[go: up one dir, main page]

0% found this document useful (0 votes)
65 views27 pages

Susdev

The passage discusses sustainable development and sustainable development goals. It defines sustainable development as development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. It notes that sustainable development goals were adopted by the UN in 2015, which include goals related to poverty, hunger, health, education, gender equality, clean water and sanitation, affordable and clean energy, decent work and economic growth, industry innovation and infrastructure, reduced inequalities, sustainable cities and communities, responsible consumption and production, climate action, life below water, life on land, peace, justice and strong institutions, and partnerships for the goals. The passage emphasizes that sustainable development requires meeting development and environmental protection needs in a balanced way.

Uploaded by

monuqureshi048
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
65 views27 pages

Susdev

The passage discusses sustainable development and sustainable development goals. It defines sustainable development as development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. It notes that sustainable development goals were adopted by the UN in 2015, which include goals related to poverty, hunger, health, education, gender equality, clean water and sanitation, affordable and clean energy, decent work and economic growth, industry innovation and infrastructure, reduced inequalities, sustainable cities and communities, responsible consumption and production, climate action, life below water, life on land, peace, justice and strong institutions, and partnerships for the goals. The passage emphasizes that sustainable development requires meeting development and environmental protection needs in a balanced way.

Uploaded by

monuqureshi048
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 27

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/311515460

Sustainable Development (in Hindi)

Article · December 2016

CITATION READS
1 57,181

1 author:

Shambhu Joshi
Mahatma Gandhi International Hindi University
3 PUBLICATIONS 1 CITATION

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Shambhu Joshi on 09 December 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.


-

 4    


 
 ! "#$ % & '
 ! ()*+, " -.,

Page 1 of Page 26
- 4    
  / 
4.1 01-,

4.2 2#) 

4.3  

4.4   : ($4  567

4.5    01-,

4.6   )8 9 ),

4.7    )

4.8    


  )

4.9 :/ 

4.10 

4.11 ;! 2-

4.12 " 4  05,  $

4.13 )!

Page 2 of Page 26
4.1 01-,
       :

•     ! " # $


• %&    ! ' () * # $
• %&   +,  -*.+ ,/$
• %&   0+/ ' ,. * # $
• %&   "21 3 45. 5 6 # $

4.2 2#) 
   7 ! ,   "21 3 89 :*;<0    = , , "  
 , " .,>,   89 0+ @ ,A,   89 B+C D-D  ,A, ,
7*  #  + * 83     ' "  !  F G 43 :*; * ! B 
 H "5*  " *, , I# 4$+* -*+!  ,J ,K =

"  89 $L   ' :*;  B8/ 5 M4N+  = I9,/ ,    '
 !  F G ' 0';! -*8N >0 >O3+  P 3, *QR3 >0 0+**QR3 P+* * ! *; 5
S' 
1  ,J.T  ,K =   P+U  4> 0% V2 ,5 $ ,K =  + 5  # *V+ ,J>
> W  ' :*; * .*  $ "#  X* ! *; 5 *P* ,5$3 + ,J>
!  "> = 3 :*;   >0 %&  ' :*; 5 "9  =

  # , %&  ' :*;, I +,, 89 0P <0 Y* - *
+ > $> ,U7;! 0+/   *#$,  ,3 %&   "21 3 45.<0 * 83
.* *#$ =
Page 3 of Page 26
4.3  

    ! ,K Z $3;  = "# "3  83 ,4<


1 0  >  Z$3;  [4
,K =  '  B\ #  !  O+ # F G ,3 ,] ^ ", *"3+ >0 0PF+ O_ #
83 *U -*+!  * "5*  "+ ,K = 4$8$ 1990 +  5  !    C # ,3
6 $ *9+1  # #  ", *"3+ X* 0PF+  "52 $> =   '
> ,U;7 ! [V  C # %&   Q1 ,",BF+ X* ! *; ' *P* 9+\! >0
95`++ * 4  =    0+$! + W  ' 0^ ' $3 "5  !  P+* *
1 3 "C*+# 7*3 * 5 B + * "3 ' $;1 U+ a>0, *5"$* # F G *; " P+*
* [O,PPc ' ,J.T 45$/ + > +  83 B*  9/ >0 +<0 d "+,40$,:!
U d  N: *; *"3+ P+* * [  83+* [0+, 45+0_ >0 ;!  B\ # 45$/ '
:+ 8$3*3 5 1 e+ *; 0PF+ P+* * 83 :+<0  0*O; >0 [" f 
g *# +  ! *;3 P+* * BF+ ' 1 I! U O+  g >0 0:/  0*O; *+
,5 =

4.4   : ($4  567

1960  [  ,3  + * .*  " [C


1 ,5 $   Kh P+* *  ' "
:*; 5 4$7  " *, ,K I ! *;3 B8 ,J+ i+ G ,5 *, ,A = # -*+! 3
"41 -*+! , BF+ 0:/  0::0:1 5, +  "K-:+  [ [4 ,K = 
+-*@+  !  >0 " +D* * 83    " # 3*-$*3  3. > 23 V V23
* 3 $3 " % 08 ,] ,K = 3 QF j87 #  ' W3 :*; * "5*  $ "5
+7;! "-*> 43 X* %& ,5 =

Page 4 of Page 26
3 :*;  :* * k%& l ' 0^  3 = %&  > 
:*; ,K "5   ,J3 PC 5 ,+ *+3 ,K = , 3 ,J3 :*; #
 !  F G 5 0+1 4+ *+3 ,K +  BF+ Y* 0:/  1 CU, 3 P <0 (" 
3 ) ' I9+ 5 BV
1 P  B *+3 ,K = , "3, 3 -*P +/  7^/ + 
BF+  0+4
1  * "5* +3 ,K = , W3  0^ ,K "5 3 + # ",  ! ,
*"K+, 0PF+ 0*.<0 # 7487+ -*+!  * "5* +3 ,K "5 +!  " ' 1 *! .  4>
M ,K = , W  5 B5U,+ *+3 ,K "5 +!  X* 8Q ' 3o3 ' "C*+/ >0
0O<0 5 *7  *   ,3 W *+ ,J> BF+ ' 1 I! U >0 0:/ ' ! ; O+ 5
:+  *, ", *QR >0 0+**QR3 P+* * $*33, +, 9 5 7* * # B83 ,5 =

%&  ' :*; BF+-Q1  X* Q1 -Q1   3. "


F U 0:0 / ' X* 5/ '
*P* 9+\! # g >0 ,5$ ' 0$ *+3 ,K = , :*; ,# Xp5$3*;, [33*;,
[,*3*; "K .*/ * 1 ! .* * 5  *+3 ,K =   ! 3q 4D% ,] ^ +! 
"3-rs, "3-P+* >0 7^/ 5 BF+   9"P7;! +*3  "52 ,K =

%&  g4V+ 9<


1 0 * .* *  BP+ *+ ,A d

• BF+ >0 Q1   3. -*M+/ ' 1 (! ) = BF+ >0 Q1   3. *P-*+ >0 95`+
0:0 / 5 9+ =
• BF+ 5 Q1   9t+ rs  1 u +  Q1  5 BF+  B+ "g*3  , *
•   89 6*/  3. *P* 0 +  ;!  B\ # 8$3*3 =
•  +*;  ,4 B81U[43 +*3/ ' 1 (! ) + 83 45$ 489+ ,5 # , #
83 +*,  9/ ' v 83 [4 ,K =

Page 5 of Page 26
• 9+Z++/3o3$+ :*/ 5 9+ = W3 IU (P  "5 ! *; ' >U+ >0
1 I! U O+ 5 ,  ,J.T >0 =
•  !  F G * BF+ ' 1 I! U O+ >0 0: 3++ ' rs  1 ! .* =

%&   !   # ! *;3 >0 +74 .0+  [ ,K = , [! + ,K 
BF+ [  I@1 + ,] ,K X* 3 P+U  4> 83 .0+" ,K = 3 *; ,
BF+ >0 3 0:/  I.+ 0*O; >0 B0: * "5* + ,K =

  < 567

%&  ' ! : B.4+ >0 P3! g4V+ -*8N x0%4Ay 5$ Y* 3 -*5%!
   # 3 $3 d
                 
        ! "
 5$  
1 * %&  # 5 9+! ,+ +U ,A :

1. 0.+ 7,/ ' kM+l 5 B + B *


2. BF+ ' O+  +1  +!  X* 8Q ' "C*+# 7*3 *  0:0 #  rs *
1 ! .*

x0%4Ay 5$  %&   +3 IzM +>0 ,A d

1.  !  1[4+ (Economic Efficiency)


2. " P3! + (Social Acceptability)
3. -*P +' %& (Ecological Sustainability)

 Y/  %&  ' () *+ ,J> # ) +U/ 5 [4 + ,K d

Page 6 of Page 26
1. ($4=,#$ -  !  \>0 W3 ,5 "5 9 "+  ,+ #, U8! * X* P 3 :*
43 ,5 =
2. >? d Q1  83 BF+  ,P ,K  8   # t+ rs  U$ * =
BF+ 0:/ ' > 3 ,K I g ,5, BF+ 0:/  0*O;  ! ; #
P 3 1 / ' ,U7;! 87 ,5 =
3. ) d" ' 83 $+:/, +*;, 48 X* ;!  B\ # 7;! ,8$+ ,5 =

%&  5 9  0^<0  F  * 4 " ) g4V+ ,A d

1.  8 ) - %&    !   "3 ' $;1 U+ 5   )1  91
9
+ ,A = " 0+$! +  !  F G  "-*> 3 "3 # :3*-:3* 4 4 "+ ,K = W
4>  +3Ž  0:/  0:::01 >0 ' I85$ ' 0$ *+ ,K, +> +3Ž
 %&   4  *5:3 ,K =
2.  ) - %&  Y* " + ' Bv ,53 .,> "# 83 P+*/ *
83 +*, ' :+<0 5 g,  # 83 $-*/ ' 8$3*3 >0 BF+   D,t!
>0 [0+7;! ,P+U [4 ,K =

4.5    01-,

%&   IzM/ 5 g


1 * + " + ,K d

• 83 Q1 / 5 W "3 P+* I4: * "5 + X* 9 * :-*+ ,5 =
•  B\  3+-! ; # 83 O/ 5 ;!  O+  :* =
• BF+ 0:/  0*O; =
•  ' W3 :*; "5 BF+ ' 1 I! U O+  g * =
Page 7 of Page 26
• BF+ 
1 7 4 +3/  B5$ =
• [" f >0  5 >  "52* P 3 ! *;  
1 7 4 >0 B0$  =
• " 9/ ' v =
•  !  0.<0  1 u =
• # t3*; >0 ;!  B\ # ' 8$3*3 =
•  !  F G :-*+  .*:* ' 3O =

4.6   )8 9 ),

%&   IzM/ 5 B‘+ *  4> x0%4Ay 5$ Y*    -*5%! #, 
0P / >0 P+0_ Y/ Y* 89 *;3+/ 5 + $,  *; g
1 * ,K d

• $-*/ ' B8[43 3+-! ; ,8$+ 43 *"3+ (P 


• U8! * >0 %& :* 43 +3   * 43  ! (P 
• 0+5N7;!   IU9 +/  : * 43 " (P 
• ! *;  g * 43 IU (P 
• (* X* U+  %& +*3/ 5 B5U,+ * 43 0+**QR3 (P 
• 4.34 X* 4 ' ’q1 B[ (P 
•  !  F G 5  [ # 52 " ,  "+ ' 1 3 "C*+/ 5 7* * 
•  !  F G ' $;1 U+ # 4 4 "   +*;, + ' Bv # ,5$ ,5,
 !  0%  V+*  ,/, BF+ 0:/  B5$  ,5

Page 8 of Page 26
• M   $-*/ 5 I' 1 3 "C*+# ( *5%3, y, , *5"$*, "4, PPc,
[O ) ! C  B‘+ *
• &"!  3 %& “5+/   * " +!  3+ 0:/ *   ,5 + 
[Q% B0: "K B/ * 4  ">
• ;!  B\ # ! *; >0  * > .*  "> = , 5/ *P* 95`+
B\>0 ,A =
4.7    )

%&   .* ' [C


1 + Y+3 M1G5+* -*rM #  !  F G   BC '
45.<0 # V3 " +3 ,K = +3Ž+  !  F G   BC  " ! *;3 >0 "
-*;/ 5 "9 ,  S' V+*  =    ! *;3 "K-:+, BF+ 0:/ >0
1 y0 43 -*P +/  K$!  PC 5 ,J+ O+ ,J.T 3 = BF+ 0:/  0::0:1 5, 
 0:/ ' I4:+  0% 5 "9  = 0_+ Xp5$3*;  > <* ! *;3 "K-
:+ 5 Q% , /  [  X* B7N; "K3 $083* P 5 IU9  +5 7*3 <*
P   0% 5 IU9  = <"5 *+ # qt ,5, g43 N! U  I,*; ,A "#
I85@+3 "3 P+*  83 ,U7;! 5$ *, =    " >0  !  -*; 83
,J+ $083* *, = " # 3*-$*3  3. ' V X* .D23 ,J = BF+ 0:/ * 0_; ' 42
+" ,J = 1   BF+ 0:/ * 1   0_; 5 P3*  $ = e3 + [/
  BC ' 4 *  9 [/ # 83 3 +*,  -*;  > = 3 QF j87 # %&
 ' :*;  "9 ,J =  :*;   # Ku >0 7, 5/ ,3 B/ '
,U7;! 87 *,3 =

%&  ' :*; ' [C


1 + -*[4 !  ' P1 +    (1962)  3 "
+3 ,K "# y3y3%3 "K '%[/  B5$  9"3/ * ,5 4 B8/ ' P+*  ..! ' =
 P1 +  M P+* * ", BF+ >0  ' , 5 BP++1  = 
7 *3 ,U;7 ! i%
Page 9 of Page 26
"3f3 ”4 4! . '   !  (1968)  B[ *,3 " "0) F G >0 BF+
0:/  3. ' ,  *V3 = 1969 # > " #$  %  &'(  $K*-**3 0$j ' P 
,J " ! *; 0*O; X* ;!  B\ # 45$/ ' ,8$+  B  =

K’1%• 0P%%• 7% –S %@54”"3  1  Kf/  7, (@4 –S *5) Y* B[+ -*5%!
$   )*'(1972)  7* M   N! +  "# , B++  $    ! 
F G 5 0+ ,]  $ +5 ,# $083* -*; 8$1 +  4> +K* *, ,5$ = , Kh ! *;3
0%  ,4 :-*   =  83 0: O*;, BN7 ;, "0) "K N/  3
0:0 / * ..! ' = , +  3+ 0:/  :* * 3+  !  F G 5  ,] *V
" + ,K = 1972 # ,3  ! *; * 0@1 + *QR -*0 (7>3>.)  P%”,5 # 5"
,J = , -*0  4 # ,U;7 ! ,K   5"  "-*> ,43 * Kh P+* * ! *;
X*  [!  z1   X* , ,7  $   * +U4 .* * U9+ M ,K =
 0@1 + *QR ! *; ! \ (7>3) ' P  ' " k! *;3 l ' :*; 5
B.4+  "#  5 ! *;3 0*O;   "52 $ =

1974 #    +, - . , / [3N!   5"+ -*0 # k%& "l [ B.4
#  = , [ +7;! +*;  .* * "5* +  " x0%4Ay 5$ ' -*5%! 5 ,J+
B8+  = 1980 # 0* 2000 [3N!   -*' *QR+ "g3 %! *  Kh ! *;3 [
5 + X* PQ%   -*'  e3 [/  I85$P+* 5 M P+* * 4$7 ,]  "
+ ,K = 1980 # 0+**QR3 BF+ >0 BF+ 0: 0*O; 0i ( 73>) , 0@1 + *QR 0i
! *; ! \ +  M 9 :3 Y* 0@1 + C  B[+ 3 -*5%! 3#(  4 54/ :
 784  4 %    # # ,43 * k%& l  [ B.4+ =
 -*5%!  )1  IzM g
1 *  d

• ! -*P +' B\<0 X* "3 ,5$3 (P <0 5 > *V
Page 10 of Page 26
• 1 0[ :+ ' *1 O + 
• BF+ 0:/ >0 "K0y4  %& I5$ 5 1 e+ *=

 -*5%!  B[    *QR/ Y*  0: 0*O; 0:0 3 *;3+/  ! ;  $ =
"% :+ ' 1*O  $ .4* cF 3 g4 # "K:+  00 :+ P+" 5  #
,U7;! 87 8 =  -*5%!   + 5 *1 "5* +*3  +  0: 0*O; X* %&
 > ,5$3 B\>0 ,A =

1983 # 0@1 + *QR 0i ' :*; 8   ( 9 .   : ; * (y^7 3 y3) $j+
 =  5$ ' O+ — ' B:0_3 5 ,4— x0%4Ay 5 ˜3 $3, +:  x0%4Ay 5$ 
  83 " "+ ,K =  5$  IzM 0%7;! ! *;3 >0  00:3 P<0 
M4N; * +  I9,# 146  (,-* I +  = "# %&   "-*>  ,+
F G ,5  X* 8Q ' 3o/  ,+/ 5 
1  83  ,5 =  5$  g4V+ IzM  d

1. ! *; X*   ,U7;! 4  1 ! M4N; +   %  4> 59N3, j5
X* (,-* 16 B *
2. ! *; X*  * 0+**QR3 ,5$ "+7 * +  0q+ IzM/ ' Bv # ,
3+/ X* ! \/ 5 B8+ * 4 X* +!  +*3/ # 4 4 4  ,5$3
O_/ >0 +*3/ ' ,. * =
3. (u/, PK’q 0$j/, (*/, 0P <0 X* **/  3. ! *; X*  0:0 3
6 # F G * X* j5 ! ,3  B+ B+G+ K *=

 5$  PQ%   , "0), Vp *1 O, B"+3 >0 1 0[ 0:/ ' O+,
&"! , Ip5$, 3  U 89 z1 / 5  N >$ @/  83  # $1 
,J> ,A X* >-7*  4$ *  9,# 6 ,] " + ,K =  5$ ' -*5%!  B[ >0

Page 11 of Page 26
! *; >0  * M 5$  ,U;7 ! !  1992 # cF 3 g4  5" +  >"#y
21, -*5 i5N;_ >0 %&  5$ ' P  # ,U7;! 87 8 =

1991 # > X* -*5%!  7 %  &'( : < 54/ %      83 BF+ 0*O; ,+1
Kh *;3+ # 0[5:  6
1   = # P 3 45$/ ' ,8$+ 5 BV
1 + 3 $3 = 3-14
"7 1992 # x0%4Ay 5$ ' -*5%!  -*;PC -*5 y3 "* 5 #  ! *; * 0@1 + *QR
[V* g4 5"+  $ "  +D* * >= / !     " "+ ,K = ,
g4 > W+, ,U *V+ ,K, # 4$8$ 178 [/  B+: IP +  " BV
1
 ! *;3 0*O; ' +U4 P +  "- !   *  # t+ *  =
 g4 # -*+ > $> BP+/ X* P+"/  "-*> M  [/  , P3*  
 !   W ,5 .,> "5 ! *;  
1 7 4 ,5 +  BF+ 0:/ ' *1 O *  =
 g4  -*; g
1 * *, d

• 0+**QR3 ,5$ >0 %&   z1  * 89 [/  3. 6D+
•  g4  6D+/  IzM/ 5 B‘+ * ,+1 *"3+ B+G+
• 89 0+**QR3 >"#y/ # %&   z1  5 [4 *
• **3 X* $K*-**3 0$j/  3. 0 X* ,5$ ' 3 [>0 +4[ "5
 X* ! *;  "y1 # IzM/ 5 B‘+ * 
•  "+ #  z1   B+ "$C+ IU9 *

cF 3 g4 # 89 P+"/ *  ,+ 3, I#  1q BV


1 P+" g
1 * ,A d

• &? 21 d , 4$8$ 300 QF j/  > P+"  "5 ! *; P’q+ +  ! *; 174
 5 B5U,+ * ,+1 Kh *;3+/ 5 ++ ,K = # , + $   5
",  !  >0 ! *;3 rs  %& K   "> = # D BV
1 7,/ ' ,.
Page 12 of Page 26
' $3 "5 89 **/ Y* -*5 i5N; _  \9  "-*>  "C*3  = # P_3,
, 1  $! ,` 0$j, (* X* Ip5$, P 3 B:*;, Kf , 74 3 + 
! *; >0   O_ #  * 4 $K*-**3 0$j [4  =
• 5,49   5 B795C/6, B79 5C d , ! *;3 174   4> 27
9<
1 0  i5N; _  = 
7 * [/ #,  %&   :*87+ G0+  =
• >!) 5  " d , > *3 0: 3 "# ,P+O*3 [/  [ ' $3 3 
 4‘1 +B 9 "+/, P+/ >0 "*/ ' *O ,+1  Ij>0$ =
• ,8 56)4 5  " E// F; G  " d , ™454 Z$ ' P 
 *  4> *3 0: 3 "# , e+   ,P+O*3 [ !  y @ y,
  +  9 $K/  IU"!   *#$ "5 ! *;  4> 
1  ,5  ™454 Z$
5 a+3 ,5 =
•  H  ; !) >I) ) d  IzM Kh P+* * +"3  VU ,5 *, /  0*O;
*  = , *3 3+ ,] 3 = # , [  $3 3  83 [  + 5
1 e+ *#$  I   BC  *; /  [  ,5 > +  /  0*O; 5
B + B ' "> =

1997 # 01@+ *QR 0i ' :*; 8  > [N _ 4


1  $ "5 -*5 y3 "*5  cF 3 g4
 0. N!  97! # g9 ,J =  7 *+5    " "+ ,K =  5"   ,
V   cF 3 g4 # Ij> $> ,U7;! z1 / * 89 *QR/, 0$j/, P 3 1 /, $K*-
**3 0$j/   +*,  B > ,A  ,3 %&  ' <* o  B/ * .*
 $ =  g4  BV
1 IzM g4V+  d

• %&   B+ B+G+ 5 X* "7+ *


• %&  IzM ' Bv # S4+ >0 I *;/ ' ,.
Page 13 of Page 26
• %&  IzM Bv # S4+ >0 I 00 :+ ! \/ ' ,. >0 I9,# o 
•  g4   B +<0 5 1 e+ *
• cF 3 g4   [N *, z1 / 5 Ij >0 I * ! *

%&  * 
7 * y g4 26 $P+-4 +g* 2002 # "5,9$! , O; š' # ,J =
 7 *+10    " "+ ,K =  g4  IzM cF 3 g4   %&  '
[ # ,J> B/ ' 3O  ,] :  = # ! *; X*   "21  ,* 08 z1  5 "$,
3 $3 "# &"! , BN7 ;, BF+ 0:, "4, PPc, P’q+, , "3[K43, I85$, $*33,
9, +, (*, ;!  B\ # 8$3*3  N g4+ > $> =

24 g* 2009 5 0@1 + *QR 0i ' :*; 8  BP+ 0) >/*>/64/236 5 -*+
*+ ,J> 20-22 "7 2012 # 7 *+20 [V* g4  5" * P3*  =  g4 
+3 BV
1 IzM *V $> d

• %&  ,+1 ! + 3 *"3+ B+G<0 ' *O


• 7! # P3F+ B+G+<0  BP+ >0 P+ B$+  3.  0+*  M4N;
• 3 BP+1+ .1 D+/  

83 P g4 ,+1 g4V+ 5 [3N! / * ,+ ,J> d

• %&   08! # ,-*+  ! (P  >0 :! + I974


• %&  ,+1 0P $+ o0.

 g4  4> g4V+ + B + 4 O_ e+ > $> d

• I.+ *5"$*

Page 14 of Page 26
• &"!
• %& [,*
• Vp *1 O
• %& V+3
• "4
• t1 >0  +K*3

4.8    


  )

>"›y 21   40 83 *QR/  %&   0+/ 5 + * # ,+ ' 34
*+ ,K =  0+ %&  * "5*  X* B8[43 %&  3+ ! ; # ,+ ,+1
M ,A = 0+ [ —[/   *+ ,A "5 , ++ ,A  ,*  ' [ @ ,K X*
I B8 89 O_/ #  B* ,5 *, ,K =  3+ ! +<0   7.<0 5 *4, S X*
4 C  BP++1 * ;!  B\ 5  + ,A = %&    0+ ,A "#  1q
0P <0 Y*, 1q P+0_ Y/ Y* +  1q *QR/ Y* 3 "C*+/  +1  + > $> ,A =
# 1q BV
1 0+ g
1 * ,A d

• %&  5$ Y* B++ 0+


• 4 %&  IU
•   7.0 (>.y3)
• %&  7.0 (>y3)
• ^; 7.0 (y^7 )
• ! *;3 %& 7.0 (>)

Page 15 of Page 26
• P +' .œ (>S)

, #   4 +3 0+/ ' ..! *#$ d

1. 56#$)<, 5"/J(Ecological Footprints) - cF 3  -*P +' +0_ * 3


0$  *  >  ,K = , 0 ' 0$ ' +4
1 , cF 3 ' -*P +'  1 U
* ' O+  *+ ,K= ,  3 Y* I85$ > " 4 0:/  1 U
X* I IU9 [s  [5N; X* I ,*,+ * 4D%  4> žC*3 "K
IU 87 X* t1 3 O_ ' _ 5 [! + ,K =  4  B5$ *+ ,J> , 1 
4$ " + ,K  $* BU (u > e+ "3 [K43 # ">, +5 + ' ,+ 
4> cF 3  + ,P ( + cF 3 ,) ' žC*+ ,5$3 = 2006  4> 1Q "+  14
-*P + .9, 5 1.4 cF 3 , 1+  $  - 7* [/ #,  "+,
-*P + <0  I5$, cF 3 Y* I 1 ! "
F  ' +4
1  # 1.4 $1  +ž3  *+3 ,K
 Q1  ' +U4 M+<0 ' 7 +! ,+1 1.4 cF 3 ' M+ ,5$3 =
2.    05" ( ?5) - 4  IU ("3y33)  P  * 4
%&  5 ,U+ 3 " *,3 ,K = ,-*+ 4  IU 5 0[5:+ * 4 %&
 IU ' :*; BP++1 ' $3 =  :*; 5 ™454 g1 %3 P#% #%* + 
5 %3 S”* ^y! P%4 y4#% Y* +  $ ,K =  0+$! + g4V+
9<
1 0 '  ' "+3 ,K d
• ! *;3 >0 PPc O+   !  04
• BU BF+ 0: ' +!  P +, I 80y*; >0 IU O+  04
• ! *; * 3 \<0  B8
• 0:/ ' I4:+ * 3 \<0  B8
•  !   * 3 \<0  B8
Page 16 of Page 26
• ! *;, Q1 /, 0:/,  ' $;1 U+ >0 # ,5 4 -*+! /  *QR3 
 PPc * B8
•  ! (P  * Kh z1 /  B8
• 8Q ' 3o/  ^;, "3 $;1 U+ >0  !  
• B7N;, PPc, o, i1 ! %<0 * (
• 0:/  P%”, [5N+ 45$/ ' IU O+ >0 -*P +'
• "K :+ *  !  F G  B8
• 8Q ' 3o/ X* *QR3  * ", PPc 4$+  B8
3.   :,  2)5") 
  ) d %&  5$  + 0+/  +3
7, BP+1+ * .1 ,K = B  7, 1995 , 
7 * 7, 2001 # +  +3* 7, 2006 # BP+1+
 $ =  +3* >0 3 0P*; # 14 50 )1  0+ ,A, "9,# 14 )1  [3N! / >0 44
I[3N! / # 8"+  $ ,K =  I^4V g
1 *  " + ,K d

) -1
  :, :    
  )
[3N!  I[3N!  )1  0+ 9 0+
:! +  :! + *QR3 :! + *V  3. *, > y”4* B+  3. *, 43
43 "0)  1+ "0)  1 +
 + &*  3. \ # *QR3 
# ,P  1+
P’q+ I9+ P’q+ 1:<0 
I5$ * 43 "0) 
1 +
"4 I9+ "4 “5+/  I5$ *
43 "0)  1+
&"! ,J.T "43  9 :1  &"! V   4> j5 &"! “5+/
Page 17 of Page 26
“5+/  *,+ i*/  1 +  B5$ * 43 "0) 
1 +
"3 P +0 6/2 -Ÿ3 # *, 43 [,*3
3  1+
B[ Q%.* -*M+  43 3 
1 +
*: > 4V 45$/ * 0+**QR3
 ,U ' 0)
PPc UF 1 * 0-5 N! ' 1 + UF 1 *
"9   "3 BU[ "9   PP "3 BU[
PPc V84 B  PPc 1 :<0 + $8! *5: B.4 *
>0 ,J.T 43 3  1 +
. ' 0\ 3-*/
0:0 3 %3*;
5N; P+* ’./ ’./  5N; P+*
PPc P + >0 >.3/>y• ,4-*,%33 +g7  B.4
"5V "K3 BV 1 3-*/ #
PP + *
U,U *
[O [O P+* B  [O ' 0+ O "3 Z+ [O
+ 4 B[ 1 +
B  [O # P+
0 *
 p4 I4: *
O*+ (P O*+ *
"0)' "0) "0) F G * 14 $8! : *
8! *+ 1+
! % BV
1 ! % O_/ >0 P 4/ *
P 3 1   ! %/ 
1 +
BF+ BF+ 0% ' 0%P+ O_/ #  *
0% ,. 43 3  1+
 +K*3 >0 BF+ <0  3 >0
B+\  !  
1 
+*; "41 -*+!  ! y @” y IU"!  3,I $K/  IU"! 
Page 18 of Page 26
<"5 *+ O <"5 *+ O o 43
P+<
1 0  I5$
1 $;1 U+ [,*3 O_/ # 1 B7N; 0#t;
87 87 I5$ >0 87 I5$ -*+! 
P +
87 O*;
CP 43*; CP 43*;  B8+ 87
FN FN$+ >0 P 3 FN$+ O_ I! * B5$ 1[4+
FN '%[/  B5$
"K V+3 :3 O_
  ’q+ 87  B+[+ Q_;  OF /  [ 
1 +
%&  B0:  0+$! +  O_
,t1 , +%3 O_ +%3 O_/ # *, 43 "0) P ,+1 "4 ' $;1 U+
t1 >0 +%  1 +
UP O_ *1 O+ "K' 3 0+$! +
UP 80y*  1 +
t1 3 ! *; *1 O+ t1 3 O_  1+ t1 3 IQ;%0:3 7.0 (*3
R5 0y@)
70$ ' .Ÿ/  O_, -*P +'
+0_ >0  0+$! +  4 "3
 B+[+
P’q "4 "4 _ 4 "4“5+ I5$ 1 +
 !  $+:/ Y* "4
I5$ $,+
"4 $;1 U+ P’q "4 # B7N; "4 # "3 * –@3" '
0$
Bu 1 "4  P+*;
"K:+ -*P +'+0_ *1 O+ 87*V3 O_  *1 O+ O_/ ' B0:' B8+
1 +
.+ BV
1 -*P +' +0_ 
O_
  Q% ,5
B"+ B"+/  V+* ' P + # .+ BV1 B"+/ ' B.*1 +
-*+! 

Page 19 of Page 26
\ ,*3 B"+/  1 +
 !  s  ! [P_3 4 i*47 IU >0 B+ (u 4 .+
 B[!  
4 i*47 IU # [  4 *QR3  # 5"+ [G
1
,P .+  B+[+
,0$ *
%& ! " 4 *QR3  # ¡;
U+ 1 +
*5"$* *5"$* "0) 1+ *5"$* I4:+
` IU+ >0  `
4$+
$K*-FN$+ O_ # "7*3, *5"$*
# ¢/  ,P
7. >0 gBN; B+ 100 45$/ * 0%*% B+ 100 45$/ * %4S5 1 :
+3# B5$+!
B+ 100 45$/ * 54 I85@+
[5: >0  [5: >0  * 4 i*47 (
(4 i*47 IU  B+[+)
! % 4 i*47 IU # ! % 
5$
Kh (* 4 i*47 IU  B+[+  [34 >0 ^+ [/ 
 !  C # .47 V+ i% +/  1 +
6*3
[34 >0 ^+ [/ 
! + * 4$ " 4 X+
*
,*3 U+ 4 *QR3   1 +  BUO [3 [, [G 1  >0
C #   B‘+ [G
1 **3 [G1 " (4 i*4 7 IU 
 ,+ B+[+)
4 i*47   B+[+  C #
BN+ *
I85$ >0 8D+ I85$  ! (P  ' 8D+ $,+ i*47 8D+ I85$
IU
+*3
&"! I85$ 1 I5$+! `;3 4 &"! I85$ # 1 ! 3 &"!
4 >0 BV
Page 20 of Page 26
 1* N!  &"! I85$ “5+/  B5$
4 >0  !  \<0 
1 * &"! I5$ ' $,+
[Q% IU V+* .* ' IU+ .* ' IU+
>0 B0:
.* P+*; >0 % *y5:£ .*  B0:
-*, _3 -*,  8$ 482 -*,  8$
-*, ' &"! $,+
“5+ : 0y %! –S P%4 y4#% : $ y4 9 >0y K y54”"3, 0@1 + *QR, 97!, @%7*
2007 (+3* 0P*;), .F 10 -14

4.9 :/ 

%&  ' :*; 83 45.<0  * ,] ,K =  Y/  %&  ' 45.
' ,K = I 1* %&  0^   # *5:83 ,K =  0^  >  IU9
 ,K =  *; *  BF+  0*O;  ,% *   0*O; * ,5 $ ,K = BF+ 
0*O;  H .0+  5 > *V ' ,5 *,3 ,K = %&   3q , 8 ,] ,K  BF+
 g *+ ,J> 3  0^ # 4 ,5 ^ " 3 + Q1  B"+  "3
*1 O+ ,K, I 3 +  * 1 ! .* * ' M+ ,] ,K = BF+ ' .0+ " 83 I+3
,] ,K "+3 ,53 .,> = 5^S#  . "K Y  , PQ%   x0%4Ay 5$ Y* BP++1 -*8N
# %&   0+$! + M+ /"C*+(need) 5 -*8N+ ,]  $ ,K = , M+
' ,K X* K 3 M+ ,K,  , 5$ PQ% ,] *+ ,K = %&  1 3 "C*+# 7*3
*  4> ,K  4+ ', , "C*+# 8"U $! ' ,A  0.+ 7,/ ', 5$ ,] ++ ,K
^ .‘1 3 : ,J> ,K = ,  # *V " .,>   1 3 "C*+# 7*3 * ,3 B + ,5

Page 21 of Page 26
+5 %&  ' , ,3  ,] >$3 @/ %&   00 :+ , 5 K * #
4+ ' P+<
1 0  IU > *; ,K =

1q Y/  


1 * %&(Sustainability) X*  5/ >  ,] .4 + ,A @/ 5
83 ,  +83 + ,K " + ,  !  FG 5 [! + ,5 X*  4> "C*3 ,K  ,4 
: 0:/  I5$  "> +83 +5 F G * : ,5 >$3;  W ,K +5  ' :*;
  %& K  *, + ,K =

%&  ' 0^ 83 PQ% ,K = 89 7,   4   ! ' 89 () *+ ,A
^  IzM/,BC/, *;3+/ * 83 4$-4$ .* (@+ *+ ,A = > O , 83 ,K  
[43 (%& )  B5$ 83 O  +L  X.U G *  4> *+ ,A 4 d
4 >S.S[*  Y  ** *5* 0: 0:0 3   # , +  B  
0:   !  X* *5:3 5/ O %&   +! 5  .*/  X.U G *  4>
B5$ *+ ,A X*  +*3  ' () *+ ,J> V1 5 %&   K*5* ++ ,A =

3 +*, k8Q ' 3o3 ' "C*+/ 5 7* *l , [43 83 PQ% ,K = "  , + ' "
*,3 ,K 7* M 80* +, 9  [0 " # ,K, +> , 6  j ,K  8Q '
D3 3o/ ' "C*+# 1*O+ ' "3 ,K, 8"U $! '  $*3 "+ ' =

%&  x0%4Ay 5$   0+**QR3 P+* * > [!  N +5  $ ,K *9+1 I
3:3 *;3+, *3 0:, 4 Bv U * 5 j5 .* ,]  ,K = ,* *QR  +1 
' () *+ ,K X*   + *+ ,K = 1q Y %&  ' :*; 5
0+**QR3 *"3+  > : + ,A = I 
1 * %&  ' + I *QR/ Y* ' "+3
,K "9,/ W ,4+ K >  ! *; * 0% IP + ,5 $ ,K =  *QR 3 83 +*, 3 F G
5 
1  ,]  .,+ ,K *9+1 , M .,+ ,A  9 5 [34 *QR I+3 +"3  F G 
*# = " [34 *QR/  "5   BC  ,K I# I 4> , M ,K  
Page 22 of Page 26
 !  F G # 4$+* o5+*3 *# = , > +*,  Q1 .\ ,K = # %&  ' + > [! 
* *, "+3 ,K =  ,3 Kh P+* * *QR/  4* W3 3 0P   ! ; ,]  ,K "5 %&
  IzM/ ' Bv # S4 *QR/,  00 :+ *3 0<0 ' ,4 *
I^4i0*3 *QR/*QR/ * 5 *!  *  =

4.10 

  # , ! B    ' :*;   ! "  K  , 7! # p  '
:*; ' 3 5 7* *+3 ,K +  Q1 , ", ! *; X*  ' 3 8! *+ >0 0
* "5* +3 ,K =  '  !  F G ' :*;  >0$3 O  *; %&  ' :*;
 "9 ,J =   ' :*; 5 Z$3;    "52 =  X* ! *; ' ,
5 Kh P+* * [!  N  = , V  %&  ' :*; 5 + * #
4$8$ * M 1    5$  + > j5 ! \   = 0@1 + *QR 0i, 9
*QR3 >0 0+**QR3 0P <0 >0 P+0_ Y/  4$+*  :*; >0 0+/ * !  +
> (,-* -*; B‘+ ,5  = %&   89 0+ ",  ! , *"3+,
0PF+ >0 ! *;3 ,4<
1 0 5 ,+ *+ ,A = , V  %&  ' :*; 83
45.  * ,] ,K *9+1  :*;   2 5$ , , " + ,K   ,* (u,
", *QR X* M 5     3  :*; * 1 ! .* *# X* W *+ 
 4  P ! >0 "C*+/ 5 ,] ^  43 3o/  D4 :*/ >0 "C*+/  83 
*V =  4,"   ,U 0,  * ,K =

4.11 ;! 2-

1.0     @ +U! ,K ?

.......................................................................................................................................

Page 23 of Page 26
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

2.0 %&  ' :*; ' M+ @/ ,J ?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

3.0 %&   IzM + > =

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

....................................................................................................................................

4.0 %&   +, 5 0O # + > =

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

Page 24 of Page 26
.......................................................................................................................................

5.0 %&  5$  0+/  BV


1 [3N! / ' ..! '"> =
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

6.0 %&  ' 45.<0 *  .* 4V> =


.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

4.12 " 4  05,  $

# ( %    # : #B <# C'#*4/, 0@1 + *QR, 97!, @%7* 2007
(+3* 0P*;)
^y! 3[ – >! #% >0y y4#%, ;   ,–@S5y! 7! %3 B, –@S5y! ,
1987
[, 0,* +D, I >0y B, K gx",1993
*3y,y,    # : < 5*#E/ #,  ! P , 40, 1995
! ,-*[4,  4#% PB0$, #$1  @1  4%y, 0™4Ay, 1970

Page 25 of Page 26
4V01 , >.>.,l 9‘% –S P%4 y4#% : C%, 55%[9 >0y \%4 K^7>[l , *
4, V0y 22, 0 1,2003
1 , M.*;,   4F, ;3 B[,  ^43, 2000, Y+3 0P*;
14%,S4, GH  I9 . J , ;3 B[, ^43, 2008
0,,[,4,   4F, *+ 4 [9, "*1 , 2010
Sustainable Development from www.egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/1803/4/Unit-
4.pdf access on May 4,2012
Sustainable Development from www.egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/34938/1/
Unit3.pdf access on May 4,2012
http://hi.wikipedia.org/wiki/-*P +_.9, access on May 4,2012
Division for Sustainable Development, www.un.org/esa/dsd
UN Commission on Sustainable Development , http://www.un.org/esa/dsd/csd/csd_index.shtml

4.13 )!

 - ' 3  -*5"   %&   "-*>  '"> X* I
O-O #  + *V> =

Page 26 of Page 26

View publication stats

You might also like