap en sy werkterrein omskryf. Hierdeur het die vrye, geswore broederskappe geleidelik uit die mode geraak en plek gemaak vir nuwe verenigings wat van die toestemming van die "owerheid" afhanklik was. Ondanks die formele aspek wat nou aan die "gildes" verbonde was, het talle broederskapstradisies bly voortbestaan, onder meer die eed van getrouheid en die religieuse element.

Handelsgildes

Die eerste gildes, wat later kenmerkend vir die Middeleeuse stedelike ekonomie geword het, was handelsgildes. Hulle het vroeg in die 11e eeu ontstaan toe die handel in Wes-Europa opgebloei het en daarmee saam baie nuwe stede gestig is. Die oudste skriftelike bronne wat bewaar gebly het, handel oor die handelsgilde by Tiel in 1018. Omstreeks die jaar 1100 het handelsgildes oral in Wes-Europa voorgekom. As die handelaars van 'n dorp of stad 'n gilde wou vorm, moes hulle die betrokke koning se toestemming daarvoor vra.

Die toestemming is verleen in die vorm van 'n koninklike privilegie. Sodra 'n dorp 'n handelsgilde gehad het, kon slegs gildelede vryelik daar handel dryf. Vreemdelinge moes belasting betaal as hulle hul artikels in die dorp te koop wou aanbied. Die gilde het verder reëls neergelê vir die eerlike bedryf van handel en lede gestraf wat hulle nie daarby gehou het nie. Die uitgangspunt van die gildes was om hul lede ryk te maak deur vreemdelinge uit te skakel en nie deur uitbuiting nie.

Die handelsgildes het aanvanklik die tradisies van die vrye broederskappe gewoonweg voortgesit, maar nou slegs binne die stads – of dorpsgrense. Wedersydse bystand tydens siekte, gemeenskaplike godsdiensbeoefening en Christelike begrafnisse vir lede is onder eed gesweer. Net soos die broederskappe het ook die eerste handelsgildes buitelandse reise in groepsverband georganiseer. Die handelaars, bewapen met swaard en skild, het tydens die reise in 'n kring rondom die volgelaaide waens gestap om dit teen rowers te beskerm. Vooraan het die vaandeldraer met die gilde se vaandel geloop. Elke groep het ook 'n bevelvoerder gehad. Baie gildes het hul eie herberge langs die roetes gebou waar lede kon oornag en vars perde kon kry. Mettertyd het 'n groot deel van die handelaars meer tyd in hul tuisdorpe verwyl en 'n rol in die dorpsbestuur begin speel. Die stadsvaders het 'n belang in die handel gehad omdat dit tot die plaaslike welvaart bygedra het, terwyl die handelaars steun nodig gehad het om alleenreg in die stad en in die omgewing te verwerf.

Ambagsgildes

Aanvanklik is nie net alle handel nie, maar ook alle ambagte deur die handelsgildes verteenwoordig. Ambagsmanne het egter mettertyd begin om van die handelsgildes weg te breek en hul eie gildes te stig, en teen die 14e eeu, toe gildes op hul magtigste was, was feitlik elke ambag, van die skoenmakers tot die smede, in ʼn gilde saamgesnoer. Namate die ambagsgildes gegroei het, is handelsgildes al hoe meer verdring en het hulle in baie gevalle heeltemal verdwyn. Die Middeleeuse ambagsman het regstreeks onder die beheer van die koning gestaan.

Sonder sy toestemming kon geen ambag wettiglik bedryf word nie, maar omdat daar meer ambagte bestaan het as waarna die koning persoonlik kon omsien, het die hoe amptenare van die kroon as afgevaardigdes van die koning opgetree. Die kamerheer het byvoorbeeld jurisdiksie gehad oor die tekstielbewerkers, kramers, pelshandelaars, skoenmakers en kleremakers. Barbiers het onder die koning se persoonlike barbier geressorteer, die bakkers onder sy spysenier, die wynhandelaars onder sy hofmeester, ensovoorts. Die koninklike amptenare het dikwels op hul beurt afgevaardigdes aangestel wat die lisensies aan die ambagsmanne moes uitreik en het hul mag dikwels misbruik. Die lisensiegelde was hoog, dikwels so hoog dat die amptenare gerieflik van hul winste kon lê we.

Gildestruktuur

In die meeste gevalle het gildes uit 3 tipes lede bestaan, naamlik meesters, vakmanne of dagloners en leerjongens. Alle lede moes gewoonlik ʼn jaarlikse bedrag as ledegeld betaal. Die geld is hoofsaaklik gebruik vir wat vandag as sieke- en pensioenfondse bekend staan.

As 'n lid 'n ruk lank weens siekte nie sy ambag kon bedryf nie, het hy finansiële hulp van die gilde ontvang. In die geval van dood is vir 'n Christelike begrafnis gesorg en is die weduwee en haar kinders in 'n mate ondersteun. Die gildebestuur het bestaan uit meesters wat gewoonlik deur ʼn meerderheidstem verkies is. Hul magte was besonder wyd. Hulle het die reëls neergelê vir die vervaardiging van produkte, die materiaal wat gebruik moes word, die aantal ure per dag wat 'n meester mag werk, die pryse van produkte, die opleiding wat leerjongens moes ondergaan en die vereistes om as meester toegelaat te word. As 'n reël verbreek is, was die gildebestuur by magte om die oortreder te straf. By 'n eerste oortreding is gewoonlik net 'n boete opgelê, maar die strawwe het van gilde tot gilde verskil.

So is 'n skoenmaker in 'n Engelse dorp vroeg in die 15e eeu 'n boete van 10 pond – ʼn baie groot som geld vir daardie dae – opgelê omdat hy 'n paar skoene van swak gehalte verkoop het, terwyl 'n kleremaakster elders moes toekyk hoe haar rok van minderwaardige materiaal in die openbaar op die stadsplein verbrand is. Destyds is geredeneer dat een swak kleremaakster die reputasie van alle kleremaaksters skend. Bestuurslede van die gildes het die reg gehad om te eniger tyd ʼn werkwinkel te besoek en die gehalte van die vervaardigde artikels te toets.

By baie ernstige oortredings het dit dikwels gebeur dat ʼn ambagsman aan die skandpaal beland het of selfs uit die gilde geskors is. laasgenoemde het natuurlik beteken dat die ambagsman nie meer sy ambag kon bedryf nie omdat slegs gildelede toegelaat is om in 'n bepaalde dorp of stad te werk. Daarby het bestuurslede ook 'n regterlike funksie gehad. Hulle moes geskille tussen lede besleg en boedels beredder. Om die gemeenskaplike funksies makliker te behartig, het die lede van dieselfde beroepe hulle binne die stede ruimtelik na aan mekaar geskaar en dikwels in dieselfde strate gewerk. Baie straatname in Europa getuig nog van die gewoonte. Sommige gildes het egter nuwe meesters verbied om in 'n straat te werk waar 'n ander meester reeds gevestig was.

Opleiding

Elke gilde het sy eie voorskrifte vir die opleiding van nuwelinge gehad. Die leertyd van leerjongens onder 'n meester het gewoonlik op die ouderdom van 12 begin en in die meeste gevalle 7 jaar geduur. Baie gildes het streng reëls gehad omtrent die aantal leerjongens wat 'n meester op 'n slag kon hê. Bakkers en slagters kon meestal 'n onbeperkte aantal hê, terwyl leerlooiers, kleurders en goudsmede naas hul eie seun ʼn familielid of, by gebrek daaraan, een ander leerjonge kon oplei. In sommige beroepe is die seuns van leermeesters egter van 'n aanvanklike leertyd vrygestel. Die aantal leerjongens is beperk om te voorkom dat daar meer ambagsmanne as werk was.

Om deur 'n leermeester opgeneem en geleer te word, moes die leerjonge 'n sekere bedrag geld betaal. Gedurende sy opleiding het hy geen vergoeding ontvang nie maar ingewoon by die meester, wat hom van kos en klere – en 'n strooigildes bed in die werkwinkel- voorsien het. Dit was die meester se plig om die leerjonge in alle kunsies van die betrokke ambag touwys te maak. Hy moes ook toesien dat sy leerling ʼn eerbare burger word en baie gildes het vereis dat die leerjonge in hierdie tyd geleer word om te lees en te skryf.

As die meester nie sy pligte teenoor sy leerling nagekom het nie, is hy 'n boete opgelê. Na die opleidingsperiode het die leerjonge 'n vakman, ook dikwels dagloner genoem, geword. Min gildes het 'n eksamens na die leerlingskap vereis. Tydens die vakmanskap het die vakmanne gewoonlik baie gereis. Hulle het van stad tot stad getrek en onder verskillende meesters gewerk, soms net vir 'n dag, soms langer. Vir hierdie werk is hulle altyd vasgestelde lone betaal. Die duur van die periode is deur die meeste vakmanne self bepaal. Timmermanne en messelaars het spesiale status tydens hut vakmanskap geniet. Lank voor die ontstaan van gildes het hierdie ambagsmanne reeds halfgeheime broeder-huisvesting voorsien en hom gehelp om werk te kry. Daar is egter dikwels van die eerbare doelstellings afgewyk en baie van die byeenkomste het op drinkpartye en ander losbandighede uitgeloop.

Meesters en meesterstukke

Voordat 'n vakman 'n meester kon word, moes hy sy vaardighede bewys deur 'n sogenaamde meesterstuk te vervaardig. Sommige gildes het voorgeskryf hoe hierdie meesterstuk moes lyk. Die Duitse goudsmede moes byvoorbeeld altyd ʼn ring, 'n seël en 'n beker maak. In ander beroepe kon die vakman enige voorwerp vervaardig wat betrekking gehad het op sy ambag. Sommige gildes het voorgeskryf dat 'n vakman ook moet bewys dat hy die werktuie wat hy in sy ambag gebruik, kan maak of herstel.

Die meesterstuk moes aan die gildebestuur voorgelê word vir goedkeuring en die bestuurslede het dikwels hewige debatte vir en teen die voorwerp gevoer. As die voorwerp goedgekeur was, moes die vakman ook nog 'n bedrag betaal voordat hy meester kon word. Eerlikheid was nie altyd aan die orde van die dag nie. As die ou meesters gevrees het dat 'n nuweling te kwaai mededinging vir hulle sou wees, was hulle dikwels onredelik streng by die beoordeling van 'n meesterstuk of was die toelatingsgelde so hoog dat die vakman dit nie kon betaal nie.

Baie ambagsmanne was dan ook hul lewe lank vakmanne. Voortrekkery het ook soms plaasgevind deurdat die koning, landgraaf of biskop toegesien het dat ʼn ambagsman meester geword het sonder dat hy 'n meesterstuk moes voorlê. Daar was egter ook ander voorvereistes. Reeds 'n leerjonge moes 'n geboortesertifikaat voorlê om te bewys dat hy van wettige herkoms is. Om meester te kon word, moes die vakman 'n skoon reputasie hê. Hy mog nie in die geselskap van geëkskommunikeerde mense wees nie, hetsy op sosiale of werkvlak. Losse gedrag kon veroorsaak dat ʼn meester sy rang verloor. Die eed van getrouheid aan die koning wat ʼn leerjonge moes aflê, moes herhaal word wanneer hy 'n meester word.

Tradisies

Godsdiens het in die Middeleeue 'n baie vername plek in die alledaagse lewe ingeneem, ook in die geval van gildes. Baie gildes het 'n beskermheilige gehad wat na die belange van 'n spesifieke ambag omgesien het en vir wie kerse by ʼn spesiale altaar in die kerk aangesteek is. Daarby het gildes ook dikwels geld betaal vir die bystand van 'n spesiale leraar wat elke oggend die mis vir die siele van gestorwe lede gelees het. Baie gildes het ook die gebruik gehad om Sondae na kerk 'n banket vir hul lede aan te bied. Wat oorgebly het, is tussen die armes en hospitale verdeel.

Feitlik elke ambag het 'n jaarlikse feesdag gehad. Dit het gewoonlik saamgeval met die verjaardag van die beskermheilige. Werk was gedurende daardie dag verbode en kleurryke optogte in tradisionele drag is deur die stad gehou. Daarby het gildes ook godsdienstige kykspele opgevoer. Die voorstelling daarvan was gewoonlik bale eenvoudig: engele het op lere hemel toe geklim, God het altyd 'n baard gehad en bose konings het tulbande gedra. Gewilde temas vir die opvoerings was naas Bybelverhale ook onder meer die ontstaan van die wêreld en die uitbeelding van die paradys. Sommige gildes het die tradisionele seremonies gehandhaaf. Wanneer 'n lid meester word, was dit vir baie gildes 'n groot dag.

As byvoorbeeld 'n bakkersleerjonge na sy opleiding van sowat 4 jaar sy koninklike lisensie gekoop het, het hy met 'n pot vol neute en wafels en gevolg deur al die bakkers in die stad na die gildehoof gestap en verklaar dat hy nou sy opleiding voltooi het. As die ander bakkers dit beaam het, het hy die pot teen die muur stukkend gegooi, waarna die gildehoof hom plegtig tot meester verklaar het. Hierop het al die bakkers die nuweling luid toegejuig en op sy onkoste heildronke op hom gedrink. By meulenaars en slypsteenvervaardigers het die seremonies rondom meesterswording nie altyd so vriendelik verloop nie. 'n Kandidaat is nie as meester toegelaat voordat hy 'n paar houe met 'n stok verduur het wat die naasjongste lid hom moes toedien nie.

Stedelike bestuur

In die 14e eeu, toe gildes op die hoogtepunt van hul ontwikkeling gestaan het, was baie van hulle so ryk en magtig dat hul invloed op die stedelike bestuur soms groter was as die van die stadsvaders. Dit het begin deurdat die gildes al hoe meer in die verbetering van hul stad belang gestel het en kerke, skole, paaie en brûe gebou het. Daarby het hulle ook ʼn al hoe belangriker rol by die versorging van armes en weduwees. Reeds in die 12e eeu het ambagsgildes in sommige stede probeer om politieke invloed in die stadsbestuur te verkry. Dit het aanvanklik daartoe gelei dat gildes in die streke verbied is, maar in die 13e eeu is hul politieke mag reeds wyd erken. In 1282 was byvoorbeeld alle adellikes in Florence verplig om lid van 'n gilde te word en die bestuur van die tekstielstad was uitsluitlik in die hande van 21 gildes. Wrywing en ontevredenheid het egter nie uitgebly nie. Die gilde met die meeste invloed in die stedelike gildes bestuur het meestal nie na veel meer as net die belange van sy eie lede omgesien nie en die teenstrydige belange van die verskillende gildes het tot onderlinge magstryd gelei. Die gevolg hiervan was dat meestal net een gilde, of ʼn kombinasie van die sterkste gildes, die hef in die hand gehad het wat stadsbestuur betref. Die kleiner gildes en mense wat nie aan gildes behoort het nie, is aan die wil van die sterkeres onderwerp. Dit is ook verstaanbaar dat gildes se mag oor stadsbelange grootliks beperk was tot die 14e eeu, toe Europa onder 'n swaar ekonomiese depressie gebuk gegaan het. Daarna is hulle (wat stedelike bestuur betref) geleidelik verdring deur land here wat hul posisies in die stede herwin het.

Afskaffing van gildes

Nadat die landhere daarin geslaag het om die gildes se politieke en ekonomiese outonomie oor die stede te breek, het die funksie van gildes vanselfsprekend verander. Daar is minder met hul belange rekening gehou en in die vroeë kapitalistiese fase van die Europese geskiedenis (vanaf die 16e eeu) het gildes 'n ondergeskikte ekonomiese rol gespeel. Hulle het al hoe meer van kapitaalverskaffers en van die internasionale handel afhanklik geword. Op sosiale en kulturele vlak het hulle egter steeds 'n vername plek beklee. Hulle was nou ingeskakel by stedelike welsynwerk en die religieuse band het bly voortbestaan.

Ondanks hul ondergeskikter funksie het gildes steeds op die gebied van plaaslike ambagsnywerhede 'n rol bly speel, veral in hul verset teen groothandelsondernemings. 'n Voorbeeld hiervan is die bierbrouersopstande in die 16e eeu in Antwerpen en Delft teen die kapitalistiese ondernemings, toe die brouers daarin geslaag het om 'n markaandeel te behou. Die veranderde ekonomiese klimaat het gildes egter al hoe meer geknou. Die vraag na werkkragte en die daarmee gepaardgaande styging in lone was meer as wat die meeste meesters kon bekostig.

Die gildes het hierop gereageer deur die toelating van lede verder te beperk en meesterskap erflik te maak. Verder het hieruit gevloei dat talle meesters hul leerjongens as "slawe" gebruik het sonder om die nodige opleiding te verskaf. Intussen het al hoe meer state in Wes-Europa ontstaan wat die nasionale ekonomiese politiek soos in en uitvoerpryse en die koloniale handel van owerheidswee bedryf het. Die nuwe ideologie van volkome vryheid van die individu, ook op ekonomiese gebied, saam met die ontevredenheid oor die uitbuiting van die meestersposisie, was egter waarskynlik die vernaamste rede waarom gildes nie meer aan die ambagsmanne se vereistes voldoen het nie.

Waar die voordeel van gildes veral daarin gele het dat hulle met prys- en produktebeheer hul lede onderling teen mekaar beskerm het, was die nadeel dat die streng beheermaatreëls inisiatief en meestal ook vernuwing aan bande gelê het. Die liberale ekonomiese ideologie dat die algemene welvaart die beste gedien word deur volkome vryheid van onderneming, het die fondament van gildes laat verbrokkel. In Engeland het gildes vanaf 1762, in Italië en Oostenryk rondom 1770, in Frankryk in 1792, in die suidelike deel van Nederland in 1795, in die Bataafse Republiek in 1798 en in Pruise in 1818 verdwyn.

Verwysings

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN, 0908409494 band