August, 2021 Ağustos, 2021

Volume: 2, Issue: 2 Cilt: 2, Sayı: 2

ISSN: 2757-5942
www.sosyolojikbaglam.org
 Uluslararası Hakemli Dergi
International Refereed Journal

August, 2021 Ağustos, 2021

Volume: 2, Issue: 2 Cilt: 2, Sayı: 2

Antalya, 2021
ISSN: 2757-5942
https://doi.org/10.52108/2757-5942
 Dergi Yazı Kurulu/ Editorial Management Board

Baş Editör/ Editor–in–Chief

Prof. Suat KOLUKIRIK

Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of Sociology, Antalya, Turkey
* suatkolukirik@akdeniz.edu.tr orcid.org/0000-0003-0399-666X

Baş Editör Yardımcısı/ Co–Editor-in-Chief Yönetici Editör/ Managing Editor

Assoc. Prof. Chiara PIOVANI Assoc. Prof. Nursel AYDINER AVŞAR
Department of Economics, College of Arts, Akdeniz University, Serik Faculty of Business
Humanities & Social Sciences, Administration, Department of Economics and
University of Denver, Denver, CO, USA Finance, Antalya, Turkey
* chiara.piovani@du.edu * nurselavsar@akdeniz.edu.tr

Editör Kurulu/ Editorial Board

Prof. (Emeritus) Diane ELSON Prof. Talip KÜÇÜKCAN

Department of Sociology, Marmara University, Faculty of Arts and Sciences,
University of Essex, Department of Sociology, İstanbul, Turkey
Colchester, UK * talip.kucukcan@marmara.edu.tr
* drelson@essex.ac.uk
Prof. Zeki DUMAN
Prof. Matias VERNENGO Van Yüzüncü Yıl University, Faculty of Letters,
Department of Economics, Department of Sociology , Van, Turkey
Bucknell University, * zedu@yyu.edu.tr
Lewisburg, PA, USA Assoc. Prof. Codrina RADA
* m.vernengo@bucknell.edu Department of Economics, University of Utah,
Salt Lake City, UT, USA
Prof. Ramazan YELKEN
* rada@economics.utah.edu
Ankara Yıldırım Beyazıt University,
Faculty of Humanities and Social Sciences, Assist. Prof. Ezgi KAYA
Department of Sociology, Cardiff Business School, Cardiff University,
Ankara, Turkey Cardiff, UK
* ryelken@ybu.edu.tr * kayae@cardiff.ac.uk

ii
 Bilimsel Sekreterya/ Scientific Secretariat Kitap İnceleme Editörü/ Book Review Editor
Res. Assist. Elif GÜN Assoc. Prof. Tuncay Ercan SEPETCİOĞLU
Akdeniz University, Faculty of Letters, Adnan Menderes University,
Department of Sociology, Antalya, Turkey Nazilli Faculty of Economics and Administrative
* elifgun@akdeniz.edu.tr Sciences, Political Science and Public
Administration, Aydın, Turkey
Editöryal İlişkiler Yöneticisi/ Editorial * tesepetcioglu@adu.edu.tr
Operations Manager
Tanıtım Yöneticisi/ Publicity Manager
Assist Prof. Muhammet FIRAT
Res. Assist. Merve Suzan ILIK BİLBEN
Fırat University, Faculty of Humanities and
Social Sciences, Department of Sociology, Akdeniz University, Faculty of Letters,
Elazığ, Turkey Department of Sociology, Antalya, Turkey
* muhammetfirat@firat.edu.tr * mervesuzanilik@akdeniz.edu.tr 

Metodoloji Editörü/ Methodology Editor Teknik Uzman/ Technical Specialist

Assoc. Prof. Gül AKTAŞ Res. Assist. Birtan BOZLU
Pamukkale University, Faculty of Science and Akdeniz University, Faculty of Letters,
Letters, Department of Sociology, Department of Sociology, Antalya, Turkey
Denizli, Turkey * birtanbozlu@akdeniz.edu.tr
* gaktas@pau.edu.tr
İngilizce Dil Editörü/ English Language Editor
İstatistik Editörü/ Statistics Editor
Prof. Arda ARIKAN
Assist Prof. Aylin YELDAN ÇİÇEKLİ Akdeniz University, Faculty of Letters,
Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of English Language and Literature,
Department of Sociology, Antalya, Turkey Antalya, Turkey
* aylincicekli@akdeniz.edu.tr * ardaarikan@akdeniz.edu.tr

Alan Editörleri/ Section Editor

Prof. Nevin GÜNGÖR ERGAN Prof. Kürşat ÖNCÜL

Hacettepe University, Faculty of Letters, Eskişehir Osman Gazi University,
Department of Sociology, Ankara, Turkey Faculty of Sciences and Letters,
* nevine@hacettepe.edu.tr
Department of Turkish Language
Prof. Hayati AKTAŞ and Literature,
Eskişehir, Turkey
Akdeniz University, Faculty of Economics
* koncul@ogu.edu.tr
and Administrative Sciences, Department of
International Relations, Antalya, Turkey
Prof. Mustafa ŞEKER
* hayatiaktas@akdeniz.edu.tr
Akdeniz University,
Prof. Necati DEMİR Faculty of Communication,
Gazi University, Faculty of Education, Department of Journalism
Department of Turkish and Social Sciences * mustafaseker@akdeniz.edu.tr
Education, Ankara, Turkey
* necatidemir@gazi.edu.tr Prof. Cevdet YILMAZ
Prof. Yılmaz BİNGÖL Süleyman Demirel University,
Ankara Yıldırım Beyazıt University, Faculty of Faculty of Science and Art,
Political Sciences, Department of Political Science Department of Sociology,
and Public Administration, Ankara, Turkey Isparta, Turkey
* ybingol@ybu.edu.tr * cevdetyilmaz@sdu.edu.tr

iii
 Danışma Kurulu/ Advisory Board

Prof. Abdürreşit Celil KARLUK Prof. Ümit AKÇA

Ankara Hacı Bayram Veli University, Ankara, Turkey Süleyman Demirel University, Isparta, Turkey
* abdurresit.karluk@hbv.edu.tr * umitakca@sdu.edu.tr
Prof. Bengül GÜNGÖRMEZ Prof. Vehbi BAYHAN
Uludağ University, Bursa, Turkey İnönü University, Malatya, Turkey
* bgungormez@uludag.edu.tr * vehbi.bayhan@inonu.edu.tr
Prof. Cahit GELEKÇİ Prof. Yıldız AKPOLAT
Hacettepe University, Ankara, Turkey Dokuz Eylül University, İzmir, Turkey
* gelekci@hacettepe.edu.tr * yildiz.akpolat@deu.edu.tr
Prof. Dilek YEŞİLTUNA Prof. Zülküf KARA
Ege University, İzmir, Turkey Mardin Artuklu University Mardin, Turkey
* dilek.yesiltuna@ege.edu.tr * zulkuffkara@artuklu.edu.tr
Prof. Halime ÜNAL REŞİTOĞLU, Prof. M. Nuri GÜLTEKİN
Ankara Yıldırım Beyazıt University, Ankara, Turkey Gaziantep University, Gaziantep, Turkey
* hunal@ybu.edu.tr * mngultekin@gantep.edu.tr
Prof. Hayati BEŞİRLİ Assoc. Prof. Adem SAĞIR
Ankara Hacı Bayram Veli University, Ankara, Turkey Karabük University, Karabük, Turkey
* hayati.besirli@hbv.edu.tr * ademsagir@karabuk.edu.tr
Prof. İbrahim Ertan EĞRİBEL Assoc. Prof. Bengi YANIK İLHAN
İstanbul University, İstanbul, Turkey Altınbaş University, İstanbul, Turkey
* egribel@istanbul.edu.tr * bengi.ilhan@altinbas.edu.tr
Prof. Kadir CANATAN Assoc. Prof. Devrim ERTÜRK
İstanbul Sabahattin Zaim University, İstanbul, Turkey Adnan Menderes University, Aydın, Turkey
* kadir.canatan@izu.edu.tr * devrim.erturk@deu.edu.tr
Prof. Kadir TEMURÇİN Assoc. Prof. Elife KART
Süleyman Demirel University, Isparta, Turkey Akdeniz University, Antalya, Turkey
* kadirtemurcin@sdu.edu.tr * elifekart@akdeniz.edu.tr
Prof. Kayhan DELİBAŞ Assoc. Prof. Emin ADAŞ
Adnan Menderes University, Aydın, Turkey Adnan Menderes University, Aydın, Turkey
* kdelibas@adu.edu.tr * eminadas@gmail.com
Prof. Kenan ÇAĞAN Assoc. Prof. Fatma Özlem GÜZEL
Samsun University, Samsun, Turkey Akdeniz University, Antalya, Turkey
* kenan.cagan@samsun.edu.tr * ozlemguzel@akdeniz.edu.tr
Prof. Mehmet ANIK Assoc. Prof. Gamze AKSAN
Bingöl University, Bingöl, Turkey Selçuk University, Konya, Turkey
* anik@bingol.edu.tr. * gaksan@selcuk.edu.tr
Prof. Mehmet KARAKAŞ Assoc. Prof. Güven DİNÇ
Afyon Kocatepe University, Afyonkarahisar, Turkey Akdeniz University, Antalya, Turkey
* mkarakas@aku.edu.tr. * gdinc@akdeniz.edu.tr
Prof. Metin ÖZKUL Assoc. Prof. Halil Saim PARLADIR
Süleyman Demirel University, Isparta, Turkey İzmir Katip Çelebi University, İzmir, Turkey
* mozkul@sdu.edu.tr * halilsaim.parladir@ ikcu.edu.tr
Prof. Mustafa Kemal ŞAN Assoc. Prof. Hasan Hüseyin AYGÜL
Sakarya University, Sakarya, Turkey Akdeniz University, Antalya, Turkey
* mksan@sakarya.edu.tr * hasanhuseyinaygul@akdeniz.edu.tr
Prof. Mustafa TALAS Assoc. Prof. Kamil ŞAHİN
Niğde Ömer Halis Demir University, Niğde, Turkey Kırıkkale University, Kırıkkale, Turkey
* mtalas@ohu.edu.tr * sahinkamil@kku.edu.tr
Prof. Ömer AYTAÇ Assoc. Prof. Kerem ÖZBEY
Fırat University, Elazığ, Turkey Artvin Çoruh University, Artvin
* oaytac@firat.edu.tr * ozbey-kerem@artvin.edu.tr
Prof. Sevinç GÜÇLÜ Assoc. Prof. Metin KILIÇ
Akdeniz University, Antalya, Turkey Düzce University, Düzce, Turkey
* sguclu@akdeniz.edu.tr * metinkilic@duzce.edu.tr
Prof. Suvat PARİN Assoc. Prof. Dr. Serdar ÜNAL
Van Yüzüncü Yıl University, Van, Turkey Adnan Menderes University, Aydın, Turkey
* sparin@yyu.edu.tr * serdarunal@adu.edu.tr
Prof. Dr. Süleyman İLHAN Assoc. Prof.Yavuz ÇOBANOĞLU
Firat Üniversitesi, Elazığ, Turkey Munzur University, Tunceli, Turkey
* silhan@firat.edu.tr * yavuzcobanoglu@munzur.edu.tr
Prof. Şevket ÖKTEN Assoc. Prof. Zafer DURDU
Harran University, Şanlıurfa, Turkey Muğla Sıtkı Koçman University, Muğla, Turkey
* sevketokten@harran.edu.tr * zaferdurdu@mu.edu.tr

iv
 Hakem Kurulu Referee Board

Sosyolojik Bağlam Dergisi, iki hakemin Journal of Sociological Context uses

görev aldığı çift taraflı kör hakemlik sistemi double-blind review fulfilled by two
kullanmaktadır. Hakem isimleri gizli reviewers. Referee names are kept strictly
tutulmakta ve yayımlanmamaktadır. confidential.

Dizinleme Bilgileri/ Abstracting And Indexing Services

Sosyolojik Bağlam, Aralık 2020’de yayımlanan Sociologial Context has been reviewed and
Cilt I, Sayı I’den itibaren aşağıdaki indekslerce indexed by the indexes below since Volume I,
izlenmekte ve taranmaktadır. Issue I published in December 2020.

ASOS İndeks Scribd

Google Scholar Mendeley
Advanced Science Index ZDB
EuroPub  UB Katalog
Root Indexing  Livivo
Int. Services for Impact Factor and Indexing (ISIFI)  University of Saskatchewan – Library
Scilit ISRA
J-Gate Open Access Library
WorldCat Index Copernicus – World of Journals
ScienceGate Directory of Research Journals Indexing
Index of Turkish Education ResearchBib
Publons
Eurasian Scientific Journal Index
Open Ukranian Citation Index
İdeal Online
Scholar: Internet Archive
Int. Institute of Organized Research (I2OR)
BSB-Katalog
Zenodo
The Lens
ISAM Microsoft Academic
Maastricht University Hollis
ROAD Index Semantic Scholar
Cosmos Impact Factor Base
Journals Directory Leipzig
CiteFactor EZB
International Scientific Indexing KOAR
General Impact Factor Open Archives
Journal Factor Sachsen
WorldWideScience DTU Library
RefSeek Bilgindex

Dergimiz Nisan, Ağustos ve Aralık Our journal is published

aylarında olmak üzere yılda üç kez electronically for three times a year
elektronik ortamda yayımlanmaktadır. in April- August- December.
Yazıların her türlü sorumluluğu Authors are responsible for the
yazarlara aittir. content of their articles.
Yazı sahiplerine telif ücreti ödenmez, makale No royalty is paid to, and no fee is
yayımlamak için ücret talep edilmez. requested from the authors.

Yazışma Adresi/ Correspondence Address

Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Sosyoloji Bölümü 07058 Kampüs / ANTALYA/ TURKEY
Tel: +90 532 206 9043
Elektronik posta/e-mail: dergi@sosyolojikbaglam.org
Web: www.sosyolojikbaglam.org
Sosyolojik Bağlam®

v
 Etik İlkeler ve Yayın Politikası/ Ethical Issues and Editorial Policy

Etik İlkeler ve Yayın Politikası Ethical Issues and Editorial Policy

Sosyolojik Bağlam’da uygulanan yayın süreçleri, Publishing processes applied in the Sociological
bilginin tarafsız ve saygın bir şekilde gelişimine Context are the basis for the development and
ve dağıtımına temel teşkil etmektedir. Bu distribution of information in an impartial and
doğrultuda uygulanan süreçler, yazarların ve respectful manner. The processes applied in this
yazarları destekleyen kurumların çalışmalarının direction directly reflect the quality of the work
kalitesine doğrudan yansımaktadır. Hakemli of the authors and the institutions that support
çalışmalar bilimsel yöntemi somutlaştıran ve the authors. Peer-reviewed studies are studies
destekleyen çalışmalardır. Bu noktada sürecin that embody and support the scientific method.
bütün paydaşlarının (yazarlar, okuyucular ve At this point, it is important that all stakeholders
araştırmacılar, yayıncı, hakemler ve editörler) of the process (authors, readers and researchers,
etik ilkelere yönelik standartlara uyması önem publishers, referees and editors) comply with
taşımaktadır. Dergimiz, yayın etiği kapsamında the standards of ethical principles. Our journal is
tüm paydaşların etik sorumlulukları taşıması expected to bear ethical responsibilities from all
beklenmektedir. stakeholders within the scope of publication ethics.

Etik Olmayan Bir Durumla Karşılaşırsanız: If You Encounter an Unethical Situation:

Dergimizde yukarıda bahsedilen etik sorumluluklar If you encounter any unethical behavior or
ve dışında etik olmayan bir davranış veya içerikle content other than the above-mentioned ethical
karşılaşırsanız lütfen dergi@sosyolojikbaglam.org responsibilities in our journal, please report it to
adresine e-posta yoluyla bildiriniz. dergi@sosyolojikbaglam.org via e-mail.

vi
 İÇİNDEKİLER/ CONTENTS

ARAŞTIRMA MAKALESİ/ RESEARCH ARTICLE:

Dimensionally Decomposed Development and Happiness
Muharrem Burak ÖNEMLİ .................................................................................................................................................................1-17

ARAŞTIRMA MAKALESİ/ RESEARCH ARTICLE:

Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma
A Qualitative Study on Conservative Women’s Everyday Life Practices
Fatma TUNÇTAN...................................................................................................................................................................................... 18-33

ARAŞTIRMA MAKALESİ/ RESEARCH ARTICLE:

Tersine Göçler ve Geri Dönüşler:
Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenlerin Sosyolojik Özellikleri
Reverse Migrations and Returns:
Sociological Qualities of Migrants from Germany to Iğdır
Ümmü BULUT KESKİN....................................................................................................................................................................... 34-54

DERLEME MAKALE/ REVIEW ARTICLE:

Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand
Merve Suzan ILIK BİLBEN.............................................................................................................................................................. 55-74

DERLEME MAKALE/ REVIEW ARTICLE:

Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele:
Döşemealtı’nda Sosyal Değişme Ve Kırsal Soylulaştırma
From Nomad Winter Quarters to Rural, From Rural to Urban:
Social Change and Rural Gentrification in Döşemealtı
Sevinç GÜÇLÜ.............................................................................................................................................................................................. 75-93

DERLEME MAKALE/ REVIEW ARTICLE:

Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi
Enchanting a Disenchanted Mall: Life Style Consumption in Urban Simulation
Diretgen Ozan ERCANSUNGUR – Ahmet TALİMCİLER...................................................................................... 94-106

DERLEME MAKALE/ REVIEW ARTICLE:

Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri
Modernity, Noise, Silence: A Sociological Critique
Mehmet TAN......................................................................................................................................................................................... 107-118

DERLEME MAKALE/ REVIEW ARTICLE:

Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi:
Toplumsalın Yeniden İnşası Üzerine Bir Değerlendirme
The Relationship Among Natural Disasters, Social Change and Resilience:
An Analysis on Reconstruction of the “Social”
F. Gaye GÖKALP YILMAZ............................................................................................................................................................ 119-132

vii
 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 1-17
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.1

w Research Article

Dimensionally Decomposed Development and Happiness

Muharrem Burak ÖNEMLİ*

0000-0001-5087-6420

ARTICLE INFO A B S T R A C T
The primary purpose of this study is to evaluate and compare the relative effects of different
developmental dimensions on happiness. However, such an attempt requires an approach
that divides the phenomenon of development into building blocks. In this respect, this study
Submitted: 30. 06. 2021
focuses on the dimensions of economic prosperity, good governance, education, health, the
Revision Requested: 14. 07. 2021
Final Revision Received: 26. 07. 2021 sustainable environment, gender equality, trade and financial flows, and mobility. Following
Accepted: 29. 07. 2021 the general trend in the literature, the relations between the country's average happiness
Published Online: 15. 08. 2021 levels calculated from microdata and the development indicators compiled from the World
Bank data were analyzed using the least-squares method. In this analysis, Box-Cox
Keywords: transformation was used to ensure that the dependent variable, the average happiness levels,
showed normal distribution. Our study reveals that all dimensions have the expected effects
Economics on happiness. However, the economic prosperity, sustainable environment, and government
Happiness efficiency dimensions create the top three blocks of development that have the most
Life Satisfaction significant impact on life satisfaction, respectively. On the other hand, the effects of the
Development
remaining aspects on happiness seem relatively minor. Additionally, handling the reflection
Development Indicators
of the mobility dimension on happiness deserves special treatment since the association
between net migration and happiness is most likely tend to indicate a reverse causality,
unlike the migration stock and life satisfaction relation.












*Corresponding Author: Muharrem Burak Önemli (Assoc. Prof.), Izmir Kâtip Çelebi University, Faculty of Economics and Administrative Sciences,
Department of Economics, Izmir, Turkey mburak.onemli@ikcu.edu.tr
Citing This Article: Önemli, B. M. (2021). Dimensionally decomposed development and happiness. Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2 (2), 1-17.
Doi: 10.52108/2757-5942.2.2.1

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.

 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

1 Introduction
The objective of this study is to assess the relative effects of different developmental dimensions on
subjective well-being. However, we need to consider an approach that divides the concept of
development into building blocks. Because, in a broad sense, development or constructing
economic and social progress is a multidimensional concept. Therefore, it can be considered as a
union of a set of aspects and numerous dimensions that can be given in a long list, including
income/wealth or economic prosperity, demography, education, health, human security,
environmental and socioeconomic sustainability, gender, trade and financial flows as well as
mobility and communication, work, employment and vulnerability, and good governance. This
study examines the impacts of some of these dimensions of development on happiness.
In general, happiness can be taken as an indicator of utility or welfare and considered the final
economic activity objective for societies. In the literature, the terms subjective well-being,
happiness, and life satisfaction are often used interchangeably to refer to the same concept,
although there are some differences between them. In this study, we are also following this
tradition and using them in the same meaning.
A quick review of the literature on life satisfaction reveals that much of the discussion on the
relationship between development and happiness at the macro level centered on the economic
prosperity or income/wealth dimension. Moreover, it is almost possible to say that this relationship
between the two is reduced only to the income dimension. It is natural because the widely used
definitions for the development level of countries are borrowed from the World Bank classification.
Accordingly, World Bank classifies countries as developed, developing, and under-developed by
ranking them according to their income level. Furthermore, it is also income and wealth dimension
implicitly control for the production, consumption, and capital accumulation capabilities of
countries.
However, economic development is a phenomenon well above a concept that is reduced to just
material aspects. On account of this, handling development in a multidimensional framework is a
requirement. It is possible to say that such an approach has been obtaining the acceptance globally
for a while. For instance, both development goals (the Millennium Development Goals and the
Sustainable Development Goals, respectively) prepared by the United Nations have emphasized
and prioritized the importance of other aspects of development.
This study attempts to examine the effect of different dimensions of development on happiness in a
holistic view. Although many of those dimensions and their impacts on life satisfaction have been
previously studied separately in the literature, we believe that a comprehensive approach is needed
since examining different aspects does not compare their comparative effects on happiness.
Moreover, studying those dimensions separately may also potentially introduce biased estimates
due to omitted relevant variable problems. For instance, considering the development and
happiness relationship by confining them to income ignores health and education dimensions. This
will produce a higher estimate of the income coefficient than an approach involving health and
education dimensions. This is the central idea motivating this line of research. The remainder of
this paper is organized as follows; an overview of the developmental dimensions and happiness
relation is outlined in section 2, and section 3 provides the data and econometric model. The results
are discussed in section 4, and section 5 summarizes the key findings and concludes.
2 An Overview for the Developmental Dimensions and Happiness Relation
Let us start with happiness, but first, thanks to (Inglehart, et al., 2014), a significant number of
scholars and survey researchers put their efforts into the World Values Surveys (WVS). Their
precious work allows researchers from different disciplines to study the numerous issues related to

Sosyolojik Bağlam® 2
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

happiness, subjective well-being, norms, and cultural differences worldwide. The WVS consists of
nationally representative surveys that have been repeatedly given in six waves since 1981 and
conducted in nearly 100 countries that contain almost 90 percent of the world's population.1
WVS collects individual-level information on various variables, including the opinions of individuals
on politics, economy, religion, social and ethical issues, social relationships, and happiness and life
satisfaction using a standard questionnaire. The following question of the WVS: "Taking all things
together, would you say you are: (1) very happy, (2) quite happy, (3) not very happy, or (4) not at
all happy" constitutes our primary variables of happiness. However, for ease of interpretation, we
rearranged the encoded answers in our analysis from (1) not happy at all to (4) very happy.
Figure 1 presents the distribution of average happiness scores over geography for the last four
waves of WVS. From the provided maps, the geographic clusters in mean happiness are clear;
therefore, this phenomenon needs to be addressed in studying the average happiness across
countries.2 According to average happiness scores, low-income countries are stacked into the lower
tail of the distribution of mean happiness as expected. However, relatively high-income countries
constitute the upper tail of the distribution with few exceptions, such as Viet Nam, Tanzania, and
Nigeria.

Figure 1: Geographical Distribution of Mean Happiness Scores across Countries for the 1981-2014
Period
When it comes to development, the UNDP's human development index (HDI), which unifies health,
education and welfare dimensions of development, is one very popular indicator recently. UNDP
categorizes the countries as low, medium, high, and very highly developed countries based on the
certain thresholds of index values. Figure 2 presents the correlation between HDI and mean

1 In six waves, namely, 1981-1984, 1990-1994, 1995-1998, 1999-2004,2005-2009, and 2010-2014, the total of

341,271 individuals have been surveyed in 99 countries. The surveyed countries are: Albania, Algeria,
Andorra, Argentina, Armenia, Australia, Azerbaijan, Bahrein, Bangladesh, Belarus, Bosnia, Brazil, Bulgaria,
Burkina Faso, Canada, Chile, China, Colombia, Croatia, Cyprus, Czechia, Dominican Republic, Ecuador, Egypt, El
Salvador, Estonia, Ethiopia, Finland, France, Georgia, Germany, Ghana, Guatemala, Hong Kong, Hungary, India,
Indonesia, Iran, Iraq, Israel, Italy, Japan, Jordan, Kazakhstan, Kuwait, Kyrgyzstan, Latvia, Lebanon, Libya,
Lithuania, Macedonia, Malaysia, Mali, Mexico, Moldova, Montenegro, Morocco, Netherlands, New Zealand,
Nigeria, Norway, Pakistan, Palestine, Peru, Philippines, Poland, Puerto Rico, Qatar, Romania, Russia, Rwanda,
Saudi Arabia, Serbia, Singapore, Slovakia, Slovenia, Slovenia, South Africa, South Korea, Spain, Sweden,
Switzerland, Taiwan, Tanzania, Thailand, Trinidad, Tunisia, Turkey, Uganda, Ukraine, United Kingdom, United
States, Uruguay, Uzbekistan, Venezuela, Viet Nam, Yemen, Zambia, and, Zimbabwe.
2 Since the average national happiness scores of countries show geographic clusters for all from the least

developed to the richest, we can assert that spatial relations are necessary for analyzing the relationship
between economic variables and average levels of happiness at macro-level. However, the best of our
knowledge, (Stanca, 2010) is the only study taking into account the spatial distribution of happiness.

3 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

happiness scores for the group of high and very highly developed countries compared to the middle
and lower developmental groups.

Figure 2: HDI and Average Happiness Score for Relatively Low and High Developed Countries

As seen from the figure, the average happiness tends to oscillate horizontally around the category
happy (average score 3) for relatively low developed countries. On the other hand, the average
happiness score seems to rise as HDI increases for the highly developed group. Another
observation that we can make is that the variability of happiness score of the relatively lower
developed group is more substantial than their wealthier counterparts. The different patterns in
the mean happiness and HDI relation for the relatively developed and the lower developed groups
would seem somehow related to this second observation. Accordingly, the countries with higher
HDI tend to exhibit a more homogeneous distribution in aspects of development than the lower
developed countries since their performance on the dimensions, which put them into the higher-
developed group, is closer to the ideal reference points in the higher-developed group those
features. However, the situation is reversed for the relatively lower developed group because there
are more ways and possibilities to deviate from the ideal reference points compared to approaching
them. Therefore, it is natural to exhibit more variability in the utility outcome of the lower-
developed group depending on the variety of those deviations.
Studying the different elements and dimensions of development may be a very tiring task due to the
abundance of indicators and aspects of economic and social progress. Therefore, a more concise
roadmap is required for variable selection. In this respect, we will first focus on the dimensions
prioritized by the United Nations Development Program. The UNDP data portal shares the
development data of countries by segregating its aspects with the related variables.3 This study will
focus on the dimensions of economic prosperity, good governance, education, health, sustainable
environment, gender equality, trade and financial flows, and mobility.
The relation between economic prosperity on happiness is extensively studied in subjective well-
being literature and has been the center of the debate for many years. Although the higher income
implies more happiness on average within a given country, Easterlin's (1974) seminal study
contends that the average level of reported happiness does not accompany the increases in per
capita national income in a cross-country comparison the economically developed countries.
Known as the Easterlin paradox, it takes its roots from the theories of relative preference and
adaptive expectations. According to (Duesenberry, 1949), individual's utility for income is
interdependent on that of other people called the reference group and the adaptive expectations,
which implies the obtained previous income levels. As stated by Hagerty and Veenhoven (2003),
raising the income through economic growth may potentially lead to no additional utility since such

3 See http://hdr.undp.org/en/data

Sosyolojik Bağlam® 4
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

an alteration in prosperity will not create a relative change compared to others. Secondly,
individuals' expectations will adjust over time to the increased income.
The absolute utility theories assume that larger incomes increase happiness by enabling individuals
to satisfy the more significant part of their needs. Thus, these theories foresee subjective well-being
as an increasing function of income.4,5 Another issue for economic prosperity and life satisfaction
intercourse is the shape of their relationship. The positive correlation between economic progress
and happiness is concave in the national income per capita. Therefore, such arguments are not
surprising for economists who are familiar with the notions of decreasing marginal utility and risk
aversion.
Government and Happiness: The subjective well-being literature also recognizes the role of
government. The studies of (Bjørnskov, Dreher, & Fischer, 2007),(Ram, 2009),(Perovic & Golem,
2010), and (Yamamura, 2011) focus on the government size and life satisfaction relation. This line
of research mostly centers on degradation or enhancement in overall happiness based on whether
or not the government size, measured by government expenditure, is higher than the optimal level.
Accordingly, it is possible to say that this research avenue takes the government quite narrowly and
confines its role solely on affecting the economy via its expenditures.
However, government activities directly influence the economy with a wide range of features from
the quality in the provision of public services to the credibility of governmental actions.
Consistently, there is another line of research focusing on governance quality. For example,
(Helliwell & Huang, 2008) finds a close relationship between government quality and subjective
well-being. The authors calculate the government quality as the average of governmental
effectiveness, regulatory quality, the rule of law, and control of corruption. Similarly, (Ott, 2010)
suggests that the correlation between technically good governance and happiness seems to be
independent of cultural differences, i.e., their relation is valid for all world regions. Furthermore,
(Ott J. C., 2011) contends that good governance brings about a higher level of happiness and
decreases inequality of life satisfaction within a country.
Social Opportunities (Education and Health): According to (Sen, 2000), education and health, which
represent social opportunities, facilitate economic participation.6,7 These opportunities affect the
individual's substantive freedom for a better life. Moreover, social opportunities in development
should be taken as a multidimensional concept with a series of dynamic reflections. For example,
(Sen, 2000) states that creating social opportunities contributes to economic development and
significant reductions in mortality rates. Lower mortality rates, in turn, assist in reducing birth
rates, stiffening the influence of basic education-especially female literacy and schooling- on
fertility behavior.
We can also see this multi-dimensionality and the dynamic pattern in the components of social
opportunities separately. For example, education, the fundamental element of absorbing modern
technology and increasing productive capacity for sustainable growth, has become widespread and
accessible even in developing countries as never seen before in history. Similarly, the factors such
as the provision of public health care, the availability of increased nutrition options and better
shelter opportunities, etc., have led to an increase in the chances of reaching advanced ages by
reducing the mortality rate. These developments result in a drastic rise in life expectancy in some

4 (Clark & Senik, 2010) provides a comprehensive review of the relationship between income and happiness.
5 Studies of (Hagerty & Veenhoven, 2003), (Clark, Frijters, & Shields, 2008), (Layard, Mayraz, & Nickell, 2010),

(Deaton, 2008), (Stevenson & Wolfers, 2008), (Inglehart, Fao, Peterson, & C, 2008), and (Blanchflower,
2008)are only a few of an extensive literature, which focus on the within-country cross-section and cross-
section of countries and showing the positive relation between the change in real income - happiness.
6 Indeed (Sen, 2000) acknowledges the development of a free press as another important component of social

opportunities. Unfortunately, we do not have data to control this dimension.

7 Education and health together also called the human capital dimension of development.

5 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

parts of the world. In the rest of the world, a slower rise is observed over the last two centuries.
There is no doubt that these improvements have directly affected the welfare of people around the
world.

Finally, another critical aspect for the welfare effects of these two dimensions is their substantial
relationship with the concept of public goods, which refer to the economic areas that the market
mechanism is not sufficient for achieving efficiency. Accordingly, for example (Sen, 2000, p.118-
119) makes the following observations regarding the welfare effects of social opportunities:
"In fact, however, some of the most important contributors to human capability may be hard
to sell exclusively to one person at a time. This is especially so when we consider the so-
called public goods, which people consume together rather than separately…. I may be
willing to pay my share in a social program of malaria eradication, but I cannot buy my part
of that protection in the form of private good (like an apple or a shirt). It is a public good —
malaria-free surroundings—which we have to consume together... Defense, policing and
environmental protection are some of the fields in which this kind of reasoning applies.
There are also rather mixed cases. For example, given the shared communal benefits of
basic education, which may transcend gains of the person being educated, basic education
may have a public good component as well (and can be seen as a semipublic good). The
persons receiving education do, of course, benefit from it, but in addition a general
expansion of education and literacy in a region can facilitate social change (even the
reduction of the fertility and mortality) and also help to enhance economic progress from
which others too benefit."
Environmental Issues: Environmental sustainability, which should also be taken within the
perspective of public good, is another dimension that has direct linkages to the welfare of societies.
There is no doubt environmental degradation along with its negative externalities is one of the
most fundamental and alarming problems of our time. Its existence, in general, has not only been
reducing our well-being by threatening our health but also is endangering the future of humankind
by putting our planet at stake. The effect of environmental problems on happiness has drawn the
attention of researchers to the topic due to both the importance of the issue and their close linkages
between them. For example, (Welsch, 2002) focuses on the trade-off between prosperity and the
environment and finds that impact of air pollution on happiness exerts substantial monetary
valuation to improve air quality. (Welsch, 2009) discusses the potential of happiness research in
reaching the socially optimal environmental quality. Additionally, (Carbonell & Gowdy, 2007) find
negative effects for concerns regarding ozone pollution on subjective well-being. Similarly, Cuñado
& Gracia, 2013 showed that climate and pollution indicators significantly affect observed regional
differences even those socioeconomic variables.
In terms of gender equality, the utilitarian approach in economics became a subject of a series of
points of criticism, mostly coming from development economists. For example, (Sen, 2000, p. 62-
63) writes: "The utility calculus can be deeply unfair to those who are persistently deprived; for
example, the usual underdogs in stratified societies,…, hopelessly subdued housewives in severely
sexist cultures." These critiques have found some support and reflections; as a result, international
organizations began to focus more on the distribution of utility, besides its maximization. For
example, promoting gender equality and empowering women was an essential component of the
United Nation's Millennium Development Goals and prioritized current Sustainable Development
Goals.
In parallel to this, many reports of international organizations such as ILO, IMF, and World Bank
highlight the importance of this concept.8 Furthermore, it is possible to observe that the primary
approach of most of these organizations frequently centered on the frameworks of the women's

8 See, for example, (ILO, 2010), (IMF, 2013), and, (World Bank, 2011).

Sosyolojik Bağlam® 6
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

participation in the formal economy, their skill utilization, ability, and attributes of labor affecting
their productive capacity as well as their earning potential. For example, (World Bank, 2011) takes
gender equality in development in a much broader sense. Accordingly, gender equality can enhance
economic efficiency and improve other development outcomes in three ways: (i) removing barriers
for women in areas including education, economic opportunities, and productive inputs can
generate broad productivity gains; (ii) improving women's status feeds many other development
outcomes, including those for their children; (iii) enabling women to equal chances with men in
social life, politics and decision making processes lead over time to more representative, and more
inclusive, institutions and policy choices and thus to a better development path.
Economic Liberalization and Trade: Economic liberalization and financial flows are thought to be
other relevant factors, which reflect the macroeconomic climate of development. Most of the
literature concentrates on the growth creation potential of this dimension; and, the moot point
mostly takes place around whether a more intensive trade liberalization supports development by
accelerating or boosting the economic growth. Therefore, it is possible to link the effect of economic
liberalization on happiness with its impact on growth. However, we believe another channel is
more important in the axis of trade and happiness. Accordingly, in the economic liberalization and
happiness relationship, the sectoral effects of the trade on employment would constitute a more
appropriate structural framework.
International Migration: According to the World Bank, with over 200 million international and over
700 million internal migrants, migration is likely to remain a critical issue for development.9
Besides the advances such as lower costs in communication and transportation and growing
opportunities for accessing information, the factors having direct linkages to development,
including changes in demography and climate, income disparities, etc., would seem to stimulate the
impetus to migration in the near future. According to (Sjaastad, 1962), migration decisions are
made based on the comparison of monetary and non-monetary returns and costs.10 However,
depending on the realized migration decisions, social costs and benefits also arise because
migration would involve costs and benefits to not only migrants but also non-migrants.
The migration literature within development economics is mainly centered on internal migration.
However, the increasing number of international migrants, mainly from relatively less developed
countries to developed ones, has begun to draw the attention of researchers to the global
movements.11 Numerous factors affect international migration. Factors such as income differentials
in the source and destination countries, income inequality, lack of opportunities in the source
countries, macroeconomic conditions, demographic structure, political climate and freedoms,
immigration laws, distance between the source and destination countries, monetary cost of
immigration, cultural and language differences etc., all influence the intensity of international
migration.
The association between migration and happiness (Polgreen & Simpson, 2011) examines how the
average score of happiness affects the global movements across borders. Accordingly, they relate
happiness to emigration rate, immigration rate, net immigration rate, respectively, and find the U-
shaped relation for each of them. Moreover, the authors also recognize the possibility of reverse
causality, i.e., migration could influence happiness by making people more or less happy in the
destination countries due to the presence of immigrants. However, the authors do not show an

9 See (Coordinated by UNFPA & IOM, 2013).
10 The study by Sjaastad (1962) examines the topic within internal migration framework. Later, Polgreen and

Simpson (2011) put Sjaastad’s main idea in the international migration framework. According to this
interpretation, if the utility of living abroad exceeds that of staying home net of migration costs (which could
include distance, language, people left behind home, etc.), the individual would move abroad.
11 See, for example, (Massey, 1988), (Borjas, 1989), (Massey, et al., 1993), and (Clark, Hatton, & Williamson,

2007).

7 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

attempt to control it. In the present work, we will explore the linkage between net migration to
happiness by estimating the average happiness level as a function of net migration.
3 Data and Econometric Models
We acquire data on happiness from the World Values Surveys (WVS). Using all six waves of the
WVS, we calculated the average happiness score by the country for each available year. Those
happiness scores were used as the dependent variable's values in the econometric estimations.
Moreover, concerning development, we attempt to evaluate the impact of each dimension given in
Table 1 on happiness.12 Table 1 also provides selected indicators and the corresponding dimension,
and some additional control variables for demographics and macroeconomic conditions.
Table 1: Independent Variables and Their Selection Motivations
Variables Controls
: GDP per capita, PPP Economic prosperity dimension
: Government effectiveness indicator Good governance dimension
: Education expenditure Education dimension
: Life expectancy at birth Health dimension
: Carbon-dioxide emissions in mt per capita Sustainable environment dimension
: Female-to-male ratio in employment Gender equality dimension
: Trade openness Trade and financial flows dimension
: Percentages of net migration and migration
Mobility dimension
stock in population
: Inflation Rate
Macroeconomic conditions
: Unemployment Rate
: Population
Demographics
: Crude birth rate per 1000 people
Except for the government effectiveness indicator to control the governance dimension and the
female-to-male ratio to evaluate the impact of the gender dimension, we retrieve other
independent variables from the World Development Indicators (WDI) provided by the World Bank.
The selected indicator for assessing the influence of economic prosperity on happiness is GDP per
capita purchasing power parity (PPP), to be able to control for price differentials between
countries. Other independent variables obtained from WDI and their corresponding dimensions are
as follows: education expenditure, measured by the share of government expenditure on education
in GDP, examines the impact of the education dimension; life expectancy at birth is used to attempt
to test the health dimension; carbon dioxide emissions in metric tons per capita to audit sustainable
environment dimension; trade openness, which is the share of summation of exports and imports
in GDP, is included to capture the impact of trade and financial flows; and finally percentages of net
migration and migration stock in the population are to embodied in accounting for the mobility
dimension of development. Apart from those, inflation and unemployment rates comprehend to
control for the impact of macroeconomic conditions. In contrast, population and crude birth rate
per 1000 people are added to measure the effect of demographic factors on happiness.

12 Due to the data availability, we cannot control all dimensions given in the UNDP data portal at this point.

Therefore, the aspects that we can control here selected in a way that not to create the loss in degrees of
freedom in the regression analysis. Additionally, good governance is not an explicitly stated dimension in the
UNDP data portal. However, since it is a part of Sustainable Development Goals, and moreover, considering
previous studies found that government has the potential to create an impact on happiness with its actions,
this dimension included as an independent variable. Likewise, we have added the inflation and unemployment
rates, taking into account the effects of macroeconomic conditions in order to avoid the results of a possible
omitted relevant variable bias in the econometric analysis.

Sosyolojik Bağlam® 8
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

On the other hand, the government effectiveness indicator is obtained from the Worldwide
Governance Indicators (WGI) of the World Bank.13 The World Bank defines this indicator as:
"Government Effectiveness captures perceptions of the quality of public services, the quality of the
civil service and the degree of its independence from political pressures, the quality of policy
formulation and implementation, and the credibility of the government's commitment to such
policies. Estimate gives the country's score on the aggregate indicator, in units of standard normal
distribution, i.e., ranging from approximately -2.5 to 2.5." Finally, we retrieve the female-to-male
ratio in employment from the Employment Statistics of the International Labor Organization (ILO).
We use the averages of the last four years of the values of independent variables before the survey
year for most independent variables to smooth the effect of business cycles and mitigate the
influences of possible extreme conditions on corresponding variables. On the other hand, due to the
data availability, we employ the most current values before the survey year for government
effectiveness, the female-to-male ratio in employment, and the migration-related covariates.
However, given that these variables show a very stable movement over time for countries, this does
not make much difference. Table 2 includes the summary statistics for each variable in our data set.
Table 2: Descriptive Statistics
1st 3rd
Variables Min Median Mean Max
Quartile Quartile
Happiness 1.94 3.05 3.06 2.91 3.26 3.61
GDP per capita, PPP 701.4 11981.6 17268.9 6142.0 24590.0 118551.2
Government Efficiency index -1.72 0.09 0.29 -0.44 1.05 2.17
Education Spending in GDP 1.07 4.37 4.33 3.22 5.28 9.90
Life Expectancy 45.85 72.21 70.96 68.30 76.08 83.16
Co2 0.06 4.39 5.98 1.65 8.12 51.55
Female to male ratio in
9.00 57.02 71.22 65.65 79.36 98.57
employment
Trade Openness 13.51 40.83 59.58 71.45 87.86 401.40
Percentage of net migration
-7.93 -0.92 -0.19 0.38 0.83 55.72
in population
Percentage of migration
0.03 0.79 3.10 7.70 9.87 82.49
stock in population
Inflation -1.90 2.93 6.24 55.77 13.85 2000.95
Unemployment 0.50 4.47 7.13 8.79 10.40 36.01
Population in thousands 71.7 6,689 25,150 90,190 67,380 1,334,000
Birth Rate in 1000 people 7.10 11.79 16.10 19.22 24.75 49.22
The econometric models that are estimated are expressed as follows:

(1)
;
and,

(2)

13 Detailed documentation of the WGI is available at www.govindicators.org. Please see also (Kaufmann, Kraay,

& Mastruzzi, 2010) for more detailed information on the WGI.

9 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

where βj's for j=1,…,9 represent the model's parameters to be estimated for different
developmental dimensions while 's for denote the parameters to be estimated for the
macroeconomic conditions and demographics. Finally, and represent the intercept coefficient
and the error term of the model, respectively.
We evaluate the impact of dimensions of development on happiness by using two sets of
econometric models. These two econometric models differ only in the square of the immigration
rate added to the former for the latter to control the effect of a possible non-linearity in the
mobility-happiness relationship. Additionally, we use two variables for the mobility dimension: the
percentage of net migration in the population and the ratio of migration stock to the population.
Hence, we estimate two models in Equation (1) and (2) for both migration controls.14
However, diagnostic tests detect that the assumptions of the linear model did not seem to be met.
This situation is not particularly surprising since, as shown in the summary statistics, most of the
data of happiness scores are clustered in the upper tail of its distribution, making the distribution of
happiness skewed to the left.
(Box & Cox, 1964) proposed power of transformations that can be used with non-negative
responses. The procedure finds the appropriate power transformation by using likelihood
functions to transform non-normal dependent variables into the symmetric shape. In this respect,
we implemented the Box-Cox transformation in our regressions and found the optimal
transformation value as being approximately 2.15 Therefore, we transformed the dependent
variable as follows and substitute the modified values into Equations 1 and 2.

Please note that luckily the Box-Cox transformation will not create any change in the
interpretations of the estimated regression coefficients since it transforms happiness scores in one
direction only by preserving the order of the values of happiness. Furthermore, the original
happiness scores were assigned to give an order for the different levels of happiness with no
cardinal meaning. Therefore, the Box-Cox transformation will keep the exact ordering, just with
other scores. In microeconomy, this refers to the monotonic change in a utility's function.
Additionally, the Box-Cox transformation allows us to use the OLS method as a reliable estimation
method since, after the employment of this procedure, all linear model assumptions seem
satisfied.16

14 We are estimating four models where each labeled as one from Model 1 to Model 4. Specifically, Model 1 and

Model 2 estimate both of the Equations 1 and 2 for the percentage of net migration in population. Model 3 and
Model 4 are their counterparts which include the proportion of migration stock in population (and its square
in the latter) as the independent variable(s), respectively. Please note that Model 1 and Model 2 are the main
models we want to focus. However, we estimate Model 3 and Model 4 as the complementary regressions with
an objective for clarifying the interpretations of the net migration-happiness relationship.
15 In search of the Box-Cox transformation power , we used the range (-5, 5). The optimal values of which
maximize the likelihood function are found to be equal to 2.17 for the Models 1 and 4, 2.07 for the Model 2, and
1.97 for the Model 3.
16 We used the R’s gvlma package prepared by Pena and Slate (2019) for diagnostic tests for whether the

assumptions of the linear model are met for our four models. This package provides a tool to perform a single
global test and specific directional tests designed to detect skewness, kurtosis, a nonlinear link function, and
heteroscedasticity to assess the linear model assumptions. The results of the diagnostic tests are provided in
Table 3. As shown in Table 3, all four models satisfy all of the linear model assumptions. Therefore, the linear
model is a befitting and suitable procedure for the models at hand.

Sosyolojik Bağlam® 10
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

4 Results
The OLS regressions are estimated for four models by using transformed happiness score, given in
Equation (3), as the dependent variable. Most of the variables have expected impacts on
transformed happiness. The regression results appear in Table 3.
The results reveal a positive and statistically significant relationship between per capita GDP and
the transformed value of happiness in all four specifications. The estimated coefficients range from
0.49 to 0.53. Generally speaking, our estimates suggest that the higher income implies more
happiness on average. In this respect, our results seem to support the utility theories compared to
relative preference and adaptive expectations. Furthermore, by using the logarithm of GDP per
capita PPP, we emphasize the diminishing marginal utility of income. That is to say, an increase of
GDP per capita PPP by some amount in a relatively lower-income country has a more significant
effect on the standard of living than the equivalent monetary increase in a relatively wealthier
country.
Government efficiency seems to be another significant dimension based on results. Specifically,
according to our estimates, one standard deviation increase in the government effectiveness index
changes the estimated transformed happiness by varying from 0.143 (in Model 2) to 0.86 (in Model
4) points, ceteris paribus. This result points out the need to view the government as an essential
actor with direct effects on average happiness, even without paying attention to specific policies or
their influence on particular groups at macro or individual levels. Such is an intriguing result
because people see governments contribute less to happiness than any other potential source
(Headeym & Wearing, 1992). However, our results suggest that government efficiency is the third
important factor after per capita income and a sustainable environment.
Furthermore, (Headeym & Wearing, 1992) also state that governments cannot directly influence
people's well-being. Still, they are the source of providing facilities and opportunities for a higher
level of happiness in different life domains, including leisure, work, and even family life. Hence, the
government's indirect effect is more pronounced on people's lives. Then, a natural question to ask
is how we can explain the mismatch between the people's assessments regarding the role of the
government on their subjective well-being and the accentuated effect of government on the average
happiness scores. A possible explanation for this would be the quality and prevalence of
governmental features related to many factors, such as economic power, the rule of law, legal
framework, and guarantees for exclusive rights, to create a conventional and constant environment
for the people of a country. For this reason, most people are likely to underestimate the importance
and primary role of these factors on their happiness, which might tend to reflect itself within-
country micro studies. On the other hand, a comparison of cross-sections of countries deploys the
impact of government efficiency on happiness by showing its importance more clearly.
Table 3: OLS Regression Results
Explanatory Variables Model 1 Model 2 Model 3 Model 4
log GDP per capita, PPP 0.495*** 0.488*** 0.530*** 0.513***
(0.125) (0.127) (0.124) (0.123)
Government efficiency 0.148* 0.143* 0.160* 0.186*
(0.079) (0.081) (0.077) (0.077)
Education spending share in GDP 0.082** 0.080** 0.077** 0.087***
(0.032) (0.032) (0.0315) (0.0314)
Life Expectancy 0.029** 0.029** 0.022* 0.025**
(0.013) (0.0127) (0.013) (0.013)
log Co2 emission -0.242* -0.244* -0.159 -0.148
(0.132) (0.132) (0.133) (0.131)
Female to male ratio in 0.009*** 0.0087*** 0.007** 0.008***
employment (0.003) (0.003) (0.003) (0.0029)

11 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

Trade openness 0.0006 0.0006 0.0005 0.0008

(0.0008) (0.0009) (0.0009) (0.0009)
Percentage of net migration in 0.027*** 0.035*
- -
population (0.009) (0.020)
Square of percentage of net -0.0002
- - -
migration in population (0.0004)
Percentage of migration stock in -0.0001 -0.017*
- -
population (0.006)
(0.010)
Square of percentage of 0.0003**
- -
migration stock in population (0.0001)
Inflation -0.0003 -0.0003 -0.0004* -0.0003
(0.0002) (0.0002) (0.0002) (0.0002)
Unemployment -0.0073 -0.0074 -0.0015* -0.0014*
(0.008) (0.0089) (0.008) (0.008)
log Population 0.150*** 0.145*** 0.132*** 0.131***
(0.035) (0.036) (0.035) (0.035)
log Birth rate 0.157*** 0.147*** 0.147*** 0149***
(0.200) (0.187) (0.189) (0.187)
Intercept -10.080*** -9.506*** -9.172*** -9.277***
(1.697)
(1.687)
(1.634)
(1.634)

Test for Heteroskedasticity 1.75 1.676 1.069 1.542
(p-value) (0.186) (0.195) (0.301) (0.504)
Test for Skewness 0.031 0.107 0.022 0.111
(p-value) (0.860) (0.744) (0.882) (0.739)
Test for Kurtosis 2.845 2.729 1.500 1.421
(p-value) (0.092) (0.099) (0.221) (0233)
Test for Link Function 0.194 0.109 0.195 0.259
(p-value) (0.660) (0.742) (0.659) (0.611)
Global Stat 4.819 4.621 2.786 3.333
(p-value) (0.306) (0.329) (0.594) (0.504)
R-square 0.620 0.621 0.590 0.601
Number of observations 151 151 160 160
Notes: The numbers in the parentheses for the estimates of the coefficients are standard errors.
Furthermore, "***", "**" and "*" represent 1%, 5% and 10% significance levels, respectively. Finally,
the numbers in the parentheses are p-values for linear model diagnosis tests.
Health and education dimensions also seem to create positive and significant effects on the utility in
all models. These are the expected effects since education and health are acknowledged as social
opportunities. Accordingly, the results support that a higher level of happiness is associated with
higher social opportunities in general. This finding is not a surprising outcome given the roles of
these two dimensions as a public good and their potential to create positive externalities for
society.
In addition, proxy variables and what they are controlling for are also important when looking at
the effects of social services. Because what we are measuring is directly related to the
representative variable we pick. For example, when looking at the impact of education on
happiness across countries, one could use the average years of schooling or utilize the proportion of
the population with different education levels such as the secondary or high school diploma holder

Sosyolojik Bağlam® 12
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

percentages. Such an initiative would, in essence, mean comparing the average levels of happiness
of the countries associated with the effects of long-term education decisions and investments.17
However, in this study, we used the share of government expenditure on education in GDP as a
proxy for controlling the education dimension. Therefore, this surrogate variable tends to measure
the impact of short-term or recent training investments and thus compare their effects across
countries.18 Similarly, to control the influence of the health dimension, we use the life expectancy at
birth as a proxy variable. As discussed in Section 2, life expectancy is an indicator containing the
effects of a series of improvements, which can be considered multidimensional improvements in
the long run within a historical perspective, including the public health care provision, increased
nutritional possibilities, and better-sheltering potentials, etc. On the other hand, alternatively, it
could have also been possible to relate happiness to the short-term effects of the health dimension
with an approach such as using the share of health expenditures in GDP.
Our regression results suggest that the higher the carbon dioxide emissions in metric tons per
capita are, the lower the average utility level in all models. However, only the estimates in Model 1
and Model 2 are statistically significant. Moreover, the magnitude of the estimated coefficient for
this variable is the second-highest in absolute terms, which shows the importance of air pollution
and its welfare degrading capability.
Regarding gender equality, it seems that the higher average happiness scores accompany the higher
female-to-male ratio in employment in all regressions. One could argue that the approach, which
reduces gender issues to a single dimension, such as the contribution of women to production
capacity, would be underestimating the depth of the concept. According to Sen (2000), although
gender-related factors such as women's economic power, their function outside the family, literacy,
education, and property rights may seem distinct, their typical role contributes positively to
improving women's voice and agency. In this respect, for example, working outside one's home and
having independent income would potentially impact a woman's social standing.
Our regression results do indicate no significant association between trade openness and
happiness. One reason for this result would be that increased exports and imports may positively
or negatively affect the sectoral employment structure due to a change in product distribution. For
example, an increase in exports might often lead to a rise in payments and employment outcomes
of the employees who worked in export-oriented industries compared to those employed in other
sectors. Therefore, the overall effects of exports on employment-related results depend on the
composition of employment across different areas. Similarly, import competition could negatively
affect the work opportunities in certain areas by creating a contraction in those sectors. A positive
effect on employment is also observable because eliminating existing discriminatory behaviors
against certain groups reduces profit margins. Hence, with increasing exports and imports, the
overall outcomes in production in different sectors would be determined by the results of those
positive and negative effects. In parallel, those positive and negative impacts on employment would
also influence the average happiness levels. While those working in industries positively affected
by increased trade openness tend to improve the average happiness score, employees in the
negatively affected sectors will likely reduce the average happiness level. The competing forces of
trade openness could cancel out each other by yielding a result as if there is no effect of trade
openness on the average utility.
Our regression for Model 1 reveals a positive association between net international migration and
happiness regarding global movements and mobility dimension. Moreover, we also control possible

17 Alternatively, it could be seen as an international comparison of the average satisfaction levels associated

with the outcomes of the persons’ previously received education.

18 As an alternative, given that the subjects are the adults in the WVS, it is possible to consider this variable as a

control for the public appraise regarding the quality and adequacy of the resources provided for the education
of young people.

13 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

non-linearity between two in Model 2; however, the coefficient for the squared time of net
migration is found to be insignificant, rejecting the non-linearity. One interpretation for the positive
relationship between international net migration and happiness would be that net migration
increases the destination country's happiness. On the other hand, another plausible interpretation
would be that higher net migration flows more intensively to the destination countries with higher
happiness levels. Accordingly, if the data generation for the net migration flows shows an
autoregressive process, this could explain the positive sign between net migration and happiness.
To see which one of those interpretations is most likely to be the valid one, we run complementary
regressions, which use the proportion of migration stock in population as a proxy variable for the
migration rate. Once more, we employ both linear and nonlinear combinations of the percentage of
migration stock in population in Model 3 and Model 4, respectively. Model 3 produces an
insignificant coefficient estimate for the migration rate variable. When we introduce the squared of
the migration rate, both coefficients turn to be significant. Moreover, the estimates reveal a negative
sign for the migration stock variable and a positive sign for its square, indicating a U-shaped
relationship between the proportion of migration stock in population and happiness. Accordingly,
happiness first diminishes with the increases in migrations stock in population, and then it would
turn to increase after reaching its minimum. According to our calculations, the turning point
occurred as 28.3% for the percentage of migration stock in population to show a positive
relationship between happiness and the migration rate variable. As given in Table 2, the third
quartile for the rate of migration stock to population is only 9.87%. For this reason, most of our
data is distributed in the low ranges of migration stock.19 Hence, for most of our sample, the
relationship between migration stock in population and happiness seems negative, implying that
average happiness decreases as the migration stock increases.
We can use this finding for our original inquiry to interpret the positive sign for the relationship
between net migration and happiness. We can conclude that the positive relationship between net
migration and happiness is more likely to exert due to more vigorous net migration movements
directed to relatively happier countries.
5 Conclusion
This study investigates the development and life satisfaction relationship by handling economic and
social progress in a broad sense. The previous studies either have put too much emphasis on the
income dimension or used an approach having examined the effect of other aspects separately.
Hence, the need for a holistic approach to the topic constitutes the motivation of this research. Our
estimations reveal that the income and wealth dimension remains the most important aspect
affecting the average happiness level even after controlling other development features.
Environment and government effectiveness seem to be different momentous dimensions of
development.
Furthermore, social opportunities, including education and health, and gender equality are other
influential factors for welfare to a lesser extent. Our econometric models also test the relationship
between life satisfaction and international migration. We find a positive correlation between
happiness and net migration, implying that net migration movements are primarily directed to
relatively happier countries.
An interesting observation for the results is that the magnitude of the regression estimates varies
depending on whether selected indicators capture the long-run interactions in a given dimension or
not. Accordingly, when a proxy variable captures long-run effects rather than the short-run, the
estimated coefficient tends to be relatively low. For example, gender equality— as a component of

19
It seems that the migration stock in the population exceeds the turning point of 28.3% in only seven
countries such as Hong Kong and Kuwait whose population is composed of quite mixed international
communities.

Sosyolojik Bağlam® 14
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

culture— produces a relatively small estimate as opposed to air pollution, whose coefficient is quite
significant. Similarly, the share of education expenditure in GDP for education dimension gives a
larger estimate than health dimension, controlled by life expectancy at birth. These results are
likely sensitive to the proxy variable selection for each dimension because life expectancy contains
the long-run developments in the health dimension. At the same time, education expenditures
conjecture the relatively short-run advancements in the corresponding aspect. Concerning utility,
people tend to respond to the short-run changes more intensively than those for the long run since
the latter seems to be exogenous and normalized. Therefore, when measuring the effect of
development dimensions on happiness, using different indicators to capture both the long-run and
more recent short-run changes in each aspect would prove fruitful insights for future research
avenues.


Peer-review: Externally peer-reviewed.
Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.


References
Bjørnskov, C., Dreher, A., & Fischer, J. A. (2007). The bigger the better? Evidence of the effect of
government size on life satisfaction around the world. Public Choice, 130, 267-292.
Blanchflower, D. G. (2008). International evidence on well-being. IZA Discussion Paper, No. 3354.
Borjas, G. J. (1989). Economic theory and international migration. International Migration Review,
23(3), 457-485.
Box, G. E., & Cox, D. R. (1964). An analysis of transformations. Journal of the Royal Statistical
Society. Series B (Methodological), 262 (2), 211-252.
Carbonell, A. F., & Gowdy, J. M. (2007). Environmental degradation and happiness. Ecological
Economics, 60(3), 509-516.
Clark, A. E., & Senik, C. (2010). Will GDP growth increase happiness in developing countries? PSE
Working Papers no: 2010-43.
Clark, A. E., Frijters, P., & Shields, M. (2008). Relative income, happiness and utility: An explanation
for the easterlin paradox and other puzzles. Journal of Economic Literature, 46, 95-144.
Clark, X., Hatton, T. J., & Williamson, J. G. (2007). Explaining U.S. immigration, 1971-1998. Review of
Economics and Statistics, 89 (2), 359-373.
Coordinated by UNFPA & IOM. (2013). International migration and development: Contributions
and recommendations of the international system. United Nations System Chief Executives Board
for Coordination.
Cuñado, J., & Gracia, F. P. (2013). Environment and happiness: New evidence for Spain. Social
Indicators Research, 112 (3), 549-567.
Deaton, A. (2008). Income, health and well-being around the world: Evidence from the Gallup
World Poll. Journal of Economic Perspectives, 22, 53-72.
Duesenberry, J. S. (1949). Income, savings, and the theory of consumer behavior. Cambridge, MA:
Harvard University Press.

15 Sosyolojik Bağlam®
 M. Burak ÖNEMLİ - Dimensionally Decomposed Development and Happiness 2021, 2 (2) 1-17

Easterlin, R. (1974). Does economic growth improve the human lot? In P. A. David, & M. W. Reder
(Eds.). Nations and households in economic growth: Essays in honor of moses abramovitz (pp.89-
125). Palo Alto: Stanford University Press.
Pena, E. A. & Slate, E.H. (2019). gvlma: Global validation of linear models assumptions. R package
version 1.0.0.3. Retrieved from https://CRAN.R-project.org/package=gvlma
Hagerty, M., & Veenhoven, R. (2003). Wealth and happiness revisited. Social Indicators Research,
64, 1-27.
Headeym, B., & Wearing, A. (1992). Understanding happiness: A theory of subjective well-being.
Melbourne. Melbourne: Longman Cheshire.
Helliwell, J. F., & Huang, H. (2008). How's your government? International evidence linking good
government and well-being. British Journal of Political Science, 38, 595-619.
ILO. (2010). Women in labour markets: Measuring progress and identifying challenges. Geneva:
International Labour Organization.
IMF. (2013). IMF discussion note: Women, work, and the economy: macroeconomic gains from
gender equity . IMF.
Inglehart, R., C., H., Moreno, A., Welzel, C., K., K., Diez-Medrano, J., . . . et al. (2014). World values
survey: All rounds - country-pooled datafile 1981-2014. Madrid: JD Systems Institute.
Inglehart, R., Fao, R., Peterson, C., & C, W. (2008). Development, freedom and rising happiness: A
global perspective (1981-2007). Perspectives on Psychological Science, 3, 264-285.
Kaufmann, D., Kraay, A., & Mastruzzi, M. (2010). The worldwide governance indicators:
methodology and analytical issues. World Bank Policy Research Working Paper No. 5430.
Layard, R., Mayraz, G., & Nickell, S. (2010). Does relative income matter? Are the critics right? In E.
Diener, J. Helliwell, & D. Kahneman, (Eds.) International differences in well-being (pp. 139-165).
New York: Oxford University Press.
Massey, D. S. (1988). Economic development and international migration in comparative
perspective. Population and Development Review, 14 (3), 383-413.
Massey, D. S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A., & Taylor, J. E. (1993). Theories of
international migration: A review and appraisal. Population and Development Review, 19 (3), 431-
466.
Ott, J. C. (2010). Good governance and happiness in nations: Technical quality precedes democracy
and quality beats size. Journal of Happiness Studies, 11 (3), 353-368.
Ott, J. C. (2011). Government and happiness in 130 nations: Good governance fosters higher level
and more equality of happiness. Social Indicators Research, 102, 3-22.
Perovic, L. M., & Golem, S. (2010). Investigating macroeconomic determinants of happiness in
transition countries: How important is government expenditure? Eastern European Economics, 48
(4), 59-75.
Polgreen, L. A., & Simpson, N. B. (2011). Happiness and international migration. Journal of
Happiness Studies, 12, 819-840.
R Core Team (2021). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for
Statistical Computing, Vienna, Austria. Retrieved from https://www.R-project.org/.
Ram, R. (2009). Government spending and happiness of the population: Additional evidence from
large cross-country samples. Public Choice, 138, 483-490.

Sosyolojik Bağlam® 16
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 1-17

Sen, A. (2000). Development as freedom. New York: Anchor Books.

Sjaastad, L. A. (1962). The costs and returns to human migration. Journal of Political Economy, 70
(5 Part 2), 80-93.
Stevenson, B., & Wolfers, J. (2008). Economic growth and subjective well-being: Reassessing the
easterlin paradox. Brookings Papers on Economic Activity.
Welsch, H. (2002). Preferences over prosperity and pollution: Environmental variation based on
happiness surveys. Kyklos, 55 (4), 473-494.
Welsch, H. (2009). Implications of happiness research for environmental economics. Ecological
Economics, 68 (11), 2735-2742.
Wickham H. (2016). ggplot2: Elegant graphics for data analysis. Springer-Verlag New York.
World Bank. (2011). World development report 2012: Gender equality and development.
Washington: World Bank.
Yamamura, E. (2011). The influence of government size on economic growth and life satisfaction.
Japanese Economy, 38 (4), 28.

17 Sosyolojik Bağlam®
 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 18-33
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.2

Araştırma Makalesi w Research Article

Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine

Nitel Bir Araştırma*

A Qualitative Study on Conservative Women's Everyday Life Practices

Fatma TUNÇTAN**
0000-0002-4162-9492

MAKALE BİLGİSİ ÖZ
Muhafazakâr kadının gündelik yaşam pratiklerine odaklanan bu çalışma, gündelik yaşamın
Başvuru: 17. 06. 2021 “muhafazakâr kadın” tanımlamasını ne şekilde yönlendirdiğini farklı açılardan ele almaktadır.
Düzeltme Talebi: 28. 06. 2021 Çalışmada muhafazakâr olarak nitelendirilebilen kadınların gündelik yaşam pratikleri ele alınarak
Son Düzeltme: 07. 07. 2021 muhafazakâr kadına atfedilen kimliksel ögelerin anlaşılması amaçlanmaktadır. Bu açıdan gündelik
Kabul: 29. 07. 2021 yaşam ilişkilerinde muhafazakârlığın kadınlar dünyasında sınırlandırıcı bir kimlik sunup
Online Yayım: 15. 08. 2021 sunmadığı da çalışmada önemli görülmektedir. Araştırma nitel olarak tasarlanmıştır. Kadınların
kendi yaşam deneyimlerini derinlemesine analiz etmede bu yöntemin işlevsel olduğu
Anahtar Kelimeler: düşünülmektedir. Bu bağlamda muhafazakâr olarak bilinen Konya İlinde yarı yapılandırılmış
mülakat tekniği kullanılarak 20 görüşmeciyle yapılan derinlemesine mülakat ve nitel
Sosyoloji araştırmalarda kullanılan katılımsız gözlem tekniği ile veriler elde edilmiştir. Görüşme bulguları;
Muhafazakârlık muhafazakârlığı tanımlama güçlüğü, muhafazakâr rutinler, sosyal dünya ve boş zaman pratikleri,
Kadın
geçmiş ve nostaljiye bakış, tüketim pratikleri, güzellik mottoları temaları çerçevesinde analiz
Kimlik
edilmiştir. Görüşmeler sonunda elde edilen veriler ile muhafazakâr kadının yaşam tarzı ortaya
Gündelik Yaşam
konulmaya çalışılmıştır. Sonuçta, farklı açılardan ele alınan muhafazakâr kadınların gündelik
yaşam deneyimleri daha çok “orta halli” yaşam tasavvuru geliştirmeye müsait bir profil olarak öne
çıkmasına imkân tanımıştır.

ARTICLE INFO A B S T R A C T
This study focuses on the daily life practices of conservative women. It mainly looks at how
Submitted: 17. 06. 2021 everyday life is mediated in society for "conservative women." It aims to understand the identity
Revision Requested: 28. 06. 2021 elements attributed to conservative women by considering what makes them conservative in their
Final Revision Received: 07. 07. 2021 Daily practices. In this respect, whether conservatism presents a limiting identity in the world of
Accepted: 29. 07. 2021 women in daily life relations is also considered necessary in the study. The research was designed
Published Online: 15. 08. 2021
qualitatively. This method seems to be functional in deeply analyzing women's own life

experiences. In this context, analysis was carried out in Konya, which is often regarded as a
Keywords: conservative city. Data were obtained through in-depth interviews with 20 interviewers using the

semi-structured interview technique and unattended observation technique used in qualitative
Sociology
research. Interview findings; the difficulty of defining conservatism, conservative routines, social
Conservatism
Woman
world and leisure practices, perspectives on the past and nostalgia, consumption practices, and
Identity beauty mottos are analyzed. The data obtained during the interviews were used to identify the
Everyday Life daily practices of conservative women. As a result, the everyday life experiences of conservative
women, which are handled from different perspectives, came to the fore as a profile that is more
suitable for developing a "middle-class" life conception.


*
Bu makale, yazarın 2019 yılında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamladığı “Türkiye’de Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam
Pratikleri” isimli yüksek lisans tezinin bir bölümünden uyarlanmıştır.

**
Yazar İletişim/ Corresponding Author: Fatma Tunçtan (Arş. Gör.), Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, Elazığ,
Türkiye fatmatunctan@firat.edu.tr
Kaynak Gösterimi/ Citing This Article: Tunçtan, F. (2021). Muhafazakâr kadının gündelik yaşam pratikleri üzerine nitel bir araştırma. Sosyolojik
Bağlam Dergisi, 2 (2), 18-33. Doi: 10.52108/2757-5942.2.2.2

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

1 Giriş
Toplum denen geniş muhteva bireyler özelinde ele alındığında kadınların dünyasını anlamak
toplumsal dünyanın anlaşılmasına önemli katkılar sağlayabilir. Bu gerçeklikten hareketle sosyal
bilimlerde, “kadın” konusuna ayrı bir önem atfedilmiş; bu öneme ithafen pek çok tartışma ve
araştırma yürütülmüştür. Söz konusu tartışma ve araştırmaların bir kısmını, muhafazakâr
kadınların dünyasına yönelik yorumlamalar oluşturmaktadır. Bu yorumlarda, muhafazakâr olarak
nitelendirilen kadınların nasıl bir yaşam pratiği geliştirdiğine yönelik soruşturmalar, önemli bir
yerde durmuştur. Muhafazakâr kadınları salt görünümleri üzerinden değerlendiren çalışmaların
muhafazakâr kimliği tanımlamadaki sınırlandırıcı doğasının aşılması gerektiği noktasından hareket
etmek böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasına imkân tanımıştır.
Toplumsal değişmelerin bireyleri ne şekilde yönlendirdiği gündelik yaşam pratiklerinde daha
görünürdür. Değişime karşı nasıl bir tavır geliştirileceği hususunda bir refleks olarak
değerlendirilebilen muhafazakârlık toplumsal değişimden kendi payına düşeni almaktadır. Bununla
birlikte muhafaza edilen şeyin mahiyeti herkes için farklı olsa da din, gelenek, devlet, aile, toplum
muhafazakâr kesimin yaşantısına aktarmayı ihmal etmediği değer ve kurumlar arasında varlığını
sürdürmeye devam etmektedir. Bu durum bireylerin muhafazakârlığı zihinlerinde
konumlandırışlarına da yansımaktadır. Bu konumlandırma gündelik yaşam pratiklerinde de
kendini hissettirmektedir.
Muhafazakârlığın nasıl bir yaşam pratiği geliştirmeye imkân tanıyacağı sorunsalından temellenen
bu çalışma, ilk olarak muhafazakârlığın nasıl ve ne şekilde bir durum- tutum olduğunun
tanımlanması ihtiyacını beraberinde getirmektedir. Bu sebeple öncelikle muhafazakârlığın ne
olduğu, nasıl tanımlanabileceği üzerinde durulmalıdır. Muhafazakârlıkla ilgili yapılmış çalışmaların
izlerini takip etmek meselenin literatürdeki yerini anlamlandırmak için izlenen yollardan biri
olmuştur. Çalışmanın kavramsal boyutunu muhafazakârlık ve kadın ilişkisi oluşturmaktadır. Diğer
taraftan çalışmada muhafazakâr kadın ve gündelik yaşam üzerinde durulmaktadır. Bu bağlamda
muhafazakâr olarak atfedilen kadınların dünyasını anlamanın imkânlarından olan gündelik
yaşamlarını analiz etmek gündelik rutinlerin anlaşılmasını gerektirmektedir. Bu analizlerle
şekillenen bu çalışmada muhafazakâr kadınların gündelik yaşam pratikleri farklı açılardan ele
alınacaktır. Toplumsal yapının anlaşılmasının temel taşlarından olan gündelik yaşam gerçekliğini
anlama girişimi beraberinde bütünsel bir tablo çizmektedir. Bu tablonun öznesi olarak ele alınan
muhafazakâr kadınlar ise gündelik rutinleriyle nasıl bir hayatın kişisi olarak temsil edildiklerini
yapılan saha araştırmasında yansıtmaktadır. Muhafazakâr olarak nitelendirilen Konya
örnekleminde yapılan bu çalışma, muhafazakâr kadına atfedilen kimliksel öğeleri gündelik yaşam
pratikleri bağlamında ortaya koyacaktır.
2 Muhafazakârlık ve Kadın: Nedir, Ne Değildir?
Muhafazakârlığı anlayabilmek için öncelikle kavramın anlamını bilmek gerekmektedir. “Mevcut
yapıya hayat veren geleneksel değer ve normları koruma taraftarlığı” olarak çevrilen
muhafazakârlık (conservatizm), bir yanıyla statükoculuk anlamına gelmektedir. Buna ek olarak
muhafazakârlık, hızlı değişimle birlikte geleneklerden kopulmasına karşı çıkma manası da
içermektedir (Demir ve Acar, 2005: 291). Kavramın muhafaza (koruma) anlamı gündelik yaşamda
fazlaca çağrışım yapan anlamlardandır. Hızlı değişime karşı bir duruşu temsil eden muhafazakârlık,
var olan durum-tutum ve davranışın sürdürülmesine olumlu yaklaşmaya işaret etmektedir.
Muhafazakârlık kavramsal olarak koruma anlamına işaret ettiği gibi korunan şeylerin muhtevası da
zamana ve mekâna göre değişebilmektedir.
Muhafazakârlığın üzerinde durduğu temel unsurlardan biri, insan doğasının kusurlu yapısıdır.
İnsan aklı her şeyi anlayabilmek için sınırlı bir kapasiteye sahiptir. İnsanın kusurlu doğası Tanrı
karşısında da kusurlu bireyi ifade etmektedir. Bu sebeple muhafazakârlığın ilerleme ve değişime
tamamen karşı olmadığını söylemek gerekmektedir. Muhafazakârlığın karşı tutum geliştirmeye
imkân tanıması, aydınlanmanın toptan dönüşümcü olan ilerleme fikrine karşıdır. Muhafazakârlara

19 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

göre ilerleme ve değişim tedrici bir şekilde mümkün olabilmektedir. Muhafazakârlık değişimden
korkarak kaçmaktan ziyade, değime uygun hale gelmek olarak ifade edilebilir (Oakeshott, 2004:
58). Değişime toptan karşı manifesto geliştirmeyen muhafazakârlık var olanın korunmasına işaret
ederek değişimin tepeden inmeci tavrına karşı bir duruşu temsil etmektedir.
Muhafazakârlığın değişime olan tutumunun anlaşılması kavramın gelişim seyrinin de anlaşılmasını
da gerektirmektedir. Muhafazakârlığın ortaya çıkması, 1789 Fransız İhtilali’nden sonra kabul
edilmektedir. Toplumda baş gösteren değişim ve değişimin yarattığı kaos hali, kalıcı değerler
beklentisinin yanında bir düzen halini de doğurmuştur. Muhafazakâr sıfatıyla bilinen sosyal
bilimciler; aile, din, gelenek, cemaat, ahlak gibi kurumsal olan yapıların savunuculuğunu baskın bir
şekilde üstlenmişlerdir (Aydın, 2013: 309). Aile, din, ahlak gibi toplumun temel dinamiklerinin
korunmasına vurgu yapan muhafazakârlık bu bağlamda gelenekle yakın ilişkilidir. Muhafazakârlara
göre, kişiye aidiyet duygusu veren, köksüzlük hissiyatına düşmesini engelleyen veyahut koruyan,
kimliğinin bilincine varmasına vesile olan gelenektir (Erdoğan, 2004: 5). Geleneğin aktarımı ve
sürekliği ile muhafazakârlığın koruma anlayışı birbirini besleyen bir düşünce üslubunun
oluşmasına imkân tanımaktadır.
Mollaer’e göre, muhafazakârlık Fransız Devrimi’ne tepki olarak ortaya çıkışından sonra, rasyonel
aklın bilgisine karşı kuşkucu, gelenek ile toplumsal hiyerarşi algısını birleştiren, toplumun yeniden
kurma ve düzenleme fikrine karşı tepkici bir ideoloji olarak doğmuştur. Sonrasında kapitalizmin
önemli bir parçasını teşkil etmiştir. En nihayetinde muhafazakârlık sosyal değişmeye ve kapitalist
modernleşmeye değil devrimlere karşı duruşuyla ifade edilmektedir (Mollaer, 2014).
Muhafazakârlığın ne olduğunu anlama adına girişilen durumlar kavramın farklı çağrışımlarını
vurgulamaktadır. Bu bağlamda, Bora’ya göre ise muhafazakâr fikriyat genel olarak düşünüldüğünde
bir ideoloji olarak tanımlanmayı benimsememiştir. Muhafazakârlık daha çok “düşünce üslubu,
düşünüş stili” olarak ifade edilebilmektedir. Muhafazakâr bilinç, bir programdan ziyade bir tavra,
soyut hayata karşın somut bir duruşa karşılık gelmektedir (Mannheimden aktaran; Bora, 2014: 57).
Muhafazakârlığın ideolojik bir tanımlamaya imkân tanıyan doğası yanında bir duyuş, düşünce ve
yaşantı stili olarak tanımlanması meseleyi muhafazakâr yaşam pratiği geliştirmenin olabilirliğini
düşündürmektedir. Bu noktadan hareketle muhafazakârlığın kimlik olarak bireylerin yaşantısında
karşılığı olup olmadığının anlaşılması gerekmektedir. Günümüzün toplum tanımlamalarında
yaşanılan zamanın oluşturduğu koşullar modernliğin yeni ve daha farklı bir aşamasına geçildiğine
işaret etmektedir. Bu yönlendirme postmodern toplum tanımlamalarının yapılmasına ortam
hazırlamaktadır. Postmodern toplum olarak tanımlanan düzen ise esnekliğin, kırılganlığın,
geçiciliğin çağı olarak tanımlanmayı beraberinde getirmektedir. Bu esnekliğin kimliksel
tanımlamaları da kırılganlaştırdığını söylemek yanlış bir ifade olmamaktadır. Bu bağlamda
muhafazakârlık gibi kavramlarında yaşanılan zamanın ruhuna göre hal aldığını söylemek
gerekmektedir. Yeni hal alışlar ise yeni bir durumun varlığına işaret ettiği gibi sürekliliklerinde bu
gerçekliğe uygun kalma durumunu hatırlatmaktadır. Muhafaza edilen şeylerin devamlılığı söz
konusu olduğu gibi diğer yanıyla da yaşanılan gerçekliğe uygun bir muhafazakâr yaşam pratiği
sergilenebildiğini söylemek yerinde olmaktadır.
Muhafazakârlığın tarihsel durakları ele alındığında Bora’ya göre farklı izleklere rastlamak
mümkündür. Dini, liberal, milliyetçi, siyasal muhafazakârlık gibi farklı bağlamlara işaret eden
muhafazakârlığın yaşanılan zamana ve mekâna göre tavır geliştirdiğini söylemek yerinde
olmaktadır (Bora,2014:61-70). Muhafazakârlığın çok boyutlu dünyasını araştırmak bu çalışmanın
konusunu aştığı için muhafazakâr kavramıyla kastedileni belirtmek çalışmanın sınırlılığını çizmek
adına gereklidir.
Muhafazakârlığın tanımlanması zor olsa da nihayetinde temel vurgusu gelenekle olan zorunlu bağa
ve sistematik doktrin- ideolojilere kuşkucu yaklaşımı bünyesinde barındırarak katı bir duruşa karşı
bir üslubu benimsediği noktasında ortak bir kabule karşılık gelmektedir (Erdoğan, 2004: 5-6).
İnsan ve toplum etkileşimini düzen ve otorite bağlamıyla ele alan muhafazakâr düşünce, bütün
toplumlara evrensel bir siyasal düzen ve söylem getirmediği için doktrin veya ideoloji olarak değil,

Sosyolojik Bağlam® 20
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

tavır ve üslup olarak alana katkı sağlamaktadır. Bu katkı ise toplum dinamiklerini sağlayan
refleksleri ortaya çıkarmaktadır (Akkaş, 2003: 247-252). Toplumun reflekslerini yönlendiren bir
tutum olarak ele alınan muhafazakârlık bu noktada bireylerin dünyasında da karşılığını
bulmaktadır.
Kirk’in muhafazakârlığın on prensibi olarak üzerinde durduğu noktaları muhafazakâr tutumun
anlaşılması için söylemek gerekmektedir. Süreklilik arz eden ahlaki düzen, geleneklere ve
devamlılığa inanç, itiyat (alışkanlıkları devam ettirme), ihtiyat prensibi, çeşitlilik prensibine
bağlılık, insan doğasının kusurlu olduğuna inanç, özgürlük ve mülkiyetin birbirleriyle yakınen
ilişkili olduğu üzerinde durma, topluma yapılan vurgu (güçlü bir topluluk ruhu ), insanın ve
iktidarın gücünün ihtiyatlı şekilde sınırlandırılması gerektiğine inanma, süreklilik ve ilerleme fikrini
benimse olarak belirlediği hususlar muhafazakârlığın ana çerçevesini oluşturan ilkeler olarak ifade
edilebilir (URL 1). Buradan hareketle bahsi geçen reflekslere dayanan muhafazakârlık bireylerin
dünyasında kendine karşılık bulduğu gibi bu çalışmanın öznesini oluşturan muhafazakâr kadın
bağlamında da karşılığını bulabilmektedir. Bu hususlar ışığında üzerinde durulan muhafazakâr
kadını anlamak nihayetinde “Muhafazakâr kadın kimdir” sorusunun sorulmasını beraberinde
getirmektedir. Bu soruya odaklanan bu çalışma muhafazakâr kadın kimliğini anlamayı da gerekli
kılmaktadır.
3 Muhafazakâr Kadın Kimliği
Tarihsel açıdan incelendiğinde kadın, gündelik yaşama değen toplumsal değişim ve dönüşümün en
ayrıcalıklı ilgiyi hak eden konularından biri olarak ele alınmaktadır. Arka zeminde medeniyet
projesini barındırma bağlamıyla tarihsel dönüşümün, diğer ucuyla da cinsiyet ayrımcılığı üzerinden
İslami toplumsal yapının en önemli temel taşı olarak görülebilen kadınlar, pek çok çalışmanın
referans noktasını oluşturmaktadır. Bunlarla birlikte sosyal bilimlerde yapılan özel-mahrem alana
dair yorumlar, dış-kamusal alan sınırlarının tekrar çizilmesinde kadının görünürlüğü baz
alınmaktadır (Göle, 2016: 170). Muhafazakâr kadın ise görünümü ve yaşam pratikleriyle en çok
konuşulan kesim arasında yer almaktadır. Bu denli üzerinde durulan muhafazakâr kadının,
muhafazakâr kimliği sahiplenme ve gündelik yaşama aktarma hususları kişiden kişiye
değişmektedir. Bu farklılıkla beraber muhafazakâr olarak atfedilen kadının ortak bir yaşam pratiği
sergileyip sergilemediği çalışmanın temel hareket noktasıdır. Bu noktalara geçmeden önce
muhafazakâr kadının görünürlüğü üzerine üretilen söylemlere değinmek gerekmektedir.
“Muhafazakâr kadın” kavramsallaştırmasının 1980’li yıllardan sonra yoğun bir şekilde kullanılması
kadınların bu yıllarda muhafazakâr kimlikleriyle görünür olmalarından kaynaklanmaktadır.
Genelde kadın üzerine pek çok söylem üretilmektedir. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, Cumhuriyet’in
ilanından sonraki süreçlerde bu söylemlerde farklılaşmalar olmaktadır. Kadın kimliğinin söylemsel
inşası ile birlikte 1980’li yıllar ve sonrasında muhafazakâr kadının toplumsal hayat içerisindeki
eylemlerinde ve tutumlarındaki artan görünürlük, muhafazakâr kadın üzerine yapılan yorumlarda
kendini hissettirmiştir (Çapçıoğlu, 2016: 271-274). Görünürlük ve kadın ilişkisi konuyu kamusal
alan ve kadın bağlamına çekmektedir. Bu noktada kamusal alanın dışa açılan kapı olarak kavranan
anlamsal doğası kadınların kamusal alanı deneyimlemelerinde modern yaşama pratiklerinin
artışıyla birlikte daha yoğun hissedilmektedir.
Modern toplum hayatında değişime uğrayan hususlardan biri de geleneksel dönemde erkekle
özdeşleştirilen dış mekânda artık kadınların da bulunmayı talep etmeleriyle mekânı deneyimleme
tecrübelerinin farklılaşmasıdır. Erkeğin dış mekânda geçirdiği zaman ve mekânın kullanımı
“medenilik” olarak sunulan bir argümandan beslenmektedir. Mekânı ve zamanı deneyimleme
noktasında farklılıkların yaşandığı toplumsal konjonktürde kadın, sosyal olarak her türlü
yeniliklerden yararlanma noktasında motive edilmektedir. Diğer yandan da değişen mekânlarda
bulunmak için toplumsal destekten uzak bırakılabilen kişi olarak kendini inşa etmeye çalışan bir
özne olarak konumlandırılabilmektedir (Meriç, 2000: 107-109). Kamusal alanı tecrübe etmesi ile
toplumsal yaşamın aktif bir parçası olan kadının Cumhuriyet modernleşmesiyle birlikte girdiği hızlı

21 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

değişim süreci nelerin muhafaza edileceği sorunsalını da beraberinde getirmektedir. Bu

sorunsaldan hareketle görünürlüğü artan muhafazakâr kadın kimliğinin ontolojik inşası da buradan
kaynaklanmaktadır. Muhafazakâr kadını doğrudan belirli bir görünümle tanımlamak,
konumlandırmak ve salt belirli kalıplara indirgemek mümkün olmamaktadır. Bununla birlikte
muhafazakâr kadın kimliğinin tanımlanması göreceli bir durum almaktadır. Fakat bu durum
muhafazakâr kadın kavramsallaştırmasının ortak kabullere imkân tanımadığı anlamına
gelmemektedir. Bu ortak kabullerin kadınların dünyasında kendilerince özgün yorum eklenmesine
ortam hazırladığı söylenmelidir.
4 Yöntem
Her çalışma kendine has bir yöntem dâhilinde belirlenmektedir. Dikeçligil’e göre, araştırmanın
yöntemini belirleme noktasında sosyal bilimciler, ele alınan konunun epistemolojik, ontolojik ve
metodolojik yönünü belirleyip, çalışmayı bu dayanaklar üzerine oturtmaktadır. Ele alınan konunun
nasıl bir şey olduğunu bilmek (ontoloji), bilginin ne tür bilgi olduğunu saptamak (epistemoloji), bu
bilgiye nasıl ulaşılacağını belirlemek (metodoloji) ile mümkündür (2017: 11). Bu üç boyutlu
perspektife dayanarak yapılan çalışmaların bilimsel ilerlemeye katkısı şüphe götürmez bir
gerçektir. Gidilecek yolun çizilmesi esasına dayanan araştırma süreci araştırmacının yol haritasını
belirlemektedir. Muhafazakârlık ve kadın ilişkisini gündelik bağlamda anlamayı gerektiren bu
çalışmanın felsefi arka planı bu ilişkiyi anlama adına geliştirilen ontolojik zeminle sağlanmıştır.
Çalışmanın kuramsal zeminine işaret ederek çalışmanın ne tür bilgi ile açıklanacağını da işaret eden
nokta epistemolojik çerçevedir. Araştırmanın epistemolojik boyutu, araştırmanın kuramsal zemine
oturtulduğu aşama ve paradigmadır. Bu çalışmada ele alınan paradigma “yorumsamacılık”tır.
Kuramsal zemine gündelik hayatın gerçekliği üzerine oturtulan bu çalışmada, gündelik hayatın
analizinde “muhafazakâr kadının günlük pratiklerini” şekillendiren rutinler üzerinde
durulmaktadır. Çalışma gündelik hayatın içinde sunulan yaşam pratiklerinin muhafazakâr kadın
özelinde ele alması itibariyle bir araştırma deseni içinde çizilmesini gerekli kılmaktadır. Gündelik
hayatın rutinlerine odaklanmak konunun anlama dayalı bir şekilde ele alınmasını da beraberinde
getirmektedir. Muhafazakâr olarak tanımlanabilecek kadınların gündelik yaşam pratiklerine
odaklanılan bu çalışmada nicel verilerden ziyade nitel verilerin yorumuna ihtiyaç duyulmuştur.
Gündelik hayatın anlamsal kodlarına ulaşmayı amaçlayan bu çalışmada nitel araştırma deseni
çizilmiştir. Bu doğrultuda anlama temeline dayanan araştırmada muhafazakâr kadınların gündelik
yaşamları -nasıl ve ne- soruları etrafında şekillenmiştir. Bu sebeple araştırma için nitel araştırma
desenine uygun olarak yarı yapılandırılmış mülakat tekniği kullanılmış, yapılan birebir görüşmeleri
sahada yapılan gözlemler desteklemiştir. Araştırmanın evrenini oluşturan muhafazakâr kadınlar
Konya ili örneklemiyle sınırlandırılmış ve 20 kişi ile derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Katı bir
amentüsü ve kılavuzu olmayan muhafazakârlığın, muhafazakâr olarak ele alınan kadınlarda tek bir
açıdan ele alınması mümkün değildir. Bu bağlamda çalışmada bahsi geçen muhafazakâr kadınlar ile
başörtüsü kullanan ve kendi dünyalarında hassasiyetlerine uygun yaşadığını ifade eden kadınlar
kastedilmektedir. Meselenin salt dindar kadın tanımlamasına indirgenmeden ele alındığını
söylemek gerekmektedir. Görüşmecilerin yaş aralığı 18-45 arasında belirlenmiştir. Yaş hususunda
bu tarz bir sınırlamaya gidilmesinin sebebi, çalışma boyunca muhafazakâr kadının, kamusal alanda
aktif görünümüyle birlikte değişen gündelik yaşamlarını anlama çabasının sonucu olarak
değerlendirilebilir. 45 yaş sonrası kadınların eğitim seviyelerinin düşmesi ile birlikte bu yaş
aralığındaki kadınların daha çok ev hanımı olmaları çalışmada yaş aralığının sınırlandırılmasını
gerekli kılmıştır.
5 Araştırmanın Bulguları
Muhafazakâr kadın kavramsallaştırmasını anlamak için; muhafazakârlığı tanımlama güçlüğü,
muhafazakâr rutinler, sosyal dünya ve boş zaman pratikleri, geçmiş ve nostaljiye bakış, tüketim
pratikleri, güzellik mottoları gibi temalar çerçevesinde bulgular analiz edilmiştir. Bu bulguların
yorumlanmasında ise çalışmanın temel bulgusu olarak beliren orta halli yaşam tahayyülü geliştiren
kadın profili analiz edilmeye çalışılmıştır.

Sosyolojik Bağlam® 22
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

5.1 Muhafazakâr Kadın Kimliğini Tanımlama Güçlüğü

Muhafazakârlık kavramının bireylerin zihin dünyalarında farklı çağrışımlara sebebiyet veren
doğası muhafazakârlığın kimlik olarak tanımlanmasını da zorlaştırmaktadır. Bu zorluk beraberinde
muhafazakâr kadın özelinde yapılan yorumlarında çeşitliliğine imkân tanımaktadır. Bununla
birlikte muhafazakâr kadın kimliğini anlamaya çalışmak muhafazakâr kadının gündelik yaşamını
nasıl planladığını anlamaktan geçebilir. Bu noktadan hareketle toplumsal değişimin ne şekilde
sirayet ettiğinin görüldüğü bir alan olarak ele alınabilen gündelik yaşam, sürekliliklerin ve
alışkanlıkların inşa edildiği yer olarak görülebilmektedir.
Gündelik yaşam, toplumsal değişmenin anlaşılmasının arka planı olarak görülebilen özel bir
toplumsal yapı analizi için incelenen bir alan olmuştur. Bu yanıyla gündelik yaşam, örgütlenmenin
alanı, planlı düzenlemenin zaman ve mekâna tezahür etmiş hali olarak tasvir edilebilmektedir.
Gündelik yaşamın örgütlenmesiyle, gündelik yaşam pratikleri kapalı bir devre yani üretim- tüketim,
alanının yaşandığı bir alan haline gelmiştir. Bu sebeple gündelik hayat, modernliğin temel ürünü
olarak görülmeye uygundur (Lefebvre, 1998:77). Gündelik hayat ve tüketim ilişkisi de meseleyi
tüketimin istekli özneleri olan kadınlara çekmektedir.
Kadınlar gündelik hayat içerisinde hem özne hem de nesne olarak değerlendirilebildikleri gibi aynı
zamanda güzellik, moda gibi söylemlerle isimleri birlikte zikredilmektedir. Diğer yanıyla da
kadınlar hem üreten hem de tüketen olarak tanımlanabilmektedir. Bu doğrultuda kadınlar bir
yandan meta olabildiği gibi, bir yandan metanın gösterisi ve simgesi olarak değerlendirilmektedir.
Kadın konusundaki bu belirsizlik gündelik hayat modernliğinin bir parçası olarak ifade edilebilir
(Lefebvre, 1998: 78). Bu noktadan hareketle muhafazakâr yaşam pratiği geliştiren kadınların
gündelik yaşam pratikleri üzerine odaklanmak gerekmektedir. Bu odaklanma ilk olarak
muhafazakâr kadın kimliğini tanımlamaya yönelik merakı da beraberinde getirmektedir.
Muhafazakârlığın bireylerin dünyasında yorumlanmaya açık tarafı araştırmada görüşmecilere
yöneltilen sorulara verilen cevaplara da yansımaktadır.
Aslında kendimi muhafazakâr kadın olarak görmüyorum. Görmediğim için de nasıl cevaplanır
bilmiyorum. Yaşantımı düşündüğüm zaman aşırı hassasiyetleri olan bir insan olarak
görmüyorum kendimi. Bende özellikle dini hassasiyetleri yoğun olan insanlar muhafazakâr
olarak tanımlanmalı diye düşünüyorum. Mesela, sahilde kadın erkek karışık bir mekânda
haşemamı giyinip yüzebilirim…. Bana göre muhafazakârlık Allah’ın bana haram koyduğu
şeylerden kendimi koruyabilmenle birlikte kendini engelleyebilmemdir. [G-3].
Katı belirleyici taraflarının olmaması muhafazakârlığın bireylerin dünyasında doğrudan kimlik
olarak tanımlanmasını da zorlaştırmaktadır. Bununla birlikte muhafazakârlığın bireylerin
dünyasında içsel konumlandırılmasının yoruma açık olması görüşmecilerin muhafazakârlığı kendi
anlamsal gerçeklerine göre tarif etmesine imkân tanımaktadır. Bu imkân dâhilinde yukarıdaki
görüşmeci muhafazakârlığı dindar yaşam pratiği geliştirmekle bağdaştırırken, diğer yandan kendini
muhafazakâr olarak tanımlayamamıştır. Bununla birlikte muhafazakârlığı Allah’ın haram koyduğu
şeylerden kendini korumakla özdeşleştirmiştir.
Kendimi muhafazakâr olarak tanımlayamıyorum. Kendimi dini yaşantı hususunda oldukça
eleştiriyorum. Bazı şeylerin farkında olmama rağmen, yaşantıya aktarma boyutunda
eksikliklerim oluyor. Galiba dünyanın çekiciliğine fazlaca kapılıyorum [G-19].
Muhafazakârlığı din ile ilişkisi bağlamında değerlendiren bir diğer görüşmeci, konuşma esnasında
öz eleştirisini yaparak dünyanın çekiciliğine kendini fazlaca kaptırdığını ifade etmiştir. Dini yaşantı
hususunda eksik olduğunu düşünerek muhafazakâr kadın tanımlamasına uymadığını dile
getirmiştir. Bununla birlikte bir başka görüşmeci muhafazakârlığın popüler kullanıma uyan bir
kavram olduğunu ve doğrudan dinle bağdaştırmanın eksik olacağını söylemesi ile muhafazakârlığı
bireylerin dünyasında farklı anlamsal şemalarda değerlendirmektedir:
Muhafazakârlık, toplumla alakalı bir kavramdır. Ben bunu doğrudan İslam veya dinle
bağdaştıramıyorum. Hakikatin çok daha derin boyutta olduğunu düşünüyorum.

23 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

Muhafazakârlık daha maddi, daha yüzeysel geliyor. Kavramlarda insanlar tarafından

oluşturulmuş yapay şeylerdir. Ben inanç olarak Allah’a yakınlığım olduğunu düşünüyorum.
Ama bunu, topluma göre muhafazakârlık tanımına göre bağdaştıramam. (G-10).
Muhafazakârlığı din ile ilişkisi üzerinden okumak muhafazakârlık kavramının temel
düsturlarındandır. Buradan hareketle muhafazakârlıkla ilgili yapılan yorumların din ile ilişkinin
kaçınılmaz olduğu görülmektedir. Bununla birlikte muhafazakârlığın salt dinle ilişkisi bağlamında
değerlendirmekte eksik kalmaktadır. Bu durumla ilgili görüşmeci şu şekilde bir tutum
geliştirmiştir:
Ben kimim sorusuna; hayatı güzelleştirmeye çalışan bir insanım diyebilirim. Şimdi modayla
kadınları güzelleştiriyorsunuz diye hayat mı güzelleştirmiş oldunuz diyenler oluyor,
kastettiğim şey tam olarak o değil. Evet işim hayallerimin bir aracı ama insana insanca
davranılması, bireylerin yüzündeki tebessüm sebebi olabilmek kişinin ahlaki ve yaşantısıyla
alakalı. Bu noktada evet, muhafazakâr bir kadınım. Şu an ki şeklimiz ortamlarda,
konuşmalarda muhafazakâr olarak kullanılıyor. Yani muhafazakârlık denildiğinde aşırı
tesettürlü bir insan kastedilmiyor. Biraz önce konuştuğumuz orta halli ve daha modern
insanlar akla geliyor. Evet, ben muhafazakâr bir insanım [G-5].
Moda tasarımıyla ilgilenen görüşmeci G-5, muhafazakârlığı salt görünüm boyutuna indirgemeden
daha uygun ve istenilen düzeyde yaşamakla bağlantılı olarak açıklamaktadır. Bu hususta
görüşmecilerin muhafazakârlığı yaygın kullanımıyla din ve gelenekle ilişkisi bağlamında
değerlendirmeleri dikkat çekicidir. Fakat bu değerlendirmelere eşlik eden diğer yorumlar
muhafazakârlığın sınırlandırıcı tanımlarının aşılması gerektiği noktasına götürmektedir.
5.2 Muhafazakâr Rutinler: “Benim Diğer İnsanlardan Neyim Eksik”
Gündelik yaşamın arka planını ören, eylemleri belirleyen durumlardan biri zaman kullanımıdır.
Zaman ve mekânda yaşanan pratiklerle kurgulanan gündelik hayat, bireylerin eylemlerinin kültürel
zeminini de beslemektedir. Yapıp ettiklerinden sorumlu bireylerin gündelik rutinleri bir yaşam
pratiği geliştirmenin imkânını da sağlamaktadır. Muhafazakâr yaşam pratiğinin gündelik yaşamı
kurgulama noktasındaki yönlendirici tutumunun bireylerin dünyasındaki karşılığı ise görüşmelere
samimi şekilde yansımıştır.
Modern olmayı, günümüzde fazlaca abarttıklarını düşünüyorum. Şimdi ben Müslümanım diye,
eğlenemeyecek miyim? …Örnek verecek olursam, 14 mart için MFÖ için konser bileti aldım. ..
Herkes belli ölçü standartlarında eğlenebilir. Otel gibi yerlerde içki oluyor ama bu tarz
yerlerde kesinlikle alkole izin verilmiyor. Kalkıp oynanacak, taşkın hareketlere meylettirecek
ortamlar yokken ben de herkes gibi gidip koltuğumda MFÖ’yü dinleyebilirim. Bunun nesi
günah. İnsanlar bazı şeylere çok bağnaz bakıyorlar [G-14].
Gündelik rutinlerine zaman ayırırken kendini herkes gibi eğlenmekten neyin alıkoyacağı üzerinde
duran görüşmeci, kapalı olduğu ve bu hususta yaşam tarzına sahip olmasıyla toplumun tüm
kesiminin yararlandığı aktivite ve eylemlerden kendisinin ve kendisi gibi bir yaşantıya sahip olan
insanların mahrum kalmamaları gerektiğini vurgulamaktadır. Görüşmeci G-14’ün yorumlarını
başka bir görüşmeci şöyle desteklemektedir:
Ben yeni evliyim. Eşimle çok fazla planımız var. Her yaz tatilinde önce ülkemizin tüm
bölgelerini gezip, sonra dünyaya açılmayı düşünüyoruz. Almanca öğretmenliği yapıyorum.
Başka dillerde de kendimi geliştirmek istiyorum. Benim yakındığım en nahoş durumlardan
biri; Almanca okuyorsun, hem de tesettürlüsün tarzındaki insanların bakış açıları oluyor. Din
ve vicdan özgürlüğünü hayatına aktaramamış insanlarla dolu olan çevremin, artık bir şeylerin
değiştiğini görmesi gerekiyor [G-9].
Belirli tanımlar etrafında sınırlandırılmanın sıkıcı tarafının aşılması gerektiğini vurgulayan G-9,
görüşmelerde bu konudan fazlaca yakındığını sık sık dile getirmiştir. Sınırlandırıcı üslubun aşılması
gerektiği üzerinde duran görüşmeci, bu konuda kendini sorumlu hissettiğini de ifade etmiştir.
Çalışan kadın olmanın sosyal aktivitelere engel olmadığı gibi aile kurabilmeye de engel olmadığını
her fırsatta vurgulayan görüşmeci, toplumun insanları belirli kategorilere ayırmasının insanları

Sosyolojik Bağlam® 24
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

sığlaştıracağını düşünmektedir. Görüşmecilerden G-18 ise bu konuda diğer görüşmecilere benzer

şekilde yakınma durumunu dile getirmektedir.
Ben ilahiyat okuyorum. Evet, isteyerek başladım ve hala bölümümü severek okuyorum. Ama
artık insanların ilahiyatçılar şöyle yapar, ilahiyatçılar böyle yaşar hikâyelerinden sıkıldım.
Kadın- erkek ilişkilerini bizim üzerimizden yorumlamaları, tesettürü sanki sadece bize
farzmışçasına bizimle özdeşleştirmelerinden de bunaldım. Ben artık insanların birbirini
ötekileştirmesine, kimliklere ayırmasından sıkıldım… İnsanların ilahiyatçılar sosyalleşmez,
haremlik selamlık takılır anlayışlarının değişmesi gerektiğini düşünüyorum. Modern
görünmek bu yüzden bana absürt gelmiyor. Açık konuşmam gerekirse, insanların kafasındaki
ilahiyatçılar şöyledir, muhafazakârlar bağnazdır kalıplarının bizim yaşantılarımızdaki
değişimlerle değişeceğini düşünüyorum [G-18].
Muhafazakârlığın bir yaşam pratiği geliştirmeye imkân tanıyıp tanımadığının anlaşılmasına dair
yöneltilen sorulara verilen cevaplar; muhafazakârlığın insanları belirli kalıplar içerisinde
değerlendirilmesine neden olduğu yönündedir. Bu durumun bireylerin ötekileştirilmesini de
beraberinde getireceği üzerinde duran görüşmeciler, kimliksel sınırlandırılmaların aşılması
gerektiği hususunda kendilerini sorumlu görmektedir. Modern görünüm sergilemenin muhafazakâr
yaşam pratiği geliştirmeye engel olmadığını vurgulayan görüşmeciler “muhafazakârlar bağnazdır,
tutucudur” gibi tanımlamaların yaşamsal tecrübeleriyle aşılabileceğini ifade etmektedir. Bu durum
ise görüşmelerde “Benim diğer insanlardan neyim eksik” yorumunun yapılmasına ortam
hazırlamaktadır. Salt kimliklere, yaşam pratiklerine indirgenen tutumların ayrıştırıcı olduğu
üzerinde duran görüşmeciler farklı pratiklerle inşa edilecek ortaklıklara vurgu yapmaktadır.
Günlük rutinlerin kişilerin kendi tercihlerine bırakılması gerektiğine değinen görüşmeciler,
yaşanılan toplumsal konjonktürde nasıl tavır geliştireceklerinin kendilerine bırakılmasını
istemektedir. Herkes gibi vurgusuna dikkat çeken görüşmeciler kimliksel tanımlamalarla öteki
olarak görülmenin aşılmasını her fırsatta vurgulamaktadır.
5.3 Muhafazakâr Kadının Sosyal Dünyası ve Boş Zaman Pratikleri
Gündelik yaşamın bir parçasını oluşturan zemin kamusal alanda öteki ile girişilen etkileşimlerin de
anlaşılmasını gerektirmektedir. Değişimin yaşandığı gündelik hayat en özelde insanın kendisini ve
kendi dünyasına dâhil ettiği kişi, olay ve kurumlar üzerinden görünmektedir. Etkileşime ise bu
dünyalar arasında girilmektedir. Gasset, insanın diğerleriyle etkileşiminde insan yaşamı herkesin
kendisininkidir, yani ‘benim yaşamımdır’, diyerek kendi yaşamı ve ötekiyle girilen etkileşimin
başkalarının yaşamını şekillendirdiğini vurgulamaktadır. Gasset’in burada üzerinde durduğu
durum başkalarının yaşamının insanın etrafındaki sevdiklerinin, eş ve dostlarının yaşamının
bireysel yaşamı doğrudan yaşam sahnesinde var olan, meydana gelen bir şeydir. Ötekinin yaşamı
mahrem dahi olsa insan için sadece bir gösteriden ibarettir (2017:52). Ötekine göre geliştirilen
kendilik inşası beraberinde farklılıklarla kurulan ortaklıklara da karşılık gelmektedir. Buradan
hareketle geliştirilen yaşam tecrübesi, insanın sosyal bir varlık olarak devamlılığını gerekli
kılmaktadır. Sosyal olmanın sorumluluklarından olan kamusal alanı tecrübe etmekte bu doğrultuda
anlaşılması gereken durumlardandır. Kamusallık meselesi ise çalışma hayatında olup olmama
durumunu da beraberinde getirdiği için gelinen bu noktada görüşmecilerin çalışma hayatına bakış
açıları üzerinde durmak gerekmektedir. Çalışma hayatına bakışın övgü ve yergi penceresinden
ziyade ihtiyaç olarak yorumlandığı görüşmecilerin cevaplarında hissedilen ortak bir tutuma karşılık
gelmektedir.
Eskiden ne vardı. Kadınlar sorardı erkeğin işini. Şimdilerde kadınların mesleği soruluyor…
Geleneksellikteki bu noktada kırılmaya başladı. Bundan dolayı kadının kesinlikle güçlü olması
lazım. Ama dini inancıma göre, Osmanlı dönemindeki yaşam tarzındaki gibi, evinde
çocuklarına bakan bir anne modeli, ekmek parası getiren baba modeli benim için doğru olan.
Ama günümüz şartları düşünüldüğünde işler değişiyor, kadın çalışmalı. Ama benim çalışmayı
istemememin ana sebebi, bizden beklenilen güçlü kadın profili değil. Ben insanlık için faydalı
işler yapmak istiyorum. Evde, pasta, kek yapmak yerine daha somut işler yapmak istiyorum. Ev
hayatının hayallerimi sınırlandıracağını düşünüyorum[G-10].

25 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

Bir yandan evsel alanın uygunluğuna dikkat çeken görüşmeci (G-10) günümüz şartlarını baz alarak
kadının çalışma hayatında aktif olması gerektiğini vurgulamaktadır. Uygun olarak savunduğu
profilin sunduğu yaşama kendini ait hissedemediğini belirten görüşmeci, bu ikili durumda kendine
yeni bir profil çizmektedir. Sadece ev işleri ile ilgilenmenin topluma faydalı işler yapmayla eş değer
olmadığını düşünen görüşmeci, evin hayallerini sınırlandıran doğasından ziyade kamusallığın aktif
bireyine kişisel tecrübelerinde daha çok yaklaşmak istemektedir. Bununla birlikte çalışan kadın
olmanın kendi içinde zorlukları olduğuna değinen bazı görüşmeciler ise konuyu kadınlar için bazı
mesleklerin daha uygun olabileceği noktasına çekmektedir.
“Ben, şu an çalışan bir kadınım. Bekâr olmama rağmen iş hayatı beni çok yoruyor. Eve gidince
hiçbir şeye halim kalmıyor. .Özellikle kadın, iş hayatında hem değişiyor ve hem de bulunduğu
kurumu değiştiriyor. Ben şu an bekârım, evlenince sorumluluklar da değişecek. Galiba,
kararımı netleştirecek olay, evlilik hayatıyla birlikte benim ne denli bunu yürütebileceğim
olacak. Ama tüm bu kadının çalışma hayatında olmasına karşı yaptığım eleştirilerle birlikte,
sosyalleşmek ve çevre edinmek adına yaptığı katkıyı söylemeden edemeyeceğim. Zaman içinde
fikrim ne yönde değişir bilmiyorum, ama günümüz şartlarında kadının iş ortamlarının pek
uygun olduğunu düşünmüyorum. Ya da her işin kadın için uygun olduğunu düşünmüyorum.
Sağlık ve eğitim sektörü kadın için uygun ama, saatlerinde bir esnekliğe gidilmesi gerektiğini
düşünüyorum [G-13].
“Eskiden kadının çalışma gerekliliği yoktu. Ama bence bu devir kadının çalışması gerekliliği
olan bir devir. Kendi ayaklarının üstünde durman gerekiyor. Yoksa erkek tarafından
eziliyorsun. Evinde kaldığın zaman, çocuklarına baktığın zaman ikinci plana atılıyorsun. Bir
kadın ayakları üzerinde durmalı. Ama her meslek kadına göre değil. Bir öğretmenlik bayan
için uygun ama hemşirelik değil mesela…” [G-16].
Her mesleğin kendine ait sorumlulukları ve zaman yönetimi olduğuna dikkat çeken bazı
görüşmeciler kendilerinden yola çıkarak hemcinsleri için; Kuran Kursu hocalığı, sağlık ve eğitim
sektörü mesleklerin daha uygun olduğunu ifade etmişlerdir. Çalışma hayatının zorlukları olduğu
vurgulansa da görüşmecilerin mutabık olduğu konulardan biri, kadının çalışma hayatında olması
gerektiğidir. Bu durum görüşmecilerin yaşları ve evli olup olmamalarıyla da birlikte
değerlendirilmelidir. Bekâr görüşmeciler, henüz evliliğin sorumluluklarını taşımadıkları için daha
rahat olduklarını ifade ederken, evli görüşmeciler ise çalışma hayatının zorluklarına daha çok
dikkat çekmektedir.
Muhafazakâr kadınların sosyal dünyasını anlamak çalışma hayatlarının yanında kendilerine
ayırdıkları zamanı da anlamayı gerektirmektedir. Bu durum ise boş zaman denen gerçekliğin ne ile
doldurulduğunun bilinmesini gerekli kılmaktadır. Çalışma hayatında olmanın tempolu yaşamı
beraberinde getirmesi, boş zaman kurumunu da tempolu hale getirmektedir. Görüşmecilerin
çoğunun ortak olduğu durumlardan biri boş vakit bulamamaları yönündeki sitem olmuştur.
Görüşülen kesim daha çok çalışan kadınlardan oluşmakla birlikte ev kadınları da boş zaman
konusunda diğer görüşmecilerin yaşadığı, kendilerine zaman ayıramama sıkıntısı
hissetmemektedir. Aksine ev kadınları zamanlarını çalışan kadınlar kadar verimli
geçiremediklerine değinerek, var olan boş zamanı dolduracak pek bir şey yapamadıklarını da ifade
etmektedir.
“Boş vakit kavramı bende, görev ve sorumluluklarım dışında bana kalan zamanı ifade
etmektedir. Bana kalan bu zamanda genelde evde olduğum için, vaktim evde geçiyor. Aslında
evimde mutlu olduğum için, sıkılıyorum diyemem. Ama bazen hayatıma değişiklik katmak
istiyorum. Bu durumlarda da eşim imdadımıza yetişiyor. Çok sosyal bir eşim olduğu için,
özellikle bahar ve yaz aylarında her hafta pikniğe gideriz. Piknikte daha sakin yerleri tercih
ediyoruz. Normalde evde tüm yemekler ve ev işleri bana aittir. Ama pikniğe veya tatile
gittiğimizde dışarıda bana hiçbir iş yaptırmaz. Ev sana, dışarısı bana ait der. Sağ olsun, eşim
anlayışlıdır. Çocukların okulu olduğu için şehir dışı tatillerine sadece yazın zaman
ayırabiliyoruz. Tercihimiz oteller olmuyor. Alanya’da bir boy, oraya çadır kuruyoruz. Pek fazla
insan olmuyor, özellikle hafta içi gidince kimse olmuyor. Ailece hoş tatil geçiriyoruz. Bende
geceleri haşemamla, gündüzleri bikinimle yüzebiliyorum” [G-20].

Sosyolojik Bağlam® 26
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

Boş zamanlarındaki faaliyetlerdeki ev- evin dışarısı ayrımında kadını özel alanıyla özdeşleştiren
görüşmecinin eşi, kendisini ev dışındaki sorumluluklarla özdeşleştirerek sorumluluklarına göre
hareket etmektedir. Görüştüğümüz (G-20), bu durumda herhangi bir sıkıntı görmezken bir başka
görüşmeci, kadın ve erkeğin birbirini hemen her konuda yardım ederek dengelemesi gerektiğini
ifade etmektedir.
“23 yaşında görücü usulü evlendim. Eşimi seviyorum. 3 çocuk annesiyim. Bir günüm, genel de
evde geçiyor. İnan zamanımın çoğu evde geçmesine rağmen, hiç boş kalmıyorum… Evet,
sosyalleşme alanımız genel de akraba çevrem ve günler oluyor. İşte bu noktada çalışan kadın
olmak isterdim. Bence bir kadının kendi parasının olması güzel bir duygu. Şükür, eşim kimseye
muhtaç etmiyor ama kendi ayaklarım üzerinde durmak isterdim. Hem o zaman arkadaş
çevrem de artardı. Evliliğimin ilk yılları çalışmayı hiç düşünmedim. Şimdi çocuklarda
büyüyünce insan farklı bir şeyler istiyor. Şimdi açıktan sosyal hizmet bölümü okuyorum. İlerde
çalışmaya hayatına atılır mıyım, hiç belli olmaz. Ben galiba diğer hemcinslerim gibi, bize
verilen haklardan yararlanmak istiyorum. Ailem her zaman benim için önemli ve önemli
olacak, ama benim kendi hayatımda olduğu için her şeyi dengelemem gerekiyor [G-12].
Çalışma hayatını sosyalleşmenin imkânlarından biri olarak değerlendiren görüşmeci, çalışma
hayatını kadına verilen haklardan biri olarak görmektedir. Bununla birlikte sosyalleşme alanının
genelde akraba çevresinden oluşmasından yakınan G-20, sosyalleşme alanı olarak sosyal ağlarında
hayatında önemli bir yer tuttuğunu ifade etmiştir. Bu durumu görüşmeci G -3’ün yorumları da
destekler niteliktedir:
“Abartmıyorum, yaklaşık 8 saatim Whatsapp’ta geçiyor. Çok fazla grubum var. Ben whatsap
gruplarını fazlaca işlevsel buluyorum. Artık normal sms’i kullanmıyorum desem yalan olmaz…
Hatta, annem “Allah, Whatsapp’tan razı olsun, o olmasa nasıl görüşücem, ben akrabalarımla,
diyor”. Bu kadar hayatımda olduğu için, Whatsapp diğer sosyal ağlardan benim için çok farklı”
[G-3].
“Hayatın normal seyrinde devam etmesi için asıl ihtiyaçlarınızın karşılanması gerekir ya,
yeme- içme gibi, bunu söylediğim için biraz utanıyorum ama işte Whatsap benim için asıl
ihtiyaçlardan biri. Whatsapp benim için o kadar önemli ki, internetim biteceği zaman ya da
kazara bittiği zaman Whatsabı kısa sürelide olsa kullanamama fikri bile üzüyor” [G-18].
… Pek çok insan yıllardır Facebook’u aktif olarak kullanıyor… Facebook’u, şu an kapatmak
üzereyim. Faceyi 6-7 yıldır nadiren kullanıyorum. Galiba instagram iletişim ve sosyal ağla olan
ihtiyacım için yeterli oluyor. Facebook kısaca demode olmaya başladı. Facebook out,
Instagram in”[G-5].
“Youtube bence kara delik. Girdiğin ve çıktığın nokta aynı olmayan bir uçsuzluk bende. Şuna
da bakayım, şunu da izleyim derken bazen abartmıyorum 5 saat deliksiz Youtube’de vakit
geçiriyorum…” [G-2].
“İnstagram’ın keşfet kısmı özellikle derya deniz gibi. Girip çıkamıyorsunuz…” [G-14].
Görüşmelerde sosyal ağların kadınların gündelik yaşamlarının bir parçası olduğu görülmektedir.
Whatssap, samimiyet alanı olarak görülürken İnstagram’ın hızla kullanımıyla birlikte Facebook,
demode olarak görülmektedir. Buna ek olarak sosyal ağların hareketli alanlarından biri olan
YouTube için kara delik yorumu yapılmaktadır. Bir başka görüşmecimiz ise İnstagram’ın keşfet
kısmını derya deniz olarak tanımlayarak sosyal ağların sınırsız ulaşıma imkân tanıyan, zamanı
fazlaca dolduran tarafını vurgulamaktadır.
5.4 Geçmişin Hatırası: Nostalji Önemlidir
Muhafazakârlığın ana temalarından olan geçmiş ve gelenek birbiriyle yakın ilişkilidir. Bu durum
geçmişi hatırlatıp, geleceği, gelenek çerçevesinden değerlendirmeyi beraberinde getirmektedir.
Geçmiş denince ise akla hatıra, hatıraların canlandırdığı nostalji gelmektedir. Nostalji ise modern
pratiklerde de kendini göstermektedir. Bir katılımcı geçmişin önemini şöyle ifade etmektedir:

27 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

“Benim için nostalji hayatımın olmazsa olmazlarımdan, bir nevi beni tanımlayan sıfatta
diyebiliriz. Nostaljinin içinde geçmiş, gelenek, yaşanan an ve gelecek vardır. Şimdilerde benim
bahsettiğim şeyi tanımlamak için “Retro” ve “Vintage” tabirleri kullanılıyor. Yani şimdilerde
yükselen trend. Geçmişin izlerini devam ettirmek çok hoşuma gidiyor. Mesela, geçen ay
nişanım oldu. Nişanım için sıradan bir abiye tercih etmek istemedim. İnternette dolanırken
karşıma Seçil Store’nin internet sayfasında nişanımda tercih ettiğim kıyafetim çıktı, 500
liradan 200 liraya düşen makul fiyat seçeneğiyle beni cezbetti. Hemen almak istedim. Elbise
görünüm olarak 80’li yılların havasını yansıtıyordu. Sonra onu dantel eldiven ve başörtüm
üzerine taktığım küçük aksesuar şapkanla tamamlamak istedim. Sonuç olarak ortaya
kişiliğimi yansıtan ve beni mutlu eden bir görüntü çıktı” [G-4].
Görüşmeci G-4’ün cevaplarına yakın bir tuttum sergileyen G-14 , eskiyi hatırlatan Retro parçaların
muhafazakârlıkla ilişkisi üzerinde durmaktadır:
“Bu aralar bazı sayfalarda Retro tarz parçalar görüyorum. Zaten modada sıklıkla eskiyi
hatırlatan parçalar kullanıyor. Bence bu da bir muhafazakârlık göstergesi. Eskiden
kopulmadan yeni hale getiriyoruz” [G-14].
Geçmişin izlerini kullandığı eşyalarda ve tüketim tercihlerinde görmek isteyen bazı görüşmeciler
muhafazakârlığın günümüzdeki anlamına yakın bir alışkanlık sergilemektedir. Nostaljinin modern
karşılığı olarak kullanılabilecek Retro ve Vintage kavramlarına dikkat çekmeden geçmek eksik
olmaktadır. Retro ve Vintage geçmişten gelen yahut geçmiştekilere benzeyen anlamında kullanıldığı
için, bu tarz seçilen parçaları modern argümanlarla kullanmak, “muhafazakâr alışkanlıklar”
arasında değerlendirilebilmektedir. Buradan hareketle muhafazakâr kadınların tercihleri üzerinde
durduğumuz bu noktada mesele tüketim pratiklerine gelmektedir.
5. 5 Tüketim Pratikleri: Tesettür ve Şıklık Bir Arada
Tüketim kültürü içinde filizlenen gündelik hayatın kendine has rutinleri bireylere hayat tarzı da
belirlemektedir. Bu noktada Featherstone (2005:140) hayat tarzını; “bir kimsenin bedeni, giysileri,
konuşması, boş zamanı kullanması, yiyecek ve içecek tercihleri, ev, otomobil, tatil seçimleri vb.
mülk sahibi/ tüketicinin beğeni ve üslup duygusunun bireyselliğinin işaretleri” olarak
tanımlamaktadır.
Günlük rutinleri ve alışkanlıkları şekillenmesinde önemli etkenlerden biri olan alışveriş tercihleri
tüketim pratiklerini belirlemektedir. Tüketimin en hareketli hali olan alışveriş yapma, kadınların
kendilerine dair yaptıkları bir eylem olarak görülmekle birlikte mutlulukla ilişkisi bağlamında
değerlendirilebilmektedir.
“Alışveriş yapmak, bana kendimi özel hissettiriyor. Aslında aşırı alışveriş yapmam. Ama
yaptığım zamanlarda ise kendime zaman ayırmış hissine kapılırım ve mutlu olurum. Evet, insan
para harcadıkça mutlu olmaması gerekmektedir. Ama kendi kazandığım parayı harcamanın ise
lezzetini de kendime harcama yaparak yaşamak galiba hoşuma gidiyor” [G-16].
“Modacı olduğum için özellikle şimdilerde fazlaca revaçta olan fuarları takip ediyorum.
Fuarlardaki katılımcılar genellikle kalburüstü diyebileceğimiz sınıftan oluyor. Para var ise
insanlar onu bir şekilde harcamadan duramıyor. Ürünlerin fiyatları da gelen müşterilerin
bütçeleri ile doğru orantılı oluyor, yani fiyatları yüksek. Ama şimdi bir de instagram butikleri
var. Onların katıldığı fuarlar ise daha orta halli insanlara hitap ediyor. Her halükârda
insanlarda para varsa, huzur da geliyor. Çünkü insan harcadıkça bazen mutlu olabiliyor” [G-5].
Para harcamanın mutlulukla ilişkisi olduğu üzerinde duran kadınlar, bu anlamda alışverişlerinde
mağazaları tercih edebildikleri gibi günümüzde internet alışverişini de çok daha pratik
bulmaktadır. Tercih edilen internet site isimlerinin İslami kesimin duygularına hitap edilecek
şekilde dizayn edildiği de görülmektedir. Suhneva, Modanisa, Sefamerve, Tekbir, Hijab, Setrms, E-
tesettür, Bone Sera, Touche, Sefa Merve, Esra Keskin (Heqa), Hoopstore, Muallime Design, Allday,
Lamelif, Seçil Store, Tuğba. Bununla birlikte Lcwaikiki, Defacto, Koton, H&M, Twist, Mango gibi
sadece tesettüre yönelik olmayıp, farklı yaş ve cinsiyetlere, belirli bir kimliğe atfedilmeyen
mağazalar muhafazakâr kadınların takip ettikleri alışveriş mekânlarındandır. Ayakkabı

Sosyolojik Bağlam® 28
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

tercihlerinde ise, Flo, Adidas, Nike, Reebook, Puma gibi marka isimleri tercih edilmektedir. Çanta
için, Matmazel, Elle, İnci gibi markalar tercih edilirken, Eşarp ve şallar için de Armanda, İpekyolu,
Silk Home, Armine, Vakko, Levidor gibi markalar sıralanmaktadır. Bunun yanında görüşmeciler
alışveriş tercihleri üzerine konuşurken sıklıkla estetik vurgusu yaparak şık ve tesettürü bir arada
tercih ettiklerini ifade etmişlerdir.
“Tesettürlü olduğunda İslam’ı hatırlatan kişi sen oluyorsun. Hiç üzerine başına dikkat
etmezsen çoğu insanı bundan uzaklaştıra da biliyorsun. O yüzden güzel ve şık olmak
gerektiğini düşünüyorum. Çünkü insanlar buna özenebiliyor”. [G-3]
Bana göre, vücut hatlarını belli etmeyen ölçülerde giyildiğinde hem şık hem tesettürlü
olunması mümkün. Ben tasarımlarımda çizdiğim tuniklerin boylarını 120 boy yapıyorum. Diz
altında olmasını tercih ediyorum. Eğer tunik diz boylarındaysa, pantolonu geniş ve bol paçalı
yapıyorum. Benim ürünlerimde daha salaş bir görünüm ortaya çıkıyor. Salaş görünümü
müşteriler hem daha şık hem de vücut hatlarını belli etmediği için daha çok tercih ediyor.
Müşterilerin taleplerine göre firmamız şekilleniyoruz. Ben kendi kıyafet tercihlerimde
asimetrik kesim ve diz altı tunikler tercih ediyorum. Basic giyinmeyi seviyorum. Rahat ve
günlük görünüme sahip kıyafetlerde bir parça ışıltı ekleyerek şıklığı yakalamayı seviyorum.
Çok renkli kıyafetleri tercih etmiyorum. Cafcaflı renklerin elit durduğunu düşünmüyorum.
Daha sade ve açık renkleri kendi giyimimde tercih ettiğim gibi, bu ayrıntıyı çizimlerimde de
dikkat ediyorum. Toprak, gri ve krem tonları tercihlerim arasında. [G-5]
Tesettür ve şıklığı bir arada tercih etmenin olabilirliğini vurgulayan görüşmecilerin bu tavrı,
görüşmelerde genel olarak üzerinde durdukları katı bir belirleyiciliği aşma haline karşılık
gelmektedir. Görüşmecilerin benimsediği bu üslup güzellik ve makyaj yorumlarında da kendini
hissettirmiştir.
5. 6 Güzellik Mottosu: “Yokmuş Gibi Duran Makyaj ”
Kadınlar üzerine konuşmak ve düşünmek kadınların moda ve güzellik algılarının da merak
edilmesini beraberinde getirmektedir. Muhafazakâr olarak tanımlanmaya uygun kadınların ise
moda ile olan ilişkisi, güzellik adına yapıp ettikleri gündelik yaşam pratiklerinin bir parçasını
oluşturmaktadır. Bir katılımcı modaya ilişkin görüşlerini söyle ifade etmektedir:
Bence, özellikle çalışan kadınların görünümlerine daha çok dikkat etmesi gerekiyor.
Öğretmensen öğrencilerin seni örnek alıyor, hemşireysen diğer çalışanlar. Tabi, kıyafet
konusunda tesettür ölçütlerini gözden kaçırmamak gerekiyor [G-13].
Debord’a göre (2018: 38) günümüzde üretilen pek çok nesnenin süsü, bu süsle beraber sayıları
giderek artan imaj nesneleri biçimlendiren iktisadi sektörün esas üretimi; gösteridir.
Göstergebilimin hazzına tüketimle varılmaktadır. Tüketim ise, genele hitap eden tavrıyla insanların
birbirine benzemesine olanak sağlar. Görünümün önemli olduğu üzerinde duran görüşmeciler bu
hususta özenli olunması gerektiğini düşünmektedirler. Görünümle alakalı bir boyut
düşünüldüğünde akla gelen unsurlardan biri makyajdır. Bir görüşmeci makyaja ilişkin tutumunu
şöyle ifade etmektedir:
Ben yeni kapandım. Açıkken makyaj yapıyordum. Farklı görünmek, herkes gibi olmamak gibi
bir tarafım var. Makyaj, yaptığım zamanlarda aşırı yapmam. Aslında itiraf etmem gerekirse,
makyaj insanları birbirine benzeştiriyor. Ama benimki bir alışkanlık. Özellikle de göz makyajı
vazgeçemediğim bir durum. Özellikle gözümde makyaj olmadığı zaman arkadaşlarım hasta
falan olduğumu düşünüyor. Hasta gibi, solgun duruyor yüzüm. Makyajla canlılık katıyorum [G-
10].
Makyajı alışkanlık olarak değerlendiren görüşmecimiz aşırıya kaçmadan bu alışkanlığını
sürdürdüğünü ifade etmektedir. Ölçüye dikkat etmeleri gerektiklerine dikkat çeken görüşmeciler
bu noktada göz makyajını önemsediklerini ifade etmişlerdir. Görüşmecilerin makyaj tercihleri
değişmekle birlikte, makyaj hususunda hemfikir oldukları noktalardan biri, göz makyajını
önemsemeleri olmuştur. Özellikle makyajın 18-30 arasında daha fazla tercih edildiği görülmüştür.

29 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

Sanırım liseden bu yana gözlerimi boyarım. Alışmışım. Gözlerim boş gelir sürme çekmezsem.
Başka da bir şey yapmam. Aşırı bir makyaj yapmam. Hatta gözlerimi boyamaya o kadar çok
alışmışım ki, evde olduğum günlerde makyaj yapmadığım için, kendime değişik geliyorum.
Kalkıp, makyaj yaptığımı daha doğrusu göz makyajı yaptığımı biliyorum [G-6]
Youtube’da çok fazla makyaj videosuna dalıyorum. Rimel aşkına, Duygu Özaslan gibi sayfaları
takip ediyorum… Makyaj olmazsa olmazım değil ama makyaj olsa beni mutlu eder olmazsa da
öldürmez. Yokmuş gibi duran makyajı önemsiyorum. Makyaj, insanı otomatik olarak
güzelleştirdiği için iyi de hissettiriyor. Güzel hissetmek özgüveni de arttırıyor. Hasta
olduğumda ve yorgun olduğumda kusurları kapatmak istiyorum. Kişisel bakıma makyajdan
daha çok önem veriyorum. Makyaj malzemelerinden ziyade bütçemi yüz bakım ürünlerine
ayırıyorum. Yüz yıkama jeli, tonik, nemlendirici, maskeler. Kişisel bakım benim ihtiyacım. Bir
malzemeyi aldığımda diğerini de almayı istiyorum. Güzel görünmek benim için önemli [G-14].
“Yokmuş gibi duran makyaj” kavramına doğrudan dikkat çeken görüşmeci G-14, görüşmecilerin
makyaj konusundaki yorumlarını karşılayıcı bir ifade kullanmıştır. Görüşmeciler, bir yandan
güzellik için gerekli görülen makyajın diğer yandan ölçüyü kaçırmadan yapılması gerektiğini
vurgulamışlardır. Ne yardan ne serden vazgeçmemek mottosuna dayanan güzellik anlayışı
muhafazakâr yaşam pratiği geliştiren kadınların gündelik yaşamlarında genel olarak hissedilen bir
duruma karşılık gelmektedir.
5.7 Orta Halli Yaşam Tahayyülleri
Gündelik hayatın akışında var olan gerçeklik dünyası, meşru kalıplarla şekillenen hayatı
yansıtmaktadır. Bu meşrulaştırma sürecinde etkili olan yapı dindir. İbadet pratiklerinden dini
yaşam tarzlarına kadar tüm toplum ve birey özelinde meydana gelen dini pratikler, modern dünya
içerisinde rahatlıkla gündelik yaşama eklenmektedir. Daha çok özel alanın himayesinde olan dini
yaşantı, ibadet ve yaşam pratikleri boyutuyla kamusal alanda daha görünür olmaktadır (Avcı, 2012:
44-47). Bu bağlamda muhafazakârlığın dini pratik ve ritüellerle ilişkisinin görüşmecilerin bakış
açısından değerlendirilmesi gerekir. Dini pratik ve ritüeller bağlamında daha çok görüşmecilerin
örtünme hikâyeleri üzerinde durulmuştur.
Üniversite son sınıfta kendi kararımla kapandım. Ailem olumlu karşıladı. İlk başlarda
kıyafetlerimi tunik, pantolon ve tarz olan parçaları kombin oluşturarak kullanıyordum.
Üniversite bitip mezun olduktan sonra, arkadaş çevremin etkisi, okuduklarım ve en önemlisi
içimden gelen bir duyguyla feraceye geçtim. Özellikle annem, bu tarz kapanmana ne gerek var
“Gençsin, ilerde koyuda giyersin, uzunda. Şimdi aman kızım, hayatını yaşa” gibi ifadelerle beni
caydırmaya çalışıyordu. Ferace giyeli 2 yıl oldu. İlk başlarda ferace üzerine örtümü uzun
yapıyordum. Ama şimdilerde şalın rahatlığı ve pratikliğiyle şal kullanmaya başladım. Fakat
uzun eşarp taktığımdaki görüntüm içime daha çok siniyordu. Şimdi kendimi tam olarak
tesettürlü göremiyorum. [G-13]
Benim ailem muhafazakâr bir aile… Aldığım örtünme kararının pişmanlığını hiçbir zaman
yaşamadım, Elhamdülillah. Fakat kendimi çok eleştiriyorum. Zaten şimdi modern kapalıyız.
Hakkını veremiyoruz kapanmanın. Ben “orta tesettürlüyüm” diyorum kendime. Tamamen
tesettürlü ve takva sahibi değilim. Tabi şimdilerde çok fazla görmeye alıştığımız bonesiz,
iğnesiz örtü takan, bilek boy pantolon giyip, dar paça pantolon, kısa tunik giyen kapalılardan
değilim. Kendimi orta halli görüyorum. Olması gereken, en azından günümüzde renkli de olsa
pardesü giymemiz gerekiyor diye düşünüyorum. [G-6]
Görüşmeler de dikkat çekici unsurlardan biri de görüşmecilerin ezan vakitlerini hatırlatan Pro
Namaz Vakitleri programını kullanmaları olmuştur.
Gerçekten teknoloji hayatımızı kolaylaştırıyor. Daha önce konuştuğumuz gibi maalesef makyaj
videosu da izlemeye imkân tanıdığı gibi, hayatımızı kolaylaştıran tarafları da fazlasıyla
mevcut. Bazen okulun yoğunluğundan o kadar yoruluyor ve dalgın oluyorum ki, bu program
olmasa inanın bazen namaz kılmayı unutuyorum. Bu yüzden bu programı çok faydalı
buluyorum. Bu program da bize gösteriyor ki, aslında teknolojiyi Müslümanca kullanabilmek
fazlasıyla mümkün. [G-14]

Sosyolojik Bağlam® 30
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

Dini pratikleri uygulama noktasında (namaz, oruç gibi) konuşulduğunda görüşmeciler, kendilerini
bu pratikleri uygulama noktasında eksik hissettiklerini ifade etmişlerdir. Özellikle tesettür
konusunda konuşurken kendilerini eleştiren görüşmecilerimiz tesettüre tam anlamıyla riayet
edemediklerini ifade etmişlerdir. Tesettür hususunda ise “tam olarak tesettürlü değiliz, orta
tesettürlüyüz” şeklindeki ifadeleri de görüşmecilerin tesettür yorumlarında da katı bir belirleyicilik
içerisine giremediklerini göstermektedir. Yine görüşmecilerin kendilerini doğrudan dindar olarak
değerlendirmedikleri görülmüştür. Bu tavır alışlar ise görüşmecilerin kendilerine orta halli bir
yaşam tasavvur ettiklerini de göstermektedir. Bu tavrın gündelik yaşam pratiklerine sinmesi ise
kaçınılmaz bir gerçektir.
6 Sonuç
Muhafazakâr kadının dünyasını irdeleyen bu çalışma, “muhafazakâr kadın” ve “gündelik yaşam”
ilişkisini anlamaya dayanmaktadır. “Muhafazakâr kadın” olarak nitelendirilen kadınların;
muhafazakârlık algıları, kendilerini muhafazakâr kodlarla tanımlayıp tanımlayamadıkları gibi
sorular gündelik yaşam pratikleri üzerinden cevaplandırılmaya çalışılmaktadır.
Sahadaki görüşmeler ve gözlemlerle şekillenen bu çalışmada muhafazakârlık kavramının
görüşmecilerin zihinlerindeki tanımlara göre konumlandırıldığı tespit edilmiştir. Muhafazakâr
kimliğe aidiyetleri sorulduğunda, görüşmecilerin kendilerini doğrudan muhafazakâr olarak
tanımlayamadıkları görülmüştür. Görüşmelerin ilerleyen noktasında ise görüşmecilerin
muhafazakârlığı zihinlerinde kendilerine uygun bir hale getirerek tanımlamaları kendilerini de
muhafazakâr kimliğin anlamsal öğelerine yaklaştırmaktadır. Muhafazakâr olmanın dindar ya da
statükocu olmadığını vurgulayan görüşmeciler, muhafazakârlığı modern yaşama pratiği ile birlikte
değerlendirmektedir. Bununla birlikte görüşmecilerin kendilerini doğrudan dindar olarak
değerlendirmedikleri de görülmüş, görüşmeciler günlük yaşamlarındaki telaşlar içinde belli dini
pratiklere (namaz, oruç) bağlı kaldıklarını ifade etmişlerdir. Tesettür hususunda ise “tam olarak
tesettürlü değiliz, orta tesettürlüyüz” şeklindeki ifadeleri de görüşmecilerin, doğrudan bir kimlik, bir
görüş, yaşam pratiği hususunda değerlendirilmemek istediklerini gösteren bir başka boyuttur.
Kimliksel olarak doğrudan tanımlanmanın sınırlandırıcı doğasını aşmak gerektiğini vurgulayan
görüşmeciler, bu anlamda ortalama olarak gördükleri “herkes gibi” yaşamayı vurgulamaktadır.
Herkes gibi yaşama tutumu ise “Benim diğer insanlardan neyim eksik” düşüncesinin oluşmasını da
beraberinde getirmektedir. Bu düşünceden hareket etmek ise zaman içinde yapılan pek çok rutine
sirayet ederek gündelik yaşam pratiklerini de etkilemektedir. Bu etkilenme alışverişteki pratiklere
de yansıyarak hem şık hem tesettürlü olmaya uygun parçaların tercih edilmesine olanak
sağlamaktadır. Bununla birlikte görüşmecilerin makyaj konusunda yaptıkları “yokmuş gibi duran
makyaj” yorumu da bu minvalde değerlendirilmeye uygundur.
20 kişi ile yapılan görüşmelerde 2 kişi hariç diğerlerinin çalışan kadın olması görüşmecilerin
çalışma hayatını talep ettiklerini göstermektedir. Bununla birlikte ev kadını olan 2 görüşmeci,
gününüz şartlarını baz alarak kadının çalışma hayatında olması gerektiğini vurgulamışlardır.
Sadece ev işleri ile ilgilenmenin topluma faydalı işler yapmayla eş değer olmadığı üzerinde duran
görüşmeciler, evi bir kenara bırakmadan çalışan kadın modelini örnek almaktadır. Bununla birlikte
çalışan kadın olmanın kendi içinde zorlukları olduğuna değinen bazı görüşmeciler ise konuyu
kadınlar için bazı mesleklerin daha uygun olabileceği noktasına çekmiştir. Bu doğrultuda
görüşmeciler; Kuran Kursu hocalığı, sağlık ve eğitim sektörü mesleklerinin kadınlar için daha uygun
olduğunu ifade etmişlerdir.
Saha araştırmasında gündelik yaşam pratikleri farklı bağlamlarda ele alınsa da cevaplar bazı ortak
tutum ve durumlarda birleşmiştir. Görüşmecilerin alışveriş tercihleri, güzellik tutumları, dini pratik
ve ritüelleri uygulama, çalışma durumları, boş zaman değerlendirmeleri, tesettür konusuna
bakışları; orta yolu benimseyerek yaşamak isteyen bir profil çizmektedir. Bir yandan günümüz
toplum şartlarının sunduğu bir yaşam pratiği diğer yandan kendilerinin olmak istediği kişiyi
harmanlayarak orta yolu bulmaya çalışmak ise görüşmecilerin genel olarak takındığı hale karşılık

31 Sosyolojik Bağlam®
 Fatma TUNÇTAN – Muhafazakâr Kadının Gündelik Yaşam Pratikleri Üzerine Nitel Bir Araştırma 2021, 2 (2) 18-33

gelmektedir. Sonuç olarak, görüşmeler de orta yolu bulmaya yönelik tutum “orta halli” yaşama
tahayyülüne işaret etmektedir. Zihinlerindeki uygun olanı benimseme hali, yaşam pratiklerinde
“orta halli” birey olarak ifade edilmeye imkân tanımaktadır. Kendilerince belirledikleri uygun
olanın yapılması gerektiği anlayışı hemen hemen tüm eylemlerinde kendini hissettirmektedir. Şık
olurken tesettürü elden bırakmama, makyaj yaparken aşırıya kaçmama, dindar olarak
tanımlamaktan kaçınma, çalışan kadın olma isteği ama uygun mesleği tercih etme gibi durumları
uygun olan standartlara yaklaşma fikrinden kaynaklanmaktadır. Hem modern hem muhafazakâr
yaşam pratiklerini içselleştirmedeki orta yolu bulmaya yönelik gayret, görüşmecilerin gündelik
deneyimlerinde takındığı genel tavrı göstermektedir.
Muhafazakârlığın katı bir amentüsü olmamasına rağmen kavramın süreklilik arz eden düzen ve
geleneklere bağlılık ilkesi toplumsal değişmelerin hızıyla birlikte değişim geçirmektedir. Modern
yaşama pratiğinin de aşıldığı günümüz şartlarında muhafazakârlık gibi kavramların kimliksel
belirleyiciliğinin kırılganlaştığını söylemek yerinde olmaktadır. Yaşanılan zamanın ruhunun
geçicilik ve esnekleşme olması kimliklerin belirleyiciliğini de esnek hale getirmiştir. Bu sebeple
görüşmecilerin kendilerini doğrudan muhafazakâr olarak tanımlayamamaları şaşırtıcı
gelmemektedir. Bununla birlikte doğrudan tanımlamaktan kaçınma, tamamen kimliksel öğelerden
uzaklaşıldığı anlamına da gelmemelidir. Postmodern durumun mottolarından olan –hem, hem de –
anlayışının, çalışma da hem modern hem muhafazakâr yaşam pratiği geliştirmek isteyen
görüşmecilerin tutumlarıyla uyuştuğu görülmektedir.

Hakem Değerlendirmesi: Dış̧ bağımsız.
Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.
Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.


Kaynakça/ References
Acar, M. ve Demir, Ö. (2005). Sosyal bilimler sözlüğü. Ankara: Adres Yayınları.
Akkaş, H. H. (2003). Muhafazakâr siyasi düşünce kavramı üzerine. AKÜ Yayınları, Sosyal Bilimler
Dergisi, 5 (2).
Avcı, Ö. (2012). İki dünya arasında- İstanbul’da dindar üniversite gençliği. İstanbul: İletişim
Yayınları.
Aydın, M. (2013). Güncel kültürde temel kavramlar. İstanbul: Açılım Kitap.
Bora, T. (2014). Türk sağının üç hali (Milliyetçilik, muhafazakarlık, İslamcılık). İstanbul: Birikim
Yayınları.
Çapçıoğlu, İ. (2016). Tanzimat’tan günümüze muhafazakâr kadın algısındaki değişimler. Dini
Araştırmalar Sayısı Kadın Özel Sayısı, 271-291.
Dikeçligil, B. (2017). Ontolojiyi hatırlamak- Sosyolojide yöntem sorunu-. Konya: Çizgi Kitabevi.
Erdoğan, M. (2004). Muhafazakarlık: Ana temalar. Muhafazakarlık, Liberal düşünce Dergisi, (34), 5-
9.

Sosyolojik Bağlam® 32
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 18-33

Featherstone, M. (2005). Postmodernizm ve tüketim kültürü (M. Küçük, Çev.). İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Gasset, O. y, (2017). İnsan ve herkes (N. G. Işık, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Göle, N. (2016). Modern mahrem, medeniyet ve örtünme. İstanbul: Metis Yayınları.
URL 1: Erişim adresi: https://www.muhafazakar.com/blog/muhafazakarligin-10-prensibi_8499a3
(Erişim Tarihi: 01.06.2021).
Lefebvre, H. (1998). Modern dünyada gündelik hayat (I. Gürbüz, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Meriç, N. (2000). Osmanlı’da gündelik hayatın değişimi. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Mollaer, F. (2014). Muhafazakarlığın iki yüzü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Oekeshott, M. (2004). Muhafazakâr Olmak Üzerine (İ. Seyrek, Çev.). Muhafazakar Düşünce Dergisi,
(1), 58- 78.

33 Sosyolojik Bağlam®
 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 34-54
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.3

Araştırma Makalesi w Research Article

Tersine Göçler ve Geri Dönüşler:

Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenlerin Sosyolojik Özellikleri
Reverse Migrations and Returns:
Sociological Qualities of Migrants from Germany to Iğdır

Ümmü BULUT KESKİN*

0000-0002-6691-2542

MAKALE BİLGİSİ ÖZ
Her göç dalgasının karşıt bir göç dalgası ile sonuçlanma ihtimalinin olduğu, içinde bulunduğumuz
göçler çağında, tersine göç olgusunu sosyolojik temelde ele almak elzemdir. Yabancı literatürde,
1880’lerde sadece fikir olarak öne sürülen, 1970’li yıllarda tartışılmaya başlanan tersine göç
Başvuru: 30. 06. 2021 bugün çok farklı boyutlara ulaşmıştır. Yerli literatürde tersine göç konusunda sosyolojik
Düzeltme Talebi: 12. 07. 2021 çalışmalar 1970’li yıllarda başlamıştır. Bu çalışmaların sayısında ancak 2000’li yıllarda artış
Son Düzeltme: 26. 07. 2021 yaşanmıştır. Tersine göçün her göç türünde yaşanma olasılığı olmakla birlikte her tersine göç
Kabul: 29. 07. 2021 kendine özgü dinamikleri ekseninde gerçekleşmektedir. Bu çalışmada Almanya’dan Iğdır’a geri
Online Yayım: 15. 08. 2021
dönüş yapanların göç süreçleri ve geri dönüşlerinin altında yatan dinamikler anlaşılmaya ve
açıklanmaya çalışılmıştır. Iğdır’daki tersine göç süreci ve bu sürecin altında yatan dinamiklerin
Anahtar Kelimeler: sosyolojik çerçevede değerlendirildiği söz konusu çalışma alan araştırmasına dayanmaktadır.
Iğdır’da yürütülen bu çalışmada nitel araştırma deseni benimsenmiştir. Almanya’dan Iğdır’a kesin
Sosyoloji
dönüş yapan kişilere yarı yapılandırılmış mülakat tekniği uygulanmıştır. Göçmenlerin tersine göç
Tersine Göç
deneyimlerinden yola çıkılarak dış göçte tersine göç süreci ve tersine göçün altında yatan
Dış Göç
Iğdır
dinamikler irdelenmiştir. Haziran ve Mayıs 2021 aylarında yapılan görüşmeler sonucunda elde
Almanya edilen veriler deşifre edilerek kategoriler oluşturulmuştur. Bu kategorilere bağlı olarak
yorumlamalar, analizler yapılmış ve Almanya’dan Iğdır’a geri dönüş süreci ve bu sürecin altında
yatan temel dinamikler değerlendirilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre ilk göçten (dış göç) önce
geri dönüşe ilişkin niyetler ve kararlar; göç sonrası gidilen ülkede uyumsuzluk, dışlanma,
ayrımcılık gibi sorunlar; göçmenlerin geldikleri yerlerle bağlarının devam etmesi, yatırımlarını
anavatanlarına yapmaları Almanya'dan Iğdır'a yerleşen göçmenlerin geri dönüşlerinde etkili
olmuştur.

ARTICLE INFO A B S T R A C T
In the current age of migrations in which each wave of migration is likely to result in an opposite
wave of migration, it is essential to consider the phenomenon of reverse migration on a
Submitted: 30. 06. 2021 sociological basis. In foreign literature, reverse migration, which was put forward only as an idea
Revision Requested: 12. 07. 2021 in the 1880s and began to be discussed in the 1970s, has reached very different dimensions today.
Final Revision Received: 26. 07. 2021 There are sociological studies on migration starting in the 1970s, although an increase is observed
Accepted: 29. 07. 2021
in these studies in the 2000s. Migration is likely to occur through every type of migration, but it
Published Online: 15. 08. 2021
takes place on the axis of its dynamics. This study tried to understand and explain migration
processes and dynamics underlying those who returned from Germany to Igdir. The type of
Keywords:
external migration observed in Igdir is considered reverse migration. Hence, dynamics underlying
Sociology
this migration process are evaluated in a sociological framework. The study is based on field
Reverse Migration research. Conducted in Igdir, a qualitative research pattern characterized by semi-structured
International Migration interviews was applied to people who made a final return. Based on the experiences of those who
Iğdır exemplified reverse migration, the process of reverse migration was examined. The data obtained
Germany from the interviews held through June and May 2021 were deciphered, and categories were
created. Depending on these categories, interpretations and analyses were made. The fundamental
dynamics underlying this process were evaluated. The results obtained shed light on their first
migration (external migration) habits, their intentions, and decisions regarding their return, the
problems they encountered, including incompatibility, exclusion, discrimination in the country of
destination after migration, and immigrants' ties with their homeland including their investments.

*Yazar İletişim/ Corresponding Author: Ümmü Bulut Keskin (Dr. Öğr. Üyesi), Iğdır Üniversitesi, Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu, Acil Yardım ve

Afet Yönetimi Bölümü, Iğdır, Türkiye ummu.keskin@igdir.edu.tr

Kaynak Gösterimi/ Citing This Article: Bulut-Keskin, Ü. (2021). Tersine göçler ve geri dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a yerleşenler üzerine sosyolojik
bir araştırma. Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2 (2), 34-54. Doi:10.52108/2757-5942.2.2.3

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

1 Giriş
Toplum yaşamında, daha iyi yaşam şartlarına ulaşmak adına -bireysel ya da topluluklar- halinde
yaşanan göçlerin tarihi çok eskidir. Ancak insan gücünün bir kaynak olarak kullanımına bağlı olarak
yoğun göç dalgaları, dünya üzerinde sınırların da ortaya çıktığı modernleşme sürecine dayandırılır.
Bu bağlamda modern toplumda sanayileşme, kırdan kentlere yaşanan yoğun göçler ve kentleşme
yaşanmaktadır. Modern toplumla iç göçler olağanlaşsa da ulus devletlerin sınır politikaları
sayesinde ulusaşırı göçler aynı oranda olağandışı görülmüştür. Yine de ulusaşırı göçlerin dünyada
pek çok örneğine rastlanılmaktadır. Bunlardan bir tanesi, Türkiye’den Almanya’ya yaşanan
ulusaşırı göçtür.
İkinci Dünya Savaşı sonrası süreçte Almanya’nın toparlanmaya dair girişimleri kapsamında
Türkiye’den Almanya’ya doğru ulusaşırı göç dalgası 1961 yılında başlamıştır. O tarihten günümüze
Almanya en popüler durak olarak Türkiye’den ulusaşırı göç akımı çeşitli yollarla devam etmektedir.
Başlangıçta geçici bir olgu olarak düşünülen ve göçmenlerin geri döneceği şekilde tasarlanan bir
anlaşmaya dayanan bu göçte işler planlandığı gibi gitmemiştir. Türkiye’den gidenlerin kalıcı olması
ve entegrasyonu geri dönüşe yönelik teşvik edici politikalar, vatandaşlık gibi konuları gündeme
getirmiştir. Uygulanan politikaların etkisiyle birlikte Türkiye kaynaklı göçmenlerin Alman
toplumunun bir parçası olmaya başlamıştır. Yine de Almanya’da yaşayan kimi Türkiye kökenli
ailelerde tersine göç yaşanmaktadır.
Tersine göç belli motivasyonlarla, geçici çalışma anlaşmalarıyla giden tüm işçilerin yaşayacağı bir
süreç olarak düşünülmüştür. Tersine göçü teşvik edici onca politikalara rağmen bütünün küçük bir
kısmında bu süreç yaşanmıştır. Tersine göç süreci ve bu sürecin temel motivasyonlarının
anlaşılması önemlidir.
Almanya’dan Iğdır’a göç edenler üzerine yapılan bu çalışmada temel amaç Iğdır’da yaşanan tersine
göç olgusunu ve bu olgunun altında yatan temel dinamikleri araştırmaktır. Iğdır’daki toplumsal ve
etnik yapı diğer illerden farklıdır. Bu farklılığa bağlı olarak tersine göç olgusu ve altında yatan
dinamikler de farklılaşmaktadır. Literatürde Iğdır’daki tersine göç olgusu üzerine çalışmanın
olmaması, tersine göç olgusunun nedenlerinden çok sonuçlarına odaklanılması, tersine göç
literatürüne katkı sağlama isteği bu çalışmanın ortaya çıkmasında etkili olmuştur.
Bu araştırmada göçmenlerin ve ailelerinin yaşam deneyimlerinden yola çıkılarak dış göçte tersine
göç olgusu ve bu olgunun altında yatan dinamikler “dış göç öncesi durum, göç hareketi, göç edilen
yerdeki durum, tersine göç hareketi, tersine göç edilen yerdeki durum” temaları (süreçleri)
ekseninde değerlendirilmiştir. Almanya’dan Iğdır’a göç edenlerin göç süreçlerinin her bir
aşamasında geri dönüşe ilişkin ipuçlarına bakılmıştır. Mesela göç öncesinde göçmenlerin geri dönüş
niyetleri, hedefleri Almanya’da karşılaştıkları ayrımcılık, dışlanma ve uyumsuzluk gibi etkenler
üzerinden tersine göç süreci üzerinde etkili olabilmektedir.
Nitel araştırma desenine bağlı kalınarak yürütülen bu çalışma saha araştırmasına dayanmakta ve
keşfedici (incelemeci) araştırma niteliğindedir. Burada verilerin toplanmasında nitel araştırma
tekniklerinden yarı yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılmıştır. Görüşme neticesinde toplanan
veriler deşifre edilmiş ve beş temel kategori (dış göç öncesi durum, göç hareketi, göç edilen yerdeki
durum, tersine göç hareketi, tersine göç edilen yerdeki durum) oluşturulmuştur. Bu temel
kategorilere bağlı olarak alt kategoriler oluşturulmuş ve elde edilen veriler yorumlanmıştır.
Çalışmada Almanya’dan Iğdır’a olan geri dönüşler üzerinden tersine göç olgusu analiz edilmiş ve
tersine göçün altında yatan dinamikler araştırılmıştır. Almanya’dan Iğdır’a göç edenlerin geri
dönüşünde ilk göç (dış göç) süreci öncesinde geri dönüşe ilişkin niyetler, kararlar, dış göç
sonrasında varılan ülkedeki karşılaşılan uyumsuzluk, dışlanma, ayrımcılık gibi sorunlar
göçmenlerin geldikleri yerlerdeki bağlarının devam etmesi, yatırımlarını anavatanlarına yapmış
olmaları etkili olmuştur.

35 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

2 Tersine Göç Olgusu

2.1 Tersine Göç Olgusunun Kavramsal Arka Planı
Literatürde belli bir döneme kadar göç, tek yönlü bir süreç olarak ele alınmıştır ve eski dünyadan
ayrılanların asla geri dönmediği varsayılmıştır. Mesela Asya ve Avrupa’dan Kuzey Amerika’ya olan
göçlerin tek yönlü olduğu tezinden hareketle göç çalışmaları yapılmıştır. Ancak günümüzdeki
uluslararası göç, geçen yüzyılın göçünden farklıdır (Gmelch, 1980: 135).
Ravenstein 1985 yılında yazdığı “Laws Of Migration” adlı eserinde her ana göç dalgasının karşı bir
göç dalgası üreteceğini (1885: 199) ifade ederek tersine göç fikrinin ilk işaretlerini vermiştir. Çok
genel bir kavram olan tersine göç, İngilizce literatürde back migration (geri göç), countercurrent
(karşı akım), counterflow (karşı akış), re-emigration (yeniden göç), reflux migration (geri akış
göçü), remigration (yeniden göç), return flow (geri akış), return migration (dönüş göçü), return
movement (dönüş hareketi), second time migration (ikinci kez göç), repatriation (geri dönüş)
terimlerini kapsayacak şekilde kullanılmaktadır (Bovenkerk, 1974: 4). Ancak bu kullanımlar tersine
göç kavramının anlaşılması ve açıklanmasının önüne birtakım engeller koymaktadır. Bovenkek’in
tabiriyle bu kadar çok terimle karşılaşmak insanları kavram labirentine itmektedir. O, bu kavram
karmaşasından sıyrılmak için bir takım kavramsal ayrımlara gitmiştir. Bireylerin göç ettikten sonra
menşe ülkelerine (veya bölgelerine) ilk kez dönmelerini tersine göç; bireylerin ikinci bir varış
noktasına geçmesini geçici göç; bireylerin ilk kez döndükten sonra aynı yere tekrar göç ettiklerini
yeniden göç; bireylerin döndükten sonra yeni bir yere göç etmelerini ikinci kez göç; iki yer
arasındaki ileri geri hareketi, birden fazla dönüşün olduğu duruma sirkülasyon adını vermektedir
(Bovenkerk, 1974: 5).
Göç (emigration): A B
Dönüş göçü (return migration): A B
Geçici geçiş (transilient migration): A B C
Yeniden göç (re-emigration: A B

İkinci kez göç (second time emigration): A B

C
Sirkülasyon (etc. Circulation): A B

Göç kavramı ile yakından ilişkili olan tersine göç, göç olgusunun özel bir biçimi, göç sürecinin
devamı olarak da ele alınabilir. Göç, bireyin yaşadığı yerleşim biriminden başka bir yerleşim
birimine kalıcı ve uzun vadeli olarak yer değiştirmedir. Söz konusu yer değiştirme eylemi küresel
boyutta gerçekleşebildiği gibi aynı zamanda yerel ölçekte de gerçekleşebilmektedir (Castles ve
Miller, 2008: 30). Tersine göç hareketi de daha önce göç eyleminde bulunmuş olan bireyin başladığı
noktaya geri dönmesini ifade eder.
Tersine göç bir süreçtir Jean-Pierre Cassarino’ya göre süreç olarak tersine göç, geri dönüşe hazırlık
ve kesin dönüş süreçlerinden oluşmaktadır. Tersine göç sürecinin başlaması için öncelikle tersine
göç eylemini gerçekleştirecek bireyin geri dönmeyi istemesi gerekmektedir. Birey geri dönmek için
maddi, manevi kaynakları ve sosyal sermayesini bir araya getirerek geri dönüş hazırlığı yapar.
Ayrıca alıcı ve gönderen ülkeler arasında koşulları dengelemesi de sürecin bir parçasıdır (2008:
19). Ayrıca kesin dönüşten sonra bireyin yaşadığı uyum, bütünleşme, alışma gibi süreçler de tersine
göç sürecinin bir parçası olarak değerlendirilebilir.

Sosyolojik Bağlam® 36
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

Geri Dönüş Hazırlığı (Return preparedness)

Geri Dönmeye İsteklilik Geri Dönmeye Hazırlık Alıcı ve Gönderen

(Willingness To Return) (Readiness To Return) ülkelerdeki bağlam
(Context in receiving
and Sending countries)

Kaynak Seferberliği (Resource Mobilisation)

Sending countries)
Maddi Kaynaklar
Maddi Olmayan Sosyal Sermaye
(Tangible Resources) Kaynaklar (Intangible (Social Capital)
Resources)

Şekil 1: Geri Dönüş Sürecinin Hazırlık Aşaması (Cassarino, 2008: 19)

Tersine göçün altında yatan birtakım nedenler vardır. Bunlardan bir tanesi memleket ve aile özlemi
gibi duygusal sebeplerdir. Diğer bir neden geçim sıkıntısı, yoksulluk gibi durumlara bağlı olarak
ortaya çıkan ekonomik sebeplerdir. Tersine göçün altında yatan başka bir neden de rejim baskısı,
siyasi yapılanma gibi politik sebeplerdir. Sosyal sebepler kategorisinde ise sağlık, eğitim kurumları
ile alt yapı tesislerinin yetersizliği, yetersiz sosyal ilişkiler sayılabilir. Ayrıca göçle gelen bireyler göç
ettikleri yerde birtakım problemlerle karşılaşmakta ve psikolojik sorunlar yaşamaktadır. Bireyin
içinde bulunduğu durum da psikolojik sebepler kategorisinde değerlendirilebilir (Bulut Keskin,
2021: 29).
Literatürde tersine göç olgusu sadece bireylerin doğdukları ve büyüdükleri yerlere doğru olan
göçlerle sınırlandırılmamaktadır. Toplumsal yaşamda birey çeşitli nedenlerden ötürü kendi doğup
büyüdüğü ya da ailesinin doğup büyüdüğü yerleşim birimine dönmek yerine daha küçük, yaşam
kalitesi açısından daha elverişli yerlere doğru tersine göç etmektedirler (Gümüş, İlhan ve Gülersoy,
2013).
Tersine göç literatüründe bu olguya ilişkin çeşitli yaklaşımlar vardır. Bunlardan bir tanesi de
yapısalcı yaklaşımdır. Bu yaklaşım tersine göç sürecindeki göçmenleri üç kategoride
değerlendirmiştir. 1. Geri dönüş noktasında ısrar edenler: belli bir finansal amacı
gerçekleştirdikten sonra geri dönenlerdir. 2. Emeklilik için geri dönenler: Belli bir süre çalıştıktan
sonra emeklilik ile birlikte ülkelerine geri dönerler. 3. Yeni hedefleri oluştuğu için geri dönenler:
Kendi ülkelerinde yeni istihdam alanlarının oluşmuş olması, oradaki hizmetlerin geliştirilmiş
olması göçmen için önem arz etmektedir (Kepenek ve Uğuzman, 2018: 17). Burada değinilmesi
gereken diğer bir tersine göç yaklaşımı da “sosyal ağ” yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda temel olan
göçmenlerin kendi ülkeleri ile olan ilişkilerini her daim sıcak tutmalarıdır. Bu sıcak ilişkiler bireye
tersine göç sürecinde ve göçe karar verme sürecinde cesaret ve motivasyon sağlamaktadır
(Kepenek ve Uğuzman, 2018: 18).
2.2 İç Göç ve Dış Göçte Tesine Göç Süreci
Genel bir kavram olan tersine göçü, araştırma kapsamına bağlı olarak daha özel çerçevede
değerlendirmek gerekir. Bu nedenle göçler mesafe bakımından iç göç ve dış göç olarak iki
kategoride değerlendirilebilir. İç göç ülke içerisinde bir yerden farklı bir yere doğru yapılan yer
değiştirme hareketine, dış göç de ülke sınırlarını aşarak farklı yerleşim yerlerine doğru
gerçekleştirilen yer değiştirmeye verilen isimdir (Kaygalak, 2009: 12). İç göçler, kır veya köylerden
kentlere ya da büyük şehirlere doğru gerçekleşmektedir (Keleş, 2002: 72).
Dış göç bireyin kalıcı ya da belli bir süreliğine çalışmak veya yerleşmek gibi birtakım gayelerle ülke
sınırlarını aşarak gerçekleştirdiği nüfus hareketliliğidir (Üner, 1972: 72). Dış göç bazı kaynaklarda

37 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

uluslararası göç olarak da adlandırılmaktadır. Uluslararası göç, bireyin bir ülkeden diğer bir ülkeye
yaptığı yer değiştirme eylemidir. Burada ülkeden ayrılanlar ile kalanlar arasında bir bağ söz
konusudur. Ayrıca uluslararası göç diğer göç türlerinden farklı olarak çok-boyutludur. Ekonomik,
siyasi, kültürel ve demografik birçok süreci de içinde bulunduran büyük bir sistemdir (Faist,
2003:30).
İç göç ve dış göç kendilerine has olgulardır. Dış göç, iç göçe nazaran daha kompleks yapıdadır. Bu iki
göç türünün de kendine özgü tersine göç süreci vardır. Tersine göçün iç göçteki ve dış göçteki
dinamikleri birbirinden farklı olabilmektedir. Türkiye’de 1950’li yıllarla birlikte artan
sanayileşmeye bağlı bir biçimde köyden kente artış yaşanmıştır. 2000’li yıllarda bu göç hareketinin
yönü değişmiştir. Kentsel mekânlardan köylere doğru göç hareketliliği başlamıştır (Gümüş, İlhan ve
Gülersoy, 2013: 256). Dış göçte tersine göç sürecinde, bireyler göç ettikleri yerlerde amaçlarına
ulaştıktan sonra bir takım itici faktörlerin ortaya çıkmasıyla birlikte geldikleri yere geri
dönmelerini kapsayan bir süreçtir (Şahin- Kütük, 2016: 115). Tersine göç hareketinde bulunan
göçmenler iki yönlü ağlar kurarlar. Bu ağlar kendi vatanlarına döndüklerinde ortadan kalkmazlar.
Bu iki yönlü ağlar çok uçlu boyut kazanarak mal, bilgi, semboller hatta kültürel pratiklerin değişim
mekanizması işlevi görür (Faist, 2003: 31).
3 Araştırmanın Yöntemi
Tersine göç olgusu sosyolojik, antropolojik ve yönetimsel açıdan 1970’li yıllardan itibaren
tartışılmaya başlanmıştır. Konu ile ilgili olarak George Gmelch, yirminci yüzyılın başlarında
Amerika Birleşik Devletleri’ne gelen 4 milyon Avrupalı göçmenin anavatanlarına geri döndüğünü
ancak sosyal bilimciler tarafından fark edilmediğini ifade etmiştir. Mangalam tarafından 1968
yılında yayınlanan göç bibliyografyasında listelenen 2051 başlıktan sadece 10'u tersine göç
çalışmaları ile alakalıdır. Gmelch’e göre tersine göçün ihmal edilmesinde dünyanın birçok yerinde
gerçekleşen kitlelerin kırdan kente göç hareketlerini analitik çerçeveye oturtma isteği, mevcut
antropolojik saha çalışmalarının doğası, geri dönüş ve göç döngüsünün nicelleştirilmesinde
yaşanan zorluklar etkili olmuştur (Gmelch, 1980: 135).
Yabancı literatür kapsamında Scopus veritabanında taranan dergilerde yer alan tersine göç olgusu
ile ilgili çalışmalarda kullanılan kavramlar ve bu kavramlar arasındaki ilişkileri aşağıdaki şekilde
gösterilmiştir. Çalışmalarda transnasyonalizm (transyonalism), diaspora (diaspora), göç
(migration), geri dönüş (return), Türkiye (Turkey), Almanya (Germany), cinsiyet (gender)
kavramları sıkça kullanılmaktadır. Yerli kaynaklarda ise daha çok içgöç sürecinde tersine göç
konusu ele alınmıştır.

Sosyolojik Bağlam® 38

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

Şekil 2: Scopus Veritabanında Taranan Dergilerde Tersine Göç Konusunda Yapılan Çalışmaların
Kavram Haritası1
23.06.2021 tarihinde Yüksek Öğretim Ulusal Tez Merkezi tarandığında tersine göç konusunda
sosyal bilimler alanında yapılmış çalışmaların sayısı 13 adettir. Bu çalışmaların 11 tanesi 2018 yılı
sonrasında yapılmıştır. Bu çalışmaların ancak iki tanesi dış göçte tersine göç sürecini ele almıştır.
Dış göçle ilgili yapılan yerli çalışmalara bakıldığında genellikle göç edilen yere uyum ve bütünleşme
sorunları üzerine odaklanıldığı gözlemlenmiştir. Avrupa’da artan yabancı düşmanlığı ile birlikte
Türkiye’de tersine göç olgusunu yeniden gündeme gelmiştir.
Saha araştırmasına dayanan çalışmada temel hedef Almanya’dan Iğdır’a olan tersine göç olgusu ve
bu olgunun altında yatan dinamikleri araştırmaktır. Ayrıca Iğdır özelinde tersine göçün altında
yatan sosyolojik sebepleri araştırmak ve alandan elde edilen verilerle tersine göç literatürüne katkı
sağlamak araştırmanın diğer hedefleri arasında yer almaktadır.
Bu çalışma Iğdır’da gerçekleştirilmiştir. Araştırma alanı olarak Iğdır’ın seçilmesinin nedeni, burada
iç göç ve dış göçte tersine göç eğilimlerinin gözlemlenmesi ve buranın sosyolojik yapısının tersine
göçü teşvik eder nitelikte olmasıdır. Bu çalışmada aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır.
• Almanya’dan Iğdır’a geri dönüş süreci nasıl işlemektedir?
• Iğdır'daki etnik yapıya bağlı olarak aile bağlarının kuvvetli olması tersine göç sürecini nasıl
etkilemektedir?
• Göçmenlerin yurtdışında karşılaştıkları dışlanma, ayrımcılık gibi muameleler tersine göç
sürecini nasıl etkilemektedir?
• Dış göç öncesi belirlenen hedef ve kararlar tersine göç sürecinde nasıl bir etkisi
olmaktadır?

1 Bu haritalandırma VOSviewer programı aracılığıyla scopus veritabanındaki dergilerde yayınlanan makalelerin anahtar

kelimelerinden yararlanılarak oluşturulmuştur.

39 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

Tersine göç, en temelinde bireyin bir yerden önceki yerleşime doğru yaptığı bir yer değiştirme
hareketidir. Ancak bu hareketin altında yatan birçok dinamik yer almaktadır. Bu nedenden ötürü
tersine göç analizi yapabilmek için olayın başladığı yere yani ilk göç hareketine ve onun da öncesine
gitmek gerekmektedir. Tersine göç olgusunu anlamak ve açıklamak için şu süreçlerin her birinin
teker teker ele alınması gerekmektedir: (1) dış göç ya da iç göç öncesi durum, (2) göç hareketi (3)
göç edilen yerdeki durum, (4) tersine göç hareketi, (5) tersine göç edilen yerdeki durum. Tersine
göç edenlerin yeniden bütünleşmesinin ele alındığı “Reintegration Strategies Conceptualizing How
Return Migrants Reintegrate” adlı çalışmada Katie Kuschminder yaşam döngüsü yaklaşımı ile
benzer temalara odaklanmıştır. Bu temalar, (1) göçten önceki yaşam, (2) göç etme kararı, (3) göç
ülkesindeki yaşam, (4) geri dönme kararı, (5) geri dönüş deneyimi (6) yeniden entegrasyon
deneyimidir (Kuschminder, 2017: 11). Bu araştırmada göçmenlerin ve ailelerinin yaşam
deneyimlerinden yola çıkılarak dış göçte tersine göç olgusu ve bu olgunun altında yatan dinamikler
aşağıdaki temalar ekseninde araştırılmıştır: Dış göç öncesi durum, dış göç hareketi, göç edilen
yerdeki durum, tersine göç hareketi, tersine göç edilen yerdeki durum
Keşfedici (incelemeci) bir çalışma niteliğinde olan bu çalışma nitel araştırma desenine bağlı
kalınarak yürütülmüştür. Burada keşfedici araştırmanın temel niteliklerinden biri olan nitel yöntem
kullanılmıştır (Neuman, 2016: 51-52). Nitel araştırma ve nitel sorular şemsiye bir terimdir nitel
araştırma süreci çok farklı biçimlerde kurgulanmaktadır (Merriam, 2013: 21). Söz konusu
araştırmada veri toplama tekniklerinden yarı yapılandırılmış mülakat tekniği kullanılmıştır.
Mülakat tekniği yapılandırılmış, yapılandırılmamış ve yarı-yapılandırılmış olmak üzere üç
kategoriye ayrılır. Yapılandırılmış görüşmede araştırma soruları mülakat başlamadan
belirlenmektedir ve bu sorular görüşme boyunca değiştirilmezler. Yapılandırılmamış görüşmede
araştırma sorularından ziyade araştırma odağındaki bir konu üzerinden yola çıkılarak karşılıklı
etkileşim ve diyalog oluşur (Glesne, 2015: 141). Yapılandırılmış görüşmeler anketin sözel formuna
benzemektedir. Önceden belirlenmiş sorular değiştirilmeksizin sorulur, sorularda esneme yoktur.
Yapılandırılmamış görüşmelerde bir konu vardır, görüşme soruları esnek yapıdadır. Yarı
yapılandırılmış görüşmeler ise hem önceden belirlenmiş sorulardan oluşur hem de görüşme
esnasında görüşmenin akışına göre yeni sorular eklenebilir, gerek yapılandırılmış gerekse
yapılandırılmamış görüşmenin karışımı şeklindedir (Merriam, 2013: 87). Araştırmada yarı
yapılandırılmış görüşme formu kullanılmıştır. Katılımcılara dört temel soru yöneltilmiştir. Ayrıca
bu dört temel soruya ilişkin 83 tane sonda sorusu hazırlanmıştır. Ayrıca görüşmenin akışına göre
ve katılımcıların ifadelerinin ve araştırmanın amacı doğrultusunda bazı sorular çıkarılmış bazı
sorularda eklenmiştir. Katılımcılardan ses kaydı için izin alınmıştır. Görüşmelerin ses kayıtlarının
en kısası 26 dakika, en uzunu 71 dakikadır.
Almanya’dan Iğdır’a dönüş yapan göçmenler üzerine detaylı ve sosyolojik bir çalışmanın olmaması
grubun seçimini anlamlı kılmaktadır. Bir evrendeki çalışma grubunun bilinmediği ya da tek tek
tanımlanamadığı durumlarda olasılığa dayalı olmayan teknik kullanılmaktadır (Kumar, 2011: 218-
219). Alanda yapılan gözlem ve görüşmelerden Almanya’dan Iğdır’a kaç kişi ya da ailenin döndüğü
noktasında belirsizlik söz konusudur. Bu nedenle araştırmanın çalışma grubunun seçiminde
olasılığa dayalı olmayan örneklem teknikleri içerisinde yer alan kartopu örnekleme kullanılmıştır.
Kartopu örneklemenin en büyük avantajı, görüşülen kişilerle kurulan bağlantıların, diğer kişilere
ulaşmada kolaylık sağlaması ve görüşülen kişilerin kendisini güvende hissederek daha gerçekçi
cevaplar vermesidir. Bu da elde edilen verilerin daha güvenilir olmasına katkı sağlamaktadır
(Merriam, 2013: 78).
Nitel bir araştırmada kaç kişi ile görüşüleceği, kaç yere gidileceği ve kaç tane belge okunacağı bu
alanda çalışma yapanları endişeye düşürmektedir. Bu konuda Lincoln ve Guba 1985 yılında
doygunluk ve aşırılık seviyesine ulaşıncaya kadar görüşme yapmayı tavsiye etmektedir (Merriam,
2013: 79). Bu çalışmada, çalışma grubunun bilinmediği durumlarda araştırmanın sonlandırılması
için gerekli koşul olarak doyma noktası (Kumar, 2011) dikkate alınmıştır. Ve yeterli bilgiye
ulaşıldığı düşünüldüğünde araştırıma sonlandırılmıştır. Göçmenlere ait resmî kurumlar ve yapılan

Sosyolojik Bağlam® 40

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

çalışmalarda herhangi bir istatistiksel veriye ulaşılamaması araştırmanın evrenini

belirlenememesine yol açmıştır. Araştırmanın başlangıcında herhangi bir sayıdan yola çıkılmadan,
doyum noktasına ulaşıldığında araştırmanın sonlandırılması planlandığı için, altı kişi ile
görüşülmüştür ve görüşmeler 2021’in Mayıs ve Haziran aylarında gerçekleştirilmiştir.
Görüşmelerin üçü katılımcıların işyerinde, ikisi görüşmecinin evinde, bir tanesi de kafede
gerçekleştirilmiştir. Katılımcıların hepsinin sorulan soruları rahat bir şekilde ve içtenlikle
cevapladıkları düşünülmektedir. Çalışma 07.07.2021 tarihli toplantı kararı ve 2021/21 toplantı
sayısıyla Iğdır Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesinin 10/1. maddesi uyarınca,
bilimsel araştırma ve yayın etiğine uygun olduğuna karar verilmiştir.
Araştırma sahası, 1960’lı yıllardan itibaren Iğdır’dan Almanya’ya, Avusturya’ya, Belçika’ya,
Hollanda’ya, Fransa’ya göçler yaşandığı Iğdır’dır. Tersine göç olgusunda her bir ülkenin dinamikleri
bir birbirinden farklıdır. Bu açıdan sadece bir ülkeden tersine göç eden Iğdırlılar üzerine
odaklanılmıştır. Iğdır’dan Almanya’ya olan göçlerin diğer ülkelere göre görece fazla olması ve
Almanya’dan gelen göçmenlere ulaşmanın daha kolay olması gibi faktörler Almanya’dan göç
edenler üzerine çalışılmasında etkili olmuştur. Araştırmada tersine göç süreci sadece katılımcıların
göç süreci üzerinden ele alınmamıştır. Katılımcıların akrabalarının da göç sürecine ilişkin
bilgilerine de yer verilmiştir. Bu açıdan sadece Iğdır’da doğup büyüyen ve hayatının belli bir
bölümünü Almanya’da geçiren katılımcılara değil aynı zamanda ailesi Iğdırlı olup Almanya’ya göç
etmiş, kendisi Almanya’da doğup büyümüş daha sonra Iğdır’a göç etmiş kişiler de araştırmanın
çalışma grubuna dahil edilmiştir.
Nitel veri toplama tekniklerinde çeşitlilik olduğu gibi aynı zamanda nitel veri analizleri de bir
çeşitlilik vardır (Glesne, 2015: 256). Nitel verilerin çoğu toplandığında kodlama2 yapılmalıdır ve
daha sonra analiz edilmelidir (Glesne, 2015: 269). Bu çalışmada kategori sözcüğü tercih edilmiştir.
Niteliksel veri analizinde fikirler kavramlar, temalar tekrar tekrar okunarak kavram ve kategoriler
olarak ayrıştırılır. Bu süreç araştırmacı için yönlendirici bir araçtır. Bu süreçte öncelikle alan notları
çözümlenir, verilerden oluşan metin parçalara bölünür ve temel çerçeve oluşturulur (Kümbetoğlu,
2017: 152). Araştırmanın analiz aşamasında ses kayıtları yazıya geçirilerek deşifre edilmiştir. Bu
deşifre sonucunda dış göç ya da iç göç öncesi durum, ilk göç hareketi, göç edilen yerdeki durum,
tersine göç hareketi ve tersine göç edilen yerdeki durum olmak üzeri altı ana kategori ortaya
çıkarılmıştır. Ayrıca deşifre sonucunda bu kategoriye bağlı alt kategoriler oluşturulmuştur. Bu alt
kategorilere görüşme sonucunda elde edilen metinler yerleştirilmiştir. Görüşmelerde ortaya çıkan
verilerin özgün biçimlerine sadık kalınarak bireylerin söylediklerinden doğrudan alıntılar yapılarak
veriler yorumlanmıştır.
4 Araştırmanın Bulguları
4.1 Katılımcıların Demografik Özellikleri
Birinci katılımcı (K1) kadın, 35 yaşında, evli, bir çocuk annesidir. Katılımcı üniversite eğitimi
almıştır. Katılımcının eşi beden eğitimi öğretmenidir ve Iğdırlıdır. Katılımcı Almanya’da doğmuş
büyümüştür ve evlendiği için 28 yaşında Iğdır’a gelmiştir. Katılımcının annesi babası kardeşleri
Almanya’da yaşamaktadır. Katılımcı ailesi ve Almanya’daki arkadaşlarıyla iletişim halindedir.
İkinci katılımcı (K2) erkek, 49 yaşında evli ve bir kız bir erkek olmak üzere iki çocuk babasıdır.
Katılımcı 6 yaşındayken ailesi ile birlikte Almanya’ya gitmiştir. İlkokul eğitimini orada almıştır.
Daha sonra meslek okuluna gitmiştir. Ancak meslek okulunu yarıda bırakmıştır. İş yaşamına
terzilik mesleğiyle başlayan katılımcı Almanya’da ve Türkiye’de çeşitli işlerde çalışmıştır.
Katılımcının eşi Iğdırlıdır. Katılımcı 28 yaşında Almanya’dan Türkiye’ye gelmiştir. Türkiye’ye
geldikten sonra evlenmiştir. Katılımcının kardeşleri ve akrabaları Almanya’dadır ve onlarla iletişim
halindedir.

2
Bazı nitel araştırmacılar kodlama yerine index ve kategori sözcüklerini tercih etmektedirler

41 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

Üçüncü Katılımcı (K3) erkek, 50 yaşında, evli ve üç kız babasıdır. Kızlarımın birisi 23 yaşında, yeni
nişanlanmış; diğeri 19 yaşındadır ve liseyi yeni bitirmiştir. Diğer kızı da birisi de yeni liseye geçti.
Katılımcının eşi 38 yaşındadır ve Iğdırlıdır. Katılımcının mesleği tarım makineleri tamirciliğidir.
Katılımcı Almanya’da 4 yıl ilkokul eğitimi almıştır daha sonra meslek okuluna gitmiştir ancak adli
bir olaya karıştığı için eğitimini tamamlayamamıştır. Almanya’da bir süre yargılanmıştır. Daha
sonra Türkiye’ye gelmiştir.
Dördüncü katılımcı (K4) erkek, 43 yaşında, evli ve reklamcılık işi yapmaktadır. Katılımcının eğitim
durumu üniversite terktir. Katılımcı iki evlilik yapmıştır. Katılımcının birinci evliliğinden iki, ikinci
evliliğinden üç çocuğu olmuştur. Katılımcının iki çocuğu Almanya’da üç çocuğu Türkiye’de
yaşamaktadır. Katılımcı ilk evliliğini 17 yaşında Almanya’da yapmıştır. İkinci evliliğini Türkiye’de
yapmıştır. Katılımcının her iki eşi de Iğdırlıdır. Katılımcı 6-7 yıl Almanya’da kalmıştır. Daha sonra
ailevi nedenlerden ötürü ilk eşinden ayrılmıştır.
Beşinci katılımcı (K5) erkek, 47 yaşında, evli ve iki çocuk babasıdır. Katılımcının anne ve babası
Iğdırlıdır. Katılımcı Almanya’da doğup büyümüştür. 29 yaşında Iğdır’a gelmiştir. Katılımcı eşi ile
Iğdır’da tanışmış ve evlenmiştir. Katılımcının eşi de Iğdırlıdır. Katılımcının anne ve babası 55- 60
senedir Almanya’da yaşamıştır. Katılımcının babası vefat etmiştir, annesi de Almanya’da
yaşamaktadır.
Altıncı katılımcı (K6) erkek, 40 yaşında, evli ve iki çocuk babasıdır. Katılımcı akademisyendir.
Katılımcının eşi öğretmendir. Katılımcı eğitim için Almanya’ya gitmiştir ve orada 10 yıl kalmıştır.
Katılımcının akrabalarının çoğu Almanya’da olduğu için katılımcı Almanya’da zorluk çekmemiştir.
Tablo 1: Katılımcıların Demografik Özellikleri
Medeni
Kod Yaş Cinsiyet Meslek
Durum
İngilizce
K1 35 Kadın Evli
Öğretmeni
Taksi Şoförü
K2 49 Erkek Evli

K3 50 Erkek Evli Taksi Şoförü
K4 43 Erkek Evli Reklamcı
K5 47 Erkek Evli -
K6 40 Erkek Evli Akademisyen
4.2 Katılımcıların Dış Göç Süreci
Avrupa, ikinci dünya savaşı sonrasında sanayisini ve üretim kapasitesini arttırmak amacıyla az
gelişmiş ülkelerden işgücü talep etmiştir. Bu talep doğrultusunda Türkiye, ilk olarak 1961 yılında
Almanya ile işçi değişim programı imzalamıştır (Şahin-Kütük, 2015: 621). Benzer ikili anlaşmalar
1964 yılında Avusturya, Belçika ve Hollanda’yla, 1965’te Fransa’yla ve 1967 yılında İsveç’le
imzalanmıştır (Abadan-Unat, 2017: 84). 1970’li yılların ikinci yarısında petrol krizi ortaya çıkmıştır
ve istihdam alanlarının daralmasına sebep olmuştur. Bazı ülkelerde emeğe olan ihtiyacın azalması
göçmenlerin işe yaramaz ve devlete yük olarak algılanmasına sebep olmuştur. Bu noktada ülkeler,
göçmenler üzerinde geldikleri ülkelere dönme noktasında baskı oluşturmuşlardır (Şahin-Kütük,
2015: 621). Hedef bölge olarak ön plana çıkan Avrupa ülkelerinin göç akışını engelleyici önlemleri
ve göçü bir güvenlik meselesi etrafında inşa etmeleri söz konusudur (Gün ve Tekemen, 2021: 74).
Bu durum günümüzde, son zamanlarda yaşanan olaylarla birlikte değişik bir boyut kazanmıştır.
Yapılan muamele açısından yabancı ülkelere ilk gidenler ile sonra gidenler arasında çok büyük fark
vardır. Almanya’ya ilk gidenlere karşı olumlu bir tavır söz konusu iken sonraki gidenlere karşı
olumsuz bir tavır sergilenmiştir. Bu tavır değişiminde gerek ülkeler arasında emek arz ve talep
ilişkisinin değişmiş olması gerekse Almanya’ya gidenlerin orada bıraktığı etkiler gerekse de son
dönemde yaşanan politik gelişmeler etkili olmuştur.

Sosyolojik Bağlam® 42

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

Araştırmaya katılanların hepsi Iğdırlıdır. Katılımcılardan ikisi Almanya’da doğup büyümüştür ve

üçü sonradan Almanya’ya gitmiştir. Almanya’da doğup büyüyenlerin dış göç daha önceki kuşaklara
dayanmaktadır. Burada katılımcıların ya da ailesinin Almanya’ya gidiş süreci ve oraya gitme
nedenleri değerlendirilmiştir
Katılımcılardan ikisi yurt dışında yaşamıştır ve orada büyümüştür. Bunlardan birisinin Almanya’ya
ilk olarak annesinin anne ve babası gitmiştir. Daha sonra 1970’li yıllarda katılımcının annesi
gitmiştir. 1975 yılında katılımcının babasının babası, 1985 yılında da babası annesi ile evlendikten
sonra gitmiştir. Dış göç sürecinde gidenler ve kalanlar iletişim ağı devam etmiştir. İlk gidenlerin
gittikleri yerdeki deneyimleri ve kurduğu ilişkiler yeni göçlere de davetiye çıkarmıştır. Gidenler
Iğdır’da kalanları da göç sürecine dahil etmiştir. Göç sürecinde ilişkiler ağı oluşmuştur. Burada
yaşanan göç Iğdır’daki sınırlı istihdam alanlarından kaynaklanmaktadır. Almanya’ya ilk gidenler
belli birikim yaptıktan sonra Iğdır’a dönmek hedefiyle gitmişlerdir. Baştaki geri dönme hedefi
bazen tersine göçte etkili olabilmektedir.
“…ben hiç burada doğmadım zaten… Almanya’da doğdum 28 yıl Almanya’da yaşadım, 28
yaşına geldiğimde buraya geldim… Önce dedem, sonra babam. Babam daha doğrusu annemle
evlendikten sonra Almanya’ya göç etmiş… 85’te babam gelmiş Almanya'ya. Babamdan önce
dedem gelmiş Almanya’ya büyük ihtimal 1975’te gelmiş… Annem Almanya'daydı. Annemle
evlendikten sonra Almanya'ya gitmişler. Önceden Annem Almanya'daymış… 9 yaşında
Almanya'ya gidiyor. Babası ve annesi ondan önce Almanya'ya gidiyor. Sonrasında baba ile
anne gelip çocuklarını alıyorlar… Almanya’da birisi olmuş onun aracılığıyla birileri
Almanya'ya gelmiş, bir ilişkiler ağı oluşmuş. Birinin şeyi ile gitmişler yani… Çoğunlukla para
kazanmak için gitmişler yani… Para kazanalım iyi bir para kazanalım sonra memleketimize
geri dönelim. Ama gittikten sonra geri dönememişler.” (K1)
Almanya’da doğmuş diğer katılımcının annesi ve babası Iğdır’daki sınırlı istihdam alanlarından
dolayı işçi olarak Almanya’ya göç etmiştir. 1950’lerden itibaren tarımda makineleşme ve
toprakların miras yoluyla parçalanması neticesinde iç göç ve dış göç artmıştır. Katılımcının babası
11 kardeştir ve onlara ait sınırlı bir tarım arazisi vardır. Bu sınırlı alan ailenin geçimini sağlamaya
yetmemiş ve aileyi göç etmeye zorlamıştır. Katılımcı Iğdır’ın %70’inin Almancı olduğunu ifade
etmiştir. Almanya’ya ilk gidenler arkalarında bıraktıkları aile, akraba, eş, dostu da Almanya’ya göç
etme noktasında teşvik etmiştir.
“…burada köydesin 7-8 kardeşsin birkaç yer babadan kalma hangisi onu eksin biçsin çoluk
çocuğunu yetiştirsin yoksulluktan gitmişler… Köyde benim babam bir 11 tane kardeştir…
Almanya savaştan çıktıktan sonra onlar zaten işçi zaten istediler. Yani o zamanlar annem
babam gidip yazılıyordu… Kurayla imiş yani çekiyorlarmış çıkıyordu… Bizim köy diyebilirim ki
Türkiye genelinde… En çok Almancısı olan yerdir. Yani köye git adam bulamazsın onu
götürmüş bunu götürmüş yani kardeş kardeşi götürmüş… Sıkıntıdan dolayı etmişler kimse
keyfinden gitmemiş oranın sayesinde Iğdır’ın yüzde yetmişi Almancıdır.” (K5)
Katılımcıların bazısı çocukken aileleriyle Almanya’ya gitmiştir. Katılımcılardan birinin dedesi
varlıklı bir aileden gelmektedir. Ancak babası ve amcasının arasındaki anlaşmazlıklar yüzünden aile
göç etmek zorunda kalmıştır. Katılımcının babası Almanya’ya amcası da Avusturya’ya göç etmiştir.
Aile içindeki anlaşmazlıklar da dış göçü etkilemektedir. Dış göç sürecinde, sürecin başını çeken
öncü bir kişi yer almaktadır. Bu kişi genellikle baba olmaktadır ancak bazen de anne baba her ikisi
birlikte de olabilmektedir. Bu kişi o yerleşim yerini ya da ülkeyi keşfetmektedir. Daha sonra bu
yerleşim yeri aile için de uygunsa tüm aile göç etmektedir. Göç süreci genellikle böyle işlemektedir.
Katılımcının ilk babası Almanya’ya gitmiştir. Ardından da tüm aile Almanya’ya gitmiştir.
“Aslında dedemin durumu iyiydi. Yerleri falan çok vardı… Dedemin 2 oğlu oluyor amcamla
babam. Bunlar belli yaşlara geliyorlar anlaşamıyorlar. Bu miras şeyinde anlaşamıyorlar,
kavga ediyorlar. Kavga esnasında babam vuruluyor yaralanıyor… Amcam cezaevinde… Dede
sürekli yer satıyor. Birini hastanede tedavi ettirecek, diğerine cezaevinde avukat tutacak iyice
fakirleşiyorlar. O zaman da Allah kapı açıyor. Amcam Avustralya’ya gidiyor, Babam da
Almanya'ya gidiyor. Babam biraz kaldıktan sonra hepimizi alıp götürüyor… O zaman da

43 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

Almanya 2. Dünya savaşından sonra zaten göç aldığı ülke Türkiye’ydi. İş için... iş kolaydı
bulmuştu zaten...” (K2)
Diğer bir katılımcının babası 1970 yılında Almanya’ya gitmiştir. Burada da ilk giden kişinin o ülkeyi
keşfetmesi ve uygun koşullar oluşunca da tüm aileyi götürmesi söz konusudur. Önce katılımcının
babası Almanya’ya gitmiş orada birikim yapmış daha sonra ailesini de götürmüştür. Burada dış göç
sürecine bir kişi üzerinden değil de aileler üzerinden bakmakta fayda vardır. Dış göç hikâyelerinde
bir kişinin öncü olarak gitmesi ardından tüm ailenin göç etmesi yaygındır.
“Ben 7 çocuklu bir ailenin çocuğuyum. Biz annemizin kucağında işte… 5 kardeş... O zaman
kardeşimin birisi Almanya’da dünyaya geldi… Babam 70 tarihinde ben doğduğumda
Almanya’ya gitmiş. Biz 9 sene sonra Almanya’ya gittik… Babam gitti, çalıştı, para topladı.
Biraz kendini toparladıktan sonra bizi götürdü. İşçi ailesi çocuğu olarak gittik oraya.” (K3)
Bazı katılımcılar ise gençken gitmişlerdir. Bunlardan birisi evlenmiş, Almanya’ya gitmiştir ve orada
yaşamıştır. Iğdır’da evlilik yoluyla Almanya’ya gidenler mevcuttur. Bir dönem Iğdır’da evlilik
Almanya’nın kapısını açan bir anahtar rolü görmüştür. Katılımcı ailesinin zoru ile evlenmiştir.
Çünkü katılımcının ailesi için de evlenip Almanya’ya gitmek bir kurtuluş olarak görülmüştür.
Katılımcı Iğdır’daki olumsuz koşullardan kurtulmak için daha önce Almanya’da yaşayan eşi ile
evlenmiştir. Katılımcının babasının vefat etmiş olması katılımcıyı tutunacak bir dal aramaya
itmiştir. Bu dal da, kurtuluş da Almanya’ya gitmek olmuştur. Katılımcının Almanya’ya gitmesi,
hayatını kurtarması için evlilik kurumu bir araç rolü görmüştür. Alanda yapılan diğer görüşmeler
geçmişte evlilik yoluyla Almanya’ya gidişlerin olduğunu hatta Almanya’ya gitmek için insanların
avukatlar tarafından yönlendirildikleri de ifade edilmiştir.
“17 yaşında evlendim sonra 18’de Iğdır’dan gittim. Ondan sonra orda 6-7 yıl orada kaldım…
Ben evlendim eşimle beraber gittim. Orada yaşamak için gittim… Bir şey yok diyerek evlendik…
Ben Almanya Köln’e gittim. Orada yaşadım 6 yıl… İşte git orda hayatını kurtar Iğdır’da ne
yapacan?... Öyle evlendik gittik işte… Valla 18 yaşındaydım daha okul çağında bıraktık gittik.
Baba yoktu önümüzde bir anne vardı. Babamızı kaybetmiştim. Yapacak da pek bir şey yoktu
yani gitmekten başka bir şey yoktu. Çünkü önümüzde bir büyük yoktu. Bir şekilde kendi
hayatımızı kurmak zorundaydık. O şekilde.” (K4)
Katılımcıların bazısı zengin olmak maksadıyla Almanya’ya önce işçi olarak gitmiştir. Ancak orada
aradığını bulamamıştır ve zengin olamayacağı düşüncesiyle çeşitli kurslara katılarak orada eğitim
almıştır. Aldığı eğitimlere bağlı olarak orada iş bulmuş ve Almanya’da kalma süresini uzatmıştır.
Katılımcı orada hem iş yapmıştır hem de eğitim almıştır. Eğitim süresi bitince Türkiye’ye
dönmüştür.
“Almanya’ya zengin olurum… Diye gittim. Orada aynı zamanda kursa da gidiyordum… 3 ay
sonra anladım ki yani burada çalışmayla zengin olamayacağımı anladım… 1 buçuk yıl dil
kursuna gittim. Daha sonra Köln spor akademi ye müracaat ettim, kabul edildim. Son
dönemde onların dil kursuna gittim. 1 sınav vardı ve sadece onu kazandım. Okulu biraz daha
uzatmak istedim biraz daha kalmak. Çünkü 1 iş bulmuştum. Öyle böyle derken 10 yıl
Almanya’da kaldım.” (K6)
4.3 Katılımcıların Almanya’daki Durumu
Katılımcıların Almanya’daki durumları çeşitli açılardan değerlendirilebilir. Görüşme esnasında
katılımcıların Almanya’daki gündelik yaşamından kültürel yaşam sosyal yaşamlarına ilişkin birçok
soru sorulmuştur. Ancak burada tersine göçün yaşanmasına olanak tanıyan ve tersine göçe etki
eden durumlara yer verilmiştir. Örneğin katılımcıların kazançlarını Türkiye’ye aktarmaları, Iğdırlı
kimlik ve kültürünü yaşatmaları, Almanya’da gündelik yaşamda karşılaştıkları, dışlanma ve
ayrımcılık tersine göç üzerinde etkilidir.
4.3.1 Mali kaynaklar: Kazançlar ve Yatırımlar
Göçmenlerin ülkelerine getirdiği dövizler ve ülkelerine yaptığı yatırımlar gerek ülke ekonomisine
gerekse bölge ekonomisine olumlu katkılar sağlamaktadır. Iğdır’dan Almanya’ya gidenlerin

Sosyolojik Bağlam® 44

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

motivasyonlarından bir tanesi de göç ettikleri yerde kazanacakları ekonomik kazançlardır. Bazı
ülkelerde yurtdışına işçi olarak giden göçmenlerin getirdiği dövizler, doğrudan yabancı
yatırımlarını ve ulusal ihracat kazançlarını önemli ölçüde aşabilmektedir. Bazen de göçmenlerin
ülkelerine getirdiği dövizler, ticaret açığını daraltmaya, dış borcu kontrol etmeye, ülke
ekonomisinde yaşanan dalgalanmaları dengelemeye yardımcı olmaktadır (Ammassari, 2009: 3).
Almanya’dan gelen göçmenlerin yatırımlarını Iğdır’a yapmaları burada ekonomiye canlılık
kazandırmıştır. Ayrıca yatırımların Iğdır’a yapılması da tersine göçü olumlu yönde etkilemiştir.
Göçmenler çoğu zaman kazandıklarını üretken kullanımda değil de daha üretken olmayan -konut,
arazi satın alma, ulaşım, borcun geri ödenmesi- alanlarda kullanmaktadırlar (Hermele, 1997). Bu ve
buna benzer davranışlarını Iğdır’da yapılan çalışmada da gözlemlemek mümkündür. Özellikle İlk
kuşak göçmenler yatırımlarını Iğdır’da konut, arazi satın alma gibi üretken olmayan alanlarda
kullanmışlardır. Göçmenleri bu davranışa iten temel sebeplerden biri de gelecekte bir gün Iğdır’a
dönülecek olmaya ilişkin düşüncedir. Literatürde kazançlar birikim için harcanabildiği gibi tüketim
için de harcanabildiği de gözlemlenmiştir (Hermele, 1997: 136). Dünyanın birçok yerinde, göç ve
tersine göç bireysel karar değildir. Aileler tarafından riskler ve fırsatlar göz önünde bulundurularak
toplu olarak alınır (Segal, 2016: 183). Iğdır’dan Almanya’ya olan göçlerde de bu durumu
gözlemlemek mümkündür.
Katılımcıların bazısı birikimlerinin bir kısmını aile içerisindeki ekonomik sıkıntıların
giderilmesinde kullanmıştır. Bu da aile içi dayanışmanın kuvvetli olduğunu göstermektedir.
Katılımcıların büyük çoğunluğu Almanya’ya herhangi bir yatırım yapmamıştır. Yatırımların büyük
çoğunluğunu Türkiye’ye yapmıştır. Yatırımların Türkiye’ye hatta Iğdır’a yapılması buranın
ekonomisini etkilemektedir. Ayrıca gelecek yıllarda buraya yapılacak tersine göçe de davetiye
çıkarmaktadır.
“Annemler Onun borcunu öde bunun borcunu öde standart aile içi paylaşımlar. Ev alma
şeysine düşmemişler hiç. Belli bir süreden sonra ne gerek var diye düşünmüşler hep kirada
oturmuşlar mesela hiç kendilerine konut almamışlar Hep buraya yatırım yapmışlar. Yatırımı
Türkiye yapmışlar daha çok.” (K1)
Bazı katılımcılar Almanya’da çok uzun süre kalmadığı için birikim yapmamıştır. Almanların gibi bir
gündelik yaşam deneyimlemek istemesi de birikim yapmasının önüne geçmiştir. Ancak bazı
katılımcıların anne ve babası da tüm yatırımlarını Türkiye’ye hatta Iğdır’a yapmışlardır. Iğdır’dan
emlak ve arsa almışlardır. Bu durum literatürde birinci kuşak göçmenlerin üretken olmayan
alanlara yatırım yapmasını örneklemektedir. Ayrıca katılımcının ikinci kuşak olması ve
yatırımlarını daha çok gündelik tüketim mallarına harcaması daha önceki araştırma sonuçlarını
destekler niteliktedir.
“Ben kendim yapamadım. Bekardım… annemin babamın bütün birikimleri Türkiye'de, Iğdır'da
80'li yılların başlarında bir dükkân aldılar. Ondan sonra bir arsa aldılar arsanın içine ev
yaptılar. Aldılar bu 40 yıl içinde babam hep köyden yerler alıyordu. Babam dedemin sattıkları
yeri geri alıyordu.” (K2)
Türk parasının diğer ülkelerin parasından değersiz olması da yatırımın Türkiye’ye yapılmasına
sebep olmuştur. Katılımcıların bazısının ailesi kazandıkları dövizi Türkiye’de değerlendirmiştir.
Türk parası, Euro’nun yanında değersiz olduğu için Almanya’da para kazanan bir kişinin Türkiye’de
alım gücü daha fazla olabilmektedir. Yurtdışına göç etmiş olanlar bu nedenden ötürü de
yatırımlarını Türkiye’ye yapmaktadırlar. Ancak katılımcıların büyük çoğunluğunun aile ve
akrabaları özellikle Almanya’ya ilk gidenler Türkiye’ye geri döneceğini düşünerek Türkiye’ye
yatırım yapmıştır.
“Peki yatırımları kazançlarını buraya yatırdılar? Neden yatırdılar şimdi şöyle söyleyeyim şimdi
bugün buradan gitsem bir tane daire alsan 300 400 milyar paradır. Yani o da bir Almancı için
ne yapar 20.000-30.000 euro yapar. Almanya’da ev Türk parasına 4-5 trilyon istiyor. Gelip
burada o paraya 10 tane daire al… Benim annem çift emekli alıyor Almanya'da. 6 daire 1
dükkân var İstanbul'da onların kirası yatıyor, 2 tane Ankara'da var onların kirası yatıyor, 2

45 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

tane de burada var onların kirası yatıyor 10 tane dairenin parası en düşük 1 milyardan sayısal
10 milyar para yapar… Bana veriyor kardeşlerime veriyor, torunların harçlığını veriyor.” (K5)
4.3.2 Dayanışma- Kültür- Kimlik: Iğdırlı-Azeri Kimliğinden Türk Kimliğine
Günümüzde Almanya’da yaşayan Türkiye kökenli topluluklardan dört nesilden söz edilebilir.
1961’de ve sonrasında ilk göç dalgasıyla gelenler birinci nesil, 1974 yılında yürürlüğe giren aile
birleşmesi yasasıyla Almanya’da doğan ya da Türkiye’de doğup küçük yaşta bu ülkeye gelmiş
olanlar ikinci nesil olarak değerlendirilmektedir. Almanya’da büyüyen Türkiye kökenlilerin
çocukları üçüncü nesil olarak ve üçüncü nesilden evlenmiş olan kişilerin dünyaya getirdikleri
çocuklar da dördüncü nesli oluşturmaktadır. Birinci nesil göçmenler, Almanya’ya kalıcı olarak
yerleşmeyi amaçlanmamasından dolayı uzun bir zaman geldikleri ülkenin bir parçası olmaya
çalışmamış, düşük statülü konumlarına alışmışlardır (Abadan-Unat, 2002: 183).
Almanya’ya göç eden Türkler orada hemşeri birlikleri oluşturmuşlar ve dayanışma içerisine
girmişlerdir. Böylelikle Almanya’daki Türkler kendi kültür ve kimliklerini bir nebze de olsa
korumuşlardır. Göçmenler Almanya’da kendilerini ötekilere göre tanımlayıp (Kılıçbay, 2003, 156)
Türk kimliği ile konumlanmışlardır. Kimlik durağan bir konum değildir ve geçmişin, geleceğin
izlerini taşır. Buna göre kimlik, yaşam anlatısında kesin olmayan, geçici bir noktadır (Rutherford,
1998: 25). Iğdır’dan Almanya’ya gidenler Türk-Azeri-Iğdırlı kimliği ile gitmişlerdir. Iğdır’a
döndüklerinde ise Almancı kimliği ile anılmışlardır. Almanya’dan Iğdır’a geri dönüşe birlikte
kimliklerinde değişme söz konusu olmuştur.
Kimlik ve kültür açısından Iğdır’da etkili olan etnik gruplar bulunmaktadır. Bunlar Azeriler ve
Kürtler’dir. Genellikle Iğdır’dan yurtdışına göç edenler Azerilerdir. Azeri-Iğdırlı kimliğine aidiyet
hisseden Iğdır’dan Almanya’ya göç edenler Türk kimliği çerçevesinde dayanışma içerisine
girmişlerdir. Ancak Iğdır’dan Almanya’ya göç edenler Iğdırlı-Azeri kimliklerini ve kültürlerini
koruma noktasında hassas davranmışlardır. Azerilerin kimlik ve kültürün korunması geri dönüş
için de bir motivasyon kaynağı olmuştur.
Ailenin kalabalık olması konuşulan dil için pratik yapılması ve kültürün yaşatılması açısından önem
arz etmektedir. Katılımcıların bazısının aile büyükleri aile içinde Almanca konuşulmasına müsaade
etmemiştir. Evde Türkçe konuşulmasına bilhassa Azeri şivesi ile konuşulmasına özen
göstermişlerdir. Ailede kurban adeti, bayram kutlamaları ve büyükleri ziyaret gibi gelenekler
uygulanmıştır. Burada aile, örf ve adetlerini uygulamaya birtakım değerleri de gelecek nesillere
aktarmaya çalışmıştır. Türkiye’de önemli gelenekler arasında yer alan kurban kesme, büyükleri
ziyaret etme gibi ritüeller devam ettirilmiştir.
“Bizim evde de sürekli çok kalabalık evde kalıyorduk. Dede nene hep beraber. Amcam falan biz
daha sonra ayrı eve ayrıldık. Babam hiçbir zaman evde Almanca konuşmamıza izin vermezdi.
Evde Türkçe konuşacağız dedi çünkü kendi dilimizi unutmayalım diye. Tabii Azeri şivesi ile
konuşuyorduk o ayrı bir mesele… Örf ve adetlerimizi biz hep orada devam ettirdik… Bayramlar
olsun, büyüklere gitme ziyaret etme, kurban kesme onların hepsi yapıldı.” (K1)
Bir yerde azınlık olarak kalanlar arasındaki bağlar daha kuvvetli olabilmektedir. Almanya’da
eskiden Türklerin azınlıkta olduğunu bu yüzden dayanışma içinde olmuştur. Ancak zamanla bu
değişmiştir. Katılımcıların bazısı mesela eskiden yaşadıkları yerde bir tane Türk bakkalının
olduğunu sırf o para kazansın diye kilometrelerde yolu yürüdüklerini ifade etmiştir. Katılımcı şu
anda orada çok fazla Türkün yaşadığını artık gurbet kavramının kalmadığını, kişi sayısı olarak az
iken olan dayanışmanın kalmadığını ifade etmiştir. Katılımcı kendilerini azınlıkta hissetmeyecekleri
kadar yoğunlukta Türklerle bir arada yaşadıklarını ifade etmiştir.
“İlk zamanlar orada Türkler azdı. Türk bakkalı bile bir taneydi. O da kilometrelerce
yürüyeceksin ki gideyim oradan ekmek alayım Almanın ekmeği ile Türk bakkalındaki ekmeğin
arasında 10 kuruş fark oluyordu. Ama şey önemliydi benim param gitsin Türk bakkalına.
Eskiden orada Türkler arasındaki ilişki çok iyiydi şimdi o kadar ilişki kalmadı. Artık çok var

Sosyolojik Bağlam® 46

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

orada artık gurbetteyim diyemezsin. Eskiden 25 çocuklu bir sınıfta 3 tane 4 tane Türk vardı.
Şimdi 25 tane çocuktan belki 15'i Türk’tür.” (K2)
Katılımcıların bazısı tüm bayramları (23 Nisan Bayramını, Nevruz Bayramını, Ramazan Bayramı’nı)
kutladıklarını ifade etmiştir. Bayramların kutlanması geleneklerin yaşatılması Almanya’da Türk
kültür ve kimliğinin devamlılığı noktasında önemlidir. Gurbette iken göçmenlerin Türkiye’ye
bakışlarının çok farklıdır ve milliyetçi duyguların kabarıktır.
“23 Nisan'ı kutlardık Nevruz Bayramı'nı kutlardık… Ramazan Bayramı kurban bayramı var
Nevruz Bayramında Türklerin bayramıdır yıl başlangıcıdır… O kadar acıklı ki Türk programı
çıkacaktı 20 dakikalığına haberler oluyordu 2 tane de şarkı okuyorlardı Bazı turistik yerleri
gösteriyorlardı cumartesi saat ikide bir hafta boyunca o programı bekliyorduk… Gurbette
yaşarsanız var ya tek yaşam amacınız ben nasıl faydalı olabilirim diye soruyorsunuz… Yani o
kadar milliyetçi duygularımız çok kabarıktı şimdi o kadar yok daha Almanya'da.” (K2)
4.3.3 Dışlanma ve Ayrımcılık
Birleşmiş Milletler (BM), bir ülkeye giren insanlar için vatandaşlar ve yabancılar olmak üzere iki
kategori tanımlamaktadır (Kuschminder, 2017: 3). Yabancılar azınlıkta olup vatandaşlardan ayrı
tutulmaktadır. Bu iki kategori dışlama ve ayrımcılık olmak üzere iki kavramı da beraberinde
getirmektedir. Ayrımcılık ve dışlanma bir toplum içinde yaşayan azınlık için muhtemel bir
durumdur. Bir ülkede yabancı olmak ayrımcılık ve dışlanmayı da beraberinde getirmektedir.
Ayrımcılık ve dışlanmaya maruz kalmak hiçbir birey tarafından kabul edilir bir şey değildir. Bu
Dışlanma ve ayrımcılık ile karşılaşan birey ülkesine dönme kararı alabilmektedir. Bu durumda
dışlanma ve ayrımcılık ile karşılaşma durumu bireyleri tersine göçe teşvik edici bir rol
oynamaktadır.
Almanya'dan dönenler üzerine yapılan bir çalışmada katılımcıların yaşamlarının farklı alanlarında
ayrımcılıklarla karşılaştıklarını ifade etmişlerdir. Halka açık yerlerde, ülkeye giriş veya çıkış
yaparken vize alma veya yenileme işlemlerinde, eğitim sisteminde, günlük hayatta karşılaştıkları
karşılaşmalarda ve daha yüksek mevkilere çıkmalarını engelleyen cam tavanlar gibi mesleki
deneyimlerinde ayrımcılıkla karşılaşmışlardır (Şener, 2018: 9). Mevcut araştırma sonuçlara benzer
sonuçlar bu araştırmadan da elde edilmiştir.
Katılımcıların bazısı kanununlar önünde bir Alman ile Türk arasında herhangi bir fark olmadığını
ifade etmiştir. Hatta otuz yıldır Almanya’da yaşayan göçmenlerin daha üst konumda olduğunu
belirtmiştir. Ancak ayrımcılık ve dışlanma genellikle sosyal yaşamda vardır. Almanların toplumsal
yaşamda %70’inin kendilerini yabancı hissettirdiklerini ifade etmişlerdir. Gerek çalışma yaşamında
gerekse gündelik yaşamda eylemlerde ve söylemlerde ayrımcılığı ve ikincilliği hissettiğini ifade
etmişlerdir.
Katılımcılardan birisi iş yerinde çalışırken maruz kaldığı ayrımcılığı dile getirmiştir. İş yerinde bir
Türk kasiyer yerine Alman kasiyerin tercih edildiğini ve Türklerin ikinci planda kaldığını ifade
etmiştir. Katılımcı kendisinin Alman vatandaşlığına geçse de isminden durumun anlaşılacağını
belirtmiştir. Toplumsal yaşamda her ne kadar kimlikler saklanmaya çalışılsa da isimler, semboller,
konuşulan dildeki aksanlar kimliği ele vermektedir.
“Kanunen yasak… Alman’la Türk’ün arasında hiçbir fark yok. İkisinin statüsü aynı. Ayrımcılık
kesinlikle yok. Bir Alman promosyon olarak ne alıyorsa, siz de onu alıyorsunuz… Hatta yabancı
30 yıldır Almanya'da çalışıyor ise yabancının statüsü daha yüksek… Şöyle söyleyeyim yüzde
otuzu iyiydi. Yüzde yetmişi size her zaman yabancı olduğunuzun şeyini gösterirdi… Mesela
mağazada çalışıyordum. Öğrenci olarak mesela düzgün konuşun zaten şeysiniz. Alman bir
kasacı istiyorum… Öyle şeyler de vardı… Ya insan fark ediyordu. Her zaman ikinci planda
olduğunu fark ediyordu. Her ne kadar Alman vatandaşlığına geçseniz de… Diye bir Alman ismi
yok… herkes biliyordu yabancı olduğunuzu.” (K1)
Katılımcılardan bazısı gündelik yaşamın her alanında dışlanma ile karşılaştıklarını ve yabancı
düşmanlığının arttığını ifade etmiştir. Katılımcı siyah saçlı olmanın Almanya’da sorun olduğunu

47 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

ifade etmiştir. Yaşamın her alanında katılımcıya yabancı olduğu hissettirilmiştir. Katılımcı disko gibi
eğlence mekanlarına yabancı olduğu için alınmadığını ifade etmiştir. Ülkelerin birçoğunda
göçmenler potansiyel suçlu ve şüpheli olarak görülmektedir. Katılımcı Almanya’da yabancıların
potansiyel suçlu olarak görüldüklerini ifade etmiştir. Katılımcı oradaki yabancıların kendi ülkene
git gibi söylemlere maruz kaldıklarını ifade etmiştir.
“Yani yabancıyı sevmiyorlar… Günlük olarak karşılaşıyoruz mesela Lambalarda beklerken
karşılaşıyoruz ama alışıyor insan… Yabancı düşmanlığı daha çok artıyor… Bu siyah saçlar hep
orada sorun oluyordu. Orada 20 yıllık arkadaşım bile olsa senin siyah saçlı olduğunu yüzüne
vururdu… Ergenlik dönemimizde diskoya gitmek istiyoruz… Beni almıyordu yabancıyım diye…
Ortamda bir hırsızlık ve yolsuzluk olayı olsun ilk yabancıdan şüphelenilir… En ufak şeyden
bana diyor ki gitsene ülkene. Sen hayırlı bir insan olsan ülkene yardım faydalı olursun… Git
doğduğun yere diyorlardı. Sonunda da öyle oldu.” (K2)
Katılımcıların bazıları Almanya’ya ilk giden Türklerin Almanların yapmaya tenezzül etmediği, pis
işlerde çalıştığını ifade etmişlerdir. Bu tür işleri yapan Türklerin zamanla sosyo-ekonomik
durumunda iyileşmeler olmuştur. Türklerin daha iyi para kazanmasını Almanlar kabullenmemeye
başlamıştır. Başlangıçta Türklere karşı var olan dışlama ve önyargılar düşmanlığa dönüşmüştür.
Almanya’ya ilk gelen Türklere karşı bakış olumludur ancak sonraki süreçte ise bu olumlu bakışın
yerini olumsuz bakışa bırakmıştır. Katılımcıların bazısı bu olumsuz bakış açısının oluşmasında ilk
jenerasyonun çocuklarının yani kendilerinin de sorumlu olduklarını belirtmiştir. Çünkü ikinci
kuşaktaki gençler orada yasadışı suçlara bulaşmışlardır. Almanya’daki düzeni bozacak eylemlerde
bulunmuşlardır. Katılımcıların birçoğu Almanya'daki Türkleri siyah kafalar olarak
isimlendirdiklerini belirtmiştir. Dış Göç bağlamında literatürün en popüler örneklerinden olana
Almanya’daki Türkler konusunda Gazeteci Gunter Walldraf bunu En Alttakiler3 başlıklı kitap ve
belgeselinde işlemiştir.
“Pis işlerin hep iyi parası vardı pis işte ama iyiydi. Bizim Türkler… Yapıyordu o işi parayı
topluyordu. Gidiyordu kendine mesela bir tane Mercedes alıyordu. Daha sonra da Almanlar
bunu kabullenmemeye başladı adam diyor benim işim yok arabam yok ama bu Türk’ün var
diyordu… Biz de düzgün değildik dediğim gibi yani İlk jenerasyonun çocukları gittiler orada
uyuşturucu ile uğraştılar… Soygunculuk… arabanın camını kırıp arabanın teybini götürüp
satıp diskoteğe gitmeler…. Daha sonra siyah kafalar demeye başladılar. Yani Türk demiyorlar
siyah kafalar… Sigara içiyordum sigara izmaritini attım yere nasıl bir tane sopa kafama
vurdular 90 yaşında bir tane Alman kadın o izmariti al hemen çöpe at dedi öyle şeylerimizi
adamlar artık kabullenmemeye… Almanya'da ilk başta gelenleri tutuyorlardı daha
sonradakilerden mideleri bulandı demek ki bir hata varmış.” (K5)
4.3.4 Evlilik ve Akrabalık Bağlarıyla Sürdürülen Göç ve İlişkiler Ağı
Tersine göç olgusunda önemli olan hususlardan bir tanesi de kurulan ilişkilerdir. Tersine göç eden
bireylerin her iki yerleşimde de kurmuş olduğu ilişkiler ağı devam eder. Bu çift yönlü ilişkiler ağı ile
kültürel etkileşimler ve toplumsal değişim yaşanmaktadır (Faist, 2003: 31). Sosyal ve ekonomik
olarak tanımlanan göçler -genellikle bireysel olarak değil- gruplar halinde gerçekleştirilmektedir.
Göç etme eğiliminde kişiler, gideceği yerdeki beklentilerinin bulundukları yerdekinden daha iyi
olacağına inanmaktadırlar (Castles ve Miller, 2008: 9).
Katılımcılardan bazısı Iğdır’ın kendisine has tutucu bir yapısının olduğunu, evliliklerin genellikle
Iğdırlı birisiyle yapıldığını ifade etmişlerdir. Katılımcıların bazısı Iğdır’da evlilik yoluyla göçlerin
gerçekleştirildiğini söylemiştir. Bu durum Almanya olan ilişki ve ağların evlilik vasıtasıyla
kurulduğunu göstermektedir. Iğdır’da aile ve akrabalık bağlarının güçlü olması göç sürecine de
yansımıştır. Bu durum göçlerin bireysel olarak değil de gruplar halinde gerçekleşmesine neden
olmuştur.

3 Detaylı Bilgi İçin Bakınız: Günter Wallraff, En Alttakiler, 1986, Milliyet Yayınları, İstanbul

Sosyolojik Bağlam® 48

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

“Halam da o tarihlerde gitmiş eşi de orada tanışmışlar evlenmişler geri kalan tüm akrabalar
Iğdırlıyla evli… birisini buradan büyük mesela amcası dayısı buradan götürüyor. Sonra o
geliyor buradan biriyle evleniyor kız erkek fark etmiyor. Akrabalarıyla eş dostla o da onu
götürüyor yani aile birleşimi oluyor… Iğdır'da ya da Türk kişiyle evleniyorlar. %99’u
diyebilirim bizim de Iğdırlılarda bu şey vardır. Yani bağlı tutuculuk.” (K6)
Katılımcıların birisi, Almanya’da iken tatillerde Iğdır’a geldiklerini ifade etmiştir. Katılımcı ve ailesi
Iğdır’a geldiklerinde bir buçuk aya yakın kalmışlardır. Iğdır’da yaylalara çıkmışlardır. Gurbetteki bir
kişinin bu şekilde tatillerinin olması Türkiye ile olan ilişki ve bağlarının devam etmesini sağlamıştır.
Almanya ve Iğdır arasındaki ilişkiler yıllık yapılan tatil amaçlı geçici göçlerle canlı tutulmuştur.
“Türkiye'ye 2 yılda bir muhakkak geliyorduk. Burada tatil yapıyorduk. Tatillerde 5 hafta 4
hafta kalıyorduk. Taş çatlasa 6 hafta kalıyorduk… Yaylaya çıkıyorduk… Almanya'dan
geldiğinde renk sarı rengim sarı oluyordu yaylaya çıkıyordum. Yanaklarım al al oluyordu. Her
şeyi doğal sütü peyniri her şey doğal. Yani Iğdır çok hoşuma gidiyordu… Iğdırlı Iğdır'a çekmek
için çok neden var. Başka yerlerde yaşayabilirler ama içlerine siner mi bilemiyorum.” (K2)
4.4 Tersine Göç süreci
Geri dönüş göçü olarak da ifade edilen tersine göç, göçmenlerin yurt dışında önemli bir süre
geçirdikten sonra kendi istekleriyle geldikleri ülkeye geri dönme durumu olarak tanımlanmaktadır
(Dustmann ve Weiss, 2007: 238). Tersine göç sürecinde birçok sosyolojik faktör rol
oynayabilmektedir. Göçmenlerin sosyal veya politik sebeplerden dolayı hedef ülkelere uyum
sağlayamaması, göçmenlerin bir miktar para biriktirdikten sonra geri dönme niyetinde olmaları
emeklilik ve yaşlılık gibi nedenlerden ötürü tersine göç edebilmektedirler (Kunuroglu, Van De
Vijver ve Yagmur, 2016: 6).
Bazı kaynaklarda göçmenlerin, geri dönmelerinin sebepleri çocuklarını kendi ataları ile birlikte ve
atalarının kültürlerinde yetiştirmeyi tercih etmeleri olarak yer almaktadır. Ayrıca göçmenlerin
anavatanları ile kurdukları ekonomik ve politik ilişkilerin istikrarı, göçmenlerin bulundukları
ülkelerde iş sözleşmelerinin veya oturma çalışma izinlerinin dolması ve ev sahibi ülkede artık
mevcut işlerinin olmaması, sınır dışı edilmeleri ve bulundukları ülkelerde kendileri için güvenlik
sorunlarının bulunması, göçmenlerin gelenek ve göreneklerine uygun olmayan sosyal ve politik
uygulamalar tersine göçün yaşanmasında etkili olabilmektedir (Segal, 2016: 174).
Geri dönenler döndükleri yerlerde değişim ajanı olarak da görülebilmektedir. Geri dönenler,
kendilerini 'değişimin aktörleri' olarak algılayan ve anavatana geri dönmeyi ve değiştirmeyi, yeni
fikirler ve değerler getirmenin yanı sıra ev sahibi ülkede edindikleri bilgi ve becerileri kullanarak
dinamik bir grup oluşturabilmektedirler (Kunuroglu, Van De Vijver ve Yagmur, 2016: 6). Tersine
göç, üstün teknolojik içerikli malların üretimini, yeni teknoloji ve fikirlerin kaynak ülkelere
transferini sağlayabilmektedir (Kumar, Bhattacharya ve Nayek, 2014: 267).
Almanya ile yaşanan göç sürecinde beklentiler çalışmak için gelen işçilerin bir süre sonra ülkelerine
döneceği yönündeydi. Ancak bugün bile aile birleşimi yoluyla bu göç sürmektedir. Göç edenlerin
kalıcı olduğunun anlaşılması entegrasyon, eğitim, yasal düzenlemeler, vatandaşlık gibi konuların
sıkça tartışılmasına neden olmuştur. Dünya üzerinde örneğine pek rastlanmayan kesin dönüş
düzenlemeleri ise çalışmak için göçle gelen bazı göçmenlerin tanınan haklarla Türkiye’ye dönmeleri
için özendirici şartlarla tersine göç sürecini teşvik etmiştir. Ancak çoğunluk tercihini kalmak
yönünde kullanmıştır. Bu nedenle Almanya- Türkiye dış göç örneğinde güncel tartışmalar tersine
göç, kalıcı göçmenlik, ikinci ve üçüncü kuşak göçmenler gibi kavramlar etrafında şekillenmektedir.
Temel motivasyonu tıpkı diğer pek çok göç sürecinde olduğu gibi, ekonomik fayda sağlamak olan
bu göç sürecinin Iğdır’da incelenen bu örnekler özelinde tersine göç motivasyonu kültürel aidiyet
sağlanamamış olmasıdır. Katılımcıların bazılarının adli bir olaya karışmış olması toplumsal
yaşamda kendilerini dışlanmış hissetmelerine sebep olmuştur.

49 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

Almanya’ya ilk gidenlerin birçoğunun belli bir birikim yaptıktan sonra memleketine geri dönme
kararıyla yola çıkmıştır. Katılımcıların bazısı geri dönmüştür; ancak gidenlerin birçoğu geri
dönememiştir. Önlerinde sürekli bir engel çıkmıştır. Fakat geri dönmekte ısrar edenler ve
sonrasında da Iğdır’a geri dönenler de mevcuttur.
“İlk gittiğimde oraya ben burada yaşayamam bir gün döneceğim falan. Hepsinin bana dönütü
şöyleydi. Ya sen de gitmezsin bizde ilk geldiğimizde öyle düşünüyorduk. İşte biraz kazanalım
döneceğiz… Sonra bir baktım ki çocuklar olmuş okula başlamış çocukların eğitimi yarına
kalmasın okulu bitirsinler döneriz… Hepsinin hayali böyle fakat bir türlü dönememişler.” (K6)
Katılımcıların bazısı evlendiği için Iğdır’a dönüş yapmıştır. Katılımcı Almanya’da doğup
büyümüştür ve Iğdırlı bir kişi ile evlenmeyi tercih etmiştir. Katılımcılar evlilikte çatışma
yaşanmaması için Iğdırlı bir kişinin Iğdırlı birisiyle evlenmesinin daha doğru olduğunu ifade
etmişlerdir. Katılımcıların bazısının ailesi Iğdır’a kesin dönüş yapma niyetindedir. Ancak hala
birtakım engellerle karşılaşmaktadır.
“Göç hikayem şöyle eşimle 2011 yılında tanıştık. Burada Iğdır'da tanıştık kendim aslen
Iğdırlıyım. O da Iğdırlı…. 2014'te nişanlandım… Eşim benim Almanya'da yurt dışında hiçbir
akrabam yok dedi… Hani buraya gelmeyi düşünür müsün dedi. Ben de gözü kapalı kabul ettim.
Yani biraz da Memleketim diye kabul ettim baştan da… Babam Iğdır’a dönmeyi kesin
düşünüyor. Annem emekli zaten hastalıktan emekli erken emekli oldu. Babamın emeklisine
daha 4 sene var… Kız kardeşim doğum yaptı… Boşandı. Annem torununu yalnız bırakmak
istemiyor. Babam burayı çok istiyor. Burada da evleri var mal mülkleri var.” (K1)
Katılımcılardan bazıları geri dönüş kararının aniden olduğunu ifade etmiştir. Ancak bu karar aniden
olmasına rağmen sosyolojik alt yapısı olan bir karardır. Katılımcının anne ve babasının Almanya’da
emekli olması, sürekli Iğdır’a gelip gitmesi, ayrıca Almanya’da karşılaştığı ayrımcılık ve dışlama,
sürekli Türkiye’den haberdar olması, kendi kültürünü yaşatıyor olması (Caferilerin muharrem
ayındaki etkinlikleri) katılımcıların geri dönüş kararını etkileyen faktörler arasında yer almaktadır.
Ayrıca katılımcının milliyetçi duygularla yetiştirilmiş olması, kendi ülkesine ilişkin politik kararları
takip etmesi katılımcının Türkiye’ye dönmesinde etkili olmuştur. Bazen geri dönüş kararında ve
sürecinde bir değil birden fazla süreç etkili olabilmektedir.
“Ben çok zor karar vermedim. Aniden de oldu. Annem ve babam emekli oldu… O zaman Tansu
Çiller başbakandı o Yunan Bayrağı ya inecek ya inecek O kadar milliyetçi duygularımı kabarttı
ki… Tek ben geldim diğerleri kaldı… Evin en küçüğü de benim… Kardeşlerimden bile en çok
tatil yapan bendim Iğdır'a en çok gelen bendim… Benim hemen hemen bir ayağım buradaydı
yani… 1996 Iğdır'a geldim… 4 günden sonra gittim teslim oldum. O zamanlar Türkçe'm çok iyi
değildi Ben Türkçeyi askerde öğrendim O zaman ben sonra benim için Almanya bitti zaten
Almanya'da da çok sevmemiştim. Sevecek nedenlerim de yoktu… Onun için kendinize de zaman
ayıramıyorduk. En sonunda bezdim… Annem ve babam için Almanya hiç yaşanacak yer
değildi… Askerliğimi de yapmamışım. O günde de şehit haberleri geliyordu. Ben buraya Aslında
gönüllü komando olarak geldim.” (K2)
Katılımcıların bazıları Almanya’da suça karıştığı için tersine göç etmiştir. Almanya’daki toplumsal
yaşama entegre olamamıştır ve oradaki toplumla bütünleşememiştir bu yüzden sınır dışı edilmiştir.
“Buraya geri dönüş kararımda babadan kalan mülkümüz etkili oldu. Ben Almanya’da suça
karıştım. Suçum olmadığı halde suçlu kişilerin yanında yer aldım diye beni de yargıladılar.
Dört buçuk sene Almanya’da ceza evinde kaldım. Sonra da sınırdışı edildim. Almanya’da
cezaevinde yaşadıklarımı bir Allah bir de ben bilirim.” (K3)
Katılımcıların bazıları Almanya’da ailevi problemler yaşamıştır ve orada yaşadığı sıkıntılardan
dolayı göç etmiştir.
“Valla ben eşimden ayrıldıktan sonra nasıl söyleyeyim eee devlet çocukları göstermemeye
başladı bana. Aldılar annesiyle birlikte taşındılar… Götürdüler işte göstermediler. Sürekli
sorun çıkarttılar. İşte ee bir kere evlerine gittim. Kayın pederimin kaynanamın evine gittim
baktım zorluk çıkarttılar tartıştık bayağı. En sonunda baktım olacağı yok zaten çalışıyordum

Sosyolojik Bağlam® 50

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

ben işim de vardı. Bir gün öyle aniden bir karar aldım dedim ben gidiyorum köye. Ertesi gün
gittim biletimi aldım uçağa bindim geldim.” (K4)
Bir yerleşim yerine uyum sağlamak demek oranın toplumsal yapısına ve hukuk sistemine de uyum
sağlamak anlamına gelmektedir. Bu alanlardaki uyumsuzluk da göçmenleri geri dönüşe
zorlamaktadır. Katılımcıların bazısı Almanya’da cezaevine girmiştir ve orada adil olmayan bir
şekilde yargılandıklarını ifade etmişlerdir. Yatırımların Iğdır’a yapılmış olması katılımcıların Iğdır’a
dönmesinde etkili olmuştur. Katılımcıların tersine göç öyküsünde Almanya’daki sisteme
uyumsuzluk ve oranın düzenine alışamama durumu söz konusudur.
“ Türkiye'ye isteğimle geldim. Gelmeyebilirdim de 5 sene giderdim. Ülke dışında yaşardım
dönerdim geri ben burayı tercih ettim. Neden tercih ettim. Babam da dedi git dedi,
dükkânlarımız var dedi. Ben senden hiçbir şey istemiyorum dedi, git dedi. Orada dedi kiraları
topla cezam bittiği zaman gelirsin. İki hafta sonra dedim artık dönmeyeceğim… Orada yani o
anki yargılamada adil bir yargılama olmadı… Adil olmayan bir yargılama yapıldı bu adamın
üstüne 17 kişi saldırmış doğrudur demediler… 6 ay cezaevinde kaldım… 23-24 yaşındaydım
gençliğim cezaevinde geçti. Ben niye gideyim oraya hiç istemedim.” (K5)
Katılımcıların bazısı çalışmak ve eğitim için Almanya’ya gitmiştir. Ancak oraya adapte olamamıştır
ve geri dönmüştür. Ayrıca katılımcılar ailesi ile birlikte gitmediği için katılımcıların geri dönüşü
daha kolay olmuştur. Ayrıca katılımcıların Almanya’daki kültüre, toplumsal yaşama uyum
sağlayamaması söz konusudur.
“Dönmek istedim. Bunun da sebepleri işte dediğim gibi oraya. Bir türlü adapte olamam ben
burada doğayı seviyorum. Bahçemiz balığa gidiyorum. Annem işte kardeşlerim falan burda.”
(K6)
4.4.1 Dayanışma, Uyum ve Bütünleşme
Günümüzde tersine göç sürecine göçmenlerin çocukları ve torunları da dâhil olmuştur. 1960’ların
başından itibaren Yugoslavlar, Cezayirliler, Yunanlılar, Türkler, Faslılar, İspanyollar, İtalyanlar ve
Portekizli göçmenler, ucuz işgücü olarak Batı Avrupa'nın zengin ülkelerinde istihdam edilmeye
başlanmıştır. Başlangıçta kısa süreli ve geçici olması amaçlanan birçok göç, bu göçmenlerin çoğu
yakın veya daha uzak gelecekte geri dönecekleri idealinden asla vazgeçmemiş olmalarına rağmen
kalıcı yerleşimler haline gelmiştir. Göçmenlerin geri dönme isteği bazen çok güçlü olmakla birlikte
göçmenler henüz geri dönmemişlerse miras ülkelerine gömülmeyi tercih etmektedirler (Kunuroğlu,
Van de Vijver ve Yağmur, 2016: 4). Literatürde göçmenlerin torunlarının atalarının evlerine
dönüşü, başka, yeni ve daha yeni bir göç şeklidir. Atalarının anavatanlarına geri döndüklerinde, geri
dönenler kültürel yabancılar olarak marjinalleştirilebilir (Segal, 2016: 175). Bununla birlikte, bu tür
etkileşimlerin etkisi büyük ölçüde bir yanda bölgenin 'soğurma kapasitesine' ve tersine göç ettikleri
yere uyum sağlama kapasitesine bağlıdır (Kumar, Bhattacharya ve Nayek, 2014: 278). Bir yerleşim
yerine yeni göç etmiş bir birey için orada kurulan ilişkiler, dayanışma ve bütünleşme önemlidir.
Katılımcıların hemen hemen hepsi uyum problemiyle karşılaşmıştır. Bu uyum problemlerinin
altında göçmenlerin küçük yaşta Almanya’ya göç etmiş olması ve Türkçeyi yeterince
konuşmamalarına bağlı olarak oluşan dil sorunu, göçmenlerin Almanya’daki düzen ve sisteme
alışmaları gibi sebepler katılımcıların Iğdır’a uyum sürecini zorlaştırmıştır.
Almanya’daki sistem ve düzene alışan katılımcıların bazıları düzenin burada olmamasını
yadırgamıştır. Bu da katılımcıların Iğdır’daki kültüre ve düzene yabancı olduklarını göstermektedir
“ İlk geldiğimde devlet dairelerine gittiğimde… Bu kadar düzensiz olduğunu ilk defa burada
gördüm. Yani orada her şey çok sistematik çok düzenli tertipli… Yani burada böyle bir
düzensizlik hâkim… Poliklinikler hiç yok orada ya doktorun muayenesi vardır... Makineler
burada değil bir büyük şehre gitmemiz lazım.” (K2)
Askere gitmek Türk kültüründe saygın ve onurlu bir yere sahiptir. Bir erkeğin askere gitmesi onu
askerlik görevini yerine getirmeyenler arasında daha üstün bir konuma yerleştirir. Katılımcıların

51 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

bazıları Almanya’dan gelir gelmez Türk kültüründe gördüğü bu ulvi görevi yerine getirmiştir. Orada
da dil problemi ile karşılaşmıştır ve birtakım anlaşmazlıklar yaşamıştır.
“ Tabii ben burada dediğim gibi aslında 2 hafta sonra dedim askere gideyim… Krallar gibi de
18 ay askerlik yaptım. Orada da zorluk çektim. Askerlikte onbaşılık sınavı var dediler. Çavuşa
dedim benim ismimi yazma, ben de okuma yazma yok okuyamam dedim… Böyle zorluklar oldu
ama aslında alıştık yani Türkçeyi çok güzel orada çeşit çeşit memleketlerde arkadaşımız oldu
onun şivesini öğrendim.” (K5)
Katılımcıların bazısı küçüklüğünden itibaren Azerice konuşmuş ve Azeri kültürüyle büyümüştür.
Azericedeki ve Türkçedeki farklılıklar yanlış anlaşılmalara sebebiyet vermiştir. Ayrıca katılımcıların
bazısı mezhepsel farklılıktan ötürü Iğdır’dan başka bir yerde yaşarsa zorluk çekeceğini ifade
etmiştir.
“Askerde bile zorluk yaşadım. Askerdeyken Azerice ile burada konuşulan askerde konuşulan
Türkçe arasında farklar var. Oruçta onlar sahur diyorlar. Biz obaş diyoruz. Sahurun ne
olduğunu bilmiyordum Çavuş geliyor diyor ki sahura kalkacak mısın Ne diyorum?... Çavuş
soruyor bana Müslüman değil misin? Ben diyorum Müslümanım. Diyor oruç tutmuyor musun?
Ben diyorum tutuyorum. O zaman sahura kalkmayacak mısın?... Çavuşun sahur dedi bizim
obaş dediğimiz. Buna benzer yanlış anlaşılmalar da olabiliyor…. Din konusunda da Iğdır'dan
çıktığımız zaman zorluk yaşıyoruz. Mesela bizim namazda mührümüz olur. Onu başımızın
altına koyarız. Ama insanlar yadırgıyor bunu.” (K2)
5 Sonuç ve Değerlendirme
Tersine göç, hem özel hem de genel bir kavramdır. Tersine göçü, bütünsel bir bakış açısıyla göç
olgusu içerisinde değerlendirecek olursak özel bir kavramdır. Ancak her göç türünde tersine bir
dalgalanmanın yaşanma ihtimali vardır. Bu açıdan da tersine göç genel bir olguya işaret etmektedir.
Tersine göç bir eylemden ziyade sosyolojik yönleri olan çok boyutlu ve karmaşık bir olgudur.
Tersine göç süreci ile ilgili sosyolojik bir analiz yapmak için göç öncesi (ilk göç süreci) süreçten
başlayarak geri dönüşten sonraki durumu da kapsayacak bir biçimde tersine göçe yaklaşmak
elzemdir. Araştırmanın yöntem kısmında bahsedilen aşamaların (dış göç ya da iç göç öncesi durum-
göç hareketi-göç edilen yerdeki durum-tersine göç hareketi-tersine göç edilen yerdeki durum) her
birinde göçmenleri tersine göçe teşvik eden eylemlere, söylemlere ve uygulamalara odaklanmakta
fayda vardır.
Araştırma verilerinden yola çıkılacak olursa Almanya’ya ilk gidenler ile sonradan gidenler arasında
birtakım farklılıklar vardır. Almanya’ya ilk gidenlere karşı bakış açısı olumludur. Çünkü Almanya’ya
ilk gidenler oradaki işgücü ihtiyacını karşılamakta ve Almanların yapmaya tenezzül etmediği işleri
yapmaktadır. Almanya’ya ilk göç edenlere karşı bakış açısı Türklerin belli işleri yaptıktan sonra ya
da emekli olduktan sonra ülkelerine geri döneceği düşüncesidir. Ancak ikinci kuşak Türklerin ve
göçmenlerin Alman vatandaşı olabilme hakkının gündeme gelmesi, Türklerin Almanya’da mülk
edinmesiyle birlikte işin rengi değişmiştir. Kendilerini vatanlarının öz evladı olarak gören
Almanların yabancılara bakışı değişmiştir. Başlarda kucaklanan Türkler (yabancılar da olabilir)
artık bir düşman, tehdit ve suç unsuru olarak görülmeye başlanmıştır. Alman düzenine karşı tehdit
olarak görülen Türklerin ilk fırsatta sınır dışı edilmesi söz konusudur. Katılımcıların özelliklerine
bakıldığında dört tanesi Almanya’da adli olaya karışmış ve yargılanmıştır. Bu durum tesadüf
değildir. Artan yabancı düşmanlığına bağlı olarak Almanya’ya göç edenlerin oraya uyum
sağlayamaması tersine göçü teşvik eden bir süreçtir. Almanya’da tersine göçü teşvik etmeye yönelik
sosyal yardımların azaltılması gibi hükümet politikaları da oluşturulmuştur. Türklere karşı siyah
kafalar söylemine paralel olarak toplumsal yaşamdaki ayrımcılık ve dışlamalar Türkleri geri dönüşe
zorlamıştır. Ayrıca katılımcıların yatırımlarını Türkiye’ye veya Iğdır’a yapmış olmaları da tersine
göçte etkili olmuştur. Katılımcıların hepsi Azeri-Caferi kimliğine bağlı oluşturulan aidiyete sahiptir.
Azeriler kendi içerisinde birbirleriyle dayanışma halindedir ve kapalı bir grup özelliği taşımaktadır.
Bu etkili olan aidiyet dış göç sürecine ve tersine göç sürecine yansımıştır. Katılımcılar tersine göç
ettikleri yere de belli bir süre uyum sağlamakta zorlanmışlardır. Iğdırlı kimliği ve aidiyetine sahip

Sosyolojik Bağlam® 52
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 34-54

olmaları Iğdır’daki toplumsal yaşamla bütünleşmeleri üzerinde olumlu etki yapmıştır. Almanya’dan
Iğdır’a geri dönüş yapanlar üzerine olan bu çalışmada geri dönüşlerin yaşanmasında birden fazla
etken rol oynamaktadır. Bu etkenler ilk göç (dış göç) süreci öncesinde geri dönüşe ilişkin niyetler,
kararlar; dış göç sonrasında varılan ülkedeki karşılaşılan uyumsuzluk, dışlanma, ayrımcılık gibi
sorunlar; göçmenlerin geldikleri yerlerdeki bağlarının devam etmesi, yatırımlarını anavatanlarına
yapmış olmalarıdır.

Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.

Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.

Kaynakça/ References
Abadan-Unat, N. (2017). Bitmeyen Göç: Konuk işçilikten ulus-ötesi yurttaşlığa. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Ammassari, S. (2009). Migration and development: Factoring return into the equation. UK:
Cambridge Scholars Publishing.
Bovenkerk, F. (1974). The sociology of return migration: A bibliographic essay. Netherlands:
Martinus Nijhoff.
Bulut Keskin, Ü. (2021). Tersine göç olgusu üzerine sosyolojik bir değerlendirme. A. Calap, ve C.
Özgün (Ed.). Kuramdan araştırmaya Türkiye'de göç olgusu içinde (ss.17-31). Ankara: Nobel
Yayıncılık.
Cassarino, J.-P. (2008). Patterns of reintegration and development challenges. J.-P. Cassarino (Ed.)
Return migrants to the maghreb: Reıntegratıon and development challenges içinde (ss. 9-32).
European University Institute.
Castles, S. ve Miller, M. (2008). Göçler çağı: Modern dünyada uluslararsı göç hareketleri (B. U. Bal, ve
İ. Akbulut, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Dustmann, C. ve Weiss, Y. (2007). Return migration: Theory and empirical evidence from the UK.
British Journal of Industrial Relations, 236-256.
Faist, T. (2003). Uluslararası göç ve ulusaşırı toplumsal alanlar. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
Glesne, C. (2015). Nitel araştırmaya giriş (A. Ersoy, ve P. Yalçınoğlu, Çev.). Ankara: Anıı Yayıncılık.
Gmelch, G. (1980). Return migration. Annual Review of Anthropology, 9, 135-59.
Gümüş, N., İlhan, A. ve Gülersoy, A. (2013). Bir tersine göç örneği: Köprücük Köyü (Varto-Muş).
Turkish Studies, 233-261.
Gün, E. ve Tekemen, H. (2021). Akdeniz’de Düzensiz Göçler ve Göçmenler: Terraferma Filmi Örneği.
Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2 (1), 64-76.
Hermele, K. (1997). The discourse on migration and development. T. Hammar, G. Brochmann, K.
Tamas, ve T. Faist (Ed.), International Migration, Immobility and Development Multidisciplinary
Perspectives içinde (ss. 133-159). Oxford-New York: Berg.

53 Sosyolojik Bağlam®
 Ümmü BULUT KESKİN– Tersine Göçler ve Geri Dönüşler: Almanya’dan Iğdır’a Yerleşenler Üzerine
Sosyolojik Bir Araştırma 2021, 2 (2) 34-54

Kaygalak, S. (2009). Kentin mültecileri: Neoliberalizm koşullarında zorunlu göç ve kentleşme. Ankara:
Dipnot Yayınları.
Keleş, R. (2002). Kentleşme Politikası. Ankara: İmge Yayınları.
Kepenek, E. B. ve Uğuzman, T. (2018). Haydi köyümüze geri dönelim! Tersine göçün
sosyoekonomik etkileri: Yeniyol Köyü örneği. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 11-36.
Kılıçbay, M. A. (2003). Kimlikler okyanusu. Doğu-Batı Dergisi, 153-159.
Kumar, P., Bhattacharya, U., ve Nayek, J. (2014). Return migration and development evidence from
India's skilled professionals. G. Tejada, U. Khadria, ve C. Kuptsch (Ed.) Indian skilled migration and
development: To Europe and back içinde (ss. 264-284). Springer.
Kumar, R. (2011). Araştırma yöntemleri: Yeni başlayanlar için adım adım araştırma rehberi. (G.
Şekercioğlu, Ö. Çokluk, ve H. Atak, Çev.) Ankara: Edge Akademi Yayın Dağıtım.
Kunuroğlu, F., van de Vijver, F., ve Yağmur, K. (2016). Return migration. Online Readings in
Psychology and Culture 8 (2). Doi: 10.9707/2307-0919.1143
Kuschminder, K. (2017). Reintegration strategies conceptualizing how return migrants reintegrate.
Palgrave Macmillan.
Kümbetoğlu, B. (2017). Sosyolojide ve antropolojide niteliksel yöntem ve araştırma. İstanbul: Bağlam
Yayıncılık.
Merriam, S. B. (2013). Nitel araştırma: Desen ve uygulama için bir rehber (S. Turan, Çev.) Ankara:
Nobel Yayıncılık.
Neuman, W. L. (2016). Toplumsal araştırma yöntemleri nitel ve nicel yaklaşımlar (Cilt I). (S. Özge,
Çev.). Ankara: Yayın Odası Yayıncılık.
Ravenstein, E. G. (1885). The laws of migration. Journal of the Statistical Society of London, 167-237.
Rutherford, J. (1998). Yuva denilen yer. J. Rutherford, (Ed.) Kimlik; Topluluk, kültür, farklılık içinde,
(İ. Sağlamer, Çev.). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
Segal, U. A. (2016). Opportunities and challenges of return migratıon. Q. Xu, ve L. Jordan (Ed.)
Migrant workers içinde, (ss. 171-189). Nova Science Publishers.
Şener, M. Y. (2018). Return migration of qualified Turkish migrants from Germany and the US. The
Journal of Humanity and Society, 1-22.
Şahin-Kütük, B. (2015). Türkiye’den Batı Avrupa’ya işçi göçünün sosyolojik çalışmalara yansımaları.
Sosyoloji Konferanslar (ss. 609–654).
Üner, S. (1972). Nüfusbilim sözlüğü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.

Sosyolojik Bağlam® 54
 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 55-74
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.4

w Review Article

Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand*

Merve Suzan ILIK BİLBEN **

0000-0003-3668-0848

ARTICLE INFO A B S T R A C T
Last decade, Turkey experienced the most extensive migration raids in its history. The
transition of Turkey from a migrant-sending country to a transit and target country is one of
the most referenced periodization practices in the literature. However, Anatolia has a history
Submitted: 02.03. 2021
of migration with very different experiences by its location. Human mobility is inherent to
Revision Requested: 19.05. 2021
Final Revision Received: 22.05. 2021 the structure of this geography, even though its quality and quantity have changed and
Accepted: 29. 07. 2021 transformed in the historical process. Therefore, it is important to understand that Turkey,
Published Online: 15.08. 2021 which is home to the most significant number of forced migrants in the twenty-first century,
is historically a country of migration. Hence, in this article that attempts to understand
Keywords: human mobility towards Turkey, we have focused on Turkey's changing position on the
international migration scheme after summarizing the migration flows before and during the
Sociology republic period to capture the holistic perspective. Based on the current research, reports,
International Migration and statistical data, this article seeks a better understanding of the possibility and
Turkey sustainability of social cohesion and integration in Turkey, in a global world characterized by
Social Cohesion
Securitization
uncertainties, risks, and pursuits.

**This article refers to a part of the author's master's thesis titled "A New Global Problem, An Old Coping Mechanism: Anthropogenic Climate Change

Induced Migrations and Turkey", completed at Akdeniz University Social Sciences Institute.
*Corresponding Author: M. Suzan Ilık Bilben (Res. Assit.), Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of Sociology, Antalya, Turkey.

mervesuzanilik@akdeniz.edu.tr
Citing This Article: Ilık-Bilben, M. S. (2021). Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand. Sosyolojik Bağlam Dergisi,
2 (2), 55-74. Doi: 10.52108/2757-5942.2.2.4

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

1. Introduction
In the "Age of Migrations" (Castles & Miller, 2008), where the world population mobility is
increasing and the turmoil in one part of the world can easily affect not only its surroundings but
also the other end of the world. The tension between countries and societies is increasing, the
"culture of living together" has become more critical than ever. It is possible to assert that the act of
migration is generally a change of the place of residence as "permanent" or "semi-permanent", out
of the administrative border (Faist, 2003, p. 41). In other words, many theories have been put
forward to explain the functioning of the act of migration, which is defined as "moving from the
original place to the desired place" (Karpat, 2003, p. 3).
The principal concept on which almost all definitions of migration are based is human 'mobility'.
However, this basic approach is not sufficient to explain the multidimensional and multi-layered
migration phenomenon. Since the border between migration and mobility is not clear, we can speak
of the existence of many types of migration, which complicates distinctions based on time (short-
medium-long, cyclical, reverse) and distance (different circulation patterns and different circulation
geographies) scale (Mavroudi & Nagel, 2016, p. 4). The perception of space is not only a tangible
asset for the individual, but also an inseparable part of the sense of identity and belonging, and the
most visible component of his cultural existence. For this reason, migration is sometimes the result
of a change and sometimes a harbinger of many changes (Göker, 2015, p. 28). Migration, which can
take place both as a cause and as a result in every period of history and is one of the influential
factors in the demographics, culture, economy, and politics of societies, has been a phenomenon
studied by different scientific disciplines due to its sophistication (Gürkan, 200, p. 1). The reason
why migration is a sociological phenomenon, among many other disciplines, is the existence of
intertwined social transformations and the vast expanse of social problems caused by migration.
The act of spreading and settling on the world itself is a history of migration. Migration has always
existed, even though its origins and consequences have significantly changed throughout history.
According to Ortaylı (2006, p. 19), the necessary action of people as a society is "migration", if
migration has ended somewhere, it implies that the society is dissolving. Migration events that
affect the development and alteration of human history (Çağlar, 2011, p. 56) are, in a way, one of
the creators of history. Almost all of the changes that carve out human history, such as natural
disasters, conquests, geographical discoveries, colonization, industrialization, and international
trade are somehow the cause or result of migration. The phenomenon of international migration,
which is dynamic and multidimensional, is a phenomenon that reshapes societies and cultures all
over the world, beyond being a movement that transcends borders. The current populations of
countries such as the United States of America, Canada, Australia, New Zealand, and Argentina,
known as "classical immigrant countries", are the result of a history of large-scale migrations, often
at the expense of the indigenous population (Castles & Miller, 2008, p. 11). As in the case of Israel,
immigration can play a central role in the construction of a country (Öner, 2012, p. 13).
Although international migration movements have existed since the early periods of human history,
efforts to establish a regime in this area have started relatively recently. Population movements
during and after the Second World War triggered cooperation efforts on international migration
and made possible the establishment of the United Nations High Commissioner for Refugees
(UNHCR) and the European Intergovernmental Committee on Migration (ICEM), known as the
International Organization for Migration (IOM) nowadays (Ihlamur-Öner, 2012, p. 578). Since the
1990s, but especially since 2000, we have seen that international migration studies and global
cooperation have increased. While transboundary human movements have shaped states and
societies since ancient times, the distinctive features of human movements in recent years are their
global scope, centrality in local and international politics, and enormous economic and social
consequences (Castles & Miller, 2008, p. 5). Then, as Kümbetoğlu (2012, p. 51) states, "The impact
of migration on human lives, efforts for harmony, integration, and re-establishment of life make
migration studies not only for recording purposes but also to be in-depth and detailed studies". Cross-

Sosyolojik Bağlam® 56
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

border studies, which try to illuminate the link between migration and many different fields such as
youth, gender, belonging, identity, health, urban space, citizenship, development, border control,
have a significant role in understanding cross-border mobility (see ERC, 2017).
While the migration literature establishes connections between the sub-headings it creates for
analytical purposes and the main reasons that lead people to move, on the other hand, it stumbles
into "producing a kind of knowledge and perception that these subheadings are separate situations
as if they can be completely abstractable from each other" (Akalın, 2012, p. 89). Today, indeed, it is
almost impossible to reveal exactly why people in refugee camps in southern Turkey migrated.
Considering that the individual evaluates the pushing factors of the geographic and social
environment and the attractive factors of the place where s/he can move, it is understood that the
individual's preferences and personal expectations from migration are important in the decision of
migration (Göker, 2015, p. 39-40). However, the distinction that is intended to be made here leads
to a dangerous and unrealistic abstraction, as the act of migration is completely outside or within
the will of the individual. In other words, "…it is misleading to define every migration made due to
socio-economic reasons as voluntary migration, and it can be equally misleading to define forced
migration as a flight that occurs only as a result of war, conflict, or natural disaster" (Tuzcu, 2008, p.
1). Referring to the difficulty of classifying these phenomena, Faist (2003, p. 48) also emphasized
the importance of questioning whether the villagers fleeing the drought in the Sahara are voluntary
migrants or forced migrants, or whether the migrants trying to get rid of the high unemployment
rate in their homeland are fully voluntary migrants. It is debatable how useful and meaningful it is
to try to determine exactly how many of the immigrants, who are buried in the salty waters of
Mediterranean almost every week are volunteers nowadays. In the rapidly globalizing world of the
21st century, these distinctions have become more controversial than ever. Instead of taking the
compulsory-voluntary distinction as a dichotomy, possibly it is more meaningful to think that the
degree of freedom extends from high to low, from reluctance or necessity to voluntarism (Faist:
2003, p. 49).
The Republic of Turkey has experienced the largest migration influx in its history in the past 10
years. Today, Turkey ranks 1st in the world as a developing country hosting approximately 4
million forced migrants, of whom about 3.6 million are Syrians under temporary protection, and
approximately 400,000 are refugees and people of other nationalities with asylum status (UNHCR,
2019, p. 1). Although Turkey's transformation into a country of immigration, a transit country in
the 1980s, and a receiving country in the 2000s, since its establishment, is a periodization practice
frequently used in the literature, Anatolia has a thousand-year migration history with very different
experiences due to its location. Although the quality and quantity change and transform in the
historical process, human mobility, which is always in a state of flux, is inherent in the structure of
this geography. For this reason, it is important to understand that Turkey, which has hosted the
highest number of forced migrants in the 21st century, is also a country of migration historically.
However, in this article, it is rather difficult to point to the entire incoming, passing, and outgoing
flow also all phases of the thousand-year history of migration. Consequently, in this article, which
attempts to understand human mobility towards Turkey, the pre-republican and republican period
migration movements, which seem essential to capture a holistic perspective, are summarized and
the changing position of Turkey in the international migration order is emphasized. Based on
current research, reports, and statistical data, the study strives to better understand the possibility
and sustainability of social cohesion and integration in Turkey in a global world characterized by
risks, uncertainties, and pursuits in the final analysis.
2. Pre-Republican Migration Movements
Tekeli (2008, p. 142) describes the characteristics of the forced displacement movements of the
classical Ottoman order in the 16th century; being a centralized autocratic country, striving for
continuous growth around the principle of gaza (holy war in Islam), determining both the control of
the surplus product and the military power of the Empire, and allowing different religious groups

57 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

to live together without jeopardizing the integrity of the Empire. In this period, when individual
rights were not institutionalized, the Empire institutionalized the forced displacement of people
with the "exile" system (Tekeli, 2008, p. 144). In the 17th and 18th centuries, there were changes in
the settlement policies, and in this period, the settlement of nomadic communities gained
importance. With the settlement of the Yoruk, Turkmen, and Kurdish tribes from the West to the
East and the Arab tribes in the south of Anatolia, the aim is to increase agricultural production and
to ensure security within the borders of the Empire. In the 18th century, it is seen that voluntary
displacement due to the developments in the economy and foreign trade and forced displacements
in consequence of the settlement of the tribes came to the forefront. In the 19th century, in addition
to the mass Muslim-Turkish movements coming from the lands separated from the Empire,
developments such as private property rights, increasing capitalist relations, restrictions on the
absolute authority of the sultan, regulations that facilitated the flow of goods, capital and human
capital brought about the voluntary movement of population and the decrease in state's role and
changes in the implementation of the resettlement policy (Tekeli, 2008, p. 146-149).
One of the preliminary groups that come to mind when it comes to migration or migrants is the
Romany, which is an integral part of the Anatolian migration history. Although the concept of
Romany is widely used in the international literature compared to the concept of Gypsy due to its
negative connotations, it is also stated that the word "Gypsy" should be used precisely in terms of
"return of dignity". Yet, these prejudices induce severe racism against these groups or individuals in
many parts of the world. Gökçen (2015, p. 37) stated that although the fact that they are in a
constant state of migration is overemphasized, the fact that there are many places where they "put
down roots" is often ignored in current discussions. He also indicates that Anatolia and Thrace are
geographies that are acquired "home" by them and played an important role in shaping their
cultures (Gökçen, 2015, p. 37). The Romany left India and migrated to Anatolia under Byzantine
influence, passing through the territory of today's Iran and Armenia, and then the Balkans hosted
the Romany for four to six centuries. The Ottoman Empire made a place for themselves in the
palace environment and the army with their craft and skills (Gökçen, 2015, p. 39-43). Today, the
Romanies are an integral part of the Anatolian mosaic with the Rom, Dom, and Lom groups.
Compared to the Lom living in the Eastern Black Sea Region and the Dom living in the Southeastern
Anatolia Region, it is possible to say that the Rom groups living in the western parts of the country
are the most well-known Romany groups (Kolukırık, 2008, p. 154). Although academic studies
towards a closer understanding of these groups have increased in recent years, the need for policies
to improve their disadvantaged positions and socio-economic conditions has not decreased.
Another group that used Anatolia as a frequent destination and made a homeland for a long time
has been the Jews. Although it is known that the Jewish presence in Anatolia dates to the Roman
Empire period, the most prominent contact between Turks and Jews in history was the freedom of
religion and conscience granted to Jews fleeing from Byzantine oppression during the Seljuks
period. Since then, when we take into account the migration of Ashkenazi Jews from Europe in the
14th and 15th centuries, migration of Sephardic Jews from Spain and Portugal, migration from
Apulia, Bohemia, the Netherlands and Podolia (Poland), migration from Southeast Europe, the
Balkans, Central Europe, and Russia during the Ottoman Empire and migration experienced in the
years of modern Turkey and the Second World War, Turkey has often been an accredited country
for Jews (Güleryüz, 2015, p. 50-70). Furthermore, the effect of Jewish refugees, including scientists,
artists, and philosophers, who took refuge in Turkey upon the start of the Nazi regime in Germany
in 1933 on the Turkish understanding of art and science is very noteworthy (Durugönül, 2013, p.
415).
When we look at the migrations from Africa to Turkey, the forced migrations that took place mostly
through the institution of slavery in the four-hundred-year period between the 16th century and
the First World War were replaced by voluntary African migrations, which intensified rapidly
especially after 2000 after a gap until the 1990s (Şaul, 2015, p. 77-78). Following the Ottoman-

Sosyolojik Bağlam® 58
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

Russian Wars in 1787 and 1828-29, as a result of the narrowing of the Ottoman borders in the
Caucasus and the expansion of the Russians, over 1 million Circassians had to leave their homeland
and seek asylum in the Ottoman Empire, also known as another forced migration, called 1864
Circassian exile (Kaya, 2015, p. 140-141). In the same period, the migration of Crimean Tatars and
Nogais, which reached massive dimensions after the Crimean War, lasted for nearly two centuries
in waves, and Crimean Tatars and Nogais also benefited from practices such as land allocation and
tax exemption, as with other migrating groups (Yakut, 2015, p. 122-130-131).
The mass migrations that emerged in the countries that separated with the disintegration of the
Ottoman Empire and established a nation-state were directed to the Ottoman lands in consequence
of some military, political, economic, and social concerns. It should not be forgotten that these
developments paralleled the process of nation-statization and the modernization process that
required social, economic, and cultural reforms in the 19th century:
"While the social and political structures were changing, the fact that mass migrations
coincided with the same period accelerated these changes and transformed the social
structure of the society. …These immigrants not only changed the demographic structure but
also led to social, political, ideological, and economic changes. For this reason, the role of
migration, forced or not, in the transformation of the Ottoman Empire and in the formation of
today's Turkey cannot be denied (Kale, 2015, p. 167)".
As a result of the successive Balkan Wars, the First World War, and the National Independence War,
migrations took place from every piece of land separated from the Ottoman Empire to Anatolia and
from Anatolia to the new nation-states, especially the Balkans. When the dust settles, the
population composition and ethnic structure of Anatolia changed significantly (Tekeli, 2008, p. 155-
158).
3. Republican Era Migration Movements
Tekeli (2008), who stated that the displacement movements experienced due to the people's
dependence on the land before industrialization would not take place without their will that is, not
voluntarily, hence this could only be the case in modern industrialized societies, concludes that
migration is a concept of modernity. Therefore, based on the pre-admission that the phenomenon
of migration is closely related to the modernization process, it qualitatively analyzes the one
hundred and fifty years' period from the middle of the 19th century, when the humble Ottoman
modernity began to develop, to the present, under four migration categories. The first of these
categories is Balkanization migrations covering the years 1860-1927, the second is rural-urban
migrations covering the years 1954-1980, and the third is inter-urban migrations that became
dominant after 1975. The fourth category is related to the concept of life routes, which he put
forward based on the fact that people change places immensely nowadays (Tekeli, 2008, p. 43-44).
Another periodization practice that can be put forward while historically examining the migration
flows towards Turkey and from Turkey to other countries is follows as 1923-1960, 1960-1980 and
after the 1980s (Eder, 2000; İçduygu, 2008 cited in İçduygu & Biehl, 2012, p. 9-10). According to
İçduygu and Biehl, the results of the "Turkification" policies carried out by the state to create a
culturally, linguistically, and religiously homogeneous "Turkish" society in the period between
1923 and 1960, which covers the first stages of the nation-state establishment, can be seen. The
rate of non-Muslim minorities, which was 19 percent in 1914, was calculated as only two per
thousand in 2005 (İçduygu & Biehl, 2012, p. 10-11). Undoubtedly, international developments have
a role in this change as well as domestic policy dynamics. Although the migrations caused by the
homogenization of the populations of the nation-states continued in the period between 1960 and
1980, labor migration from rural areas to cities and abroad with increasing urbanization
characterized this period. In consequence of family reunifications and asylum applications after the
labor migration abroad, Turkey has maintained its position as a country of emigration for a long
time. However, after the 1980s, Turkey started to become a frequent destination for migrants
whose ethnic or religious identity is not Turkish and started to meet the phenomenon of

59 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

"foreigners" coming to or passing through Turkey (İçduygu, 2004; 2008 cited in İçduygu & Biehl,
2012, p. 13).
Many different periodization studies regarding the migration movements of the Republic period in
the context of irregular migrations, forced migrations, migrations from rural to urban areas, or
external migrations show us that the history of the Republic of Turkey, as the history of
civilizations, is a history of migration. Migration, which is a natural necessity of the construction of
the Republic, industrialization, and development, has affected the social change process as a tool of
social mobility in a way specific to the changing conditions of each period. Although the intensity of
migration movements from rural to urban has changed from time to time since the establishment of
the Republic, it has a regular flow. However, in this process, two important waves stand out in
terms of reasons and motivations for migration. The first of these is the movements in the 1950-
1970 period that started after the mechanization in agriculture, and the other is the movements in
the 1980-1990 period, which was seen as a result of the attractive factors in the cities (Levent,
2019, p. 118-119; Özdemir, 2012, p. 2-10).
Especially beginning from the 1950s, due to internal migrations caused by rapid population growth,
land fragmentation by inheritance, and intensive agricultural practices occurred in Turkey's
demographic structure. Yalçın (2004, p. 115-117) summarizes dynamics affecting internal
migration in Turkey as technological transformation in the rural structure, the rapid development
of industry in some cities, rapid population growth, repulsive reasons for the village and
attractiveness of the city, blood feuds in the countryside and terrorist incidents. As Güçlü (2002, p.
27) pointed out, urbanization movements that emerged in behalf of all these developments are a
contemporary phenomenon that became visible after the 1950s in Turkey, as in many developing
countries. With the change in the nature of the state, development and the welfare of the people
have formed the basis of population displacements within the understanding of the welfare state,
and the importance of settlement in cities has increased with the acceleration of urbanization
(Tekeli, 2008, p. 160-163).
After 1970, cities in the West became more attractive due to the increase in industrial capacity,
social facilities, and communication tools. They offer a relatively safer life. Since the establishment
of the Republic, the population of Turkey has increased approximately six times. The rural-urban
population balance, which is proportionally similar, has changed considerably since the 1950s.
While the share of the urban population in the total population was 25.04% in 1945, this rate was
77.30% in 2012 (Şen, 2014, p. 252). Although some different push and pull factors have come into
play periodically, the primary motivation of rural-urban migration in Turkey is the decrease in
agricultural value-added parallel to the increase in urban employment opportunities. Similarly, in a
very recent study, a negative relationship was found between the ratio of rural population to the
total population and urban employment and a positive relationship between agricultural added
value (Aktaş & Şahin, 2019, p. 232). In recent years, although the migration movement and
migration effectiveness in Turkey differ between years, it is seen that the positive effect is
especially evident in the western regions, and Istanbul, West Marmara, Aegean, East Marmara, and
West Anatolia are the leading ones (Ünal, 2019, p. 755,737).
On the other hand, we see that lifestyle migration, which has been influential in the world,
especially in the 21st century, has recently taken place in Turkey. Urban conditions resulting from
the spatial and social transformation in the demographic structures of metropolitan cities direct
individuals to smaller cities that are relatively safe, have a low population density, and have a
higher quality of life (Kızıltepe, 2020, p. 64). In this context, different trends emerging in urban life,
especially ecological lifestyle, shape rural-urban, urban-rural, and rural-rural migration models. As
a result of the national quarantine practices due to the Covid-19 pandemic, many households
preferred not to return to metropolitan cities after the summer period. There is a possibility that
this temporary preference may become permanent in the post-corona period.

Sosyolojik Bağlam® 60
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

The Republic of Turkey has been the target or route of international migrations and human
mobility within its lands since its establishment. Although the quality and quantity of human
mobility towards the country has changed over time, it has become an integral part of the
international migration order due to its geopolitical position. The study of Levent (2019, p. 120),
which makes a chronological list of migration waves to Turkey, presents an excellent picture for
understanding the human mobility that has come to Anatolian lands since the establishment of the
Republic and its effect on the demographic structure. Accordingly, with the population exchange
agreement of 1924, approximately 500,000 people from Greece settled in the country's rural areas
in the northwest. Between 1924 and 1950, 305,158 people from Yugoslavia and Macedonia settled
in the cities in the north of Thrace. Between 1925 and 1979, 491,582 people from Bulgaria in three
different waves mostly settled in rural areas, and about 800,000 people who came with the 4th
Wave in 1989 settled in the cities. In 1979, about 1,000,000 people from Iran turned towards
metropolitan cities, especially developed cities in the West and Southwest. In recent times, although
the overall numbers are not known, it is seen that the migration waves from Uzbekistan, Uyghur
Autonomous Region, Kyrgyzstan, Kazakhstan, and especially Afghanistan exhibit a similar
settlement pattern. As a result of the Gulf War, 519,031 refugees from Iraq moved to the cities in
the West and Southwest. It is seen that approximately 48,000 immigrants from Bosnia, Kosovo, and
Macedonia entered the country between 1992-2001. Lastly, although the history of migration
movements from Syria to Turkey dates back to 1945, there is no clear information about the rates
before 2011. However, 3,666,059 asylum seekers who came after 2011 preferred to stay in cities
close to the border and metropolises (Levent, 2019, p. 120).
As can be seen, Anatolian lands have a substantial history in terms of their location in the context of
forced migrations. Anatolia's memory of forced migration expanded considerably during the First
World War, between the two world wars and the Second World War, which passed with "dispatch",
"exchange" and "deportation". Between the years 1950-1990, Turkey became one of the target
countries of forced migration, primarily as a result of the Cold War policies, and after the
deterioration of the bipolar order, it continues to be the addressee of the forced migrations brought
about by regional problems such as Bulgaria, Bosnia, Kosovo, Iran, Iraq and today Syria (Özgür,
2012, p. 200-211).
It is widely stated that Turkey has turned into a country of immigration and/or transit from being
an emigrant country with the changing conditions after the 1980s. It is possible to say that the
ongoing environment of conflict in the Middle East is largely effective among the reasons behind
this change (İçduygu & Biehl, 2012, p. 15). Regulations in Turkey are based on the United Nations
Convention Relating to the Status of Refugees, signed in Geneva in 1951 and entered into force in
1954. Following the updates made with the 1967 New York Protocol, the regulations regarding
migration and asylum movements are based on the 1994 Asylum Regulation, and in this context,
the distinction between refugees and asylum seekers creates a distinction based on quantity,
quality, geography, and time (Kartal & Başçı, 2014, p. 282-283). At this point, Turkey mostly
becomes a transit country for those who want to reach the West due to the "geographical
limitation" it has put into the 1951 Geneva Convention. Accordingly, Turkey only grants asylum to
people of European origins and only gives temporary asylum to those coming from Africa and the
Middle East. For this reason, it is stated that most individuals coming from these regions either
moved to Europe or returned to their countries after staying in Turkey for a certain period.
According to the General Directorate of Migration Management of the Ministry of Interior:
"Turkey accepted the 1951 Geneva Convention by ratifying it in the Turkish Grand National
Assembly with the Law No. 359 on 29 August 1961. However, considering its geopolitical
position, Turkey has used its right of choice to determine the refugee status and stated that it
will only accept individuals who come to Turkey from Europe and seek international
protection as refugees under the contract (Migration Report, 2016, p. 75)."

61 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

In this context, refugee, conditional refugee, and subsidiary protection statuses are given if the
requests of those who request international protection from Turkey are evaluated positively. The
majority of asylum seekers in Turkey are Iraqis and Iranians in the past, and Syrians and Afghans in
recent years. It is possible to say that African asylum seekers, who are always relatively few, mostly
come from North African countries, and that those coming from Central and West African countries
generally do not apply for asylum, which increases the rate of illegal economic migration (Yükseker
& Brewer, 2010, p. 300).
It is avowable that Turkey continues to experience the consequences of "being in a geography
affected by almost all forms of migration movements" (Ünver, 2009, p. 86). If we periodize Turkey's
irregular migration history, it is possible to talk about the existence of four different periods: the
emergence period covering the years 1979-1987, which was especially affected by the influxes after
the Iranian revolution; maturation period covering the years 1988-1993, revealing different types
of migration such as asylum, transit migration and circular migration; with the increasing amount
of irregular migration, the saturation period between 1994-2000/2001, when national regulations
were tried to be harmonized with international regulations, and finally, the institutionalization
period extending from 2001, when irregular migration, human trafficking, and human smuggling
issues heavily occupied the country's agenda (İçduygu, 2005; İçduygu & Sert, 2012 cited in İçduygu,
2015, p. 281). In this context, Turkey has been a transit country for migrants from Central and
Western Asian, Middle Eastern, and African countries, and a target country for migrants from
former Iron Curtain countries.
Since the 1990s, there has been a severe increase in the number of irregular migrants coming to
Turkey from the Balkans and former Soviet countries. "About 25% (177,000) of the 763,000 people
arrested in Turkey between 1996 and 2008 were the citizens of Armenia, Azerbaijan, Bulgaria,
Georgia, Moldova, Romania, Russian Federation, and Ukraine" (İçduygu & Biehl, 2012, p. 25).
Statistical data in recent years also show that this trend is in progress. The number of irregular
migrants apprehended in 2015 increased by 150% compared to 2014 and reached 146,485. Thus,
the number of irregular migrants apprehended between 2005 and 2015 was 643.397, and the
number of people apprehended as migrant smugglers within the scope of irregular migration was
4.471 (Migration Report, 2016, p. 64-65). At the end of this process, it is stated that the migration
regime in Turkey institutionalizes the country by defining it as a country that receives migration
and provides a transit area for migration (İçduygu, 2015, p. 282). In other words, it is necessary to
understand the changing position of Turkey from the source country to the transit and then to the
target country.
4. Turkey's Changing Position on the Global Migration Map
The economic, demographic, and political developments experienced in Turkey in the 2000s have
not only changed Turkey's position in the global economic and political order but also made it one
of the main immigration countries (Düvell, 2020, p. 18). The relatively high political stability
experienced is the basic dynamics of this change in the position of the economic growth and the
liberal visa regime (Düvell, 2019, p. 2227). Current developments indicate that Turkey's position on
the global migration map has changed, that the irregular migration flow towards developed
countries, especially EU countries, in the East-West and South-North axis has become one of the
intense passing corridors and the influx of asylum seekers is increasing (Kartal & Başçı, 2014, p.
293). On the other hand, in addition to the traditional target countries such as the EU, another
target country zone has emerged, for example, stretching along the southern edge of the
Mediterranean, from Morocco to Turkey, Russia, and Kazakhstan. One of the main target countries
of the three incoming flows coming from the four types of sending countries in this region (1st
Group: Belarus, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan, and Kyrgyzstan; 2nd Group: Moldova and
Ukraine; 3rd Group: Azerbaijan, Armenia, and Georgia; 4th Group: Syria) is Turkey (Düvell, 2020, p.
19-20).

Sosyolojik Bağlam® 62
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

In addition to these mobilities, we can talk about the existence of migrations from Europe to
Turkey, especially the backward migration of European citizens of Turkish origin. Migration from
Germany to Turkey numerically exceeded the migration from Turkey to Germany as of 2006 and
remained negative for the next five years (Sirkeci et al. 2012, p. 377-378). Although the backward
migration of European citizens of Turkish origin played a major role in the emergence of this
statistic, the migration of European citizens to Turkey also has a share. In this context, Balkır &
Kaiser (2015) extended the study of Suzan Erbaş (1998) based on German migrants to include
citizens of other countries of the EU and presented a complementary classification. According to
this study, the groups living in Turkey are as follows:
a) Officials and representatives of EU or foreign companies or institutions,
b) EU citizens whose spouses are Turkish citizens,
c) Children of EU-Turkish families formed by mixed marriages,
d) Retired EU citizens,
e) EU citizens seeking an alternative lifestyle,
f) EU citizens of Turkish origin,
g) "Bosphorus Germans"
h) Refugees -especially those who came from Germany within the framework of the Nazi
regime- (Balkır & Kaiser, 2015, p. 225-226).
The Europeans, who have been called "Levantine" since the Ottoman Era, have carried out their
commercial activities freely through privileges they have, so they have continued their existence in
Anatolian lands for many years. Under the liberal economic policies put into practice since the
1980s, the commercial relations that emerged as a result of Turkey's becoming attractive for
foreign capital brought along the highly qualified immigrants, also known as "transnational elites".
In addition to this group, which is evaluated in the context of migration from Europe to Turkey,
Özbek (2010, p. 161) mentions the existence of two other groups: The first group consists of
retirees who want to spend the "evening of their lives" in Turkey, citing cheap living expenses, mild
climate, and attractive nature, and the second group is cultural pessimists who are critical of living
conditions such as the inhospitality and materialism they claim to exist in their own country. In the
2000s, Turkey, along with Greece and Croatia, was added to countries such as Spain, Portugal, and
Italy, which are traditionally preferred for the type of migration that is referred to as international
retirement migration or post-retirement migration in the literature (Özerim, 2012, p. 4767). As in
many other countries, retirement migrations in Turkey have chosen touristic settlements with
more preferred climatic conditions. Nowadays, the towns and districts on the Mediterranean and
Aegean coasts have a considerable retired European population.
However, the migration flows that change Turkey's position on the international migration map
does not come from the West. Basically, most of the international migration towards Turkey comes
from neighboring countries or distant countries of Asia and Africa (Kolukırık, 2014, p. 37). Turkey,
where migration, asylum, and temporary protection have become an important component of the
political literature and the agenda, has been accepted as one of the central countries of forced
migration, especially with the mass Syrian migration after 2011 (Tanrikulu, 2020, p. 11; Nizam &
Rose, 2019, p. 98). The tent cities of Altınözü on June 9, 2011, and Boynuyoğun on June 12, 2011,
were established due to the ongoing waves after the group, which came as a result of the first mass
population movement from Syria to Turkey on April 29, 2011, was settled in the center of Yayladağ,
the first tent city area. In the following period, the pronounced red lines regarding the number of
asylum seekers had to be revised many times. Moreover, in addition to the fact that the occupancy
rate of the camps has reached 100%, there has been an incalculable increase in the number of
refugees in non-camp areas. In the three-and-a-half-year period from April 2011 to December
2014, the number of refugees reaching 1 million 650 thousand in total has been recorded as a
forced migration movement of unprecedented magnitude in the world (Erdoğan, 2014, p. 5-9). "In
2015, 984,263 Syrians were registered and as of the end of the year, the number of biometric
registrations of Syrian citizens who were placed under temporary protection was 2,503,549"

63 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

(Migration Report, 2016, p. 85). This number has exceeded 3 million as of 2017 (Migration Report,
2017, p. 71), while the number of Syrians under temporary protection has reached 3,643,769 as of
January 2021 (Association of Refugees, 2021).
Turkey has maintained its "open door" policy from the very beginning of this process and has put
those fleeing the conflict and war environment under "temporary protection". The fact that neither
Western states nor international organizations took initiative other than symbolic aid to share the
burden of the human tragedy has resulted in that neighboring countries, especially Turkey, must
shoulder the financial and humanitarian burden of this crisis, which lasted much longer than
expected and still continues. The General Directorate of Migration Management stated that the
international protection applications of Syrians who came to Turkey for protection purposes due to
the internal disorder in Syria are not included in the scope of temporary protection since it was not
possible to evaluate them individually, and therefore could not be reflected in the international
protection application statistics (Migration Report, 2016, p. 76).
The forced migration of Syrians, which has been one of the main topics of discussion in Turkey's
agenda in recent years, has an important position from the others, although it is not the first mass
refugee case in Turkey's migration history. In 1989, many of the Turkish and Pomak origin
migrants from Bulgaria returned to their homeland after the collapse of the communist regime, and
migrants from Northern Iraq returned to their homeland after the creation of a "safe zone" and
strengthened the relations between the two countries. However, it was understood that the
prediction that a similar process would occur concerning the Syrians was wrong, and the
migrations that started as a result of increasing political pressures, together with the start of a
terrible civil war, witnessed an unprecedented massive refugee situation in history. One reason for
the significant increase in the number of asylum seekers in Turkey in the recent period is the open-
door policy implemented together with the country's proximity to refugee-sending countries, and
another reason is undoubtedly the strict "securitization" policies of other countries in the region,
which include combating migration. As Alagöz and Demirkıran (2020, p. 206) stated that while
migration was considered one of the low policy issues in the bipolar world order, it has turned into
a high policy issue within the scope of security with the end of the bipolar world system.
After the terrorist attacks of 9/11, this approach towards migration and security phenomena has
become increasingly rigid in the 21st century. Since 2007, the number of refugees who have left
their homes due to conflict and violence has doubled and exceeded 25 million. Migrant flows in the
Mediterranean between 2014-2019, on the other hand, are one of the biggest waves that the
European Union has faced since its establishment (Camarena et al., 2020, p. 1). "Migration as a
securitized area" has also manifested itself as a "Fortress Europe" approach in the EU. Undoubtedly,
Turkey and EU member states were primarily affected by this policy (Zorlu & Yetim, 2020, p. 342).
It is known that securitized migration policies are possible with the "externalization" method. In
other words, the EU is trying to solve the problem of globalized refugees and asylum seekers out-of-
doors, in other geographies (Kolukırık, 2014, p. 51). Policies focused on securitization and
externalization intensified as a result of the Arab Spring and the Syrian Civil War have increased the
importance of Turkey, which is an EU stronghold in the eyes of the EU. Due to the rising border
barriers and tightening border controls, the rate of resorting to illegal methods has increased
considerably, and in parallel with this, human smuggling and trafficking have become
institutionalized and increased exponentially in Turkey. In 2015, when refugees who lost their lives
in the salty waters of the Mediterranean almost every day became a routine part of the media's
daily schedule, record numbers of irregular migration and the influx of asylum seekers were
recorded. Of the 1,008,616 refugees who crossed the Mediterranean and reached Europe that year,
851,319, or about 85%, reached Greece by crossing the Aegean Sea through Turkey. When 3300
people crossing from Turkey to Greece and 30,000 people to Bulgaria are added, it is clearly
understood that Turkey is the main route of the refugee influx towards the EU (UNHCR 2016b, cited

Sosyolojik Bağlam® 64
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

in Düvell, 2019, p. 2228). On the other hand, 2.503,549 Syrian citizens were taken under temporary
protection only in Turkey in the same year (Migration Report, 2016, p. 85).
After the Readmission Agreement and Visa Liberalization, which was signed in pursuit of a more
balanced reconcilement, it was once again understood that the EU "doesn't fulfill its responsibilities
adequately and protects its borders on the basis of the responsibilities it imposes on Turkey" (Şemşit &
Çelik, 2019, p. 291). The EU's top-down migration management practice which is based on the EU's
efforts to categorize populations according to their countries of origin and to prevent non-
Europeans from entering the EU with a biogeopolitical approach (Jauhiainen, 2020, p. 262), has
narrowed Turkey's space of action and directed it to different policies. In 2016, the number of
people crossing from Turkey to Greece decreased by 90%, and migrants head towards other routes
to the EU. The Libya-Italy route was the most preferred one in 2017, and the Morocco-Spain route
became the most preferred one after strong preventive measures. Then, in 2019, the Eastern
Mediterranean route from Turkey to Greece appears to be the commonly preferred route again
(UNHCR 2019b; 2020; cited in: Jauhiainen, 2020, p. 262).
Therefore, although Turkish foreign policy initially focused on ideological and pragmatic goals on a
different axis from the securitized policies towards mass migration from Iraq, it has experienced a
rapid return to a security-oriented policy strategy as a result of international circumstances (Altıok
& Tosun, 2020, p. 699). Implementing "migration diplomacy, in which immigration is used as a
coercive tool against the Union" (Zorlu & Yetim, 2020, p. 343), Turkey's opening its doors to
voluntary crossings in February 2020 resulted in migrants moving to European borders, and a new
humanitarian crisis was added to the time course. However, the Covid-19 pandemic, which
followed this case, caused all other agendas to be left behind for a while, both on a national and
global scale.
5. Integration and Adaptation Continuum After a Decade
The changing migrant profile, which is one of Turkey's changing positions on the international
migration map, detailed in the previous section, necessitated a change in the perception of the
culture of living together. However, in this process of change, the 'geographical limitation' put into
practice due to security concerns and the short-term legal statuses created in connection with it,
seem to have prevented the changing social reality of integration and coexistence from being
understood in practice and the daily political climate. In other words:
"The fact that those who are accepted as migrants are similar to the general population profile
of the country on the basis of ethnicity, and those who are accepted as refugees are quite
limited in quantity has led to the fact that the experience of living together with the Turkish
society of those who came with international migration has been ignored until recently (Nizam
& Gül, 2019, p. 98)."
However, with the realization that Syrians under temporary protection are more likely to stay
longer than expected, many political and legal arrangements have been made since 2013. At the
same time, this process has witnessed ups and downs brought by the technocratic and politicized
approach in migration management, as mentioned in the previous section. However, as of today,
Syrians with their uncertain status have already lived with Turkish society for ten years. For this
reason, it is a priority issue to accept that international migration, refugee, and asylum-seeking
issues in Turkey are now the subjects of the international human rights regime, beyond "Turkish
Hospitality" or "Hospitableness" as it has been explained for a long time (Ünal, 2014, p. 86).
Therefore, Alagöz and Demirkıran (2020, p. 230-231) indicate that "minimizing the negative
consequences of the mass migration influxes caused by the Syrian crisis in Turkey, can be possible with
a paradigm change that Syrian migrants are not completely temporary but partially permanent".
Moreover, it is a highly controversial issue whether Syrian migrants, which we can define as
foreigners in the context of legal status, can be defined as sociological "foreigners" due to the
historical, social, political, and economic interaction between the two communities (See: Nizam &

65 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

Gül, 2019, p. 98). Studies conducted on the level of social acceptance in earlier periods give some
clues in this context. For example, Erdogan (2014, p. 123) conducted research that revealed the
relations and dynamics of the Syrians living together with the Turkish society. More than 87% of 1
million 650 thousand Syrians live outside of the camps all over Turkey. The results of the study
claim that the level of social acceptance in Turkish society regarding the Syrians, who had been
among them for 3.5 years at that time, was extremely high (Erdoğan, 2014, p. 126).
However, what exactly is meant by the expressions of social acceptance and harmony here, in other
words, whether it is shaped within the framework of which dynamics or whether it is sustainable is
quite controversial. As it is known, integration is a long process in terms of economic, social, and
cultural aspects that includes both the host society and the immigrant society. On the one hand, this
process is shaped by the efforts of immigrant communities to exist in the new social structure by
preserving their original identities and cultures. On the one hand, it is shaped by the host society's
historical and socio-cultural approach to what is different and to what extent this can turn into an
inclusive and integrative attitude. At this point, we can say that the integration process is built on
social acceptance in the host society and on the desire for integration in the immigrant community.
The main factor that interrupted this mutual social acceptance and harmony desire in Turkey has
been the temporality-permanence problematic. Therefore, it can be specified that the external
factor that affects the length of the adaptation process is the perception of "temporariness" or
"sojourn".
As explained in the previous sections, the reason for characterizing this factor as external is that the
securitized policies prevailing in the current international migration regime and the Syrian Civil
War, which lasted longer than expected, lie behind Turkey's position and migration diplomacy that
it uses as a coercive tool in foreign policy. We can say that this main external factor, which
negatively affects the adaptation and integration process, was effective at the beginning of the 10-
year period. The main negative internal factor that increased its effectiveness at the end of this
process (and can be predicted to increase even more in the post-corona period) is the direct and
indirect effects of mass migrations on the labor market, which is popularly called "they are taking
our jobs".
According to the data of the General Directorate of Migration Management, only 1.6% of
approximately 3.6 million Syrians live in temporary shelters (goc.gov.tr/gecici-koruma) and their
economic situation constitutes the weakest part of society according to the Grand National
Assembly of Turkey Migration and Integration Report (2018) (cited in Kaya and Çolakoğlu, 2020, p.
599). Mainly, 64% of Syrian households living in cities live below the poverty line and 18% live
below the extreme poverty line (Özvarış et al., 2020, p. 2). Although 1.4 million Syrians currently
receive unrequited cash support for basic needs such as rent and food, this support is undoubtedly
not enough to provide quality living conditions. Although refugee status is required for access to
health services, Syrians under temporary protection also have health insurance according to the
relevant legislation and can benefit from these opportunities free of charge in the city they are
registered (Özvarış et al., 2020, p. 2). Studies on the demographic data of Syrians show that the
Syrian population is younger than the host population and this is important for the labor market
and access to education services. It also shows that the distribution of Syrians to different cities by
years and migration patterns are shaped according to the characteristics of the labor market and
cultural similarities (Adalı & Türkyılmaz, 2020, p. 212).
We can say that the negative effects of migrants on the labor market and the economic condition of
the country lie at the root of the negative attitude of the Turkish people towards immigrants, which
is important in terms of social acceptance and harmony. According to the 2013 Transatlantic
Trends Survey, 54% of the Turkish people define migration as a problem, while only 18% see it as
an opportunity. The rate of those concerned about illegal migration is 69%, and the rate of those
worried about legal migration is similarly 60%. It is well understood that approximately two-thirds
of Turkish society have apprehension and concerns about immigration (Transatlantic Trends, 2013,

Sosyolojik Bağlam® 66
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

p. 48). On the other hand, 77% of the respondents to the Social Trends Survey conducted in 2015
think that asylum seekers harm the economy, 68% think that they take their jobs away, while only
16% think that they enliven the economy (GLOBAL, 2015, p. 42 cited in Güder, 2016, p. 132).
According to the results of the Turkey Trends Survey for 2019, the complacency rate from Syrian
refugees decreased compared to previous years and became 12.9%. Among the reasons for this rate
are the thoughts that they are prone to crime, disturb the peace of the society, and increase
unemployment because they provide cheap/illegal labor. However, it is also seen that the rate of
those who think that asylum seekers will not return to their countries has increased to 70.9%
(Turkey Trends, 2019).
Undoubtedly, mass migrations can directly or indirectly affect the labor market. However,
considering the structure and characteristics of employment in the country, it is not easy to reveal a
causal relationship that will distinguish this effect from other factors. Nurdoğan & Şahin (2019, p.
2201) examining the relationship between the number of foreign people living in Turkey and
unemployment between the years 1995-2019 using the time series analysis method, concluded that
the increase in the number of foreigners directly or indirectly increases unemployment. However,
as stated in the study, this causality relationship may be due to the unemployment structure in the
Turkish labor market and/or the qualitative structure of the migrant workforce (Nurdoğan & Şahin,
2019, p. 2216). Likewise, in countries such as Turkey where the informal sector is widespread, the
substitution of migrant labor with domestic labor can be realized much more easily. According to
Dedeoğlu (2018, p. 37),
"Even though immigrants' places of origin, gender, industries, and migration patterns change
rapidly, the situation of migrant labor in the Turkish labor market takes two different forms.
First, there is a concentration in jobs where domestic labor has a shortage of supply, such as
household services, and the second is sectors such as construction, textile, and agriculture,
where migrant labor competes with domestic labor and lowers the wage level."
Migrant labor is widely employed in agricultural production, which is one of the most labor-
intensive sectors, and especially in the harvesting of agricultural products. In other words, foreign
migrants, especially Georgian, Azeri and Syrian, have been added to the local workers of different
ethnic origins in the Turkish agricultural labor market. Thus, in this field, which is characterized by
informality, insecurity, and temporariness, the stage of "competition of the poor from the watch of
the poor" has begun (Dedeoğlu, 2018, p. 39, 64).
In-depth research specific to each sector and on a regional or even urban scale will make the
picture of the multidimensional relationship between the mass migrations that Turkey is exposed
to and the labor market much more understandable. However, macroeconomic indicators such as
inflation, economic growth, and unemployment rates can be a suitable tool to understand the
impact of irregular migration on the Turkish economy. According to the data of current research
conducted in this context and covering the period of 2012-2020 (Tanrikulu, 2020, p. 1), migration
from Syria to Turkey has contributed positively to the economy by increasing the demand for
products in the market. The results also find that the Syrian population leads to an increase in
inflation and unemployment. However, this effect can be reversed depending on how quickly
migrants integrate into the labor market. On the other hand, despite the widespread belief that
migrants increase the budget deficit, the findings point to the potential for migrants to increase tax
revenues in the country – through increased employment, business ventures, production, and
consumption activities. Likewise, companies with Syrian capital in Turkey currently constitute one-
third of the total number of foreign companies established (Tanrikulu, 2020, p. 11). Therefore,
"Successful steps to be taken in terms of economic problems, poverty and unemployment
indicators in Turkey will also reduce the reactions to the fact that asylum seekers are seen as
individuals who increase poverty/unemployment. Moreover, measures should be taken to
prevent refugees from being seen as cheap labor forces and to prevent them from being an
unregistered and reserve labor force. (Kaya & Çolakoğlu 2020, p. 607)."

67 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

We can say that the media has a great influence on the framing of asylum seekers as the cause of
poverty and unemployment in Turkey. Media that legitimizes the problem rather than contributing
to the solution of the problem (Kolukırık, 2009, p. 14) with populist and superficial news headlines
and texts about Syrians in the past years, and thus mediating disinformation and provocative
discourse, should not be a tool for the spread of hate speech regardless of the volatile political
climate in Turkey and should not interfere with the harmonization process. Demographic data,
including the population projections of Syrians, is of great importance in terms of the sustainability
of long-term policies such as health, education, and urbanization, as well as the economy.
Coordination and cooperation between the actors are very important for the realization of social
integration and harmony in the right way in practice. Likewise, in regions where the demographic
structures of cities and the density of Syrians are quite different, local needs can differ greatly. For
example, social integration practices in Mersin, where one-third of the population is Syrian in 2018,
may take shape very differently from the practices in other cities.
"In this context, municipal administrations appear as important institutions in terms of social
cohesion and the provision of local services to immigrants. In the success of migration
management, all departments related to migration should work in coordination and local
governments should be seen as partners in solving migration-related problems (Çetin, 202, p.:
2039)."
Consequently, the most current problem that will negatively affect the harmonization and
integration process in Turkey (as in many other socio-economic issues in the country) is the
consequences of the ongoing Covid-19 pandemic. During the pandemic period, which was
experienced for the first time by the global world with all its economic, social, political, and legal
dimensions, the Covid-19 virus spread in a very short time, and it was not enough to prevent this
spread by closing the borders of the countries completely. As a result of the rapid regression in the
global economy, strong concerns about the devastating impact of the pandemic on the
demographics and economy of countries have still been continuing. Research shows that Covid-19
deepens existing inequalities and reinforces conditions of precarity for migrant workers
(Suhardiman et al., 2021, p. 88).
It is possible to predict that we will see the results of the change in the individual and social habits
of the society in the post-corona period. In addition, with this experience of countries and the
system, the concepts of human and collective security may lead to much debate, the structure of the
labor market and social security conditions may need to be rearranged. A review of the structure of
public administration, decision-making, and action mechanisms at different levels can be expected.
All these changes are undoubtedly developments that will affect the international migration regime
and national migration management policies. For example, India has experienced the second largest
mass migration due to the Covid-19 pandemic in its history since the migration flow after the
partition of the country in 1947 (Mukhra et al., 2020, p. 736). Similarly, high rates of reverse
migration are observed in many countries due to the closure of borders, limited employment
opportunities, concerns about the upcoming but unknown future, and financial crisis. It can be
predicted that the reverse mass migrations triggered by Covid-19 will have far-reaching effects on
national and international migration patterns, although it is not emphasized much at the moment
due to different priorities among countries (Mukhra et al., 2020, p. 736-737).
On the other hand, "when serious global and national challenges, such as the economic recession or
the COVID-19 pandemic, hit a country, the well-being of the displaced people is not a priority, as is the
well-being of that country's own citizens" (Jauhiainen, 2020, p. 261). It is often seen that refugees
and asylum seekers are neglected in such extraordinary situations, where the responsibility and
scope of action of the state, as the main actor responsible for the safety and welfare of its citizens, is
greatly increased. It can be estimated that the sensitivity of international institutions and
organizations, which are very important in such periods, is lower than normal due to the different
priorities brought by the pandemic. At this point, we can say that Turkey, which has surpassed all

Sosyolojik Bağlam® 68
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

developed countries in humanitarian aid expenditures in recent years, is giving a good account of
itself. It has been documented that many refugees in Turkey live in crowded housing conditions
that may lack the necessary hygiene standards to prevent the transmission of Covid-19 (Özvarış et
al., 2020, p. 6). Fortunately, Turkey seems to have taken advantage of the fact that asylum seekers
have been granted access to public health services and the capacity of public health services has
been increased in provinces with a high Syrian population. However, it is most likely that a different
picture will emerge in terms of the socio-economic consequences of the pandemic.
Practices such as short and long-term quarantines, distance education and closure of workplaces
carried out in Turkey as well as all over the world in order to prevent the pandemic and reduce the
number of cases have led to the deepening of inequality in Turkey, as in the rest of the world. Those
most affected by this are vulnerable groups, including refugees. The unemployment rate has
increased considerably among asylum seekers who work in unregistered and insecure jobs for
daily wages; children have fallen behind in distance education as a result of economic inadequacies
that lead to the inability to access the necessary technological tools such as the internet, computer,
and television. As a result, the social reaction brought about by the difficult economic conditions,
increasing unemployment, and deepening poverty caused by the pandemic can easily lead to an
increase in anti-immigrant sentiment and hate speech, resulting in wasted efforts for social
cohesion and integration so far.
6. Conclusion and Discussion
People have always been on the move to escape disasters and difficulties or realize their dreams to
achieve a better life. The elements that distinguish today's migration movements from previous
ones and increase their importance are the scale and complexity of migration; its breadth reaching
every end of the world; its dynamic structure that grows exponentially with information,
communication, and transportation technologies. In conjunction with the intensification of
globalization, each country has encountered different forms and rates of international migration
and has produced and developed the way of meeting and directing this phenomenon in a manner
specific to these experiences. It is possible to say that migration regimes that nation-states cannot
control have become much more complex in the global world. While globalization foresees the free
movement of human capital, at this point, as a result of security-oriented migration policies, states
restrict the circulation of economic migrants. As a result of globalization and neo-liberal policies,
they do not accept refugees who escaped from the conflict and poverty in their countries as
refugees and push them to the illegal area. In today's world, where globalization has increased its
impact in every field, it is of great importance to perceive migration as one of the leading providers
of fair, inclusive, and sustainable social and economic development. The necessity of Western
countries to create more shelters and opportunities for refugees and asylum seekers is
undoubtedly real. However, more importantly, it is required to provide various funds and binding
financial support to the states and private sectors of those neighboring countries (ones with a much
larger number of refugees than EU countries) to create job opportunities.
In recent years, when international migration has been highly associated with national security,
conflict, and disorder, it is seen that the anti-immigration discourses over the concept of security
are mostly shaped by the fact that immigrants are a threat to national integrity, potential terrorists,
and displace the citizens of the country from their jobs. These discourses increase considerably
during the economic crises and election periods. Rising xenophobia, discrimination, and even
racism with anger and insecurity cause the integration and multiculturalism policies to be
questioned, and the social cohesion processes interrupted. The European Union developed large-
scale preventive and securitizing practices. These practices followed the Copenhagen School
representatives’ work on securitization. The chaos after the Arab Spring, the emergence of ISIS in
the Middle East and North Africa, especially in Iraq and Syria, and its increasing popularity among
young Muslims in Europe, strengthened the securitization of migration. The process of defining and
relating to foreign communities within the Western countries cannot be thought of independently

69 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

from the process of self-definition. Like many other formations, political formations set out from
their reasons of existence and approach the other from this perspective while defining the other.
Therefore, it can be stated that the current securitization discourse is a political choice rather than
a real threat. At the beginning of the discourses underlying the securitization of migration and the
strict border policies implemented accordingly, is keeping the danger of Islam away from the West.
The discussion has shifted from cultural richness and freedom of belief to the field of national and
public security. Terrorist incidents in the center of Europe and rapidly rising right-wing parties are
indicators of the course of this discourse.
For this reason, new models are needed to understand the West's relationship with the other. It is
evident that international migration flows due to domestic instability and conflicts, wars, terrorism,
and climatic disadvantages such as drought and water shortage will continue in the coming years.
Likewise, the economic-based international migration flows from poor regions to regions with a
labor shortage.
Due to its location, we can say that Turkey will continue to receive its share from these flows for
many years as a destination country and a country providing transit for migration. Likewise, very
recent research on migration projections claims that Turkey will be one of the three countries with
the highest net migration rates in 2100 (Vollset et al., 2020, p. 1298). It can be predictable that
considering the risks and threats in the region such as ethnic and denominational conflicts,
economic instability, anti-democratic regimes, environmental problems and related resource
shortages, and the global struggle over energy resources will not disappear soon, migration flows to
Turkey, whether a destination or a transit country, will proceed. When this foresight is considered
together with the fact that Turkey is currently the country with the highest number of refugees
among developing countries, it is possible to say that migration management, integration, and
adaptation studies will be one of the main factors of Turkey's future domestic and foreign policy
strategies. On the other hand, Turkey's idiosyncratic migration diplomacy, which sometimes
deviates from time to time, does not seem to be a sustainable method in the long run. However, it is
not only the West that needs new models in its understanding of the relationship with the other. As
Bauman emphasizes, in today's world where "indifference is also globalized" like many other
things, overcoming the "me and the other" discourse is the main element of managing the migration
crisis. In Turkish society, where the phenomenon of migration and the concepts that meet this
phenomenon (hejira, sorrow, longing, homeland, expatriation, homesickness, asylum, nomadism,
diaspora, etc.) are already loaded with negative connotations in social memory and usage, the
argument that what the migrant brings creates a more backward sociological structure than the
settled, is at the source of the prejudice against migration and migrants (Parin, 2019, p. 688). One of
the underlying reasons for this approach, which results in contempt and marginalization and thus
inability to integrate, is the inability to look at migration from a historical sociological perspective
with a retrospective approach. Although it is emphasized in the literature that the structure of
Turkey's previous migration experiences is different and the experience of living with a foreigner,
whether legal or sociological, is a new phenomenon, the migration culture of Anatolian lands and
the flexible ground provided by this culture may enable Turkey to create a unique and sustainable
cohesion policy. In this process, the impact of multifaceted social policies produced in accordance
with the changing socio-economic structure of the post-corona world and prioritized according to
the magnitude of vulnerabilities will be of great importance.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.

Sosyolojik Bağlam® 70
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

References
Adalı, T., & Türkyılmaz, A. S. (2020). Demographic data on Syrians in Turkey: What do we know?
International Migration, 58(3), 196-219.
Akalın, A. (2012). Açık, döner, mühürlü kapılar: 20. Yüzyılda batı/doğu ekseninde emek göçünün
seyri. T. Bora. (Ed.). Küreselleşme çağına göç: kavramlar, tartışmalar (pp.89-106). İstanbul: İletişim
Yayınları.
Aktaş, E., & Şahin, A. (2019). Harris-Todaro göç modeli: Türkiye örneği. Çukrova Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28(1), 222-234.
Alagöz, B., & Demirkıran, Y. (2020). Düzensiz göç, güvenlik ve politika: İran ve Türkiye örnekleri.
Ortadoğu Etütleri, 12(1), 206-237.
Altıok, B., & Tosun, S. (2020). Understanding foreign policy strategies during migration movements:
A comparative study of Iraqi and Syrian mass refugee inflows to turkey. Turkish Studies, 21(5), 684-
704.
Balkır, C., & Kaiser, B. (2015). Türkiye’de Avrupa Birliği vatandaşları. Türkiye’nin göç tarihi: 14.
yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (pp.221-241), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Camarena, K. R., Claudy, S., Wang, J., & Wright, A. L. (2020). Political and environmental risks
influence migration and human smuggling across the Mediterranean Sea. Plos One, 15(7), 1-16.
Castles S. & Miller M. J. (2008). Göçler çağı: Modern dünyada uluslararası göç hareketleri (Çev. B.
Uğur Bal & İ. Akbulut). Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Çağlar, A. (2011). Türkiye'de sığınmacılar: Sorunlar, beklentiler ve sosyal uyum. Ankara: Hacettepe
Üniversitesi Yayınları.
Çetin, Z. Ö. (2020). The international migration in Turkey and local governments. Business &
Management Studies: An International Journal, 8(2), 2019-2043.
Dedeoğlu, S. (2018). Tarımsal üretimde göçmen işçiler: Yoksulluk nöbetinden yoksulların
rekabetine. Calışma ve Toplum, 56(1), 37-68.
Durugönül, E. (2013). Turkish return migration from Europe. European Review, 21(3), 412-421.
Düvell, F. (2019). The 'great migration' of summer 2015: Analyzing the assemblage of key drivers in
Turkey. Journal of Ethnic and Migration Studies, 45(12), 2227-2240.
Düvell, F. (2020). Shifts in the global migration order and migration transitions in Europe: The
cases of Turkey and Russia. Comparative Migration Studies, 8(1), 1-22.
ERC-European Research Council. (2017). Migration and asylum: The contribution of frontier
research to the understanding of human mobility across frontiers. Luxemburg Publication Office of
the European Union, 64 pp, Luxemburg.
Erdoğan, M. M. (2014). Türkiye’de Suriyeliler: Toplumsal kabul ve uyum araştırması. Hacettepe
Üniversitesi, Göç ve Siyaset Araştırmaları Merkezi Raporu, HUGO.
Faist, T. (2003). Uluslararası göç ve ulus-aşırı toplumsal alanlar. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Göç Raporu. (2016). T.C. İçişleri Bakanlığı. 2015 yıllık göç raporu. Nisan, 2016, Ankara: Göç İdaresi
Genel Müdürlüğü Yayınları.
Göç Raporu. (2017). T.C. İçişleri Bakanlığı. 2016 yılık göç raporu. Göç İdaresi Genel Müdürlüğü
Yayınları Yayın No: 40 Nisan, 2017.

71 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

Gökçen, S. (2015). Anadolu ve Balkanlar’a Romanların göçü. M. M. Erdoğan ve A. Kaya (Ed.),

Türkiye’nin göç tarihi: 14. yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (ss. 35-46), İstanbul: Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Göker, G. (2015). Göç kimlik aidiyet: Kültürlerarası iletişim açısından İsveçli Türkler. Konya:
Literatürk Academia Yayınları.
Güçlü, S. Ö. (2002). Kentlileşme ve göç sürecinde Antalya’da kent kültürü ve kentlilik bilinci. Ankara:
Kültür Bakanlığı.
Güder, M. (2016). Türkiye'deki dış göç olgusuna sosyoekonomik bir yaklaşım ve Avrupa Birliği ile
geri kabul anlaşması'nın olası etkileri. Sosyoekonomi, 24(4), 129-138.
Güleryüz, N. A. (2015). Geçmişten günümüze Anadolu’ya Yahudi göçü. Türkiye’nin göç tarihi: 14.
yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (ss.47-73). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Gürkan, M. (2006). Sosyolojik açıdan göç ve yasadışı göç hareketleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi). Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, Kırıkkale.
Ihlamur-Öner, S. G. (2012). Küresel bir göç ve mülteci rejimine doğru? T. Bora. (Ed.). Küreselleşme
Çağında Göç: Kavramlar, Tartışmalar (pp. 577-600). İstanbul: İletişim Yayınları.
İçduygu, A. (2015). Türkiye’ye yönelen düzensiz göç dalgaları içinde “Transit Göç”. Türkiye’nin göç
tarihi: 14. yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (pp. 277-294). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları.
İçduygu, A. & Biehl, K. (2012). Kentler ve göç: Türkiye, İtalya, İspanya örnekleri. İstanbul: Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Jauhiainen, J. S. (2020). Biogeopolitics of COVID-19: asylum-related migrants at the European Union
Borderlands. Tijdschrift Voor Economische En Sociale Geografie, 111(3), 260-274.
Kale, B. (2015). Zorunlu göçün 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki etkileri. Türkiye’nin
göç tarihi: 14. yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (pp.133-151). İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Karpat, K. (2003). Türkiye ve Orta Asya. Ankara: İmge Yayınevi.
Kartal, B. T. & Başçı, E. T. (2014). Türkiye'ye yönelik mülteci ve sığınmacı hareketleri. Celal Bayar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 12(2), 275-299.
Kaya, A. (2015). Türkiye’de Çerkesler. Türkiye’nin göç tarihi: 14. yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye
göçler (pp.133-151). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Kaya, G., & Çolakoğlu, K. (2020). Geçici koruma kapsamındaki Suriyeli sığınmacıların Türkiye'deki
onuncu yılına ilişkin sosyolojik bir analiz. Journal of International Social Research, 13(73), 594-609.
Kiziltepe, B. (2020). New trends in urban life of Turkey in the context of lifestyle migration. Open
Journal for Sociological Studies, 4(2), 55-66.
Kolukırık, S. (2008). Türkiye’de Rom, Dom ve Lom gruplarının görünümü. Hacettepe Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (8), 145-154.
Kolukırık, S. (2009). Mülteci ve sığınmacı olgusunun medyadaki görünümü: Medya politiği üzerine
bir değerlendirme. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(1), 1-20.
Kolukırık, S. (2014). Uluslararası göç ve Türkiye: Yerel uygulamalar ve görünümler. Zeitschrift für
die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 6(2), 37-53.
Kümbetoğlu, B. (2012). Göç çalışmalarında nasıl sorusu. T. Bora. (Ed.). Küreselleşme Çağına Göç:
Kavramlar, Tartışmalar (pp. 49-85). İstanbul: İletişim Yayınları.

Sosyolojik Bağlam® 72
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 55-74

Levent, T. (2019). A new challenge for urban planning in Turkey: Socio-spatial impacts of forced
migration. European Spatial Research and Policy, 26(2), 115-134.
Mavroudi, E., & Nagel, C. (2016). Global migration: Patterns, processes, and politics. Routledge.
Mukhra, R., Krishan, K., & Kanchan, T. (2020). COVID-19 sets off mass migration in India. Archives of
Medical Research, 51(7), 736-738.
Mülteciler Derneği, (2021). Türkiye’deki Suriyeli sayısı, Ocak 2021. Retrieved from
https://multeciler.org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/
Nizam, Ö. K., & Gül, S. S. (2019). Türkiye’deki Suriyelilerin sosyolojik “yabancı” olarak ele alınması
üzerine eleştirel bir değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 2(47), 97-115.
Nurdoğan, A. K., & Şahin, M. (2019). Türkiye'ye yönelen uluslararası göç işsizliğin bir nedeni mi?
OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 11(18), 2201-2223.
Ortaylı, İ. (2006). Genel göç olgusu. İstanbul organizasyon (Haz.). Uluslararası göç sempozyumu-
bildiriler: 8-11 Aralık 2005 (s.19-22). İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi.
Öner, N. A. Ş. (2012). Göç tartışmalarında temel kavramlar. T. Bora. (Ed.), Küreselleşme çağına göç:
kavramlar, tartışmalar (pp.13-27). İstanbul: İletişim Yayınları.
Özbek, Y. (2010). Almanya’dan Türkiye’ye ulus-aşırı göç. B. Pusch ve T. Wilkoszweski (Ed.).
Türkiye'ye uluslararası göç: toplumsal koşullar, bireysel yaşamlar (pp.159-170). İstanbul: Kitap
Yayınevi.
Özdemir, H. (2012), ‘Türkiye’de iç göçler üzerine genel bir değerlendirme’, Akademik Bakış Dergisi,
30(11), 1–18.
Özerim, M. G. (2012). Turkey on the route of retirement migration: The motivations of European
retirement migrants to prefer Turkey and their perception of Turkey. Journal of Yasar University,
28(7), 4766-4787.
Özgür, N. (2012). Modern Türkiye’nin zorunlu göçmenleri: Muhacirler, iskânlılar, mübadiller,
islamlar, soydaşlar, “G” grubu, mülteciler, “tekne mülteciler. T. Bora. (Ed.). Küreselleşme çağına göç:
kavramlar, tartışmalar (pp.199-216). İstanbul: İletişim Yayınları.
Özvarış, Ş. B., Kayı, İ., Mardin, D., Sakarya, S., Ekzayez, A., Meagher, K., & Patel, P. (2020). COVID-19
barriers and response strategies for refugees and undocumented migrants in Turkey. Journal of
Migration and Health, 1(2), 1-8.
Parin, S. (2019). Toplumsal bellekte göç olgusu: Türkiye deneyimi. Journal of International Social
Research, 12(65), 683-689.
Sirkeci, İ., Cohen, J. H. & Yazgan, P. (2012). Türk göç kültürü: Türkiye ile Almanya arasında göç
hareketleri, sosyo-ekonomik kalkınma ve çatışma. Migration Letters, 9(4), 373-386.
Suhardiman, D., Rigg, J., Bandur, M., Marschke, M., Miller, M. A., Pheuangsavanh, N., ... & Taylor, D.
(2021). On the coattails of globalization: migration, migrants and COVID-19 in Asia. Journal of
Ethnic and Migration Studies, 47(1), 88-109.
Şaul, M. (2015). Geçmişten bugüne siyah Afrika’dan Türkiye’ye göçler: Kölelikten küresel
girişimciliğe. Türkiye’nin göç tarihi: 14. yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (pp.71-117). İstanbul:
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Şemşit, S., & Çelik, D. Ş. (2019). Kale Avrupası yaklaşımı ve düzensiz göç. Paradoks Ekonomi
Sosyoloji ve Politika Dergisi, 15(2), 279-294.

73 Sosyolojik Bağlam®
 M. Suzan ILIK BİLBEN - Human Mobility Towards Turkey: A Retrospective Endeavor to Understand 2021, 2 (2)
55-74

Şen, M. T. (2014). Türkiye’de iç göçlerin neden ve sonuç kapsamında incelenmesi. Çalışma ve

Toplum, (40), 231-256.
Tanrıkulu, F. (2020). The political economy of migration and integration: Effects of immigrants on
the economy in Turkey. Journal of Immigrant & Refugee Studies, 1-14.
Tekeli, İ. (2008). Göç ve ötesi (Vol. 3). Tarih Vakfı.
Transatlantik Eğilimler. (2013). Transatlantic trends key findings 2013, The german marshall fund
of the United States strengthening transatlantic cooperation.
Tuzcu, P. (2008). Zorunlu göç ve küresel dönemde değişen nitelikleri: Türkiye üzerine bir inceleme.
Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli.
Türkiye Eğilimleri, (2019). Akademetre. İstanbul: Kadir Has Üniversitesi Yayınları.
UNHCR, (2019). Turkey fact sheet. Retrieved from https://www.unhcr.org/tr/wp-
content/uploads/sites/14/2019/11/UNHCR-Turkey -One-Pager-Fact-Sheet-Oct2019.pdf.
Ünal, Ç. (2019). Türkıye’nin I. düzey bölgelerinde göç istatistiklerinin değişim analizi (2007-2017).
Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2), 737-758.
Ünal, S. (2014). Türkiye'nin beklenmedik konukları: "Öteki" bağlamında yabancı göçmen ve mülteci
deneyimi. Journal of World of Turks / Zeitschrift Für Die Welt Der Türken, 6(3), 65-89.
Ünver, C. (2009). Uluslararası göç ve kalkınma tartışmalarında yeni yaklaşımlar ve Türkiye. TISK
Academy / TISK Akademi, 4(7), 82-97.
Vollset, S. E., Goren, E., Yuan, C. W., Cao, J., Smith, A. E., Hsiao, T., ... & Murray, C. J. (2020). Fertility,
mortality, migration, and population scenarios for 195 countries and territories from 2017 to 2100:
A forecasting analysis for the global burden of disease study. The Lancet, 396(10258), 1285-1306.
Yakut, K. (2015). Geçmişten Kırım Tatarları ve Nogayların Osmanlı İmparatorluğu’na göçleri (1783-
1922). Türkiye’nin göç tarihi: 14. yüzyıldan 21. yüzyıla Türkiye’ye göçler (pp.71-117), İstanbul:
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Yalçın, C. (2004). Göç sosyolojisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
Yükseker, D & Brewer, K. T. (2010). İstanbul’daki Afrikalı göçmen ve sığınmacıların yaşam koşulları.
B. Pusch ve T. Wilkoszweski (Ed.). Türkiye'ye uluslararası göç: Toplumsal koşullar, bireysel yaşamlar
(pp.297-319). İstanbul: Kitap Yayınevi.
Zorlu, M. & Yetim, M. (2020). Yasa dışı göçle mücadele bağlamında Avrupa Birliği ve Türkiye
politikalarının karşılaştırması. Ortadoğu Etütleri, 12(2), 1-23.

Sosyolojik Bağlam® 74
 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 75-93
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.5

Derleme Makale w Review Article

Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele:

Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal Soylulaştırma

From Nomad Winter Quarters to Rural, From Rural to Urban: Social Change and Rural
Gentrification in Döşemealtı

Sevinç GÜÇLÜ*
0000-0002-3814-3918

MAKALE BİLGİSİ ÖZ
Bu çalışmada 2000’lere kadar kırsal karaktere sahip olan Antalya Döşemealtı ilçesinin nüfus
verileri ve gözlemler ışığında sosyal değişme ve kırsal soylulaştırma incelenmiştir.
Günümüzde kentsel kesimde karşılaşılan kentsel değişim ve soylulaştırma pratikleri kırsal
Başvuru: 23. 03. 2021
kesimde de deneyimlenmektedir. Küreselleşme süreci ile bazı kırsal alanlar (doğal, tarihi ve
Düzeltme Talebi: 17. 05. 2021
Son Düzeltme: 26. 07. 2021 turistik özellikleri nedeniyle) birer meta haline dönüşmeye başlamıştır. Kırsal alanlar, kente
Kabul: 29. 07. 2021 göre daha doğal, sağlıklı ve kentin karmaşasından uzaktır. Ulaşım ve iletişim teknolojilerinin
Online Yayım: 15. 08. 2021 de gelişmesi ile bu durum kentten kıra göçlere neden olmakta, kırsal alanda hem ekonomik
hem de sosyo-kültürel değişimlere yol açmaktadır. Literatürde kırsal soylulaştırma
Anahtar Kelimeler: çalışmaları artmaya başlamıştır. Kırsal alana yerleşen kentliler, sahip oldukları ekonomik güç
ve sınıfsal farklılıkları nedeni ile kırsal alanda baskın hale gelmekte, kente özgü alışkanlıkları
Kent Sosyolojisi ve beğenileri kırsal alana taşımaktadırlar. Ancak bu durum kırsal alanda da kentsel alanda
Kırsal Alanlar Sosyolojisi yaşanan sosyal ve ekolojik problemlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıca kentsel
Soylulaştırma kesimden göç edenler ile kırsal alanın sakinleri arasında da etkileşim sorunları ortaya
Sosyal Değişme
çıkabilmektedir. Bu anlamda çalışmanın kırsal alanlar sosyolojisi açısından literatüre katkıda
Döşemealtı
bulunması beklenmektedir.

ARTICLE INFO A B S T R A C T
In this study, social change and rural gentrification were examined in the light of population
data and observations in Antalya Döşemealtı district, which had a rural character until the
2000s. Today, urban change and gentrification practices encountered in urban areas are also
experienced in rural areas. Some rural areas (due to their natural, historical, and touristic
Submitted: 23. 03. 2021
Revision Requested: 17. 05. 2021 features) have started to turn into commodities with the globalization process. Rural areas
Final Revision Received: 26. 07. 2021 are more natural, healthy, and far from the chaos of the city compared to the city. With the
Accepted: 29. 07. 2021 development of transportation and communication technologies, this situation causes
Published Online: 15. 08. 2021 migration from the city to the countryside and causes economic and socio-cultural changes.
Rural gentrification studies have started to increase in the literature. Urban dwellers who
Keywords: settle in rural areas become dominant in rural areas due to their economic power and class
differences. They carry their city-specific habits and tastes to rural areas. However, this
Urban Sociology situation causes the emergence of social and ecological problems in rural areas and urban
Rural Sociology
areas. In addition, interaction problems may arise between migrants from urban areas and
Gentrification
Social Change
residents of rural areas. In this sense, the study is expected to contribute to the literature
Döşemealtı regarding the sociology of rural regions.

*Yazar İletişim/ Corresponding Author: Sevinç Güçlü (Prof. Dr.), Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
Sosyoloji Bölümü, Antalya, Türkiye
sguclu@akdeniz.edu.tr
Kaynak Gösterimi/ Citing This Article: Güçlü, S. (2021). Yörük kışlağından kırsala, kırsaldan kentsele: Döşemealtı’nda sosyal değişme ve kırsal
soylulaştırma. Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2 (2), 75-93. Doi: 10.52108/2757-5942.2.2.5

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

1 Giriş
Bu çalışmada metropol kentlerin nüfus ve yapılaşma açısından giderek yoğunlaşması sonucunda
yakın çevrelerinde yer alan kırsal alanlardaki yerleşimlerin nüfus artışı ile karşılaşması ve sosyal
yapılarının değişiminin, kentsel saçaklanma ve kırsal soylulaştırma kavramları açısından
değerlendirilmesi ele alınmaktadır. Yeni mekân tartışmalarında kent-kır ölçeklerinin geçişkenliği
ve belirsizliği, kırın nerede bittiği, kentin nerede başladığı sıklıkla vurgulanmaktadır. Toplumda
yaşanan sosyo-ekonomik değişimler kent nüfusunun tercihlerini etkileyerek, kentin farklı
bölgelerine, özellikle de yakın kırsal bölgelere taşınmaları sonucunu doğurmuştur Soylulaştırma,
genellikle kent ölçeğinde teorize edilmekte, bu çalışmada ise kırsal ölçekteki yansımaları ele
alınmaktadır. Kentte sıklıkla karşılaşılan soylulaştırma pratiklerinin kırsal kesimde nasıl
deneyimlendiği ele alınacaktır. Antalya kenti de 2000'den sonra yoğun nüfus baskısı ile karşılaşmış
ve Döşemealtı, Kepez, Varsak, Lara, Kundu bölgelerinde yeni yaşam alanları ortaya çıkmıştır. Bu
bölgelere hem yeni kırsal göçler hem de kent merkezinden göçler söz konusu olmuştur. Bu durum
yerleşilen kırsal alanların sosyal ve ekonomik yapılarını etkilemiştir. Makalemizde 2000’lere kadar
kırsal karaktere sahip olan Döşemealtı ilçesi bağlamında nüfus verileri ve gözlemler sosyolojik
olarak değerlendirilecektir.
2 Soylulaştırma Sürecini Kavramsallaştırmak
Soylulaştırma süreci sosyal ilişkilerin mekânda vuku bulmasının, toplumsal ve iktisadi değişimin
yapılı çevreyi etkilemesinin bir örneği olarak anlaşılmalıdır. Castells’in de belirttiği gibi,
“Kentler tüm sosyal gerçeklik gibi fiziksel varlıklarının yanı sıra kültürel anlamları, sosyal
örgütlenmedeki ve insanların yaşamlarındaki rolleri açısından tarihsel ürünlerdir. Kentsel
değişimin temel boyutu kentsel anlam üzerine toplumsal sınıflar ile tarihsel aktörler
arasındaki tartışma, sosyal yapıda mekânsal biçimlerin önemi ve tüm sosyal yapı ile ilişkili
olarak kentlerin bağlamı, hiyerarşisi ve kaderidir.”
Soylulaştırma değişen sosyal ilişkilerin ve toplumsal sınıfların mekandaki entegrasyonunun
görünür bir ifadesi olmaktadır (Williams, 2015: 83-111).
Literatürde soylulaştırma geleneksel olarak kentsel araştırma gündemleri ile ilişkilendirilmiş olsa
da kırsal alan araştırmacıları bu geleneksel kentsel temaları kırsal alanlara uyarlamışlardır. Birçok
yönden kırsal soylulaştırma kentsel soylulaştırma ile çok benzerdir, her iki olgu da uzun zamandır
orada yaşayanları yerinden etme, mekânı metalaştırma ve üretim alanlarından tüketim alanlarına
geçişi içerir. Kırsal soylulaştırmada anahtar öge, “doğanın” göreceli önemidir. Sermaye ve doğa
arasındaki ilişki, incelenen önemli bir konudur. Soylulaştırma kavramı kent sosyolojisinde eleştirel
bağlamda kullanılmaktadır. Mekânın metalaşması ve mekânda sınıfsal yapının değişimi olarak ele
alınmaktadır. Bu çalışmada da incelenen alanın kırsal niteliklerinin dönüşümü ve mekânın
metalaşması, toprakların el değiştirmesi anlamında düşünülmelidir.
Kırsal alanlarda yürütülen ekonomik faaliyetler toprağa ve hayvancılığa dayanmaktadır.
Dolayısıyla tarım ve hayvancılık en önemli geçim kaynakları arasındadır. Kapitalizm ile birlikte
gelişen karlılık ve pazar için üretim düşüncesi tarım alanlarında büyük aile tarımcılığı ve
küreselleşen tarım şirketleri aracılığıyla küçük tarım işletmelerini özellikle gelişmekte olan
ülkelerde yok olma durumuna getirmiştir. Özellikle makineleşmenin gelişmesi ile birlikte tarımsal
iş gücüne duyulan ihtiyaç da azalmıştır. Bu bağlamda da kırsal alanlarda yaşayan nüfus kentlere
doğru akın etmiş kalabalıklaşan kentler genişlerken tarım alanları giderek daralmıştır. Dolayısıyla
sadece yaşam biçimini devam ettirmek için tarımsal faaliyetler ile uğraşan kırsal nüfus hem azalmış
hem de yoksullaşmıştır. Bunun sonucunda kırsal alanlar kapitalizmin gelişmesi ile birer artı-değer
formuna dönüştürmekte ve kırsal soylulaştırma süreci söz konusu olmaktadır. Egemen eğilim
başlangıçta daha ucuz evlerle, yakın dönemde ise sağlıklı huzurlu doğal bir yaşam biçiminin
pastoral bir vizyonu ile cezbedilen orta sınıf göçmenlerin köylere göçmesi şeklindedir. (Özgen,
2018: 30)

Sosyolojik Bağlam® 76
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

“Küreselleşme süreci ile bazı kırsal alanlar birer meta haline dönüşmeye başlamıştır. Bu
metalaşma sürecinde kullanılan temel argümanlar ise; kentteki yaşam kalitesinden farklı bir
yaşam kalitesi ve kente göre daha sağlıklı ve huzurlu bir yaşamdır. Bu bağlamda kırsal
alanlar, kentteki bireyler için; kentin karmaşıklığından, yoğunluğundan kısa bir süre de olsa
kurtulup kendini doğal yaşama bıraktığı alternatif bir yaşam biçimini oluşturmaktadır. Yani
kırsal alanlar kentli bireyler için alternatif bir yaşam biçimi olarak sunulmakta,
metalaştırılmaktadır. Ancak gelişen süreç içerisinde bu romantik söylemler yerini ekonomik
metalaşmaya, tüketim üzerinden kırsal alanların dönüşümüne, yapay doğallıkların oluşmasına
neden olmaktadır. Tarımsal arazi ve konutlarda meydana gelen bu temel değişim kırsal alana
özgü geleneklerinde değişmesine neden olmaktadır. Bu açıdan kırsal soylulaştırma süreci hem
ekonomik hem de sosyo kültürel açıdan kırsal yaşamı derinden etkilemektedir.” (Özen, 2019:
45-48)
Kırsalda yaşanan dönüşümlerin görünür olduğu bir diğer alan ise kırsalın giderek kentleşmesi ve
kentlerden kırsal alanlara göç olarak ortaya çıkmasıdır. Özellikle ulaşım ve iletişim teknolojilerinin
gelişmesi, bazı mesleklerin evlerden icra edilebilir hale gelmesi ile köylerde ikamet etmek isteyen
insanların sayısında artışa neden olmaktadır. Literatürde counter-urbanization olarak
kavramsallaştırılan bu süreçler esasında kentlerden köylere doğru bir karşı göç hareketine
gönderme yapmaktadır. Kavram, basitçe köylerde yaşamaya başlayan kentli çalışanlara gönderme
yapmaktadır. Kentlerdeki geniş iş imkanlarından vazgeçmeden kırsal alanlarda ikamet amacıyla
kırsala doğru bir göç anlamına gelmektedir. (Perkins, 2006: 243-258)
Kırsalın yeni sakinleri, köylerde yeni ilişki biçimlerinin doğmasına neden olmaktadır: Yabancı
kavramı. Kırsal alandaki güvene dayalı ilişkiler yok olmaktadır. Köyde yaşayan ama toprakla ilgisi
olmayan birey tipi yaygınlaşabilmektedir. Bu süreçte köy tanımı da değişmektedir. Kırsal alanda bir
yandan kentten uzak, konforlu bir yaşam tarzı, öte yandan bir yatırım ortaya çıkmaktadır.
Kıra göç eden kentlilerin, geldikleri mekânı olumlu yönde dönüştürdüğüne dair hatırı sayılı bir
literatür olduğunu belirten Orhan ve Güneş, yaptıkları literatür taraması ışığında, orta sınıf
soylulaştırıcıların yerleştikleri yeni mekânda konfor ve estetik ölçütlerini önemsedikleri için çevre
örgütleri ve siyasi kurumlar aracılığıyla gittikçe artan yerel güçlerini mobilize ettiklerini ve
böylelikle yereldeki aktivizmi olumlu yönde etkilediklerini bulguladığını belirtmektedir. Yine
toprağa dönüş hareketinin ve kıra göç edenlerin kırsal toplumu dönüştürme potansiyeli olduğunu
belirtmektedir. Bu kişilerin çevre örgütlerine üyeliğinin yüksek olduğunu ve sosyal adalet
prensibine göre hareket etme eğiliminde olduklarını vurgulamaktadır. Kıra yeni gelenler daha
eğitimlidir ve bu farklılıkları bölgenin karşılaştığı çevre sorunlarının çözümünde önemli etkiye
sahip olabilir (Orhan ve Yücel, 2019: 8- 38)
Kentlerin kalabalığından, yoğun temposundan uzaklaşmak, doğa ile baş başa kalmak için kırsal
alanlara gelen kentliler bir süre sonra yerleştikleri köylerin sosyoekonomik, sosyokültürel ve
mekânsal yapısını etkilemektedirler. Kırsal soylulaştırma olarak tanımlanan bu süreç artan
gayrimenkul değerleri nedeniyle yerel halkın mülksüzleşmesine ve kıra özgü yaşamının yok
olmasına yol açmaktadır.
“Türkiye kırsalında bölgesel farklıklar göstermekle birlikte yoksulluk, işsizlik, temel hizmetlere
erişememe gibi sorunlar hala çözülebilmiş değildir. Bu nedenle ülkemizde kırsal alanlara
yönelik stratejiler çoğunlukla kalkınma odaklıdır ve özellikle tarım dışı istihdamı artıran
“kırsal turizm” modelleri önerilmektedir. Diğer yandan kırsal kültürel mirasın korunması,
kırsal alanların planlanması ve yönetimi konularında yaşanan yetersizlikler, turizm ve
soylulaştırma sürecine karşı kırsal alanları ve kırsal toplulukları savunmasız bırakmaktadır.”
(Uysal-Başaran ve Sakarya, 2012:2)
Kırsal soylulaştırma ile ilgili daha önce yapılan çalışmalar, yeni gelenlerin sosyoekonomik
profilinin, tercihlerinin, yaşam biçimlerinin, konutların yıl içerisinde kullanım sürelerinin kırsal
yaşamı etkilediğini göstermektedir. Kırsal alana yerleşen kentliler sahip oldukları ekonomik güç ve
sınıfsal farklılıkları nedeniyle kırsal alanda baskın hale gelmekte, bir süre sonra kente özgü
alışkanlıkları ve beğenileri kırsala taşımaktadırlar. Mevcut geleneksel yapı stoğunun restorasyonu,

77 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

yenilenmesi, artan yeni yapıların yanı sıra kırsal alanın dokusuyla uyuşmayan (golf için ağaç
keserek geniş yeşil alanlar açmak, avlanmayla beraber doğal hayata zarar vermek gibi)
kullanımlara yer verilerek kırsal peyzaj değişime uğramaktadır. Değişen sınıfsal yapıya bağlı olarak,
yeni gelenler ile yerel halk arasında kültürel çatışmalar ortaya çıkabilmektedir. Yükselen
gayrimenkul değerleri uzun vadede yerel halkın, doğduğu köyden ayrılmasına neden olabilmekte,
kırsal yerleşim tümüyle el değiştirebilmektedir. Tüm bu süreç kırsal ve kültürel peyzajın değişimine
neden olmaktadır. Bu süreç sonunda ortaya köy görünümlü, kente özgü yaşam alışkanlıklarının
hâkim olduğu yerleşimler çıkmaktadır. Kırsal peyzaj bir dekor haline gelmektedir. (Başaran-Uysal
ve 2012:2)
“Soylulaştırma konusunda sınıfsal tartışmalar yapılmakta soylulaştırmada yeni orta sınıfların
etkili olduğunu göstermektedir. Bourdieu (1986), sınıf ayrımları için ekonomik kültürel ve
sosyal sermaye kavramlarını geliştirir. Ekonomik sermaye kavramı kişinin malvarlığı, bireyin
mesleği ve boş zaman aktiviteleri gösterirken kültürel sermayesi, kişinin eğitim seviyesi, baba
mesleği ve benzeri bireyin entelektüel birikimini etkileyen göstergeleri ifade eder. Sosyal
sermaye de bireyin toplum içerisindeki itibarı, saygınlığı ve sosyal bağlarını kuracak
birikimidir. Buna göre soylulaştırılan alanlar belli sınıfların kültürel tercihlerine yanıt verecek
şekilde dönüşerek kültürel üretimin arttığı çevreler haline gelmektedir.” (Şen, 2005: 127-161)
20. yüzyılın ortalarından bu yana, nüfus hareketi eğilimleri yalnızca kırsal bölgelerden kentteki yeni
kalıcı ikamet yerlerine göç değil, aynı zamanda nüfusun şehirden kent dışı ortamlara doğru ters
hareketliliği biçimini de alıyor. Yeni biçimler alan ve farklı sosyal aşamaları içeren akışkan göç,
(Bauman) tarafından sunulan akıcı modernite kavramı ile de uyumludur. Bu durum göç edilen
yerdeki sosyal sınıf yapısının yeniden düşünülmesini de zorunlu kılar. Kırdan kente, kentten kıra
göç dinamikleri, sosyoloji ile sosyal coğrafyayı yakınlaştırmakta sosyal alan, coğrafi alanı içine
almakta ve dönüştürmektedir.
Bundan yüz yıl önce, kentleşme patlaması ve nüfusun kalabalık megapoller alanında yoğunlaşması
birçok sorunu tetikledi. Sosyolojinin kurumsallaşması büyük ölçüde Chicago Okulu üyelerinin
(Robert Park, Ernest Burgess, Louis Wirth, Thomas ve Florian Znaniecki vd) şehir ve kentsel yaşam
üzerine çalışmalarının bir sonucu olarak ortaya çıktı. 20. Yüzyıl sosyolojisi kentsel sosyoloji haline
geldi.
Bu alandaki klasikler kentsel ve kırsal toplulukların nasıl organize edildiğini karşılaştırdı. George
Simmel, yaşam tarzı kavramını kullanarak şehri kırdan ayırmıştır. (Simmel, 2002) Ferdinand
Tönnies, köyü kişisel ilişkilerin baskın olduğu bir “gemeinschaft” olarak görürken şehir, kararların
“ortak iyiye” dayalı olarak alındığı ve resmi ilişkilerin hâkim olduğu bir “gesselschaft” idi. Max
Weber, şehri endüstriyel yaşamın kalbi olarak gördü (Weber, 2001). Kentsel topluluk rekabeti ve
resmi kontrolü temsil ederken kırsal bölge köylülüğün geleneksel uyumu ile ilişkilendirildi.
Chicago Okulu üyeleri çalışmalarında kırsal topluluklardan neredeyse hiç bahsetmemektedirler.
Oysa bugün kent sosyolojisinde gelinen noktada kent kır sürekliliği söz konusudur. Kentin nerede
başladığı, köyü nerede bittiği belirsizdir, kırsaldan kentsele kentselden kırsala geçişler söz
konusudur.
“Son yıllarda büyük kentlerden Ege ve Akdeniz kırsalına doğru bir nüfus hareketi olduğu
gözlenmektedir. Öte yandan uzun zamandır nüfus kaybeden kırsal, bu nüfus değişimi
karşısında oldukça savunmasızdır. Doğaya yakın olma ve daha basit bir yaşam isteği ile
kırsala yerleşen kentliler aslında beraberlerinde kente dair bir başka ifade ile orta sınıfa ait
alışkanlıkları, beğenileri ve konforu da getirmektedirler. Kentten göç alan ve /veya turizm
sektörünün geliştiği kırsal alanlarda tarımsal üretim yerini hizmet sektörüne bırakmaktadır.”
(Uysal-Başaran, 2017)
Kırsal bölgelerden kentlere göç, günümüzde kırsal alanlara göç şekline dönüşmüştür. Sadece
kentsel bölgelerin çekiciliğinin azalması değil, aynı zamanda kırsalın daha yaşanabilir hale gelmesi
neticesinde köylerin modernleşmesiyle, kentsel ile kırsal olan arasındaki açığın azaldığıdır. Keyder
ve Yenal, Türkiye bağlamında süreci açıklarken, kentlerin “çekiciliğinin” yanısıra köylerin

Sosyolojik Bağlam® 78

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

iticiliğinin azalmasına da vurgu yapmak gerektiğini belirtmektedirler. Ayrıca yazarlara göre,

kentten kırsal alanlara göç süreci ile ilgili olarak Türkiye’de yeniden köylüleşme sürecinden
bahsetmek de mümkündür. (Keyder ve Yenal, 2015: 186-217)
Kentte ya da kırda soylulaştırma sürecinin benzer temel özellikleri vardır:
1- Yeni bir sermaye yatırımı
2- Daha yüksek bir gelir grubunun gelmesi
3- Fiziksel peyzajda değişim
4- Düşük gelir grubunun doğrudan ya da dolaylı bir biçimde yerinden edilmesi (Davidson ve
Lees’den akt. Uysal- Başaran, 2017:37) “Lees, soylulaştırma süreci yaşamış olan yerleşimlerin
yeniden bir üst gelir grubu tarafından ele geçirilmesini süper soylulaştırma olarak tanımlamaktadır.
“(Uysal-Başaran, 2017:37)
“Yeni metropol gerçeği tüketim ve yaşayan biçimindeki tercihlerin/ değişimlerin etkisi ile,
kentten izole, kentten uzakta, kapalı ve korunaklı sitelerin oluştuğu kendi kendine yeten sınır/
kenar (edge) kentlerin oluştuğu, ancak bunun yanında yine kentten izole gettoların oluştuğu,
kent merkezinin etkisini yitirdiği merkezsiz kentleri tanımlamaktadır. Bu süreçte yoğun nüfus
hareketlerinin (konut iş merkezleri ve sanayi), kentin saçakları yönünde yer seçtiği
görülmektedir.” (Beauregard, 2008’den akt. Yenigül ve Çamur, 2013: 198-231)
Metropoliten kent saçaklarındaki yoğun nüfus hareketleri kentin saçaklarındaki yerleşimlerde
özellikle kırsal yerleşimlerde nüfus artışına neden olmaktadır. Bu yerleşimlerdeki nüfus artışı
kırsal nüfus artışı değil, eski kırsal yerleşimlerin göç alarak metropoliten kente katılması olayıdır.
Counterurbanization olarak literatürde yer alan tersine göç, yani kırın kentleşmesi saçaklanmanın
etkisiyle gelişen erişilebilirliğin kolay olduğu kentin yakın çevresinde gözlenmektedir. Ulaşım
teknolojisindeki gelişmeler, özel araç sahipliğinin insanları hareketli kılması, kentin saçaklanma
alanlarına olan talebi artırmıştır.
“20. yüzyılın son çeyreğinde etkisini daha da yoğun göstermeye başlayan küreselleşme
süreciyle birlikte kırsal alanlarda değişim ve dönüşüm devam etmiştir. Küreselleşme
politikalarının, neoliberal politikaların ve özellikle kapitalist sistemin tüketim mantığının
yerleşimlerin dönüşüm sürecinde etkili olduğu ve bu etkinin kırda kurduğu hakimiyet ile
açıklanabileceği yönünde görüşler ortaya çıkmıştır. Bu süreçte kırsal alanlarda tarım dışı
faaliyetlerin gelişmesiyle kırsal alanların içeriğinin değiştiği, üretenden çok tüketen bir kırsal
alanla karşı karşıya kalındığı, tarım sektöründen hizmetler sektörüne doğru bir geçiş olduğu
söylenebilir. Kırsal alanlar, küreselleşme ve yerelleşme söylemleriyle, bu yeni dünya düzeninde
potansiyellerini öne çıkarabildikleri sürece gelişimini devam ettirebilmeye başlamış, kentler
karşında cazibesini yeniden kazanmaya başlamıştır. Bu süreçle birlikte kırsal alanlar, tarım ve
ormancılığın başat olduğu ama bunun yanında turizm küçük ve orta ölçekte sanayinin ve el
sanatları gibi diğer ekonomik faaliyetlerin de önemli olduğu, ekolojik açıdan değerli ve kentli
insanlarla sürekli etkileşim halinde olan alanlar olarak gelişmeye devam etmiştir. Bu durum
kırsal alanlarda farklı sektörlerin gelişmesi gereğini ortaya çıkarırken, sektörel gelişmelerle
birlikte mekânsal gelişmelerin de gerekliliği yönündeki tartışmalara da neden olmuştur.”
(Davoudi ve Stead, 2003; Epstein, 2003; Costis, 2003; OECD, 2006; Noronha vd. 2006; Ulusal
Kırsal Kalkınma Stratejisi, 2013’ten akt. Yenigül, 2017).
Kırsal alanda kentsel nüfus artışı, yeniden köylüleşme hareketi kavramını da gündeme getirmiştir.
Yeniden köylüleşme hareketi kırsal alanlara kentlerden göç ve kırsalda demografik bir değişim ile
nitelenmekte, bir yanı ile slow food hareketi olarak da görülebilmektedir (Çiftçi -Yeşiltuna, 2016:
73).
“Kırsal alanlarda tarım dışı sektörlerin gelişmesi ile artan istihdam ve bu istihdama yönelik konut
ihtiyacının kırsal alanlarda temini ile kırdan kente göçün yönü kentten kıra olmak üzere tersine
çevrilmiştir. Kentlerdeki yoğun nüfus birikimi ve beraberinde getirdiği sorunlarla kentsel alanda
yaşamın zorlaşması ile gelişen günümüz popülist yaklaşımları ile doğayı öykünen yaşam biçimi

79 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

kırsal alanlarda yaşama isteğine neden olmakta kırsal alanların içeriğinde dönüşüme neden
olmaktadır. Özellikle orta ve üstü gelir ve kültür gruplarının kentlerden kaçma fırsatı olarak
gördüğü kırsal alanlarda yaşama isteği bu yeni değişim sürecini hızlandırmıştır. Daha önceleri
kırsal alanlarda yaşamın bir övünç kaynağı olarak algılanmadığı, yani kentte yaşam hayallerinin
kurulduğu dönemden kırsal alanda yüksek yaşam kalitesi sunan konut ve çevresindeki yeni yaşam
alanları ile kırsalın Prestij olarak algılandığı bir döneme geçilmiştir.” Kırsal soylulaştırma literatürü,
mekâna sonradan gelen üst-orta sınıfların, eğitim düzeyleri ve kentsoylu olmalarına bağlı diğer
nitelikleri düşünüldüğünde önemli olumlu katkılarının olabileceğini teslim eder. (Yenigül,2017,20)
Söke Doğanbey köyünde yapılan araştırmada kırsal alana göç edenlerin yerel halk ile ilişkileri şu
şekilde değerlendirilmektedir: Domatia örneğinde, yeni yerleşimciler buranın tarihsel ve kültürel
mirasının ayağa kaldırılması anlamında önemli katkılarda bulunmuş olsa da literatürün
örneklendirdiği türde yerli halk ile soylulaştırıcılar arasında dayanışma ve ekoloji temelli ortak
mücadele deneyimlerine rastlanmamaktadır. Öyle ki, iki farklı kesimin bölgenin tanıtımına ve
korunmasına ilişkin yaklaşımları oldukça farklıdır. Birbirine çok yakın ve birbiriyle sürekli
etkileşim hâlinde olması beklenen iki mekânın gündelik yaşam pratiklerinde büyük bir uçurum
olduğu söylenebilir. Eski Doğanbey Köyü’nün yeni sakinleri estetik ve pastoral bir köy fantezisi
içerisinde yaşarken hemen birkaç kilometre ötede bildiğimiz anlamda bir köy hayatı sürmektedir.
Bu iki köy farklı zamansal uzamlarda yaşar gibidir. Araştırma, iki köy arasındaki temassızlık hâlinin
temel nedeninin sınıfsal ve kültürel farklılıklar olduğunu vurgulamaktadır. Kentten kıra gelen
yerleşimcilerin kültürel ve sınıfsal özelliklerini kır ölçeğinde sürdürmeye devam ettikleri ve bu
hibrit hâlin Yeni Doğanbey köylüleri ile diyaloglarını sınırladığı anlaşılmaktadır (Orhan ve Güneş,
2019: 8-38).
“Kentlerin teknoloji, erişim ve ulaşım olanakları gibi katalizör etkisi gören etmenlerin de
yardımıyla kırsal alana ve kırsal yerleşimlere doğru saçaklanarak genişlemesi, kırsal
yerleşimlerin çözümlen (e)meyen sorunlarının üzerine kentsel baskıların da eklenmesi, yasal-
yönetsel değişiklikler ile kırsal yerleşimlerin kent statüsüne geçmesi sorunları daha da
artırmaktadır. Kırın kendine özgü dokusu bu baskı altına girmekte ve kaybolmaya
başlamaktadır. Bunun yanında ‘kırsal soylulaştırma’ olgusu; büyüme eğilimi sonucunda
kentlerin çevrelerindeki kırsal karakterli alanları yutarak bu alanları etkileri altına almaya,
bu alanlarda yapısal değişim ve dönüşüme de neden olmaktadır. Çalışma ve yaşam koşullarını
iyileştirmek isteyen, altyapı gibi ihtiyaca bağlı sorunlarını çözmek isteyen kırsal yerleşimler
‘kent gibi olma’ durumu ile karşı karşıyadır.” (Çilingir ve Kut-Görgün, 2018: 139–151).
3 Kırsal Soylulaştırma Örneği Olarak Antalya Döşemealtı
3.1 Bölgenin Coğrafi Özellikleri
“Antalya kent merkezinin kuzeyinde yer alan Döşemealtı; Türkiye’nin en eski iskân yerlerinden biri
olma özelliğine sahip, uzun süreli bir iskânın izlerini gösteren yaklaşık 11 metre kalınlığında
arkeolojik ve jeolojik dolgusunun olduğu, Alt Paleolitik dönemden Geç Roma-Erken Bizans
dönemine kadar uzun süreli bir iskânın izlerini taşıyan Karain Mağarası’nın yakınındaki ovada
kurulmuş bir yerleşim yeridir.” (Dünden bugüne Antalya, 2012, 253)
Bugünkü Döşemealtı yerleşim alanının oluşumunda Yenice Boğazı geçidi ve Döşeme Boğazı geçidi
önemli rol oynamaktadır. Yenice Boğazı bölgeyi Batı yönünde bulunan yerleşim birimlerine
(Korkuteli Elmalı Muğla ve Denizli) bağlamaktadır. Aynı zamanda Antalya yönüne de
bağlamaktadır. Döşeme yolu ise Antalya kentini Hamit bölgesine (Isparta) bağlamaktadır. (Güçlü,
2006: 312 -345)
Yol güzergahlarında köprüler, eski zaman şehirleri önemlidir, üçüncü olarak yol kalıntıları
önemlidir. Bugün Akdeniz bölgesinde Döşeme yolu, bazen de Gavur yolu adı verilen, büyük taşlarla
döşenmiş, henüz apaçık belli olan parça parça yol kalıntılarıdır (Saraçoğlu, 1989: 652). Döşemealtı:
taş döşeli yolun altındaki yer olarak tanımlanmaktadır. (Ercenk, 2010: 49)

Sosyolojik Bağlam® 80

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

Bu durum bize Saraçoğlu'nun belirttiği üzere Döşemealtı olarak tanımlanan ilk coğrafi yerin
Döşeme Boğazı yolunun düzlüğe açıldığı, su bakımından iyi durumda olan bölgede kurulmuş Ilıca,
Camili, Ekşili, Killik, Karaveliler, Kovanlık, Kevşirler gibi görece eski yerleşimlerin bulunduğu kuzey
doğu kesimi olduğunu kuşkuya yer bırakmayacak şekilde doğrulamaktadır.
Antalya’dan Kepezaltı’na (Kepez-altı), Kepezüstü’nden de Kırkgöz’e, Yenice boğazına ve
kuzeydoğuda Kızıllı’ya doğru serilen, kademeleşmiş iki karakteristik, çok yeri taşlık ve fundalık,
susuz, kalker şekillerinden üsttekine Kepezüstü denir. Y. Karaman’ın üstünde, Yenice boğazına
doğru olan oldukça geniş ve çamlık alana Düzlerçamı denir ve burası üst sekinin ancak onda biri
kadar yer kaplar. Üst sekinin Çubuk boğazı ağzına doğru olan yerlerine, bataklığa ve civarına
Kırkgöz denirse de bu da küçük bir alan üzerine yayılmıştır. Lakin, Kırkgöz’ün kuzeydoğusunda, 15
km kadar eninde ve boyunda, düzlükleri ve bayırları da ihtiva eden, su bakımından fakir, içinde 10
kadar köy bulunan köşeye öteden beri Döşemealtı denir. Zira eski zamanlarda ve hatta yakın
vakitlere kadar Antalya’dan Burdur’a doğru uzanan yol, şimdiki Çubuk boğazı yolundan değil, bu
taraftan geçerdi ve yol büyük taşların döşenmesinden yapıldığı için, yola göre bu tarafın adı da
Döşemealtı olarak kalmıştır, yani döşenmiş yolun alt tarafındaki alan demek (Saraçoğlu, 1989:
530). Adını aldığı “Döşemealtı Antik Yolu”nun alt kısmındaki ovada bulunan yerleşim yerleri ile o
bölgeye verilen isimle anılan İlçenin İl merkezine uzaklığı yaklaşık 15 km’dir.

Şekil 1. Antalya ilçeleri haritası (Kaynak:
https://mavisehirantalya.wordpress.com/2017/05/04/antalyanin ilceleri/)
3.2 Nüfus Özellikleri
Döşemealtı ilçesi Antalya'nın merkez ilçeleri arasında (Muratpaşa, Kepez, Konyaaltı, Aksu ve
Döşemealtı) en fazla yüzölçümüne sahip olmasına rağmen en az nüfusa sahip olan yerleşmesidir.
Nüfusun %50 si Yeniköy, Çıplaklı, Bahçeyaka, Yeşilbayır mahallelerinde yaşamaktadır. Diğer
mahallelerin nüfusları 0 -5000 arasında değişmektedir. Kapladığı alan 687 kilometrekare, nüfus
yoğunluğu kilometre kareye 80.7 kişidir (Kapan, 2018: 52-56).
Döşemealtı nüfusu 2020 yılına göre 69.300’dür.Bu nüfus, 35.372 erkek ve 33.928 kadından
oluşmaktadır. Yüzde olarak ise: %51,04 erkek, %48,96 kadındır (TÜİK, 2020).
Döşemealtı Kaymakamlığı sayfasında 32 mahalle olduğu belirtilmekte ve Döşemealtı Belediyesi
resmi sayfasında mahalle muhtarlarının belirtildiği tabloda 32 mahalle isimleriyle belirtilmektedir:
Ahırtaş, Akkoç, Altınkale, Aşağıoba, Ayanlar, Bademağacı, Bahçeyaka, Bıyıklı, Camili, Çığlık, Çıplaklı,

81 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

Dağbeli, Dereli, Düzlerçamı, Ekşili, Ilıcaköy, Karaman, Karataş, Karaveliler, Kevşirler, Killik,
Kovanlık, Kömürcüler, Nebiler, Orta, Selimiye, Tomalar, Yalınlı, Yağca, Yeniköy, Yeşilbayır.

Yıl Döşemealtı nüfusu Erkek Kadın

2008 40637 20461 20176

2009 40555 20414 20141

2010 42433 23341 21092

2011 44272 22313 21959

2012 47497 24415 23082

2013 52013 26678 25335

2014 53554 27412 26142

2015 55462 28497 26695

2016 58451 30080 28371

2017 59948 30789 29159

2018 63186 32288 30898

2019 65794 33610 32184

2020 69300 35372 33928

Tablo 1. Yıllara Göre Döşemealtı Nüfusu

Mahalle 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Yeniköy 9819 10799 11724 12507 13534 14137 14837 15832 17073

Bahçeyaka 4678 5253 5740 6076 6918 7483 8157 8853 9679

Çıplaklı 4375 5883 6020 6161 6276 6060 6191 6259 6449

Yeşilbayır 3718 4390 4230 4588 4913 4958 5183 5725 5972

Altınkale 2081 2277 2451 2499 2754 3016 3609 4081 4855

Kömürcüler 2630 2663 3012 3195 3359 3122 3344 3253

Dağbeli 1970 1835 1784 1792 1711 1934 1832 1768

Nebiler 1311 1395 1411 1435 1497 1527 1548 1568 1644

Sosyolojik Bağlam® 82

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

Yalınlı 1134 1232 1232 1246 1294 1351 1386 1397 1463

Kovanlık 1264 1325 1270 1276 1272 1473 1377 1353

Düzlerçamı 1056 1107 1298 1154 1205 1260 1330 1348 1389

Yağca 1238 1257 1310 1320 1319 1414 1338 1344

Bademağacı 1481 1399 1343 1293 1311 1332 1250 1265

Tomalar 864 894 1023 1041 1083 1153 1169 1245 1324

Karaveliler 1194 1180 1124 1114 1094 1106 1072 1048

Orta 804 864 879 904 927 974 1046 1021 1035

Killik 1049 1025 1000 995 976 991 995 1003

Karataş 811 852 878 899 874 915 926 955

Ekşili 863 848 823 836 827 870 859 881

Çığlık 808 803 802 788 811 785 800 786 806

Ayanlar 675 699 697 684 690 705 711 726

Ilıcaköy 540 549 572 578 588 698 668 696

Aydınlar 627 635 626 649 645 639 648 641

Karaman 492 553 524 522 529 545 560 555 595

Camili 672 471 440 442 428 421 453 410 406

Ahırtaş 517 474 443 425 402 405 400 385

Aşağıoba 325 343 348 346 345 348 361 362

Akkoç 336 327 313 317 304 300 303 293

Kevşirler 207 192 196 189 198 252 227 224

Dereli 146 153 148 161 160 164 160 166

Bıyıklı 162 165 153 155 135 181 159 172

Selimiye 42 44 44 47 55 59 56 49

Tablo 2. Döşemealtı Mahallelerinin Yıllara Göre Nüfusu

83 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

Şekil 2. Döşemealtı mahalleleri (Döşemealtı Belediyesi, 2016)

3.3 Bölgenin Tarihi ve İdari Özellikleri
“Yakın dönemde 1934 yılından beri ikamet edilen ve o yıllarda Kırkgöz-Yeniköy olarak da
bilinen bu bölgenin, 1934 yılında zamanın Valisi Haşim İŞCAN tarafından buradaki iskân
evlerine Kıbrıs’tan getirilen 60 kadar Türk vatandaşı ailelerin, Korkuteli Kızılcadağ
mevkiinden gelen ailelerin ve çevre illerden gelen yörüklerin yerleşmesiyle “YENİKÖY” adı ile
bir köyün meydana geldiği, aynı yıl içerisinde de Yeniköy Nahiyesi olarak teşkilatlandığı
anlaşılmaktadır. 17 Aralık 1977 yılında “DÖŞEMEALTI” adı ile Belde olan bu yerleşim
merkezinin, 5747 Sayılı Kanun’la İlçe statüsüne kavuşturularak, 2008 yılının ikinci yarısından
itibaren, Antalya’nın 19 İlçesinden biri olarak “Döşemealtı İlçesi” adı ile hizmet vermeye
başladığı görülmektedir.” (Sarı, Demirkaya, Kurt ve Çeçen, 2012; 266).
“Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılması ile 1260 yıllarında bölgeye hâkim olan Hamidoğulları
zamanında bölgeye yerleşmeye başlayan Karakoyunlu ve Sarıkeçili gibi Yörük aşiretleri
yerleşim birimlerini oluşturmuşlardır. Antalya ve çevresinin 1390 yılında Osmanlı
hâkimiyetine girmesi yöreyi Teke sancağı adı altında Konya' ya bağlamıştır.1934 yılında
Korkuteli- Kızılcadağ bölgesinden gelen ailelerin yerleştirildikleri ve Kırkgöz-Yeniköy adı

Sosyolojik Bağlam® 84

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

verilen köye Kıbrıs' tan gelen aileler ve göçebe olarak yaşayan Yörükler de katılarak, bugünkü
Döşemealtı ilçesinin ilk halk tabanı oluşmaya başlamıştır. Döşemealtı adının tarihçesi ise
şöyledir. Antik çağda sahildeki Pamfilya kentleri ile iç kesimlerdeki Pisidia kentlerinin birbirine
bağlayan yollardan birisi olan ilçe merkezine 9 km. uzaklıkta bulunan Derbent Boğazındaki
döşeme taş yolundan almıştır. Bizans, Selçuklu, Osmanlı Dönemlerinde de faal olan döşeme yol
yakın zamana kadar yörükler tarafından göç yolu olarak da kullanılmakta idi. Döşeme
taşlardan oluşan ve 4 metre genişliğindeki yol bu bölgenin Döşemealtı olarak
isimlendirilmesine neden olmuştur. Son olarak, 22 Mart 2008 tarihinde yürürlüğe giren 5747
sayılı, 'Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik
yapılması Hakkında Kanun ' ile bölgedeki Yeşilbayır, Düzlerçamı ve Çığlık Belediyelerinin 29
Mart 2009 Yerel Seçimleri ile tüzel kişilikleri son bulmuş ve mahalleleri ile Döşemealtı
Belediyesine katılarak toplam 14 mahalleden oluşan Döşemealtı İlçe Merkezi oluşmuştur.”
Başlangıçta Döşeme boğazının düzlüğe açıldığı, içinde sınırlı sayıda köy olan küçük bir bölgeden
ibaret Döşemealtı'nın ilçe olmadan önceki bağlı kasaba- köy durumu şöyledir:
Çığlık, Düzlerçamı (Yukarı Karaman ve Nebiler’in birleştirilmesiyle), Ekşili, Karaveliler, Yeniköy ve
Yeşilbayır olmak üzere 6 belediye örgütü; Ahırtaş, Killik, Camili, Ilıca, Kovanlık, Dereli, Kevşirler,
Karataş, Selimiye, Kızıllı, Aşağıoba, Bıyıklı, Yağca, Kömürcüler, Çıplaklı, Başköy, Odabaşı, Kirişçiler,
Çamlıca (Hotuşlar) olmak üzere toplam 19 köy bulunmaktaydı. Belediye ve köy statüsündeki
yerleşme sayısı toplamı 25 idi.
1932 yılında yayınlanan Cumhuriyet’in Onuncu Yılının Eşiğinde Antalya Coğrafyası adlı eserde
Antalya’nın idari durumu başlıklı tabloda 32 köyü olan Döşemealtı nahiyesinden sözedilmektedir.
(Güçlü,2018:34) 1 Haziran 1970 tarihi itibari ile Antalya vilayetinin 11 ilçesi, 22 bucağı, 608 köyü
vardır bucakların 6'sı merkez ilçeye bağlıdır, köylerin ise 13'ü merkeze 22'si Aksu (Macun)’a, 23’ü
Döşemealtı Yeniköy’e ve 6'sı Kemer bucağına bağlıdır (Güçlü, 1997: 37).
Döşemealtı Kaymakamlığı sitesinde de yukarıdaki bilgileri genişleten şu açıklama yer almaktadır:
2008 yılı başında Vali Alaaddin Yüksel’in “Antalya'nın kuzeyinde bir ilçe oluşturulması gerekliliğine
ilişkin” açıklaması basında yer aldı. Vali Yüksel açıklamasında “kent kuzeye büyüyor, il
merkezinden kuzeydeki bölgeye hâkim olmak yönetmek zorlaşıyor. Orası Kaymakamlık statüsüne
kavuşturulmalı. Döşemealtı merkezde yeni bir ilçe oluşturulması konusunda gerekli başvuruların
yapıldığını” açıklıyordu. Bu açıklamanın ardından çıkartılan bir yasa ile Merkezi Yeniköy olmak
üzere Döşemealtı adı ile yeni bir ilçe oluşturularak Yeşilbayır, Çığlık, Düzlerçamı (Yukarı Karaman
ve Nebiler), belediyeleri yeni ilçenin mahalleri haline getirilirken Çubuk Boğazı ötesindeki Dağbeli
ve Bademağacı ile Ekşili, Karaveliler beldeleri yeni ilçeye bağlandı. Bu oluşumla birlikte
Döşemealtı’nın yerleşim yapısı değişti.
“28 Mart 2008'de yürürlüğe giren 5747 sayılı kanun ile Antalya'nın 5 merkez ilçesinden biri
olan Döşemealtı'nın ilçe merkezi ile Antalya'nın il merkezi arası 20 kilometredir. Önceleri
adını Düden Şelalesi’ni besleyen Kırkgöz gölünden almış, ardından uzun yıllar kışlak olarak
Kırkgöz’ü, yaylak olarak da Korkuteli Kızılcadağ mevkiini kullanan Yörük aşiretlerinin 1934
yılında iskân edilmesi ile Kırkgöz -Yeniköy olarak kurulmuştur. 1940'lara doğru dönemin
Antalya Valisi Haşim İşcan tarafından 60 adet iskân evi yaptırılmış ve bu konutlara Kıbrıs'tan
gelen aileler yerleştirilmiştir. Bölgede göçebe olarak yaşayan diğer Yörüklerin aşiretlerinin de
yerleşik düzene geçmesi ile Kırkgöz- Yeniköy genişleyen bir köy olmuş, böylelikle Yörükler ve
Kıbrıslı aileler Döşemealtı'nın kurucu halk tabanını oluşturmuştur. 1970'li yılların başında
Yeniköy Nahiye Müdürlüğü 17 Aralık 1977 yılında 2711 nüfusa ulaştığından belediye teşkilatı
kurulmuş ve Kırkgöz-Yeniköy, “Döşemealtı Belediyesi” ünvanını almıştır.” (Http://doseme
alti.gov.tr/ilçe-tarihçemiz).
“Antalya Büyükşehir Belediyesi’nin Tarihsel Gelişimi Antalya Belediyesi 1984 yılında yürürlüğe
giren 3030 sayılı yasa’nın dayanak oluşturduğu yapılanma içerisinde, kentin yönetim
statüsünün değiştiği 1993 yılı, yeni bir sürecin başlangıcı olmuş, 504 sayılı Kanun Hükmünde
Kararname ile Antalya Belediyesi, büyükşehir belediyesi statüsü almış ve Büyükşehir Belediyesi
sınırları içerisinde Muratpaşa, Kepez ve Konyaaltı olmak üzere üç alt kademe belediyesi
kurulmuştur. 5216 sayılı Yasa öncesinde, Muratpaşa, Kepez ve Konyaaltı Belediyelerinin

85 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

oluşturduğu büyükşehir belediyesi alanı 420 km2 bir sahayı kapsarken, 5216 Yasa sonrasında
yasa’nın öngördüğü düzenleme ile 1381 km2 çıkmıştır. (Valilik binasını merkez kabul eden ve
yarıçapı 20 km olan daire ile tanımlanan) yeni sınırla, Muratpaşa, Kepez ve Konyaaltı
Belediyelerine, Aksu, Beldibi, Çalkaya, Çığlık, Doyran, Döşemealtı, Düzlerçamı, Pınarlı, Varsak,
Yeşilbayır ve Yurtpınar Belediyeleri de eklenmiştir .5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları
İçerisinde İlçe Kurulması Ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunla
Konyaaltı, Kepez, Döşemealtı, Aksu ve Muratpaşa ilçe belediyesi olmak üzere 5 ilçe belediyesi
kurulmuştur .6360 sayılı kanunla 2014 tarihinde yapılan Mahalli İdareler Genel Seçimlerinden
sonra Antalya ili mülki sınır kabul edilmiş ve il içerisinde kalan toplam (20.749 km2 ) 19 ilçe
Antalya Büyükşehir Belediyesi’nin İlçe belediyeleri olmuştur. Büyükşehir sınırı yaklaşık bir
önceki sınırın 150 katı büyüklüğüne ulaşmıştır.” (Hansu, 2015; 25, 85– 92).
3.4 Yörük Obalarının Kışlağından Köy Olma Sürecine
Döşemealtı bölgesinde kışlayan Yörük obaları için yerleşmenin miladı,1941 yılının 18 Şubat günü
Milletvekili Rasih Kaplan, Vali Haşim İşcan ve il bürokratlarının Yeniköy’de yaptıkları inceleme
gezisi ve ardından halkın katılımıyla yapılan toplantıdır. O gün, Kırkgöz-Antalya karayolunun
doğusundaki Başından Yoklu (Başköy), Kirişçiler, Çıplaklı, Odabaşı gibi göçebe mührü olan Yeni
Osmanlı asıllarının ve yakın batısında kışlayan Kızılcadağ çevresindeki Yalınlı, Nebiler, Yukarı
Karaman, Piyadın köylerinin muhtarları ile oymak ve köy ileri gelenlerinin Vali, milletvekilleri, İl
bölge ve idare müdürlerinin önünde “yerleşme isteklerini” dile getirmeleri ile o zamana kadar
kışlak ağırlıklı olarak kullanılan Döşemealtı düzlüğünün orta ve güney kesimleri köyleşme sürecine
girecekti.(Ercenk, 2010: 158)
O yıllarda bölgeyi gezen Vala Nurettin (Va-Nu) 1944 yılında yayınladığı Antalya kitabında
Antalya'dan Burdur'a giden yol üzerinde yapılanma halinde 2 yepyeni köy gördüğünü yazar. Biri
Kıbrıs'tan göçen Türklere hükümetimizin hediye ettiği muntazam evlerden mürekkep (oluşan)
kiremitli damları, odalarında dokuma tezgâhları, önünde yemiş bahçeleri Cumhuriyet meydanında
öğretmenli ve eğitmenli koskoca okul, nalbant, bakkal vesair dükkanları… Bir de halk odası. Vala
Nurettin’in yukarıdaki satırlarda anlattığı yer Döşemealtı ilçesinin merkezi bugünkü Yeniköy’dür.
Kitabında görüşlerini şöyle belirtir:
Antalya'dan Burdur'a giden yol üzerinde yapılma halinde iki yepyeni köy gördüm. Biri Kıbrıs'tan
göçen Türklere hükümetimizin hediye ettiği muntazam evlerden mürekkep: kiremitli damları,
odalarında dokuma tezgâhları önlerinde yemiş bahçeleri köyün Cumhuriyet meydanında
öğretmenli ve eğitmenli koskoca okul, resmi dairecikler. Nahiye müdürünün ve karakol
komutanının evleri. Nalbandı, bakkal vesair dükkanları. Bir de halkodası ki halkevinin küçüğüdür.
Türkiye’de ilk defa olarak bu tipte burası yapılmıştı. Sahnesi, temsil salonu, sıhhi yardım kısmı ile
cümlesi pek makul bir planla bina ediliyor. Kıbrıslar köyünün biraz daha berisinde ve aynı yol
üzerinde bir de Göçebeler köyü yapılmış, bitmiş. Evler tamam. Sadece yukarıda bahsettiğim umumi
müesseseler tamamlanmamış. Köylülüğe terfi edecek olan şimdiki göçebeler “imece” dedikleri
elbirliği usulü ile ve ustaların nezareti altında müstakbel köylerini tamamlamak üzere çalışıyor.
Yeni hükümet binaları: Gündoğmuş ve Elmalı kazalarında ve Döşemealtı nahiye Merkezi Kırkgöz
köyünde olmak üzere 3 yeni hükümet binası yapılmıştır. (Va-Nu, 1944: 22).

Sosyolojik Bağlam® 86

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

Şekil 3: 1940’larda Döşemealtı (Kaynak: Va-La Nurettin, Antalya İkinci Dünya Harbi İçinde Nasıl
Güzelleşebildi? Kenan Matbaası İstanbul 1944: 22)

Hilmi Ziya Ülken, Nurettin Şazi Kösemihal ve Cahit Tanyol, 1950 yılında yayınladıkları, Döşemealtı
köylerinden Karataş Köyü hakkındaki monografik çalışmalarında şunları belirtmektedirler:

87 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

Karataş, Antalya vilayetinin Döşemealtı nahiyesine bağlı köylerdendir. Köy,” Döşemealtı” bölgesinin
tam ortasındadır. Dağda Tekeoğulları zamanından beri bir döşeme yolu olduğu için bölge bu adla
anılmaktadır. Doğuda Karaöz, kuzeyde Melli, batıda dağlar, güney-doğuda da İlyas alanı
bulunmaktadır. Bu bölgenin kuzey, batı ve kuzey batı tarafları tamamen dağlarla çevrili, güney ve
güney-batı tarafları da geniş bir ovaya açılmaktadır. Bölge Antalya ovasının kuzeye bakan dağ
yamaçlarındadır. Karataş köyü, eskiden yerleşmiş Yörük köyleriyle çevrili ve her birine hemen
hemen müsavi mesafede bir Muhacir köyüdür. Hububat ekimi yapılan köy, yörük köylerinden
sosyal bakımdan farklıdır. Kadınları tarlada çalışmaz. Evleri muntazam ve temizdir. Civar köyler
yörük ve hayvancılıkla uğraşırken, bu köy muhacir ve ziraatçıdır. Yörük köylere mayalı ekmek
yapmasını öğretmiş, yerli saban yerine muhacir sabanı kullanmışlardır. Muhacirler arasında
evlenmeler tercih edilmektedir (Ülken, Kösemihal, Tanyol,1950: 85-103).
Tahsin Özdemir, 1943-44 tarihli Türk Akdeniz Dergisinde Karataş köyüne ilişkin şunları
yazmaktadır: Antalya ovasını baştanbaşa sulayan ve Antalya su şehri adını veren Kırkgöz suyunu
geçtikten sonra buradaki karakolun önünde otomobilden iniyor ve bindiğimiz tek atlı bir araba ile
Döşemealtı bölgesine doğru yol alıyoruz. Döşemealtı denilen saha 15-20 köyden ibaret, oldukça
geniş bir bölgedir. 14 köyünde eğitmenli okul vardır. Arabamız Karataş köyünün önünde durdu.
Köyün en yaşlısı ile konuşuyoruz. 63 sene evvel Mora Yenişehrinden gelen göçmenlerle kurulan bu
köyün, o tarihten beri çocuklarını okutmak imkanını bulamadıklarını, hatta ilk iskanlarında 60 hane
olan köyün 32 haneden ibaret kalmasının sebepleri arasında okulsuzluğun aranması lazım geldiğini
yana yakıla anlatıyor. Dereli köyüne geliyoruz. Köyün en müsait yerine kurulan okul binası. Burası
da 60 sene evvel yerleştirilmiş Yenişehir Türkleri ile kurulmuş bir köy. Camili ve Kovanlık köylerini
ziyaret ediyoruz. Bu köylerde de eğitmenli okulların planları tatbik edilmiş ve bitirilmiştir
(Vilayetimiz Aksu Köy Enstitüsünün üç devrede yetiştirdiği 170 öğretmenden bir kısmının
faaliyetlerini yakından görmek için yapılan seyahat) (Özdemir,1943-44: 7-10).
Kıbrıs'tan gelenler tarım; yörükler, hayvancılık yapmaktadır.
“Döşemealtı, adını antik çağda Pamfilya kentleri ile Pisidia kentlerini birbirine bağlayan
yollardan birisi olan Derbent boğazındaki günümüzde varlığını koruyan döşeme taş yolundan
almıştır. Bizans Selçuklu Osmanlı dönemlerinde işlevini sürdürmüş olan döşeme yol, yakın
zamana kadar yörükler tarafından göç yolu olarak kullanılmıştır. Döşeme taşlardan oluşan
bu yol Döşemealtı platosuna adını vermiş olup 4 metre genişliğindedir. Bu nedenle yöre halkı
“döşeme” yolun geçtiği boğazı “Döşeme Boğazı”, yolun altında kalan düzlüğü Döşemealtı
olarak adlandırmıştır” (dosemealti.bel.tr).
Döşemealtı ilçesi ve çevresi, zamanında kış aylarında farklı birçok yörük obasına kışlak olarak ev
sahipliği yapmıştır. Bunlar arasında yer alan Karahacılı aşireti de Döşemealtı Yeniköy’e kendi
kışlaklarına 1934'te iskân olmuştur.
Döşemealtı'nda meskun Yörük aşiretlerinin başlıcaları: Emirler, Karahacılı, Karakoyunlu,
Karamanlı, Karatekeli, Karavelili, Kızıllı, Kömürcü, Sarıkeçili, Töngüşlü, Yeni Osmanlıdır. (Ak 2015:
20-83’ten aktaran Mehmet Emre Çelik, 2018).
Döşemealtı'nda Kırkgöz Han, Termessos Antik Kenti, Dağbeli Ariassos Antik Şehri, Evdir Han
bulunmaktadır. Yeniköy, Kovanlık, Camili'de halıcılık yapılmaktadır.
Bugün kırsal özelliklerini yitirme sürecinde olan Döşemealtı köylerinde kentleşme öncesi temel iş
güç ve üretim uğraşları şöyle sıralanabilir:
Ahırtaş; otçuluk, salep, kekik, adaçayı, ketre, keçi, koyun,
Killik; meyve, zeytin, akdarı, üzüm, buğday, arpa, keçi, zanaatkarlık,
Karaveliler; üzüm, pekmez, meyve, incir, akdarı, zeytin, zeytinyağı, bal, dokuma, menevrek (şayak),
nakliye işleri, koyun, büyükbaş hayvan,

Sosyolojik Bağlam® 88

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

Camili; keçi, büyükbaş hayvan, meyve, zeytinyağı, zeytin, menevrek, çeşitli dokuma, sebze, akdarı,
zanaat, nakliye işleri,
Ilıca; koyun, üzüm, pekmez, pamuk, tahıl, akdarı, bal ve Ilıca gölü çevresinde yapılan su ve kara
avcılığı,
Kovanlık; halı, üzüm, pekmez, buğday, arpa, saman, pamuk, keçi, büyükbaş hayvan, bal, balmumu,
kovan üretimi, zanaat ve nakliye işleri,
Ekşili; keçi, sebze, meyve, incir, nar, bağ, değirmen, zanaat, nakliye işleri,
Kızıllı; palamut, keçi, büyükbaş hayvan, tahıl,
Aşağıoba; koyun, keçi, halı, tahıl, saman,
Kevşirler; koyun, büyükbaş hayvancılık, tahıl, taşıma işleri, halıcılık,
Bıyıklı; büyükbaş hayvan, özellikle manda, koyun, keçi, tahıl, çeltik, pamuk, değirmencilik,
Kömürcüler; koyun, keçi, büyükbaş hayvan, kireç ve kömür yakma, deve ile yük taşımacılığı,
Yağca; keçi, büyükbaş hayvan, meyve, tahıl, pamuk,
Çığlık; keçi, koyun, büyükbaş hayvan, tahıl, pamuk, susam, mısır, zeytin, kömür yakma,
Yeniköy; kuruluşunu izleyen yıllardan itibaren hem idari hem de ekonomik anlamda
Döşemealtı’nın merkezi durumuna gelmişti. Tarımda kullanılan motorlu araçların artması ile
Yeniköy, bakım, tamir ve ikmal yeri özelliği kazanmıştı. Hizmet ve ticaret gelişmişti.
Karataş, Selimiye (Karadon), Dereli gibi muhacir köyleri, büyükbaş hayvan, koyun, bağcılık, üzüm,
pekmez, tahıl, susam, at arabası ile taşımacılık, çevre çiftliklerde ırgatlık yaparak geçinirdi.
Döşemealtı’nın hemen bütün köylerinde susam yetiştirilir ve Antalya’da tahin imalatçılarına ve
susam değirmenlerine satılırdı.
Çıplaklı, Başköy, Karabayır, Yalınlı, Nebiler, Kirişçiler, Yukarı Karaman, Odabaşı, Hotuşlar gibi
yerleşmeler, hayvancılık, zeytincilik, kömür yakma, yakacak kök çıkarma, deve ile nakliyecilik, ağaç
kesim işleri, orman işçiliği, pamuk yetiştiriciliği gibi işlerle uğraşıyorlardı.
Camili, Kovanlık, Killik gibi köylerde ipekböcekçiliği de yapılmıştı (Ercenk, 2010: 81-82).
3.5 Döşemealtı’yla İlgili Demografik Veriler Işığında Gözlemler
Tarihsel ve demografik verilere bakıldığında 2000’lere kadar köy karakteri gösteren Döşemealtı
bölgesi 2000’lerden sonra heterojen bir nüfus yapısı arz etmeye başlamıştır.
Kırdaki soylulaştırma, kentsel alışkanlıkların köy ölçeğine taşıma girişimi olarak görülmektedir.
Burada kırsal doğa, önemli belirleyicidir. Döşemealtı köylerini yerleşmek için seçen kentli bireyler,
burada doğayı yeni bir yaşam modeli olarak düşünmektedirler. Köy mekânı, farklı sınıftan
kullanıcılar tarafından deneyimlenmekte, kullanılmakta ve metalaştırılmaktadır.
Bölgedeki heterojen nüfusu şöyle kategorize edebiliriz:
1)Köylerde yerleşik tarım ve hayvancılık ile geçimini sağlayan yerli nüfus,
2)Köylerde yerleşik, esnaf ve zanaatkarlık ile geçimini sağlayan yerli nüfus,
3)Köylerde esnaf ve zanaatkarlık ile uğraşan farklı yerleşim birimlerinden göç etmiş nüfus,
4)Köylere yerleşen ve mülkiyet edinerek (müstakil ev, güvenlikli konut siteleri, apartman dairesi,
arsa, bahçe, tarla, toplu konut idaresi konutları vb.) burada temelli yerleşen emekli nüfus ve çalışan
kentsel orta sınıf,

89 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

5)Köylerde mülkiyet edinip yılın belli dönemlerini burada geçiren kentte yerleşik nüfus, (İkinci
Konut Sakinleri)
6)Yurtdışında çalışıp burada da mülk edinen ve daimî veya belli dönemlerde köylerde yaşayan
nüfus,
7)Antalya Döşemealtı Organize Sanayi Bölgesi, banka, belediye, okul, hastane gibi kamu ve özel
sektör kurumlarında çalışan ve eğitim nedeniyle (Özel üniversite ve lise dengi okullar) bu bölgede
yaşayan nüfus. (Bu kategorileştirme,2000 yılından beri bu bölgede yaşayan bir sosyolog olarak
tarafımdan yapılan gözlemlere dayalı olarak gerçekleştirilmiştir).
Döşemealtı’ndaki mahalleler de sosyo-ekonomik açıdan farklılıklar göstermektedir. İlçe merkezi
olarak Yeniköy, idari kurumların, kamu ve özel sektör kuruluşlarının bulunduğu, Cuma günleri
kurulan büyük bir pazar yerine sahip, çok katlı konutların yükseldiği, en fazla nüfusa sahip modern
bir kent görünümündedir. Yeşilbayır, Altınkale, Bahçeyaka ve Çıplaklı diğer yoğun nüfuslu
yerleşimlerdir. Bu mahallelerde müstakil konutlar bulunmaktadır. Diğer mahalleler göreli olarak
daha az nüfuslu, kırsal karakteri olan, tarım ve hayvancılığın yapıldığı, doğa ve sessizlik talep eden
kentlilerin de tercih ettiği mahallelerdir. Hemen hemen tüm mahallelerde Pazar yerleri
bulunmakta, olmayan yerlerdeki mahalle sakinlerinin ise belediye araçlarıyla merkeze ulaşımı
sağlanmaktadır.
Döşemealtı bölgesinde yer alan köylerde mülkiyet el değiştirmiştir. Çok çeşitli konut biçimleri ve
buna bağlı yaşam tarzları söz konusudur bölgede. Doğal mimarisi ile köy evleri, tarla ve ahırları,
müstakil villalar, çok katlı binalar, lüks güvenlikli konut siteleri, toplu konutlar bölgedeki
heterojenliği gözler önüne sermektedir. Ayrıca bölgede imarlı arsa ve ayrıca her türlü konut satışı
ile iştigal eden çok sayıda emlak komisyoncusunun olması da bölgeye talebin her geçen gün
arttığının göstergesidir. Yerleşmek için Döşemealtı’nın seçilme nedenleri, kent merkezinden uzak,
doğayla iç içe ama kente ulaşım imkanlarının yakınlık nedeniyle uygun olmasıdır. Komşuluk
ilişkileri ve apartman yaşamından farklı, müstakil evlerde eski mahalle yaşamının olması da tercih
nedenidir. Yaşlı ve çocuklar için bahçeli evlerin tercih edilmesi söz konusudur. Kimi aileler daimî
oturmakta, kimi aileler kentte bulunan evlerini de kullanmaktadır. Bir bahçe oluşturmak, ağaç
dikmek, sebze yetiştirmek amaçlanmaktadır. Bahçe bakımı, ev temizliği, çocuk bakımı gibi işlerde
köy sakinlerinden yardımcı eleman alınmaktadır. Köy sakinlerinin bir kısmı da tarlalarını sattıkları
için berber, pideci, su ve tüp bayiliği, bakkallık, kasaplık, çeşitli benzin istasyonları ve büyük
marketlerde işçilik, ev ve bahçe işlerinde yardımcılık yapmaktadır. Köylüler ve soylulaştırıcı kesim
arasında yakın ilişkiler bulunmamaktadır. Kentten kıra gelen yerleşimcilerin kültürel ve sınıfsal
özelliklerini kır ölçeğinde de sürdürmeye devam ettikleri ve köylülerle sınırlı etkileşim kurdukları
gözlenmektedir. Döşemealtı mahalleleri sakinlerinin düzenli olarak işleyen belediye otobüsleri
sayesinde kent merkezi ile yoğun etkileşimi söz konusudur. Bölgeye sonradan yerleşen orta ve üst
sosyo-ekonomik grupların hemen her ailede bir veya birden fazla otomobil sahipliği nedeniyle
otobüs kullanımları sınırlı olup, ulaşım ve diğer sosyal etkileşim türleri açısından kırsal yerli grupla
organik etkileşimleri yok denecek kadar azdır. Etkileşim daha ziyade ev ve bahçe hizmetleri
nedeniyle yardımcı almaları sürecinde ya da esnaflardan alışveriş sürecinde söz konusu olmaktadır.
Döşemealtı bölgesine göç eden, yerleşen kesim içinde yurt dışına çalışmak için giden ve dönen
aileler de yer almaktadır. Bu kesimde yer alan aileler yılın belli aylarında evlerinin kapısını açmakta
ve daha sonra tekrar Batı Avrupa ülkelerine dönmektedir. Bazıları emeklilikten sonra tamamen
Döşemealtı’nda yaşamlarını sürdürmektedir.
Yaşar Okudan doktora tez çalışmasında kentsel ve kırsal aktörlerin perspektifinden kentlerin
çeperinde sürdürülebilir bir kent ve kır ilişkisi nasıl geliştirilebilir? Sorusunu sormakta ve Antalya
Döşemealtı örneğinde konuyu incelemektedir. Tez çalışmasında seçilmiş örnekleme
Döşemealtındaki sosyal ve mekânsal değişim ile ilgili hazırlanmış ölçek uygulanmış ve sonuçları
değerlendirilmiştir.1980 Öncesi bir yerleşim sistemi Kent veya kır olarak ya da yerleşim
büyüklüklerinin kademelenmesine göre tanımlanırdı. Kent tarım dışı faaliyetlerin yer aldığı

Sosyolojik Bağlam® 90

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

mekansal formu ve sınırları belli yerleşimler olarak görülürken kır kentsel özelliklerin eksik olduğu
belirli sınırlara sahip yerleşim alanları olarak tanımlanmıştır. 1980'lerden itibaren fordist
üretimden post-fordist üretime geçiş ile birlikte değişen üretim biçimlerinin Küreselleşme ve neo-
liberal kentleşmenin etkileri ile birlikte dünyadaki tüm kentlerin sosyodemografik, ekonomik ve
mekansal yapıları önemli ölçüde değişmektedir. Kır ile kenti ayırt etmek için kullanılan keskin
göstergeler ve niceliksel eşikler anlamsız hale gelmeye başlamıştır. Bu çerçevede Antalya
Döşemealtı örneğinde kırsal yapı üzerinde neoliberal kentleşmenin etkilerini ele almaktadır
(Okudan, 2019).
Okudan’ın araştırmasında Döşemealtı’nın kentleşmesi konusunda bölge sakinlerinde, doğal ve
tarımsal alanların ortadan kalkması nedeniyle olumsuz, ancak ticaretin artması, nüfus ve
sosyalleşmenin farklı insanlarla tanışma fırsatı vermesi gibi nedenlerle de olumlu bakış açıları
ortaya çıkmıştır. Döşemealtı bölgesinin göç alması, şehrin kalabalığı, gürültüsü ve yoğunluğundan
kaçma ile de ilgilidir. Döşemealtı nüfusu daha azdır ve nüfus artış hızı düşüktür. Şehre yakındır ama
aynı zamanda doğal yaşama sahiptir. Antalya dağlarla çevrili olduğu için şehrin büyümesi sınırlı
kalmış ve kuzeye doğru büyümektedir. Döşemealtı’nın en önemli sorunları olarak ulaşım sorunları,
sosyal sorunlar (eğitim ve kültürel ihtiyaçlar) ve mekânsal sorunlar (çarpık kentleşme)
belirtilmiştir (Okudan,2019: 153-172).
Döşemealtı'nda toplam ekilebilir alan 2012 yılında 96835 dekardır. Aksu’dan sonra ikinci sıradadır,
yani tarım arazisi açısından ikinci büyüklüktedir. 2016 yılında ise bu rakam 87124 dekar olmuştur.
6 yılda önemli bir azalma olmuştur.
“Çalışma sahasında tarım topraklarının kaybedilmesinin nedenleri: Tarım topraklarının
insanların şahsi menfaatleri nedeniyle imara açılması, plansız ve çarpık kentleşme, yanlış
tarım politikaları ve yasal düzenlemeler, toprakların miras yasası nedeniyle küçülmesi, tarımın
rantabl olmayışı ve bu nedenle tarım topraklarının farklı sektörlere kayması ve benzeridir.
Tarım alanları, imalat sanayi ve turizm baskısı altındadır.” (Doğan, 2018: 187 -201)
Döşemealtı Bölgesi'nin sınırları içerisinde Antalya'nın en önemli su kaynağı olan Kırkgöz Gölü ve
kaynakları, önemli miktarda, orman varlığı, ciddi sayıda zeytin ağacı varlığı, Organize Sanayi
Bölgesi, Toptancılar Sitesi, Kamyoncular Kooperatifi, Toplu Konut alanları, Karain Mağarası,
Termessos antik kenti ve daha birçok üretim ve kültür ögesi bulunmaktadır. Anakente çok yakın
olmasının yanında görece bozulmamış doğal çevresi ile Döşemealtı kentin dışındaki en cazip
yerleşme alanı durumundadır. Döşemealtı'nın bu özelliğinin kendi felaketine neden olmasından
korkulur. Bunun yaratacağı önemli risklerin başında birçok yerde olduğu gibi doğal ve tarihi
çevrenin uğrayacağı tahribat bulunmaktadır. (Ercenk, 2010; 214).
4 Sonuç ve Öneriler
Çalışmada, Döşemealtı bölgesinin yörük kışlak yerinden köye, köyden de kente dönüşümü
anahatlarıyla ele alınmıştır. Antalya’nın batısı ve doğusunun artık yeterince kalabalıklaştığı
düşünülürse Döşemealtı ilçesinin şehrin kuzeyinde gerek doğası ve iklimi gerek şehre yakınlığı ve
sosyo-kültürel imkanları ile önemli bir çekim merkezi olduğu belirtilebilir.
Antalya iline ve yöre halkının ekonomisine yön veren Organize Sanayi Bölgesinin sınırları içerisinde
olduğu, Antalya Bilim Üniversitesi, Antalya Y. Ziya Öner Fen Lisesi ve Antalya Erünal Sosyal Bilimler
Lisesi gibi önemli eğitim kurumlarına ev sahipliği yaptığı, Toplu Konut İdaresi konutlarının
bulunduğu, ilçe olması nedeniyle çeşitli kamu kurumlarının yer aldığı, pek çok özel eğitim ve sağlık
kuruluşlarının yer seçtiği, Termessos, Karain Mağarası, Dağbeli Ariassos, Bademağacı Höyüğü,
Kırkgöz Han ve Evdir Han gibi önemli antik yerleşim ve konaklama yerlerini de bünyesinde
barındırdığı görülen Döşemealtı İlçesinin; hızla artan inşaat alanları, lüks konut projeleri ve nüfusu
ile Antalya ilinde bir cazibe merkezi olmaya devam ettiği gözlenmektedir. Ancak kentin baskısının
doğal ve tarihi çevreye vereceği zararlar düşünülmesi gereken konular arasındadır. Yitirilen doğa
ve kırsal yaşam bir daha geri getirilemeyecektir.

91 Sosyolojik Bağlam®
 Sevinç GÜÇLÜ – Yörük Kışlağından Kırsala, Kırsaldan Kentsele: Döşemealtı’nda Sosyal Değişme ve Kırsal
Soylulaştırma 2021, 2 (2) 75-93

Döşemealtı ilçesi, kırsal mekânın hızla metalaştığı, kırsal soylulaştırmanın sürdüğü, farklı toplumsal
tabakaların yaşamını sürdürdüğü cazip bir yerleşim bölgesi haline gelmiş ve bu heterojen sosyal
yapı, yeni sosyolojik araştırmalar için adeta bir laboratuvar işlevi görmeye başlamıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Dış̧ bağımsız.

Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.

Kaynakça/ References
Mavisehirantalya. (2017). Antalya'nın İlçeleri. 20 Mart 2021 tarihinde
https://mavisehirantalya.wordpress.com/2017/05/04/antalyanin-ilceleri adresinden erişildi.
Çelik, M. E. (2018). Döşemealtı’na iskân edilen Karahacılı Aşireti ve yayla göç yolunun incelenmesi.
B. Koçakoğlu, B. Karslı, D. Sustam, Z. Sula, H. İ. Yücel, ve A. Demir (Ed.), Antalya Kitabı- Selçukludan
Cumhuriyete Sosyal Bilimlerde Antalya içinde (ss. 1057-1067). Konya: Palet Yayınlar.
Çiftçi-Yeşiltuna, D. (2016). Küreselleşme ve kırsal dönüşüm, komşu mahalleden butik siteye. Ankara:
Nobel Yayıncılık.
Çilingir, T. ve Görgün E. K. (2018). Hızla üzerine kent gelen köyün, kentleşme ile imtihanı: Uzundere,
Planlama 2018; (Ek 1). 139-151.
Doğan, M. (2018). Antalya şehrinin (Muratpaşa, Kepez, Döşemealtı, Aksu, Konyaaltı) gelişmesinde
etkili olan faktörler. lnternational Journal of Geography and Geography Education, (38), 187-201.
doi: 10.32003/iggei.426712.
Döşemealtı Belediyesi (2016). Döşemealtı/Konum. 20 Mart 2021 tarihinde
http://www.dosemealti.bel.tr/tr/m/dosemealti/konum.html adresinden erişildi.
Ercenk, G. (2010). Dünden bugüne Döşemealtı. Antalya: Atso Yayını.
Güçlü, M. (1997). XX. Yüzyılın ilk yarısında Antalya. Antalya: Atso Yayını.
Güçlü, M. (2006). Batı Toroslarda dağ geçitleri, A. Erdoğru, (Ed.) Tarihin içinden içinde (ss.312-
345). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Güçlü, M. (2018). Antalya 1932. İzmir: Er Yayıncılık.
Hansu, L. (2015). Antalya Büyükşehir Belediyesi plan kararlarının 6360 Sayılı Büyükşehir Kanunu
kapsamında değerlendirilmesi. Planlama, 25(2), 85-92.
Kapan, K. (2018). Turizm faaliyetlerinin şehirsel gelişmeye etkileri: Antalya örneği. (Yayınlanmamış
Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, İstanbul.
Keyder, Ç. ve Zafer Y. (2015). Bildiğimiz tarımın sonu, küresel iktidar ve köylülük. İstanbul: İletişim
Yayınları.
Nurettin V. L. (1944). Antalya İkinci Dünya Harbi içinde nasıl güzelleşebildi? İstanbul: Kenan
Matbaası.

Sosyolojik Bağlam® 92
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 75-93

Nüfusu. (2017). Döşemealtı Nüfusu. 20 Mart 2021 tarihinde adresi: https://www.nufusu.com/

ilce/dosemealti_antalya-
nufusu#:~:text=D%C3%B6%C5%9Femealt%C4%B1%20n%C3%BCfusu%202020%20y%C4%B1l
%C4%B1na%20g%C3%B6re%2069.300 adresinden erişildi.
Okudan, Y. (2019). How to develop a sustainable rural-urban fringe (ruf) from perspective of urban
and rural actors? The case of Döşemealtı in Antalya. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), ODTÜ, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Şehir Planlama Anabilim Dalı, Ankara.
Orhan, G. ve Güneş-Yücel Y., (2019). Kırsal mekânın metalaşması ve soylulaştırmanın köy hâli:
Doğanbey Köyü’nün dönüşümü. MAD Journal, 1(8). 8-42.
Özdemir, T. (1943-1944). Antalya’da eğitmenli okul faaliyeti. Türk Akdeniz, Antalya Halkevi Dergisi,
(29-30-31), 7-10.
Özen, M. A. (2019). Küreselleşme sürecinde kırsalın dönüşümü ve tüketim: Bursa Cumalıkızık örneği.
(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çalışma
Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı, Bursa.
Özgen, N, (2018). Doğa ve toplum. N. Özgen (Ed.). Sosyal coğrafya içinde, Pegem Yayınları.
Perkins, H.C. (2006). Commodification: Resourcing rural areas. P. Cloke, T. Marsden ve P. Mooney
(Ed.), Handbook of rural studies (ss.243-258). London: Sage Publications,
Saraçoğlu, H. (1989). Akdeniz Bölgesi, MEB Öğretmen Kitapları Dizisi, 175. İstanbul.
Sarı, C., Demirkaya, H., Kurt, S. ve Çeçen, B. (Eds.). (2012). Dünden Bugüne Antalya (2 ed.). Antalya:
T. C. Antalya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
Şen, B. (2005). Soylulaştırma: Kentsel mekânda yeni bir ayrışma biçimi. H. Kurtuluş (Ed.),
İstanbul’da kentsel ayrışma içinde. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
TUİK, (2020) Adrese dayalı nüfus tespit sistemi. 20 Mart 2021 tarihinde
https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2020-
37210 adresinden erişildi.
Uysal, A. B. (2017). Kırsalda koruma ve soylulaştırma ikilemi. Ege Mimarlık Dergisi, 36-39.
Başaran Uysal, A. ve Sakarya, İ. (2013). Kırsal soylulaştırma ve turizmin kırsal yerleşimlere etkileri:
Adatepe ve Yeşilyurt Köyleri. G. Güldal, ve M.G. Fehim (Ed.), 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü 36.
Kolokyumu, Bildiriler kitabı (7-8-9 Kasım 2012) (ss.579-598). TMMOB Şehir Plancıları Odası,
Ankara.
Ülken, H. Z., Kösemihal N. Ş. ve Tanyol, C. (1950). Karataş Köyü monografisi. Sosyoloji Dergisi, 85-
103.
Williams, P. (2015). Mekansal yeniden inşa ile sınıf oluşumu Avustralya Britanya ve Birleşik
Devletlerdeki mutenalaştırmaya ilişkin bir yeniden değerlendirme. Smith N. ve Williams P. (Ed.)
Kentin mutenalaştırılması içinde (ss. 83-111). İstanbul: Yordam Kitap.
Yenigül, S. B. ve Cihangir-Çamur K. (2013). Saçaklanma Dinamiklerinin yerleşimlerin dönüşümüne
etkisi: Kırsaldan kentsele Ankara/Pursaklar. İdealkent, 4 (9), 198-231.
Yenigül, S. B. (2017). Kırsal kalkınma politikalarında yeni yaklaşımlar ve bu yaklaşımların
Türkiye’nin kırsal kalkınma politikalarına etkisi. Planlama 27 (1), 16–25. doi:
10.14744/planlama.2016.47450.
Yenigül, S. B. (2016). Kırsal soylulaştırma: Soylulaştırma sürecinin kırsaldaki yansımaları. Mimarlık
Dergisi (391), 61-65.

93 Sosyolojik Bağlam®
 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 94-106
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.6

Derleme Makale w Review Article

Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek:

Kent Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi

Enchanting a Disenchanted Mall: Life Style Consumption in Urban Simulation

Diretgen Ozan ERCANSUNGUR* Ahmet TALİMCİLER**

0000-0002-4915-9210 0000-0002-7193-9475

MAKALE BİLGİSİ ÖZ
Modern dönemle birlikte kitlesel bir fenomene dönüşen tüketim, yalnızca ihtiyaçların karşılanması
değil, arzuların tatmini ile ilişkili bir hal almıştır. Günümüzde bu arzuların hızı, yoğunluğu ve
kapsamı önemli boyutlara ulaşmıştır. Tüketim artık kültürel pratiklerden sanatsal faaliyetlere
Başvuru: 29. 03. 2021 uzanan, toplumsal kimlik ile yakından ilişkili bir deneyimin alanı haline gelmektedir. Bu değişim
Düzeltme Talebi: 26. 04. 2021 kendisini alışveriş merkezlerinin yapısında da göstermektedir. Çalışmanın öncelikli hareket
Son Düzeltme: 18. 07. 2021 noktası, George Ritzer’in öne sürdüğü yeni tüketim araçlarının akılcılaşması ve büyülemesi
Kabul: 29. 07. 2021
arasındaki denge fikridir. Bu dengenin bozulduğunu iddia ettiğimiz, giderek akılcılaşan alışveriş
Online Yayım: 15. 08. 2021
merkezleri, kültürel pratiklerini, sınıfsallığını, kimliğini ve kentliliğini tüketerek deneyimleme
amacındaki tüketicilerin beklentilerine cevap vermemektedir. Merkezine yaşamı alan “yaşam
Anahtar Kelimeler: merkezleri” -ya da yeni alışveriş merkezleri- bu beklentilerin etkisiyle yeni bir form olarak ortaya
çıkmıştır. Değişen kültürel pratiklerin, sınıfsal ayrımın ve “yeniden büyüleme” olarak yaşam
Tüketim,
tarzının tüketiminin yeni alanı olan bu merkezler artık kentin bir parçasından öte, kentin ta
Yaşam tarzı
kendisidir. Bir kent simülasyonu olarak öne çıkan bu merkezlerde kentliliğin simülakrı
Alışveriş merkezi
Yaşam merkezi
üretilmekte, tüm bu büyülü dünya aynı zamanda akılcı ve pratik bir paketle tüketicilerine
Simülasyon sunulmaktadır. Bu çalışmada yaşam merkezleri, giderek akılcılaşan alışveriş merkezlerinin bu
krizi aşmak adına ulaştıkları yeni bir form olduğu iddiası ile ele alınmaktadır. Çalışmanın amacı bu
iddiayı teorik bir tartışmaya açmaktır; özellikle Pierre Bourdieu ve Jean Baudrillard’ın görüşleri ile
yürütülecek bu teorik tartışma ile kültür ve yaşam tarzının konu edildiği, dönüşmekte olan
tüketim pratikleri ve alışveriş merkezlerindeki görüntülerinin değerlendirilmesi
amaçlanmaktadır.

ARTICLE INFO A B S T R A C T
Consumption has been transformed into a massive phenomenon in the modern era, and it is not
just about fulfilling needs; it is related to satisfying one's desires. The speed, density, and extent of
Submitted: 29. 03. 2021 these desires reached a considerable size in our current world. Consumption now is a field of
Revision Requested: 26. 04. 2021 experience closely related to cultural practices, artistic activities, and social identities. It is possible
Final Revision Received: 18. 07. 2021 to follow this transformation in the structure of shopping malls. The study's starting point is
Accepted: 29. 07. 2021
George Ritzer's idea of the balance between rationalization and enchantment of new means of
Published Online: 15. 08. 2021
consumption. Increasingly rationalized shopping malls, which we claim lost the balance, can not
answer consumers' expectations whose purpose is to experience their cultural practices, class,
Keywords:
identity, and urbanity through consumption. "Lifestyle centers" -or new shopping malls-, which
Consumption
center life is a new form that emerged from those expectations. These lifestyle centers are not just
Life style part of urban space. They are the urban itself and the field of changing cultural practises, class
Shopping mall distinction, and consumption of lifestyles as "re-enchantment." These lifestyles operate within
Lifestyle center simulation produce situated in urban areas, and all this enchanted world appears in a rational and
Simulation practical package for its consumers. In this study, lifestyle centers are considered a new form of
shopping malls to overcome rationalization. This study aims to bring this claim up for a theoretical
discussion; in this way, we aim to evaluate the transforming consumption practices closely related
to culture and lifestyle and its reflections on shopping malls, especially along with the thoughts of
Pierre Bourdieu and Jean Baudrillard.

* Yazar İletişim/ Corresponding Author: Diretgen Ozan Ercansungur (Arş. Gör.), Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji
Bölümü, Manisa, Türkiye ozan.ercansungur@cbu.edu.tr
** Ahmet Talimciler (Prof. Dr.), İzmir Bakırçay Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, İzmir, Türkiye

ahmet.talimciler@bakircay.edu.tr
Kaynak Gösterimi/ Citing This Article: Ercansungur, D. O. ve Talimciler, A. (2021). Büyüsü bozulan Avm’yi büyülemek: Kent simülasyonunda
yaşam tarzının tüketimi. Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2 (2), 94-106. Doi:10.52108/2757-5942.2.2.6

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 94-106

1 Giriş
Tüketim, yalnızca hayatta kalmanın devamı için gerçekleştirilen bir eylem olarak öne çıkmaz.
Kavram, toplumsal bir olgu olması yönüyle de yeni bir kavram değildir. Ne var ki bu olgu, sanayi
devrimini takiben yaşanan bir dizi değişme ile toplumsal önemi artan bir olgu haline gelmiştir.
Özellikle 20. yüzyılla beraber tüketim, toplum yaşamında merkezi bir önem taşıyan, birçok
düşünüre göre ise makro düzeyde belirleyici bir olgu haline gelmiştir. Bant üretimin gelişmesi ile
ihtiyaçların üretimi pazar için üretime dönüşürken, tüketim de giderek “arzu” için gerçekleşmeye
başlayacaktır. Bu arzular ise kaçınılmaz olarak kültürel dünyamız ile ilişkili olarak ele alınacaktır.
Neyi arzuladığımız kim olduğumuza, bu arzuları tatmin edip edemediğimiz ise toplumsal statümüze
işaret eden göstergelere dönüşecektir.
Bu göstergelerin tüketimi sanayileşmenin doğasına uygun bir şekilde akılcılaştırılmıştır. George
Ritzer tüketim araçlarının tüm bu akılcılaştırma sürecini verimlilik, hesaplanabilirlik,
öngörülebilirlik ve insansız teknolojiler gibi temalar altında incelemeye tabi tutar. Büyüsü Bozulmuş
Dünyayı Büyülemek: Tüketim Katedrallerindeki Süreklilik ve Değişim (1999) isimli çalışması ile
tüketime özgü önemli bir analiz geliştirir; tüketim tüm bu akılcılaştırılmanın yanında tüketici için
büyüleyici bir karaktere de sahip olmalıdır. Tüketimin bu büyüleyici karakteri, kapitalizmin akılcı
unsurları ile hassas bir dengede durur; çeşitli fantezilerle insanları tüketime çekmek adına bu
fanteziler akılcılaştırılabilir fakat bu akılcılaştırma fanteziyi bir demir kafese de döndürme riskini
beraberinde taşır. Alışveriş merkezlerinin alametifarikası da buradadır; bu büyülü ortamlar,
tüketicileri rüya benzeri bir duruma çekip tüketimi denetlemeye uygun ortamlar sunar. Ne var ki
uzun vadede, çok sayıda tüketiciye hizmet edip denetleyebilmek bu merkezlerin kaçınılmaz olarak
akılcılaşmasını zorunlu kılar ve bu akılcılaşma büyünün bozulmasına, tüketicileri çekme
kapasitelerinde ise bir düşüşe yol açar. Bu yönüyle alışveriş merkezleri (birçok diğer tüketim aracı
gibi) sürekli olarak çözüm bekleyen bir tür ikilemle karşı karşıyadırlar (Ritzer, 2019: 123). Söz
konusu yalnızca kapitalist akılcılaşmanın alışveriş merkezleri üzerindeki etkilerinden ibaret de
değildir. Tüketim, tüm yaşam alanlarına sıçrayan, anlam dünyamıza etki eden, her geçen gün
kapsamı genişleyen bir olgu olarak toplumsal ağırlığını arttırmaktadır. Tüketim pratikleri de
tüketici beklentileri de her geçen gün dönüşmektedir; kültürel pratiklerini, sınıfsallığını, kimliğini
ve kentliliğini tüketerek deneyimleme amacında büyük bir kitle söz konusudur. Şüphesiz bu
kitlenin beklentileri, alışveriş merkezlerinin izleyeceği yolun da yönünü belirleyecektir.
Alışveriş merkezlerinin karşı karşıya olduğu ikilemin ve dönüşen tüketici beklentilerinin, bugün
yaşam merkezleri olarak ismi geçen merkezlerin ortaya çıkmasında ilişkisel bir süreci temsil ettiği
görüşündeyiz. Söz konusu yaşam merkezleri gerek mimari tercihleri gerek düzenli uyguladıkları
etkinlikler gerekse hedefledikleri tüketici pratikleri nedeniyle diğer alışveriş merkezlerinden ayrı
ele alınmalıdırlar. Bu düşünceden hareketle çalışma yaşam merkezlerinin ayrı ele alınması gereken
bir üst-form olduğu iddiasındadır; akılcılaşan dünyayı büyüleyen alışveriş merkezlerinin kendileri
de akılcılaştıkça, büyülemenin yeni formu olarak yaşam merkezlerine dönüşmektedirler. Bu
merkezlerde büyülemenin yeni yolları, mevcut akılcılaşmanın dışında yeni yöntemler aracılığıyla
hayata geçmektedir. Kültürel boyut bu yeni yöntemlere büyük ölçüde kaynaklık etmekte, tüketim
de giderek bir yaşam tarzının tüketimine dönüşmektedir. Bu yeni formun analizinin alışveriş
merkezlerinin dönüşümüne ışık tutması, kültür ve yaşam tarzı konusunda günümüz insanının
yaklaşımına dair önemli ipuçları sunması beklenmektedir. Gündelik tüketimin mekânı olma amacı
bu merkezleri kentin bir parçasından kentin simülasyonuna, yaşamın merkezine dönüştürmekte,
tüketici ise bu simülasyonda kentli simülakrını yeniden üretmektedir. Bu çalışmanın amacı çeşitli
yaşam merkezlerinin uygulamalarından örnekler vermekle birlikte bu sürecin kuramsal bir analize
tabii tutulması, teorik bir tartışma yürütülmesidir.

95 Sosyolojik Bağlam®
 Diretgen Ozan ERCANSUNGUR ve Ahmet TALİMCİLER – Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent
Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi 2021, 2 (2) 94-106

2 Tüketim, Ayrım ve Yaşam Tarzları

Bugün sosyal bilimler için başlı başına bir çalışma alanı oluşturan tüketim, özellikle 1960’lı yılların
ardından boyut değiştirmiş ve günümüzdeki önemine ulaşmıştır. Bununla birlikte üretimin bir ideal
olarak yüceltildiği modern dönemin en akılcı günlerinde dahi toplumsal ve kültürel bir olgu olarak
varlığını fazlasıyla hissettirmektedir. Max Weber sosyolojisinde bunu gözlemlemek mümkündür;
Weber’in tüketim araçları “akılcılaştırılmış” yapılar olarak kapitalist akılcılığın bir parçasını
oluşturur; tüketim, statüye işaret edecek olan piyasa konumu ile yakından ilişkili toplumsal ve
kültürel bir eylem olarak öne çıkar (Batı, 2009: 24-25). Tüketim dönemin karakteristiğine paralel
bir şekilde ele alınmıştır, bu karakteristik ise düşünürün “demir kafes” olarak tanımladığı
kapitalizmin biçimsel akılcılığıdır. Bu kaçınılmaz olarak evrensel bir düzenleme ile yönlendirilen,
büyüsü bozulmuş bir dünya görüntüsü taşır, Weber’in ön görüsü de bu konuda karamsardır; “[...]
önümüzde rengârenk çiçekler değil buz gibi bir karanlık ve sert kutup gecesi var.” (Akt. Ritzer,
2019: 104-105). Georg Simmel ise bu renksizliği artan iş bölümünün tek yönlü talepleri ile bireyin
kişiliğinin geriye itilmesinin bir sonucu olarak görür. Bu muazzam akılcı güçler organizasyonunun
bir dişlisinden ibaret birey artık ihmal edilebilir bir niceliğe indirgenmiştir. Bu sebeple kişiliğinin
çekirdeğini koruyabilmek, sahip olduğu eşsizliği ve tikelliği öne çıkarmak adına elinden geleni
ardına koymayacaktır. Tüketim kaçınılmaz olarak metropol insanının çaresiz arayışına araç
olacaktır (Simmel, 2021: 224-225). Bu açıdan bakıldığında Thorstein Veblen’in aylak sınıfı ve
gösterişçi tüketimi, benzer bir çaresizliğin sonucu olarak ele alınabilir. Kişinin statü ve prestijini
göstermek amacı ile gerçekleştirdiği lüks ve pahalı tüketimler olarak gösterişçi tüketim, çalışmanın
yerildiği aylak sınıfa özgü bir eylem şeklidir (Ritzer ve Stepnisky, 2014: 195). Veblen sosyolojisinde
statü ve prestijin gösterişine konu olan tüketim, yirminci yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte toplumsal
bir ideale dönüşmeye başlamaktadır. Jean Baudrillard’ın tüketim toplumu ile vurgulamak istediği
en önemli nokta da budur, tüketim yalnızca önemli bir olgu olarak değil, tüm toplumun mantığını
niteleyen bir kavram olarak öne çıkmaktadır. Burada söz konusu olan hâkim değer yasasında
gözlemlenen değişimdir. Sanayileşmiş kapitalist toplumlarda akılcı düşünce yapısına uygun olarak
belirlenen kullanım değeri ve değişim değeri mantığı belirleyiciliğinde takip eden süreç artık son
bulmuş, tüketim ilişkilerinin öne çıktığı, anlam üretimi ve bu anlamın doğasına etki eden
göstergelerin hâkim değer yasasında belirleyici olduğu bir döneme girilmiştir. Söz konusu olan
sanat eserlerine özgü bir değer yasası ile benzerlik gösterir; özgün bir değere sahip olan sanat
eserinin bedeli bir anlamda eserin taşıdığı toplumsal anlam ve işlev açısından belirlenir. Bu noktada
kapitalizm bu türden bir değer yasasını tüm alanlara egemen kılmış ve bir sonraki aşama olan
tüketim toplumu aşamasına geçmiştir (Adanır, 2016: 45-46).
Baudrillard’ın öne sürdüğü bu aşama ile birlikte tüketim, toplumsal yaşantının her alanında izlerini
takip etmenin mümkün olduğu bir sürece yön verir. Söz konusu olan yalnızca mağaza ve alışveriş
merkezleri değil, temalı parklar, kumarhaneler ve gemi şirketleri gibi, aynı zamanda giderek
tüketim araçlarına daha çok benzemeye başlayan stadyumlar, üniversiteler, hastaneler ve
müzelerdir (Ritzer, 2019: 30). Kentleşme buradaki diğer önemli boyuttur. İlk örneklerinden bugüne
ticari ilişkilerin çevresinde gelişen kentler, zamanla belirleyeni olan ticari faaliyetleri de
şekillendirmiş, özellikle tüketim kültürünün hızlı yükselişi ile birlikte tüketimin yeni arenası haline
gelmiştir. Özetle artık her yer giderek alışveriş merkezlerine benzemekte, bugün gelinen noktada
ise alışveriş merkezleri yaşamın merkezi olma iddiasındadırlar.
Dönüşen tüketim pratikleri ve alışveriş merkezlerindeki görüntülerini takip etmek amacında
olduğumuz bu çalışmanın öncelikli hareket noktası, George Ritzer’in ünlü eseri “Büyüsü Bozulmuş
Dünyayı Büyülemek”’de öne çıkardığı yeni tüketim araçlarının akılcılaşması ve büyülemesi
arasındaki denge fikridir. Tüketim hala Weber’in öne sürdüğü şekliyle akılcı bir değer dizisi olarak
ya da Simmel’in ifadesiyle metropol insanının tikelliğini sergilediği bir araç olarak ele alınabilir, ya
da Veblen’i takip edersek “gösteriş” tüketimin temel mantığında hala yer almaktadır fakat
günümüzde önemi ve ağırlığı fazlasıyla artmakta olan bu sürecin artık kapsamı da genişlemiştir.
Artan bu önem ve ağırlığı ile tüketim artık basit işlev sınırını aşmış, giderek daha büyülü olması

Sosyolojik Bağlam® 96
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 94-106

gereken bir deneyime dönüşmektedir. Bunun aksine akılcılaşan tüketimin mantığı, alışveriş
merkezlerinin büyüsünün bozulmasıyla sonuçlanmış, dolayısıyla bu merkezler büyülemenin yeni
şekillerine sahne olmaktadır. Hem panayırların karnavalesk geleneğini sürdüren hem de kent
yaşamının estetikleştirilme sürecinin yansımalarını barındıran alışveriş merkezleri, yalnızca
tüketim mekânları değil aynı zamanda sosyalleşme alanları ve kentsel etkinliklerin
gerçekleştirildiği merkezlerdir. Bununla birlikte bazı alışveriş merkezleri gerçekleştirdikleri
kültürel ve sanatsal etkinliklerle bir yaşam tarzı sunmaları bakımından diğer örneklerinden ayırt
edici niteliklere sahip olmaktadır.
Modanın karakteristiğini incelerken Simmel, hızlı değişimlerin, yani bir çırpıda popüler olma ve
aynı hızla demodeleşme gibi sürekli takip etmeniz gereken bu önemli farkların, modern zamanları
geçmişe kıyasla “çok daha tedirgin” bir çağ haline getirdiğini anlatır. Modayı önemli kılan ise
yalnızca ne yiyip ne içeceğiniz ya da nerede ne giyeceğiniz ile ilişkili olmamasıdır. Moda; sınıf
farklılığına işaret etmekte, sürekli içerik değişimi ile farklı olma ihtiyacını ve benzersiz olma
eğilimini tatmin etmektedir. Toplumun üst tabakası ile alt tabakasının modası asla birbirine
benzemeyecek, yenisi hazır olur olmaz eskisi de terk edilecektir (Simmel, 2021: 197). Şüphesiz bu
temel mantık devam etmektedir. Ne var ki artık kültür, tüketimin alanındadır; dolayısıyla kültürel
ayrımın göstergesi de neyi, nasıl tükettiğinize dönüşmektedir. Featherstone, günümüzde meta
akışının sürekli değiştiğinden metaya sahip olanların statülerinin de giderek karmaşıklaştığından
bahsetmektedir. Seçkinlik arayışından dolayı entelektüeller kültürün demokratikleşmesi
doğrultusundaki hamlelere direnerek her zaman kültür alanının özerkliğini artırmaya ve kültürel
sermayenin kıt bulunmasını sağlama almaya çalışmaktadırlar (Featherstone, 2013: 45, 160). Söz
konusu olan sınıflar arası kültürel bir tahakküm ilişkisinden ibarettir ve bu durum kendisini açıkça
yaşam tarzı konusunda göstermektedir.
Fransız düşünür Pierre Bourdieu’nun “ayrım” kavramı ile geliştirdiği yaklaşımı, yaşam tarzları ve
sınıflar arası farklılaşma arasındaki ilişkiyi öne çıkarmaktadır. Bourdieu’nün
kuramsallaştırmasında sınıflar arası ayrımı yaratan en önemli eşitsizlik üretim aracı beğeni
fenomeni ve beğeninin etkisiyle meydana gelen yaşam tarzlarıdır. Bourdieu beğeni fenomenini
egemen sınıfın beğeni karakteristiği olan meşru beğeni, orta sınıfların beğeni karakteristiği olan
ortalama beğeni ve halk sınıflarına doğru gidildikçe yoğunluğu artış gösteren popüler beğeni olarak
üç bölümde inceler (Bourdieu, 2015a: 31-32). Beğeni yargısının farklılaşması düşünürün en temel
düşünme araçlarından biri olan habitus ile yakından ilişkilidir. Habitus, eylemin -aynı zamanda
onun tarafından yapılandırılan- yapılandırıcısıdır: bireyin doğumundan itibaren önce aile,
sonrasında eğitim sisteminin içinde ona verilen ve yaşantısı boyunca gelişen kültür ve davranış
kodları olarak düşünülebilecek olan habitus (Bourdieu, 2015a: 105), toplumsal olanın bedende
cisimleşmesidir ve bireyin seçimlerini yönlendiren bir yatkınlıklar sistemi olarak çalışır (Bourdieu,
2007: 214). Bireysel anlamda bir işleve sahip olan habitus, sınıfsal anlamda da “sınıf habitusu” halini
alır; bir başka deyişle benzer yaşam koşulları benzer beğenileri ve benzer kültürel pratikleri
üreterek Bourdieu’cü anlamda toplumsal sınıfları meydana getirir (Swartz, 2015: 215). Beğeni
yargısının farklılaşması, dolayısıyla ayrım, sınıf habitusunun bir sonucudur ve bu ayrım sonucunda
farklı toplumsal sınıflar arasında kültürel ve fiziksel bir mesafe oluşur. Öyledir ki oluşan bu
mesafede farklı toplumsal sınıflara mensup kişilerin birbirleriyle fiziksel olarak karşılaşma
olanakları yoktur, karşılaştıklarında da bu rastgele bir karşılaşma olacaktır ve bu karşılaşmanın
sonucunda “birbirlerini anlamayacak ve birbirlerinden hoşlanmayacaklardır” (Bourdieu, 2015b: 25).
Bourdieu, toplumsal sınıflar arasındaki ayrımın üretilmesinde sermaye kavramının da belirleyici
olduğunu ifade etmektedir. Bu alandaki en önemli sermaye türleri ise, tüm alanların ve toplumsal
uzamın da üzerinde yapılandığı ekonomik sermaye ve kültürel sermayedir. Ekonomik sermaye ve
kültürel sermaye birbirlerinin karşıtı olarak işlev kazanabildikleri gibi aynı zamanda birbirlerine de
dönüşebilirler. Ekonomik sermaye kültürel sermayeye iyi ve kabul görmüş kurumlarda eğitim alma,
çeşitli yabancı diller öğrenebilecek kaynaklara sahip olma, kültürel yoğunluğu yüksek objeleri satın
alabilme gibi yollarla dönüşebilir ve nihayetinde ekonomik sermayenin en güçlü taşıyıcıları, bir

97 Sosyolojik Bağlam®
 Diretgen Ozan ERCANSUNGUR ve Ahmet TALİMCİLER – Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent
Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi 2021, 2 (2) 94-106

anlamda kültürel sermayenin de en güçlü taşıyıcıları olmaya muktedirlerdir. Gerçek anlamda hâkim
sınıfların kültürel çözümlenmesinde Bourdieu bu hususu temele alır ve onların “ayrıcalıklı”
tüketimi ile halk sınıflarına doğru gidildikçe artan yoğunluktaki “avam” tüketim arasındaki
karşıtlıkta sınıflar arası ayrımı ve dolayısıyla toplumun yeniden üretimini temellendirir (Bourdieu,
2015a: 262).
Beğeni yargısı temelinde gerçekleşen farklılaşma büyük ölçüde sınıf habitusu ve sermaye ile
ilişkilidir. Bourdieu bu ilişkinin bir sonucu olarak ayrımın toplumsal kimlikte somutlaştığını öne
sürer. O’na göre toplumsal kimlik farklılıkta tanımlanır ve kendini ortaya koyduğu yer diğerleriyle
olan farklılaşmasıdır. Kimliğin farklılaşması kültürel pratiklere gömülmüş vaziyettedir ve burada
dikotomik karşılıklarda (alt/üst, yüksek sanat/bayağı sanat, işlev/estetik gibi) kendini dışarı
vurarak bu farklılaşmayı tetikler (Bourdieu, 2015a: 256). Toplumsal formlar, giyim kuşam, estetik
değerler gibi tüketime içkin ögeler tarafından dönüştürülmektedir. Simmel’in söylediği gibi bu tam
manasıyla bir döngüdür; “Alt sınıflar üst sınıfların tarzını kopya etmeye başlar başlamaz, yani üst
sınıfların çizdiği sınır çizgisini geçip sınıfın bütünlüğünü bozduğunda, üst sınıflar söz konusu tarzı
bırakmakta ve kendilerini kitlelerden farklı kılan yeni bir tarzı kabul etmektedir; böylece oyun
yeniden başlar.” (Simmel, 2021: 199). Bu yönüyle ayrım, aynı sınıfta olanların idealize edilmesiyle
birlikte, diğer tüm grupların dışarıda bırakıldığını da göstermektedir. Söz konusu yaşam tarzı
olduğunda bu süreç sürdürülmesi zor bir sürece dönüşmektedir.
Belirli bir yaşam tarzının sürekli sürdürülmesi büyük ölçüde bir zorunluluk halini alır. Hiçbir
seçime sahip olmamakla birlikte, seçim yapmak zorunda kalırız. Giddens’ın ifadeleriyle; “Bir hayat
tarzı, bir bireyin benimsediği az çok bütünlük içindeki bir pratikler topluluğu olarak tanımlanabilir;
bunun nedeni, sadece, bu tür pratiklerin ihtiyaçları karşılaması değil, aynı zamanda özel bir
bireysel-kimlik anlatısına maddi bir biçim kazandırmalarıdır.” (Giddens, 2014: 110). Hâkim
sınıflardan halk sınıflarına doğru gidildikçe değişen kültürel pratikler, sınıfların kendi pratiklerini
yüceltmesi, farklı sınıfların pratiklerini dışlaması ve bir anlamda kendi alanını korumaya yönelik bir
pratik geliştirmesi, sınıflar arasındaki ayrımın ve dolayısıyla toplumsal uzamdaki görünümün
yeniden üretiminin nedenidir; ayrım budur. Kültürel pratiklerde ve beğenide ortaya çıkan temel
farklılaşma hâkim sınıfların zorunluluğa uzak ve keyfi olan (böylece estetiğe yönelik olabilme şansı
olan) özgür beğenisi ile halk sınıflarının zorunluluklardan kaynaklanan ve bir noktada bir erdem
gibi beğeni halini alan zaruri beğenisi arasındaki uzaklıkta kendini gösterir (Bourdieu, 2015a: 265).
Alışveriş merkezleri konusunda -sermaye ve habitus ekseninde yapılanan- toplumsal sınıfların
farklılaşmasına bu çerçeveden yaklaşılabilir. Yaşam merkezleri olarak anılagelen yeni alışveriş
merkezleri Bourdieu’nün ekonomik ve kültürel sermaye türlerine sahip bireylerine hitap eden, ya
da bu sınıfı hedef kitle olarak seçen uygulamalarıyla kültürel ayrımın alanına dönüşmekte ve diğer
örneklerinden ayrışmaktadır.
3 Alışveriş Merkezinden Yaşam Merkezine: Yaşam Tarzının Tüketimi
Satıcının ihtiyaçları ile alıcının ihtiyaçlarının karşılaştığı yerler, buna ister agora, ister bedesten,
ister pazar deyin, her zaman alışverişin sınırlarını aşan toplumsal mekânlar olmuşlardır. Modern
alışveriş merkezlerinin ilk örnekleri olarak alınan antik dünyanın pazar yerleri agoralar çoğu
zaman eğlence ve politik amaçlarla da kullanılıyor, dönemin teolojik inançları tarafından
gözetiliyordu. Kendisi de bir yağ tüccarı olan Platon “tüm kazıklama çabalarının” Zeus tarafından
izleniyor olduğunu yazıyordu. Ticaret ve alışveriş, kentleşmeyle paralel bir gelişme seyrediyor,
özellikle Ortadoğu’da Petra, Palmyra gibi bizatihi mal değişim noktası olmaları amacıyla görkemli
kentler kuruluyordu. İstanbul’un fethini takiben yaşanan mimari atılımın önemli sonuçlarından biri
ise bedestenlerdi; her tür kıymetli eşya alışverişine ayrılan bedestenlerin en önemli ayırt edici
özellikleri ise üretici, aracı ve tüketiciyi tek bir kapalı mekânda buluşturmasıydı. Rönesans ile
şekillenmeye başlayan burjuva ekonomisi, sanayi devrimiyle önemli bir yükselişe geçecek,
alışverişin merkezleri de modern döneme özgü paradigmayla yeniden yorumlanacaktı (Çalışlar,
2019: 24-96). Featherstone ayrıca panayırların da modern alışveriş merkezleri açısından önemli
etkileri olduğunu eklemektedir. Eskiden karnavalesk geleneğin sürdürüldüğü panayırlar hem yerel

Sosyolojik Bağlam® 98
 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 94-106

pazar hem de haz ortamları olarak işlev görmekteydi. Panayırlar sadece metaların mübadele
edildiği ortamlar değil, sıra dışı ürünlerin sergilendiği alanlardı. Kent yaşamı gibi panayırlar da
çarpıcı manzaralar eşliğinde ilginç ses, hareket, imge, insan ve hayvanların birbirine karıştığı
büyülü bir ortam sunuyorlardı. 19. yüzyılın ikinci yarısında gelişen alışveriş merkezleri ise
panayırların karnavalesk geleneğinin yeni alanı haline gelmişlerdi (Featherstone, 2013: 54-55).
Modern -günümüzden bakıldığında artık geleneksel- alışveriş merkezleri, tek bir mekân içerisinde
geniş bir yelpazede ürün çeşitliliği sunma vaadi ile tüketicilerine hitap etmektedirler. Yıllar geçtikçe
büyüyen bu mekânlar, eğlence sektörüne yönelik mağazaların yanında hizmet sektörünün de
giderek geliştiği, dolayısıyla mekân dâhilinde gerçekleşen tüketim pratiklerinin doğasının
farklılaştığı mekânlar haline geldiler. Bu dönüşüm günümüzde oldukça yaygın bir uygulama
halindedir denebilir, küçük alışveriş merkezlerinde dahi fast-food mekânlarından sinema
salonlarına kadar çeşitli tüketim aktivitelerine imkân veren yapılanmalar gözlenmektedir (Bloch
vd., 1994: 24). Burada giderek akılcılaştırılan bir sistem söz konusudur, gitgide daha fazla tüketiciyi
kendine çektikçe, büyüleyicilikleri de taleple birlikte yeniden üretilmiş olması gereken bu
mekânların belki de en önemli sorunu budur. İnsanlar tükettikleri ortamlarda mekanik denebilecek
türdeki bu verimlilikten sıkılmak, vazgeçmek eğilimindedirler. İçine girdiğinizde dışarı çıkmanın
zorlaştığı bu mekanlarda, kullanışsız mallar çoğaldıkça ve bu tek tip tüketim çılgınca devam ettikçe
giderek artan akılcılığın karşısında büyüleyiciliğin tesisi önemli bir probleme dönüşmektedir
(Ritzer, 2019: 33, 116). Yaşam merkezleri olarak alışveriş merkezleri de bu temel problemin
üstesinden gelme amacı etrafında şekillenmişlerdir.
Günümüz yaşam merkezlerinin ortaya çıkışını iki boyutta incelemek mümkündür. Bunlardan ilki
yükselen akılcılaştırılmanın yarattığı bir gereklilik olarak okunabilir. Bu durum Bauman’ın
aktardığı “iatrojenik” hastalıklara fazlasıyla benzemektedir. Bauman “erişilebilir”, “hakiki” ve
“gerçekçi” arzulara nesnel sınırlar koyulabileceğine yönelik inancın tüketim toplumunun, tüketim
endüstrisinin ve tüketim piyasasının ölüm çanları olduğunu vurgulamaktadır. Amaç tatminsizliğin
kalıcılaştırılmasıdır ve en geçerli yol; “[...] tüketicilerin arzularını kuşatan evrene büyük bir
heyecanla pompalandıktan sonra, çok geçmeden tüketim ürünlerini karalamak ve
değersizleştirmektir. Fakat daha etkili olan diğer yol kendisini gözlerden hep uzak tutmaktadır; Her
ihtiyacı/arzuyu/gereksinimi, yeni ihtiyaçlar/arzular/gereksinimler yaratacak şekilde tatmin
etmek.” (Bauman, 2018: 106-107). Geçmişte uygulanan tıbbi tedavilerin yol açtığı hastalıklar olarak
tanımlanan “iatrojenik” kavramı burada uygun bir metafor sunar, yaşam merkezleri aracılığıyla
yaşam tarzlarının tüketim sürecine dâhil edilmesinin arkasında yine tüketimin bir önceki evresinin
sonuçları yatmaktadır. Akılcılaştırılan alışveriş merkezleri, büyüleyiciliğin tesisini gerekli kılmış, bu
gereksinim yaşam merkezleri ile farklı bir boyuta taşınmıştır. Şüphesiz bu merkezleri de bir diğeri
izleyecektir.
Diğer boyut ise tüketicilerin yaşam beklentileri ile yakından ilişkilidir. Bir önceki başlıkta
incelediğimiz beğeni ve sermaye kavramları burada devreye girer. Ayrımda ekonomik ve kültürel
sermayenin temel işlevi bu dönüşüm noktasında, yaşam beklentilerinin habitus ile olan ilişkisinde
görülür. Belirli sermaye türlerinin belirli birikimlerinin taşıyıcıları olarak farklılaşan toplumsal
sınıflara mensup bireyler, sınıf habituslarının onları yönlendirdiği biçimde sermayelerini
değerlendirmeye yönelik bir yatkınlık geliştirirler (Bourdieu, 2015a: 265). Burada ayrım, tüketim
ile iç içe geçmiş yeni bir sınıfsallık oluşturmuştur. Featherstone’un yeni küçük burjuvazi şeklinde
tanımladığı bu sınıf, kültürel sermayeye devamlı yatırım yapar ve “hayat tarzları arayışındaki en
çocuksu aristokratik niteliklerin (üslup, ayrım, zarafet) cazibesine kapılması açısından eski küçük
burjuvaziden ve işçi sınıfından ayrılır”. Yeni küçük burjuvazi, her zaman olduğundan fazlasını ister
ve hayat karşısında sürekli öğrenmeye açık kalır, kendisini beğeni ve yaşam tarzları konusunda
eğitir (Featherstone, 2013: 161-162), estetik yaşam ve etik arasında bir bağ kurar, benliğin ve
hayatın estetik olarak sürekli şekillendirmeye açık olduğunu kabul eder (Featherstone, 2013: 96).
Bu iki boyutun birbirleriyle yakın ilişkide olup, yaşam merkezleri kavramıyla anılan mekânların
gelişiminde ön ayak olduğunu düşünmekteyiz.

99 Sosyolojik Bağlam®
 Diretgen Ozan ERCANSUNGUR ve Ahmet TALİMCİLER – Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent
Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi 2021, 2 (2) 94-106

Bu dönüşümde göze çarpan, akılcılaştırmanın iki önemli aracı “hesaplanabilirlik” ve

“öngörülebilirliğin” yerini bıraktığı “yeni deneyimler” meselesidir. Hesaplanabilirlik sıklıkla
sayılabilir, nicelleştirilebilir şeylere vurgu yapar ve çoğunlukla nitelikten feragat etmeyi
beraberinde getirir. Ritzer, McDonalds, Burger King, KFC gibi firmaların menülerinde “büyük”,
“daha büyük”, “mega mega büyük” gibi ifadelerin sıklıkla karşılaşılmasının bu bağlamda anlamlı
olduğunu vurgular ve ekler; burada ilginç olan niteliğin bir kaygı olarak tüketicide de
bulunmamasıdır. Akılcılaşmış sistemin tüketicisi genel olarak en yüksek kalitede ya da özel ürünler
satın almadıklarını bilirler, önemli olan neye sahip olacağını bilmek, öngörebilmektir (Ritzer, 2019:
137-138). Ne var ki günümüz tüketicisi için bu tutum değişmektedir, tüketilen ürün/hizmet iyi
olabilir fakat iyi olması büyülemek için yeterli görünmemektedir. Önemli olan özel olana
ulaşabilmektir. Yaşam merkezlerini diğer örneklerinden ayıran faktörlerden biri de burada
yatmaktadır. Bu merkezlerde daha yüksek ücretlerle, daha çeşitli menüleriyle “özel” mutfakların
mekânlarıyla karşılaşmanız tesadüf değildir. Bu tür mekânların menülerinde “şefin sosu”
(çoğunlukla içeriği paylaşılmaz), “homemade –ev yapımı-” (ev her zaman özel olanı çağrıştırır) ve
bunun benzeri kelimelere rastlama ihtimaliniz daha yüksektir. Bu da büyülemenin bir yoludur;
restoranın kapalı mutfağından çıkacak şefin sosu, fast-food mağazasının açık mutfağından çok daha
mistik, özel bir deneyime işaret eder. Yaşam merkezleri büyük fast-food zincirlerini içermekle
birlikte bunları mekânsal olarak ayırmışlardır. Görece daha uygun fiyatlı ve hesaplanabilir
tüketimin alanı olan fast-food mekanları (çoğunlukla en üst katta yer alırlar) bu “özel”
mutfaklardan açıkça ayrılırlar. Niteliğe vurgu yapan veya yerel üreticilerin yer aldığı restoran ya da
yeme-içme alanlarından ayrı bir katta yer almakta ve bir üretim bandını andıracak şekilde yan yana
sıralanmaktadırlar. Bu toplumsal anlamıyla ayrımın pekişmesinde önemli bir mekânsal rol oynar.
Sınıf habitusunun bir sonucu olarak oluşan farklılaşma kültürel bir göstergeye dönüşmüş, bu
dönüşüm fiziksel olarak somutlaşmıştır. Nerede yemek yediğiniz yaşam tarzınızın bir gösterisine
dönüşür ve ayrımı yeniden üretir. Bunun yanında tüketici için alternatifler alışılageldik bir alışveriş
merkezinin ötesindedir; restoranlar, barlar ve özellikle organik pazarlar ve yerel üretici etkinlikleri
gibi mekân ve girişimler aracılığıyla ana akım tüketim pratiklerine alternatif bir tüketime imkân
oluşturulur. Birçok alışveriş merkezinde ve yaşam merkezinde örneklerini görmenin mümkün
olduğu “organik gıda” temalı etkinlikler de bu türden bir amaca hizmet eder. MaviBahçe Alışveriş ve
Yaşam Merkezi’nin Ege’nin üreticilerinin “kendi elleriyle ürettikleri, temiz içerikli gerçek gıda” için
“MaviBahçe Pazar Yeri”nde düzenlediği etkinliği bu örneklerden yalnızca biridir. Etkinlik
kapsamında Tire, Foça ve Urla gibi Ege ilçelerinden üreticilerin ağırlandığı görülmektedir
(MaviBahçe Etkinlikler, t.y.). Bu yolla kentli tüketici, “otantikliğin tüketimi” olarak yeni bir
deneyimle tanışmaktadır. Bununla birlikte bu tercih paletine yaşam merkezinin güvenilir ve
konforlu sınırları dâhilinde kavuştuğu da unutulmamalıdır (Zukin, 2008: 724).
Akılcılaştırma yalnızca gıda sektörüne ilişkin gerçekleşmez, fast-food mağazalarının birbirine
benziyor ve tek tür bir deneyime işaret ediyor olması, tüketimin verimli, hesaplanabilir ve
öngörülebilir olmasının beraberinde getirdiği bir dezavantajdır. Alışveriş merkezlerinde karşımıza
çıkan kitapevleri de benzer bir örnek teşkil etmektedir, tek bir reçeteye uygun planlanmış mekân
ve satış politikaları bu mağazaları da fast-food akılcılığına sürüklemektedir. Kendi içerisinde küçük
bir alışveriş merkezini andıran bu mağazalar, birbirinden ilginç ve çeşitli ürünlerle dolu raflarıyla
kitlesel tüketimin bir diğer manzarasını oluştururlar; tabii ki bu rafların en büyük ve en görünür
olanı best-seller (en çok satılan) olan ya da olması beklenen ürünlere ayrılır. Şüphesiz bu
entelektüel alışverişin rayından çıkmış bir örneğidir ve yaşam merkezleri bu noktada da diğer
örneklerinden ayrılmaktadır. Yaşam merkezleri, çeşitli etkinliklerle kitap tüketicisini de
büyülemenin yollarını arar; Akasya Kitap Festivali, İlber Ortaylı gibi ünlü yazarlarla gerçekleştirilen
imza günleri, farklı konu ve konuşmacıların söyleşileri ve çeşitli etkinlikleri içeren takvimiyle bu
anlamda verilebilecek örneklerden yalnızca bir tanesidir (Akasya Kitap Festivali, t.y.). Bu ve bunun
gibi etkinlikler giderek tek tipleşen ve her şeyin aynı göründüğü hizmet anlayışının akılcılığını aşma
girişimi olarak okunmalıdır.

Sosyolojik Bağlam® 100

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 94-106

Gündelik hayatın tüm ihtiyaçlarını karşılama iddiasındaki merkezler, repertuvarlarına entelektüel

deneyimleri de eklemektedirler. Bu merkezleri diğer örneklerinden ayıran bir diğer önemli nokta
budur. Kültürel ve sanatsal etkinliklere önem verilen merkezlerde sıklıkla geniş bir yelpazede
atölye çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Tiyatro oyunları, konserler, sanat söyleşilerinin yanında,
satrançtan yemek yapımına, tasarım, oyuncak, ahşap vb. çeşitli atölyelerle tüketicisine “farklı” bir
alışveriş merkezi deneyimi sunma çabasındadırlar. Panora Alışveriş ve Yaşam Merkezi bünyesinde
yer alan Actor Studio bu anlamda verilebilecek örneklerden biridir. Merkezde yaratıcı dramadan
resim ve müzik sanatlarına kadar çeşitli alanlarda eğitim faaliyetleri gerçekleştirildiği
belirtilmektedir (Panora Alışveriş ve Yaşam Merkezi, t. y.) Featherstone’u takip edersek bu tam da
tüketicinin istediği şeydir; “Sürekli öğreniyor ve kendini zenginleştiriyor olma arzusu, her zaman
yeni değerler ve sözcük dağarları peşinde koşma arzusu ve kimi postmodernistlerin savunduğu
sanatçı ve entelektüelin kahraman olarak görüldüğü bitimsiz merak” bu yeni orta sınıfı
betimlemektedir (Featherstone, 2013: 96-97). Özellikle söyleşiler, tartışma kulüpleri ve sıklıkla
düzenlenen atölyelerle bu ayırt edici yaşam tarzı ve daha önceden üst sınıfların eriştiği ruhsal
zenginlik göstergeleri pekiştirilir ve mutabakata varılan ortak bir söylence oluşturulur. Bu
söylencenin oluşmasında ise Bourdieu’nün ‘yeni entelektüeller’ olarak nitelediği grup önemli bir
işlevi yerine getirir. Medya, reklam, moda ve çeşitli terapi ve danışmanlık gibi meslek kollarında yer
alan bu popüler kılavuzlar ve yaşam tarzı pratiklerinin üreticileri, ideolojiler üretip gündelik hayata
dair pratik fikirler sunarken sanat ve düşünce dünyasından da yararlanırlar. Tüketici yeni simgesel
malların kullanımında bu kültür uzmanlarına ve aracılarına ihtiyaç duymakta ve bu türden bir
kimlik, sunum, görünüm, yaşam tarzı ve sonsuz yeni tecrübeler arayışı karşısında büyülenmektedir
(Featherstone, 2013: 48, 77, 91). Yaşam merkezleri Bourdieu’nün ‘yeni entelektüelleri’ için
uzmanlıklarını kitleyle paylaşmaları noktasında önemli bir alan yaratırlar. Yaşam merkezleri de bu
yolla büyülemenin bir diğer şekline sahne olur. Kanyon Alışveriş Merkezi’nde düzenlenen Fit
Weekend etkinliği bu türden bir etkinlik için güzel bir örnek teşkil etmektedir; etkinlikte yogadan
ruhsal hafiflemeye, annelikten yaşam koçluğuna geniş bir yelpazede söyleşiler düzenlendiği
görülmektedir (Fit Weekend, t.y.).
Burada büyüleyici olan tercihlerin çekiciliğidir, nitekim oluşturulması hedeflenen yeni hayat
tarzında kurallar değil, tercihler vardır. Tüketim imgeleri, alanları ve yeni orta sınıfın hayatı
estetikleştirme çabası, gündelik hayatı idealize edilmiş deneyimlerin dünyasına dönüştürme
iddiasındadır. Tüketim dünyası, yeninin peşinde koşan, modayı takip eden, maceradan hoşlanan,
riske giren, sahip olduğu tek hayattan zevk alması ve bunun için çabalaması gerektiğini bilen
kişilerin dünyasıdır. Bu kişiler yalnızca bedensel görünümleri ile değil, mobilyalarıyla,
otomobilleriyle ve gerçekleştirdikleri etkinliklerle bir hayat projesine katılırlar (Featherstone,
2013: 155). Yaşam merkezleri de bu projeye önemli katkılarda bulunur; İzmir’de yılbaşını yapay
kar gösterisi ile karşılayan tüketici (Habertürk, 2018), sevgililer gününe özel yemek atölyesine
katılabilir (Kent Meydanı Avm, t.y.), ya da tavus kuşları, tavşanlar, köpek ve kedilerle iç içe natürel
bir yaşamın kapılarını aralayıp, Kapalıçarşı’nın minyatür mimarisiyle donatılmış bedestende tarihi
bir yolculuğa çıkabilir (Viaport Outlet Shopping, t.y.).
Tüm bu etkinlikler ele alındığında alışverişin ötesine geçen bir dünya ile karşılaşmaktayız ki “yaşam
merkezi” iddiası bu açıdan anlamlı bir iddiaya dönüşmektedir. Artık bu merkezler yeme-içme ve
eğlencenin ötesinde sosyalleşmenin, entelektüel faaliyetlerin, yazma, okuma ve öğrenmenin,
kutlama veya tartışmanın ya da yalnızca keyifli bir yürüyüşün mekânına dönüşmektedir; kültür,
sanat, müzik, ya da fast-food, alışveriş, eğlence, tüm bunlar aynı sınırların içerisinde birbirine
karışmaktadır. Yaşamın merkezi bu mekânlara kaydıkça, bu mekânlar da “kent”leşmektedir.
4 Kentin Yeni Hali: Simülasyon Olarak Yaşam Merkezleri
1999 yılının Haziran ayında ABD Ohio’da açılan Easton Town Center isimli alışveriş merkezi,
perakende satış sektöründe önemli bir konumda yer almasının yanında, bizlere alışveriş için
örgütlenen bir mekânın ne kadar ötesine taşabileceğine dair çarpıcı bir örnek sergilemektedir.
Küçük bir Amerika şehrini anımsatan merkezin resmi internet sitesindeki kuruluş amacı

101 Sosyolojik Bağlam®

 Diretgen Ozan ERCANSUNGUR ve Ahmet TALİMCİLER – Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent
Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi 2021, 2 (2) 94-106

çalışmamızın konusu açısından ayrıca önem taşımaktadır; “Kentin çekiciliği nostaljik cazibeyle
birleşecek ve güçlü bir mekân duygusu uyandıracak”. Gerçekten de merkez önde gelen mağaza
zincirlerinin yanında dünya mutfağının çeşitli örneklerinin sunulduğu restoranlara, sağlık
tesislerinden eğlence tesislerine, konaklama için inşa edilen konutlardan çeşitli otellere, tren
istasyonundan kent meydanları, parklar ve çeşitli rekreasyon alanlarına kadar devasa bir yapı
oluşturmaktadır (Easton Town Center, t.y.). Bu, yaşam merkezlerini ayırt eden özelliklerin son ve
nihai adımıdır denilebilir. Burada gerçekleşen tüketim, yaşam tarzının işaret ettiği toplumsal bir
ayrıma aracılık etmenin yanında, tüketimin mekânı kentin bir simülasyonuna dönüşür ve kent
alışveriş merkezine, kentlilik ise tüketime indirgenip, iç içe geçirilir. Burada artık tüketim de
bildiğimiz şekliyle tüketim olmaktan uzaktır; söz konusu olan kent, kentlilik, yaşam tarzı, sınıf,
ayrım, tüketim vb. çeşitli göstergelerin bir oyunundan ibarettir.
Jean Baudrillard’ın tüketimi ele alış şekli bu türden bir ilişkinin analizinde açıklayıcı olacaktır.
Düşünür için tüketim, basitçe bir statü taşıyıcısının ötesindedir. Tüketim; yalnızca nesnelerin
işlevsel pratiği üzerinden gerçekleşen bir eylem ya da mülkiyet aracılığıyla edinilen bireysel ya da
toplumsal işleve hizmet eden bir süreç de değildir. Tüketim, “iletişim ve değiş tokuş sistemi olarak
durmadan verilip alınan ve yeniden yaratılan göstergeler kodu olarak” tanımlanır (Baudrillard,
2016a: 110-111). Simülasyon kavramı da bu noktada devreye girer; günlük yaşamın her alanında,
gerçeğin nitelikleri ve öğeleri birleştirilerek yeni bir model imal edilir ve gerçeğin mevkiine, bu
“simülasyon modelleri” aracılığıyla üretilen bir “yeni-gerçek” konumlandırılır (Baudrillard, 2016a:
160).
Baudrillard simülasyonun tanımını; “Bir köken ya da bir gerçeklikten yoksun gerçeğin modeller
aracılığıyla türetilmesine hipergerçek yani simülasyon denilmektedir.” ifadeleriyle sunmaktadır
(Baudrillard, 2016b: 13). Gerçek olan ve gerçeğin temsili arasındaki kesin ayrımın ortadan kalktığı
bu süreçte söz konusu olan bir parodi ya da basit bir taklidin ötesinde, göstergelerin sürekli
yeniden üretildiği ve aslının yerini aldığı bir simülasyon evrenidir. Burada önemle beliren nokta,
“simüle etmek” ile “–mış gibi yapmak” eylemleri arasında yatan farkta kendisini göstermektedir.
Hasta bir bireyin davranışları üzerinden bu farkı örneklendiren Baudrillard, hastaymış gibi yapan
kişinin yatağa uzanarak bizi hasta olduğuna inandırmaya çalışacağını, fakat bir hastalığı simüle
eden kişinin kendinde bu hastalığa ait semptomların göstereceğini belirtir. Hasta “simülasyonu”
semptomlar üreterek gerçekliğin yerini almaktadır (Baudrillard, 2016b: 14-16). Simülakr kavramı
da bu noktada konumlanır; göndereninden daha gerçek, gerçeğin yerini alan ve onu buharlaştıran,
“Bir gerçeklik olarak algılanmak isteyen görünüm” olarak simülakr, simülasyon evreninin temel
yapıtaşıdır (Baudrillard, 2016b: 7).
Yaşam merkezleri bir simülasyon alanıdır ve burada söz konusu olan artık yalnızca bir tüketim
deneyimi değil, kentlilik simülakrının bir örneği şeklindedir. Bu merkezlerin neredeyse hepsinin
açık ya da yarı açık yapılar olduğu unutulmamalıdır. Forum Bornova, Forum Kapadokya, Forum
İstanbul vb. örneklerde görebileceğimiz şekliyle bu mekânlar küçük göletler ve köprülerin yer
verildiği sokaklardan oluşmakta, kendi isimleri olan bu sokakların kesiştiği noktalar küçük
meydanlara çıkmaktadır. Ege Bölgesinin ve İzmir'in ilk açık hava alışveriş merkezi olan Forum
Bornova; resmi internet sitesinde geçen ifade ile “Ege mimarisinin eşsiz özelliklerini bir Akdeniz
kasabası ölçeğinde bir araya getiren”, iki ayrı bulvar, bunları birbirine bağlayan meydanlar ve dört
ayrı sokaktan oluşmakta, İzmir’in doğal dokusuyla uyum içerisinde bir yaşam merkezi sunma
iddiasındadır (Forum Bornova, t.y.). Benzer bir diğer örnek Kent Meydanı AVM’nin resmi internet
sitesinde yer verilen ifadelerde gözlemlenebilir. Gerçekleştirdiği açıkhava etkinlikler, konser ve
projelerle Bursa’nın kültürel merkezi olma iddiası ile merkez hareketli ve canlı bir yaşam merkezi
olarak tanımlanmaktadır (Kent Meydanı AVM, t.y.). Mavibahçe Alışveriş ve Yaşam Merkezi, bu
konuda bir diğer örneği teşkil etmektedir. “İzmirli bir kent meydanı olarak hayal edilerek”
tasarlanan yapının mimarı için Ege mimarisinin en öne çıkan yanı ise mutlu, huzurlu ve keyifli
olmasıdır; “Bu yoldan çıkarak, MaviBahçe’nin mimarisinde canlı renkler, malzemeler, teraslar,
sular, gölgeler, cumbalar, balkonlar, beyaz pergolalar, ferforje detayları, peyzajı, saat kulesi gibi

Sosyolojik Bağlam® 102

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 94-106

İzmire has mimari detaylar kullanılarak İzmirli bir “keyif ortamı” yaratıldı.” (MaviBahçe, t.y.).
Örneklerin çoğaltılabileceği ve simülasyonun basitçe bir –mış gibi yapmak olmadığını
unutmamamız gerekmektedir. Tüketimin belirleyiciliği artık anlam dünyamızla iç içedir, Mavibahçe
ya da bir diğer örnek, tüm bu merkezler yalnızca kentin bir parçası değil, birçok yönüyle kentin
bilgisini kendinde taşıyan bir modele dönüşmektedirler.
Baudrillard için kentler tüketim mantığının bir sonucu olarak anlamını yitiren ve simülasyon evreni
ile yeniden üretilmesi çabalanan bir modelden ibarettir; “[...] yeni kentler, hipermarket ya da
shopping center’ların uydularına dönüşmüşlerdir. İnsanlar bu uydulara programlanmış bir toplu
taşma ağıyla ulaşmaktadırlar. Bunlar kentten çok bir banliyöye benzemektedirler.” Düşünür
çoktandır kent olma özelliğini yitirip dağılan kentin, kent dışına taşınarak hipergerçek bir model,
artık kentle hiçbir ilişkisi kalmamış sentetik bir yerleşim bölgesi çekirdeği haline dönüştüğünü
savunur (Baudrillard, 2016b: 111-112). Simülasyon evreni ile birlikte anlamını ve işlevini yitirmiş
her kavram yeniden keşfedilmektedir; “Yaşamla ilgili her şeye, örneğin yitirilmiş yetenekler,
yitirilmiş vücutlar, yitirilmiş toplumsallık ya da eski tadını yitirmiş yiyeceklere kısaca her alanda
her şeye eski işlevi yeniden kazandırılmaya çalışılmaktadır.” (Baudrillard, 2016b: 31).
Yaşam merkezlerinde tüm bu olgular birbirine geçmektedir. Şüphesiz tüm bu yaşam tarzı, tüketim
yoluyla var olma çabası, kent ve kentlilik gibi konuların temelinde yatan bir diğer şey ise kimlik
meselesidir. Baudrillard’ı takip edersek görece yeni bir kavram olarak bireyselleşmenin yarattığı
birey olma özgürlüğü, tüketim eylemlerinin odağında ağır bir sorumluluğa dönüşmüştür. Düşünür
için kendimizi tüketmek pahasına bu kimlik “oyununu” sürdürmekte, kendimizi temsil ettiğini
düşündüğümüz bir hayaleti yaşatmaya çabalamaktayızdır (Baudrillard, 2015: 52-55). Günümüzde
kimlik, tıpkı tüketim malları gibi sonsuza dek var olmamalı, değişime açık ve esnek olmalı,
gerektiğinde yok olmalıdır. Bauman’a göre de kimlik inşasında yaşanan belirsizlikler "gerçek ve
taklit", "normal ile anormal", "biz ve onlar" arasındaki sınırları bulanıklaştırır (Bauman, 2000: 32-
41). Bu yüzden düşünür bu süreci alışveriş merkezlerinden ayrı ele almaz: “Satın alınabilir, uzun
süre dayanmayan, kolaylıkla sökülebilen, tamamıyla değiştirilebilir olan sembollerden gevşekçe
oluşturulmuş ve genellikle mağazalardan elde edilebilen ‘toptan kimlikler’, çağdaş yaşamın meydan
okumalarına karşı koymak isteyen birinin kesin olarak ihtiyacı olan şey”dir (Bauman, 1999: 47).
Giddens için de yaşam tarzları özünde kim olduğumuz sorusu ile ilişkilidir. Hayat tarzları
rutinleşmiş pratiklerdir ve bireysel kimliğin özüyle, onun inşası ve yeniden inşasıyla bağlantılıdır;
“Bir kişinin her gün aldığı küçük kararlar –ne giymesi ne yemesi, işte nasıl davranması, akşam
kiminle buluşması gerektiğiyle ilişkili kararlar- bu tür rutinlere katkıda bulunur (Giddens, 2014:
111). Yaşam merkezleri hedeflerine bu rutinleşmiş pratikleri almaktadırlar, kentlilik deneyimi de
burada başlar; söz konusu olan yalnızca bir satın alma eylemi veya eğlenceye ayrılan zaman
değildir. Kent yaşamına özgü kültürel ayrımın bir mekanına dönüşen bu merkezler mimarisi ile
yaşadığınız şehir ile, etkinlikleri ile kültürel kimliğiniz ile bağ kurmanızı amaçlar. Fakat daha da
önemlisi tüm bu yelpazenin kentlilik üzerinden sunuluyor olmasıdır. Bu süreç -mış gibi yapmanın
ötesine geçer ve kentlilikten ne anladığımız ile yakından ilişkili bir hal alır; kentlilik yalnızca bir
tüketim deneyimi değil, bir simülakra dönüşmektedir.
5 Sonuç
Gün geçtikte göstergeler tarafından kuşatılmaktayız, içeriği üretmek yerine satın alabileceğimiz
göstergelere başvurmak çok daha kolay ve gittikçe işlevi de artıyor. Yaşam merkezlerinin çekiciliği
de burada yatmakta, birbirinden çeşitli göstergeleri bünyelerinde barındıran, tüketimin yalnızca
ürün alışverişi olarak değil, bütünleşmiş bir göstergeler sistemi, yaşam tarzı, bir kimlik ögesine
dönüştüğü, yaşamın ve kentin kompakt, yeni halini sunmaktalar. Bu biraz da Baudrillard’ın
Melanezyalı yerlilere ilişkin sunduğu örneği hatırlatıyor. Gökyüzünden geçen uçaklara hayran kalan
yerliler, dallar ve sarmaşıklarla, geceleri özenle aydınlatacakları bir toprak parçasının sınırlarını
çizerler ve bir havaalanı simülakrı inşa edip, sabırla gerçek uçakların oraya inmesini beklerler.
Buradan tüketim toplumu üzerine bir ders çıkarmanın mümkün olduğunu söyleyen Baudrillard
ekler; “Tüketim kazazedesi de simülakr nesnelerden ve mutluluğun karakteristik göstergelerinden

103 Sosyolojik Bağlam®

 Diretgen Ozan ERCANSUNGUR ve Ahmet TALİMCİLER – Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent
Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi 2021, 2 (2) 94-106

oluşan tüm bir aygıtı işlerliğe sokar ve ardından (bir ahlakçının umutsuzca diyeceği tarzda)
mutluluğun konmasını bekler.” (Baudrillard, 2016a: 23). Yaşam merkezleri ile artık kültür,
tüketimin alanındadır, kültürel ayrımın göstergesi de neyi, nasıl tükettiğimize dönüşmektedir.
Tüketici takip etmesi giderek zorlaşan bu dinamik göstergeler sisteminde kimliğini, kentliliğini,
kültürel bağlamda sınıfsallığını -Bourdieu’cü anlamda ayrımı da- bu mekanlarda aramaktadır.
Burada çarpıcı olan, kültür ve kültürel ayrıma işaret eden yaşam tarzı kavramlarının doğasının,
tüketimin dinamizmine uygun olmamasıdır. Kültürel faaliyetlerimiz, beğeni yargımız, yaşam
tarzımızı oluşturan davranış kodlarımız habitusumuzla yakından ilişkilidir ki habitus bireyin
doğumu ile başlar, önce aile, sonra eğitim sistemi ve yaşantısı boyunca gelişen bir yatkınlıklar
sistemi olarak çalışır. Dolayısıyla kültür ve yaşam tarzı, hızla değişen dinamik bir moda dünyasını
takiben değiştirilebilecek ya da sürdürülebilecek kavramlar değillerdir. Örneğin modayı takiben bir
kıyafetin satın alınıp kullanılması ile, modayı takiben bir yaşam tarzı geleneğinin sürdürülmesi veya
kültürel etkinliklerin takibi aynı şey değildir. Söz konusu yaşam tarzı ve kültür olduğu noktada
tüketim, gerçekten de bir yaşam şekline dönüşmeye başlar, bu yeni yaşamın merkezi de kaçınılmaz
olarak alışveriş merkezlerinin yeni formu, farklılaştığını düşündüğümüz yönleriyle ele aldığımız
yaşam merkezleri olacaktır.
Tüketim bireyselliğin sonu gelmeyecek bir arayışa dönüşmesiyle günümüz dünyasına derinden etki
etmiştir; anlaşılan artık ne tükettiğimiz konusu değil, nerede ve ne şekilde tükettiğimiz konusu
giderek önem kazanmakta ve tüketim başlı başına bir yaşam tarzı olarak öne çıkmaktadır. Buradan
hareketle tüketim, kültürel ve sanatsal faaliyetlerden sabah kahvaltımıza, sosyal etkileşimin her
türüne bulaşıp, yaşam merkezleri gibi alışveriş merkezlerinde birer deneyime dönüşmektedir. Bu
deneyimin büyüleyiciliği bir yana, tüm bu repertuarın akılcı bir paket dâh ilinde sunuluyor olması
da ayrı bir konudur; aracınızı park etmek bir sorun olmaktan çıkar, merkezin güvenliği
istenmeyenleri dışarıda tutar ve giderek vakti azalan tüketiciye sıkıştırılmış bir kent deneyimi vaat
eder. Buradan bakıldığında yaşam merkezlerinde hedeflenen şey tüketicinin gündelik, haftalık ya
da aylık rutinleridir; yalnızca kıyafet, oyuncak ya da bakım ürünü alışverişi sizi bu mekânlara
çekmez (ya da her zaman çekmeyecektir), bununla birlikte, kentli zevkinize uygun sanatsal
faaliyetlerden, kültürel etkinliklere, geniş menüsüyle deneyiminize renk katacak restoranlardan,
gündelik molanıza layık kahveleriyle çeşitli mekân larına kadar her şey düşünülmüştür,
soluklanmak isterseniz göl kenarında bir bank işinizi görecektir. Alışveriş bu deneyimin
merkezinde değil, bu deneyime bütünleştirilmiştir, artık merkeze alınan yaşantınızdır.

Hakem Değerlendirmesi: Dış̧ bağımsız.

Çıkar Çatışması: Yazarlar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Conflict of Interest: The authors declare no potential conflicts of interest with respect to
the research, authorship, and/or publication of this article.
Grant Support: The authors received no financial support for the research, authorship, and/
or publication of this article.

Kaynakça/ References
Adanır, O. (2016). Baudrillard. İstanbul: Say Yayınları.
Akasya Kitap Festivali. (t.y.). 17-18-19 Ocak tarihinde Akasya’da buluşalım! 19 Mart 2021 tarihinde
https://ak-asya.com.tr/akasya-kitap-festivali-programi/ adresinden erişildi.

Sosyolojik Bağlam® 104

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 94-106

Batı, U. (2009). Tüketimin akılcılaşması, büyülemesi ve yeniden büyülemesinin İkea Süper Mağazası
üzerinden görünümü. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 37, 20-48.
Baudrıllard, J. (2015). Şeytana satılan ruh: Ya da kötülüğün egemenliği (O. Adanır, Çev.). Ankara:
Doğu Batı Yayınları.
Baudrıllard, J. (2016a). Tüketim toplumu: Söylenceleri ve yapıları (H. Deliceçaylı ve F. Keskin, Çev.).
İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Baudrıllard, J. (2016b). Simülakrlar ve simülasyon (O. Adanır, Çev.). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Bauman, Z. (1999). Çalışma, tüketicilik ve yeni yoksullar (Ü. Öktem, Çev.). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
Bauman, Z. (2000). Postmodernlik ve hoşnutsuzlukları (İ. Türkmen, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Bauman, Z. (2018). Akışkan hayat (A. E. Pilgir, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Bloch, P. H., Ridgway, N. M. ve Dawson, S. A. (1994). The shopping mall as consumer habitat. Journal
of retailing, 70(1), 23-42.
Bourdieu, P. (2007). Outline of a theory of practice. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Bourdieu, P. (2015a). Ayrım: Beğeni yargısının toplumsal eleştirisi (D. Fırat ve G. Berkkurt, Çev.).
Ankara: Heretik Yayıncılık.
Bourdieu, P. (2015b). Pratik nedenler (H. Uğur Tanrıöver, Çev.). İstanbul: Hil Yayın.
Çalışlar, İ. (2019). Takastan paraya, agoradan çarşıya, bedestenden AVM'ye alışveriş. İstanbul:
Alışveriş Merkezleri ve Yatırımcıları Derneği.
Easton Town Center. (t.y.). The Easton story. 19 Mart 2021 tarihinde
https://eastontowncenter.com/guest-information/the-easton-story adresinden erişildi.
Featherstone, M. (2013). Postmodernizm ve tüketim kültürü (M. Küçük, Çev.). İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Fit Weekend. (t.y.). 19.03.2021 tarihinde http://www.fit-weekend.com/ adresinden erişildi.
Forum Bornova. (t.y.). Hakkımızda. 19 Mart 2021 tarihinde https://forumbornova.com/hakkinda
adresinden erişildi.
Giddens, A. (2014). Modernite ve bireysel kimlik: Geç modern çağda benlik ve toplum (Ü. Tatlıcan,
Çev.). Ankara: Say Yayınları.
Habertürk. (2018). Yeni yıla MaviBahçe’de kar yağışı ile ‘merhaba’ deyin. 19 Mart 2021 tarihinde
https://www.haberturk.com/izmir-haberleri/65724424-yeni-yila-mavibahcede-kar-yagisi-ile-
merhaba-deyin adresinden erişildi.
Kent Meydanı Avm. (t.y.). Kent Meydanı Avm’de lezzetli sevgililer günü kutlaması! 15 Temmuz 2021
tarihinde https://kentmeydani.com/kent-meydani-avmde-lezzetli-sevgililer-gunu-kutlamasi/
adresinden erişildi.
Kent Meydanı AVM. (t.y.). Hakkımızda. 15 Temmuz 2021 tarihinde
https://kentmeydani.com/hakkimizda/ adresinden erişildi.
MaviBahçe Etkinlikler. (t.y.). Etkinlikler. 19 Mart 2021 tarihinde
https://www.mavibahce.com.tr/etkinlikler?page=1 adresinden erişildi.
MaviBahçe. (t.y.). MaviBahçe Alışveriş ve Yaşam Merkezi. 19 Mart 2021 tarihinde
https://www.mavibahce.com.tr/hakkimizda adresinden erişildi.
Panora Alışveriş ve Yaşam Merkezi. (t.y.). ActPor Studio. 15 Temmuz 2021 tarihinde
https://www.panora.com.tr/culture-art-sport/actor-studio adresinden erişildi.

105 Sosyolojik Bağlam®

 Diretgen Ozan ERCANSUNGUR ve Ahmet TALİMCİLER – Büyüsü Bozulan Avm’yi Büyülemek: Kent
Simülasyonunda Yaşam Tarzının Tüketimi 2021, 2 (2) 94-106

Ritzer, G. (2019). Büyüsü bozulmuş dünyayı büyülemek: Tüketim katedrallerindeki süreklilik ve

değişim (F. Payzın, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Ritzer, G., Stepnisky, J. (2014). Sosyoloji kuramları (H. Hülür, Çev.). Ankara: De Ki Basım Yayın.
Simmel, G. (2021). Moda. P. Kivisto, (Ed.). (A. G. Baran, A. Gelmez ve S. T. Afşar, Çev. Ed.). Sosyal
teori: Kökler ve dallar içinde (ss. 197-204). İzmir: Islık Yayınları.
Simmel, G. (2021). Metropol ve zihinsel hayat. Kivisto, P. (Ed.). (A. G. Baran, A. Gelmez ve S. T. Afşar,
Çev. Ed.). Sosyal teori: Kökler ve dallar içinde (ss. 215-226). İzmir: Islık Yayınları.
Swartz, D. (2015). Kültür ve iktidar: Pierre Bourdieu’nün sosyolojisi (E. Gen, Çev.). İstanbul: İletişim
Yayınları.
Viaport Outlet Shopping. (t.y.). Viaport Outlet Shopping hakkımızda. 19 Mart 2021 tarihinde
http://viaport.com.tr/tr/kurumsal adresinden erişildi.
Zukin, S. (2008). Consuming authenticity: From outposts of difference to means of exclusion.
Cultural studies, 22(5), 724-748.

Sosyolojik Bağlam® 106

 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 107-118
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.7

Derleme Makale w Review Article

Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri

Modernity, Noise, Silence: A Sociological Critique

Mehmet TAN*
0000-0003-0398-9961

MAKALE BİLGİSİ ÖZ
Gürültü, insanları rahatsız eden ve onlar üzerinde olumsuz etkiler bırakan her türlü ses
olarak bilinmektedir. Gürültünün toplumlara göre farklı anlamlar taşıdığı ve bu durumun
sosyolojik olarak değerlendirilme gerekliliği öne çıkmaktadır. Bu çalışma sosyal bir olgu
Başvuru: 17. 05. 2021 olarak gürültünün insan ve onun yaşadığı toplum üzerindeki etkilerine odaklanmaktadır.
Düzeltme Talebi: 04. 06. 2021
Modern dünyanın bir temsili olarak kentler; kalabalık nüfuslar, farklı kültürel topluluklar,
Son Düzeltme: 17. 06. 2021
Kabul: 29. 07. 2021
trafik sesleri gibi gürültü olaylarına sahne olmaktadır. Bu anlamda kentsel alanların sessiz
Online Yayım: 15. 08. 2021 kalma gibi bir lüksü olmadığı gibi sessizliğe erişim de oldukça maliyetli ve zor
olabilmektedir. Ayrıca günümüz toplumunda öne çıkan popüler kültür ve müzik gürültünün
Anahtar Kelimeler: önemli kaynakları arasında yer almaktadır. Müzikteki ses ve ritim bir hareketlilik sağlarken
gürültüyü de onaylayabilmektedir. Müziğin yüksek ses ile dinlenilmesi ve giderek
Gürültü elektronikleşmesi gürültünün müzik alanında kullanıldığını göstermektedir. Gürültü,
Sessizlik toplumsal hayatı etkilediği gibi kişilerarası ilişkilere de yansımaları olabilmektedir.
Gürültünün Sosyolojisi Gürültünün, sosyal ilişkilere olumsuz etkileri olmakla birlikte bir iletişim tarzı olarak da
Popüler Kültür kullanılabilmektedir. Çalışma, teorik olarak gürültünün toplumsal hayattaki yerini ve etkisini
Modernite tartışmaktadır. Sonuçta sosyal bir olgu olarak gürültüye atfedilen anlamlar onun modern
dünyanın bir paradoksu olduğunu göstermektedir. Zira bir taraftan modern dünya gürültüyü
artırırken ve onaylarken diğer taraftan gürültünün neden olduğu olumsuzlukları kabul
etmekte ve bazen çözümler üretme çabasına girmektedir.

ARTICLE INFO A B S T R A C T
Noise is known as any sound that disturbs and negatively affects people. It is seen that noise
has different meanings according to societies, and this situation should be reviewed
Submitted: 17. 05. 2021 sociologically. This study focuses on the effects of noise as a social phenomenon on people
Revision Requested: 04. 06. 2021
Final Revision Received: 17. 06. 2021
and their societies. Cities represent the modern world; crowded populations, different
Accepted: 29. 07. 2021 cultural communities, are the scene of noise events such as traffic sounds. In this sense,
Published Online: 15. 08. 2021 urban areas do not have the luxury of staying silent, and access to silence can be quite costly
and challenging. In addition, popular culture and music that stand out in today's society are
Keywords: among the significant noise sources. While the sound and rhythm in music provide activity, it
can also confirm noise. The loudness of the music and its increasing electronification show
Noise that noise is used in music. Noise affects social life, as well as can have reflections on
Silence interpersonal relationships. Although noise has adverse effects on social relations, it can also
Sociology of Noise be used as a communication style. The study theoretically discusses the place and impact of
Popular Culture
Modernity
noise in social life. After all, the meanings attributed to noise as a social phenomenon show
that it is a paradox of the modern world. While the contemporary world increases the
volume of noise, it also accepts its adverse effects and tries to find solutions to minimize such
effects.

*Yazar İletişim/ Corresponding Author: Mehmet Tan (Dr. Öğr. Üyesi), Siirt Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, Siirt, Türkiye

mehmet.tan@siirt.edu.tr
Kaynak Gösterimi/ Citing This Article: Tan, M., (2021). Modernite, gürültü ve sessizlik: Sosyolojik bir eleştiri. Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2(2),
107-118. Doi: 10.52108/2757-5942.2.2.7

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
 Mehmet TAN – Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri 2021, 2 (2) 107-118

1 Giriş
Modern dünya, ekonomik, kültürel, siyasi, teknolojik vb. alanlarında yaşanan gelişmelerle hızla
değişmektedir. Özellikle teknolojik alanda yaşanan değişimlerin hızı adeta takip edilememektedir.
Hızlı kentleşme, ulaşım araçlarındaki artış, insan kalabalıkları, teknolojik aygıtların yaygınlaşması
gibi bazı faktörler toplumsal hayat açısından olumsuzluklara neden olabilmektedir. Bu
olumsuzluklar arasında gürültü kirliliği de yer almaktadır. Gürültü, temelde insanlara rahatsızlık
veren bir özellik taşımaktadır. Bu durum gürültünün tanımlarına yansımaktadır. Güler ve
Çobanoğlu, (1994:12) gürültüyü “insan ve toplum üzerinde olumsuz etki yapan ve istenmeyen
sesler” ve “belirgin bir yapısı olmayan, içerdiği öğelerle kişiyi bedensel veya psikolojik olarak
etkileyebilen ses düzeni olarak” tanımlamaktadır. Gürültü, insan sağlığını ve psikolojisini olumsuz
etkilerken insanların hayat kalitesine yönelik de olumsuz izler bırakmaktadır.
Pek çok olumsuzluğuna rağmen gürültü, sosyal hayatta varlığını devam ettirmektedir. Aslında,
gürültünün, modern dünyanın bir temsili olduğunu söylemek mümkündür. Bu çerçevede modern
olanın makbul olması gibi modern dünyada gürültü yaygınlaşmaktadır. Gürültüyü modernlikle
ilişkilendirmek, gürültünün zaman içerisinde yeni anlamlar kazanması anlamına gelmektedir.
Ayrıca toplumdan topluma, kültürden kültüre gürültü ve sessizliğe yüklenilen anlamlar
değişebilmektedir. Bu durum, gürültünün bir sosyal olgu olarak ele ele alınmasını ortaya
çıkarmaktadır. Gürültü, insan ürünü olması ve insanlara olan etkisi bağlamında toplumsal bir
olgudur. Burada iletişim boyutuyla, söyleyişteki belirsizlik, konuşmadaki dikkatsizlik ve kötü üslup,
önyargılı yaklaşım ile bilginin aktarılmasının engellenmesi gürültü olarak değerlendirilmektedir.
Ayrıca bazı toplumsal hareketlerin, belirsizlik, düzensizlik ve ortaya çıkış nedenlerinin bilinmemesi
de toplumsal gürültü olarak değerlendirilmektedir (Zafer ve Vardarlıer, 2019: 381-382).
Modern dünya içerisinde gürültü ile yaşamak vaka-i adiyeden sayılmaktadır. Geleneksel yaşamda
ve teolojik düşüncede ise sessizlik, anlamlı ve hikmetli bulunmasına karşın gürültü olumsuz bir
içeriğe sahiptir. Gürültü ve sessizliğin bu tezatlığı modern hayat içerisinde farklı şekillerde
karşımıza çıkmaktadır. Gürültünün boş zaman aktivitelerinde ve eğlence dünyasında kullanılması
sık karşılaşılan bir durum iken kimi zaman sessiz bir tatil olarak sakin tatil köyleri talep edilen bir
durum olabilmektedir. Bu çerçevede gürültünün ontolojisi onaylanırken, gürültüden kaçış için açık
kapı bırakılması da maliyetli bir sessizliğin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Berman (2016: 27)
modern olmak, kendimizi ve dünyayı dönüştürme gücüne vaat etmesine rağmen her şeyi yok
etmekle tehdit eden bir durumda olmayı da sağladığını vurgulamaktadır. Modernliğin bu tezat
durumu gürültü ve sessizlik için de geçerli olabilmektedir.
Modern dünyada sosyal ilişkiler gürültü çerçevesinde yeniden şekillenmektedir. Gürültü, iletişimi
kesen bir yönü olmasının yanı sıra bir iletişim tarzı olarak da kullanılmaktadır. İnsanların sesini
etkin kullanarak karşı tarafı sindirerek haklı bir konum elde etmeye çalışması, gürültünün etkin
iletişimde bir araç olarak kullanımını sağlamaktadır. Ayrıca gürültülü ortamlar kişilerarası
ilişkilerde jest ve mimiklerin kullanımını sağlaması açısından gürültü, farklı iletişim kanallarının
denenmesini sağlamaktadır. İnsanların seslerinin duyulamaması ya da anlaşılamaması kaygısı
onlar için iletişimde bir sorun olduğunu göstermekte ve çözüm olarak insanlar, el hareketleri ve yüz
mimikleri ile iletişimi güçlendirmeye çalışmaktadır.
Modern dünyanın görünür olduğu yerler kentlerdir. Kentler ise giderek gürültü ile özdeşleşmeye
başlamaktadır. Kentlerin bazı sokak, cadde ve meydanları gürültü ile anılırken, alternatif olarak
bazı sokak ve parklar sessizliğin mekânları olarak bilinmektedir. Kent, kendisinden kaynaklı
gürültüye rağmen kendi içerisinde kısmi bir sessizlik oluşturmak kaydıyla çözümler
üretebilmektedir. Gürültüden uzak, sakin ve huzurlu yaşamların vaat edildiği yerler, sessizliği
tercih eden insanlar için bir çare ve seçenek olarak kabul görmektedir.

Sosyolojik Bağlam® 108

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 107-118

Gürültünün sosyal hayatın bir parçası haline gelmesi insanların gürültüye alışmasını sağlamaktadır.
Gündelik hayat içerisinde yaşanılanlara ve hissedilenlere bakıldığında gürültünün her alanda
olduğu hatta yaşam tarzımıza yansıdığı görülebilmektedir. Örneğin özel alanınız olan evinizde iken,
komşularınızın gürültüsü veya dışarıdan gelen müzik sesleri ya da bir satıcının bağırmasını
duyabilirsiniz. Bunların yanı sıra kamusal alana çıktığınızda, araba sesleri, mağazalarda gelen
müzik sesleri, insan kalabalıklarından gelen sesler vb. ile gürültüden izole kalmanın mümkün
olmadığını anlarsınız. Çalışma, gürültüyü sosyolojik bir perspektifle ele almakta, modern dünyanın
özelliklerinden hareketle gürültünün yaygınlığını ve gürültünün sosyal ilişkilere ve davranışlara
etkisini tartışmaktadır. Bu bağlamda gürültü, modern dünyada olumlanırken ortaya çıkardığı
kirlilik nedeniyle de rahatsızlıklara neden olabilmektedir. Modern dünyada gürültü paradoksal
olarak var olmaya devam ederken popüler kültürde ve müzikte olumlanmaktadır.
2 Gürültü ve Sessizlik Sosyolojisinin İmkânı
Gürültü bir toplumsal gösterge olmasının yanı sıra gündelik hayatı biçimlendirme bağlamında
kültürel pratiklerin ve genel olarak toplumların sınıflandırılmasının bir göstergesi olarak da ele
almak mümkündür. “Sessiz” kutupta Amerikalı yerli halkaların pratikleri yer alırken, “gürültü”
kutbuna yakın olarak Akdenizli milletlerin pratikleri yer alır. Bunlar yazma biçimleriyle ilgili,
gelenek ve adetler tarafından tanımlanan farklılıklardır. Gürültülü kutba yakın olanların daha dışa
dönük, ortak yaşamcı ve genellikle daha şenliklidir (Blandier, 2018: 40-41). Bu bağlamda bazı
toplumların gelenek ve adetleri o toplumun sessizliğe ve gürültüye yükledikleri anlamı
belirlemektedir. İçe dönük bir toplum şenlik yerine sessiz ayinleri tercih etmesi söz konusu
olabilmektedir. Günümüz modern toplumları ise toplumsal törenlerde sessizlik kısmi olarak yer
almasına rağmen ses ve gürültünün ağırlığı görülebilmektedir.
Genel olarak toplumların gürültü ve sessizliğe yükledikleri anlamlar değişmekle birlikte günümüz
toplumlarında gürültü sıradanlaşıp, yaygınlaşmaktadır. Modern dünya sessizliğe yeni anlamlar
katmaktadır. Sessizlik sükûnet, huzur, dinlenme gibi anlamlardan sıyrılarak yeni anlamlar
içermektedir. Korku, endişe ve kaygı içeren ruh halleri sessizlik ile örtüşmektedir. İnsanların
sessizlik karşısında ürperti ve korku duyması insanlara farkına varmadan aşılanmaktadır.
Televizyon ya da dijital televizyon kanalları gibi platformlarda yayımlanan dizi film, film ve
sinemalarda bu durum karşımıza çıkmaktadır. Özellikle korku içerikli film ve sinemalarda
sessizliğin ardından gelen korkunç bir olay veya yaratık sessizliği ürpertiye dönüştürebilmektedir.
Böylelikle sessizlik, sükûnetten ziyade ürperti olarak insanların zihnine kodlanmaktadır.
Sessizlik ve gürültünün mekânsal bir boyutu söz konusudur. İnsanların şehrin gürültüsünden
uzaklaşırken sessizliğin ürpertisiyle yüzleşmektedir. Şehir dışında oluşturulan yeni yerleşim
alanları ile insanlar, gürültüden sessizliğe sığınırken sessizliğin korkusundan sığınacak bir araca
veya yönteme ihtiyaç duymaktadır. Bu paradoksal durum içerisinde insan kendini sessizliğin
ürpertisinden emin olmak amacıyla çözüm olarak güvenliklerini de sağlamaya yönelmektedir.
Güvenlikli siteler, gürültüden uzak bir mekân olarak kabul görülmekte ve insanları sessizliğin
endişesinden emin kılmaktadır.
Sessizliğe ve gürültüye yüklenilen anlam, dinsel açıdan farklılaşmaktadır. Bazı dinlerde tanrılar
kendilerini gürültülü bir sağanak veya bir fırtına olarak gösterdiği düşünülmektedir. İncil’de Tanrı,
genelde sessizliğin kendisidir. Krallar Kitabında Tanrı’nın kendisini İlyas’a nasıl gösterdiği dile
getirilir. İlk önce bir kasırga çıkar, arkasında bir deprem olur, akabinde ise yangın çıkar. Tanrı
bunların hiçbirinde olmayıp en sonunda sessiz bir uğultu gelir. İncil’deki ifadesi ile “kırılgan bir
sessizlik” olarak ifade edilmekte ve Tanrı sessizlik içinde olduğu anlatılır (Kagge, 2020: 72).
Kuran’da ise Ad kavmine azap olarak gürültülü bir rüzgârın gönderildiği Kamer süresinde
geçmektedir. Gürültünün bir azap aracı olarak Allah tarafından gönderilmesi gürültünün olumsuz
bir anlama sahip olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda sessizlik ve gürültünün dinsel bir
boyunun olduğu anlaşılmaktadır. Dinsel ibadetlerde sessizlik ve huşunun ön planda olması dini
açıdan sessizlik anlamlı hale gelmektedir.

109 Sosyolojik Bağlam®

 Mehmet TAN – Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri 2021, 2 (2) 107-118

Sessizlik, gürültünün karşısında yer alırken, aynı zamanda dinlemeye verilen önemle bağlantılıdır.
Dinlemeye önem veren toplumlar ile günlük yaşamda ile ruhsal faaliyetlerde manevi bir gelenek
olarak görülen din veya inançlarda sessizlik gelişir. Dikkatli dinleme, konuşmacı ile dinleyici
arasında vuku bulan bir dayanışma türüdür. Doğal olarak konuşmalar sessizlik içerisinde
gerçekleşir. Budizm gibi dinsel inançlarda sessizlik ile içsel sessizliğe ulaşma hedeflenir (Petkova,
2015: 12). İslam’da ise içsel sessizlik hal diline tekabül etmektedir. İslam’da dinin tebliği konusunda
söz ve davranış boyutu ile gerçekleşmektedir. Söz ile tebliğ, konuşma üzerinden gerçekleşirken
davranış ile tebliğ hal dili ile gerçekleşmektedir. Tebliğde hal dili, tasavvuf içerisinde kabul görmüş
ve kalbin dile gelmesi olarak anlam bulmuştur. Bu bağlamda hal dilinde susarak ve sessizlik
içerisinde gönül dilinin konuşması durumu ortaya çıkmaktadır.
Modernlik, sessizlik konusunda paradoksal bir çerçeve ortaya koymaktadır. Sessizlik az önce
değinildiği üzere bir ürpertiye dönüştürülürken bazen de bir bedel karşılığında kazanabilecek bir
olgu olarak lanse edilmektedir. Modernliğin keşmekeşi içinde sessizlik, bedava değil ve artan bir
bedeli söz konusudur. Sessizlik, gittikçe talebi artan kıt bir şey haline gelirken sessizliğe ricat
Hristiyan ya da Budist bir çerçevede kutsalın himayesinde olduğunda, hiper-modern bir hayatın
şiddetinden mustarip bir avuç insanın “kendilerini toparladıkları” evlerde bulunabilmektedir
(Balandier, 2018: 40). Kutsalın sessizliği ile sekülerin gürültüsü arasında kalan insanlar sükûnet ve
huzur için sessizliği tercih etmeleri halinde dini ritüel ve pratiklere yönelebilmektedir. Bazı
mabetlerin şehirden uzak, hatta dağ başlarında, ücra yerlerde bulunması gürültüden ve şehrin
keşmekeş hayatından beri olmayı amaçladığını göstermektedir.
Modern dünyanın keşmekeşliği ve gürültüsü bireyi sessizlik arayışına sokabilmektedir. Epstein,
sessizliğin, geç dönem orta çağ Avrupası manastırlarında beslendiğini ve büyütüldüğünü ifade eder.
Bazı manastır toplulukları konuşmayı caydırır veya yasaklar. Günün çoğu için, el işaretleriyle
iletişim kurmak suretiyle seslerini ayinle ilgili ilahilerin kendine özgü formülsel melodilerinde veya
sözlü duanın ritimlerinde yoğunlaştırır (2020: 53). Modern dünya, karmaşıklığı, keşmekeşliği ve
gürültüsüyle kaotik bir haldedir. Birey bu kaotik durumdan geçici de olsa yalnız kalıp kafasını
dinleyebileceği özel bir köşesinin olmasını ister. Bu köşe, evin oluşturduğu büyük tapınağın
içerisindeki yeni mahrem alandır. Bu yeni mahrem alan olan ‘odam’ tabiri orta çağ keşişlerinin
hücrelerinin seküler versiyonun bir ifadesi olarak kullanılmaktadır (Carroll, 2008: 86). Modern
öncesi dönemin seküler alanı modern dönemin mahrem alanına dönüşmesi dikkat çekmektedir.
Münzevi hayatın dünyevi alanı olan şahsi odalar günümüzde modern dünyanın keşmekeşliğinden
ve gürültüsünden bir kaçış alanına dönüşmektedir. Bu durum, gürültünün zaman içerisinde
mahiyetindeki değişimlere rağmen gürültüden kaçış anlamında insanların bir sığınak aradığını
göstermektedir.
Sosyolojik yaklaşım içerisinde gürültü değerlendirilirken sınıfsal farklılıklar da öne çıkmaktadır.
Düşük gelirli insanlar ile varlıklı insanlar arasında gürültüye maruz kalma ve gürültü ile yaşama
boyutuyla farklılık söz konusudur. Düşük gelirli insanlar genelde işyerlerinde daha çok gürültüye
maruz kalırlar. Evlerindeki kötü yalıtım sebebiyle de komşu gürültüleriyle karşı karşıya
kalmaktadır. Varlıklı insanlar ise gürültünün daha az ve havanın daha temiz olduğu yerlerde
yaşarlar. Arabaları, çamaşır makineleri, bulaşık makineleri vb. daha sessiz çalışırlar. Varlıklı sınıflar
genelde daha fazla boş zamanları vardır, daha temiz ve daha sağlıklı yemek yerler. Aslında sessizlik
çok az insana daha uzun, daha sağlıklı ve daha zengin bir hayat imkânı sunan bir ayrımın
göstergesidir (Kagge, 2020: 61-62). Bourdieu (2015: 122) ise iç mekânlardan hareketle zenginlerin
kibirlerini gürültücü, yoksulların sefaletini sessizlik olarak ifade etmektedir.
3 Modern Dünyada Sessizlik ve Gürültü
Günümüz dünyası modern dünya olarak adlandırılmaktadır. Modernliğin özelliklerine bakıldığında
en önemli yanının yenilik ve süreklilik olduğunu söylemek mümkündür. Yenilik ve süreklilik,
modernliğin sürekli yenilenmesine ve sonu gelmemesine işaret eder. Bu yönüyle Habermas’ın
modernlik için kullandığı “bitmeyen proje” kavramı haklı çıkmaktadır. Modern dünyada yaşanılan

Sosyolojik Bağlam® 110

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 107-118

gelişmeler geleneksel dönem ile karşılaştırılarak ekonomik, kültürel, siyasi, gündelik hayat vb.
alanında ortaya çıkan yenilik ve değişimler olumlu görülürken gelenekselden daha iyi olarak
takdim edilmektedir. Bazen bu yeniliklere olumlu anlamlar atfedilirken bazen de yaşanan
değişimlerin geçmişle ile mukayesesi neticesinde hayıflanmalara neden olabilmektedir. Teknolojik
aygıtların hayatı kolaylaştırması modernliğin olumlu yönlerine işaret ederken sosyal ilişkilerdeki
zayıflamalar kişilerde nostaljik bir özlemin oluşmasına ve bugüne hayıflanmasına neden
olabilmektedir.
Giddens, modernitenin sanayileşmiş dünyaya karşılık gelen döneme işaret ettiğini belirtir.
Sanayileşme terimi üretim süreçlerinde maddi gücün ve makinelerin yaygın kullanımını içeren
toplumsal ilişkileri anlatmak için kullanılmaktadır. Burada hem rekabetçi ürün piyasalarını hem de
işgücünün metalaşmasını içeren bir meta üretimi sistemi olarak anlaşılan kapitalizmdir. Ayrıca
sanayileşen toplumda ortaya çıkan ilişkilerin ve buna bağlı olarak gelişen kapitalizmin kontrol
edilebilmesi önem arz etmektedir. Gözetim, tâbi nüfusu denetleyici kontrolü anlatır; bu kontrol
bazen Foucault'nun kullandığı anlamda "görünür" gözetim biçimini, bazen toplumsal etkinlikleri
koordine etmek için bilgilerin kullanılması biçimini alabilmektedir. Bu durumu, "savaşın
sanayileşmesi" bağlamında şiddet araçlarının kontrolünden ayrılabilir. Modernite öncelikle nükleer
silahlanmanın göstergesi olduğu silahların potansiyel yıkıcı gücünün daha sınırsız hale geldiği bir
"topyekûn savaş" çağının habercisidir (2010: 29). Modernite hem sanayileşme hem de topyekûn
savaşa işaret ederken aslında gürültüyü çağrıştırmaktadır. Sanayileşme ile makinelerin gücü ses
olarak akseder ve gürültü olarak ortaya çıkar. Savaşın sanayileşmesi ve topyekûn savaş yine
gürültüyü ifade etmektedir. Silahların ve bombaların patladığı ortam ve savaş uçaklarının çıkardığı
sesler düşünüldüğünde acı bir gürültünün yansıması olarak ifade etmek mümkündür. Ayrıca
Bauman (2003: 14) düzen ve kaosu modern ikizler olarak tanımlar. Modernlik, sanayinin ve savaşın
getirdiği kaosu gözetim ve kontrol ile düzene sokmaya çalışmaktadır.
Modernlik acı enstrümanlar ile savaşı gerçek kılarken yine bu savaşlardan mülhem oyunlar icat
etmektedir. Savaş ve savaş oyunları gürültü ile mücessem hale gelmekte ve gürültü yaşanan acıları
örtme işlevini görmektedir. Oyunda kullanılan sesler, savaşın insanların (asker, sivil, kadın, erkek,
yaşlı, genç, çocuk), hayvanların ve doğanın yok olmasına sebep olduğu düşüncesi insanların aklına
gelmesini engellemektedir. Savaşların bir oyuna dönüşmesi, Baudrilard’ın similiasyon olarak
kavramsallaştırdığı duruma işaret etmektedir. Savaşlar gerçek bir oyuna dönüşürken, bu gerçeklik
oyun sektörüne ilham vermesinin yanı sıra yaşanılanları ve hakikatleri göz ardı etmesini
sağlamaktadır.
Modernliği, kent ve metropoller ile betimlemek mümkündür. Zira modern hayat kentsel alanlarda
yaşanmaktadır. Bu alanların bir diğer özelliği kalabalık ve gürültülü olmasıdır. Kentler, metropoller,
megapoller trafik ile anılmakta ve trafik-şehirler şeklinde yapılanmaktadır. Kentin dolaşım ağları
yoğunlaşırken, kent yeni alanlara taşınarak yayılmaya devam etmektedir. Trafik sıkışmalarına ve
yoğunluğuna bağlı tıkanmalar, ortaya çıkan gürültüler, taşıtlardan kaynaklanan kirliliğin bir
bileşeni haline gelmektedir (Balandier, 2018: 43). Metropol denildiğinde trafiğin keşmekeşliği ve
kornaların ‘bağrışmaları’ akla gelmektedir. Bu tabloda insanların gürültüye alışması veya gürültü
ile yaşamasını bilmesi gerekmektedir. Metropol bireyi trafik gürültüsünü sorun etmeme eğiliminde
olup bu şartlar altında yaşamaya alışmaktadırlar.
Modern dünya, kentte tekâmüle ererken, kent kalabalık ve gürültüyle tasavvur edilmektedir. Bu
yaklaşımı, modernlik söyleminin pek çok ana metni ve yazarlarında görmek mümkündür. Bu
metinlerde büyük kentin karmaşasını ve geçiciliğini köksüzlük, yersizlik-yurtsuzluk temaları
eşliğinde modern hayat ve modernliğin göstergesi olarak ele alınır. Örnek olarak Charles
Baudelaire, edebiyatta “Modern Hayatın Ressamı” (“Peintre de la vie Moderne”) (1863) adlı
makalesinde modernliği “büyük bir hızla değişen bu geçici, ele avuca sığmaz (...)” unsur olarak
tanımlar ve kalabalığı modernliğin simgesi ve dünyanın merkezi, sanatçıyı “dünya insanı,
kalabalıkların adamı ve çocuk” olarak vurgular (Talu, 2010: 145). Bu çerçevede kent hayatı
kalabalık ile tasvir edilirken, kalabalık da gürültüyü ima etmektedir. Zira “kent kalabalığı” denilince

111 Sosyolojik Bağlam®

 Mehmet TAN – Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri 2021, 2 (2) 107-118

akla ilk gelenler arasında insan yoğunluğu ve gürültülü bir şehir yer almaktadır. Bu açıdan modern
dünya gürültüyü ortaya çıkarmaktadır.
Modern hayat bireye kalabalıkta kaybolma ve gürültü çıkarma imkânları verirken, bu koşullarda
bireyin sessizliğe olan ihtiyacını sağlaması gerekmektedir. Birey, sessizliğe ermesi ancak bir kaçış
veya izole olma ile gerçekleştirebilmektedir. Bu durum herkese mümkün olmadığı için insanlar
genellikle kentin gürültüsünden kaçmak için evinin sessizliğine sığınmaya yönelmek zorunda
kalmaktadır. Ancak bu sessizlik de kısmi olarak değerlendirmek mümkündür. Bireyin özel alanı
olan evi de kent gürültüsü kadar olmasa da gürültüye maruz kalmaktadır. Evini kentin gürültüsüne
kapatan birey, modern dünyanın gürültüsüne mahkûm olabilmektedir. Burada birey, televizyon ve
internet ile modern dünyaya bağlı kalmak suretiyle evini dışarıya izole edememekte ve kendisini
inzivaya çekememektedir.
Geleneksel kent ve sanayisi ile kıyaslandığından modern kent ve sanayisi daha gürültülüdür. Bu
gürültülü hal artmaya devam etmektedir. Balandier (2008: 39)’in belirttiği üzere Fransa’da
kamuoyu yoklamaları, halkın belli başlı sıkıntıları sıralamasında gürültüyü ilk sırada
göstermektedir. Gürültünün rahatsız edici ve sıkıntı edici özelliklerine rağmen modern kentlerde
insanlar gürültü ile yaşamaya devam etmektedir. Gürültüye verilen cezaları modernliğin kaos ve
düzen özelliklerine bağlamak mümkündür. Modern dünya gürültülü bir dünya olup bu durum
dünyada kaosa neden olurken gürültüye getirilen kısıtlama ve cezalar düzenin tahkim edilmesini
amaçlamaktadır. Modernlik gürültülü olup zaman zaman gürültüye ceza vererek bazen sessizliği
ister gibi görünmektedir.
4 Popüler Kültürde Sessizlik ve Gürültü
Popüler kültür üzerine zengin bir literatür olmasına rağmen tartışmalı bir alan olmaya devam
etmektedir. Popüler kültürün ne olduğu ile ilgili kısa bir girizgâh konunun anlaşılması için faydalı
olacağı düşünülmektedir. Bir toplumda geniş bir şekilde paylaşılan inanç ve pratikler popüler
kültür kapsamında değerlendirildiği gibi hem halk inançları, pratikleri hem de popülerleştirilmiş
seçkin kültürel biçimleri popüler kültürün muhtevasında yer almaktadır. Buradan hareketle halk
kültürü ile yüksek kültürünün etkileşiminden popüler kültürün özgül bir yapısı ortaya çıkmaktadır
(Mutlu, 2012: 27-28). Popüler kültür, genel ve yaygın inançları ve popüler seçkin kültürü
yansıtabilen farklı bir dinamiğe sahiptir. Popüler kültür aslında popüler olmasından hareketle
muteber olanla değil, rağbette olanla ilişkilidir. Bu bağlamda muteber popüler kültür, gündelik
hayat ile ilişkili olup gündelik hayat bilgisine diğer kültürlerden daha fazla bel bağlar (Sözen, 2012:
59).
Genel anlamda popüler kültür, herhangi bir toplumun, herhangi bir zamandaki egemen kültürü
şeklinde anlamlandırılmaktadır (Sözen, 2012: 64). Toplumdaki yaygın ve hâkim düşünce ile
pratikler toplumun popüler kültürünü oluşturmaktadır. Mutlu (2012: 32)’nun ifadesiyle “bu kültür,
en kötü biçiminde hayatın en düşük, en kaba, en önemsiz veçhelerinin yankılandığı bir mekândır;
en iyi biçimde ise hayatın karmaşıklığına, soyluluğuna ve hikmetine seslenir”. Burada oluşturulan
popüler kültürün farklı veçhelerine dikkat çekilmektedir. Diğer taraftan gittikçe her şeyin birbirine
benzediği merkezileşme sürecine dikkat çekilmektedir. Erdoğan (2012: 76) kültür endüstrisi
sürecine dikkat çekerek kitle üretim endüstrileri tarafından üretilen ürünlerin, yaygın kullanım
anlamının dönüşerek kapitalizmin lehine dönüşüme uğratıldığını ifade eder. Popüler kültür bu
yönüyle insanların gündelik hayatlarını etkileyerek kapitalizmin yayılmasına imkân vermektedir.
Popüler kültür, kitle iletişim araçları, radyo, sinema ve müzik alanlarındaki etkisiyle insanların
yemelerine, içmelerine, giyimine, konuşmalarına kısaca gündelik hayattaki pratiklerine sirayet
edebilmektedir.
Popüler kültür, gençlere ve yaşlılara farklı şekilde yaklaşarak onların duygularını etkisi altına
alabilmektedir. Turner (2017: 117-118)’in ifade ettiği gibi aşk, cinsel doyum ve gençlik paradigması
ile popüler kültür genç kuşakları etkilemektedir. Diğer taraftan popüler kültür, aşka ve romantik
bağlılığa sahip olmayı ya da bu bağlılıklarını sürdürebilmek için yaşlanmaktan kaçınabilmeyi uman

Sosyolojik Bağlam® 112

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 107-118

daha yaşlı jenerasyonları etkileyecek kadar da güçlüdür. Yaşlılara yönelik romantik aşkı devam
ettirmelerinin teşviki söz konusu iken gençlere yönelik olarak popüler müzik yoluyla tüketim ve
aşk karmaşasına sürüklendikleri bir aşkı teşvik etmektedir.
Günümüz dünyası gürültülü bir dünya olması nedeniyle gençler gürültülü bir dünya içinde
doğmaktadır. Ayrıca gençler mekânsal olarak kendi ortamlarını oluşturmaktadır. Hareketlilikleriyle
makine ve hız arasında bir tutku oluşturmaktadır. Görüntü üretme pratiğiyle, makinasal yoğun
müzikle, özel efektlerle ilgili muhtelif beceriler edinmektedirler (Balandiers, 2018: 43). Gençlerin
gürültü ile haşir neşir olması ve sürekli görüntü, ses ve hareketliliklerinde gürültülü olma hali söz
konusu olmaktadır. Dinlenilen müzikler hem desibel açısından hem de içerik açısından oldukça
gürültülü olup gürültüyü teşvik etmektedir. İzledikleri ya da çektikleri görüntüler de aynı şekilde
bir gürültü pratiği oluşturduğunu söylemek mümkündür.
Popüler kültürün müziğe yansıması ile popüler müzikler ortaya çıkmaktadır. Popüler müzik gittikçe
çoksesli ve elektronikleşmesi sonucunda gürültülü bir yapıya bürünmektedir. Popüler müziğin
özellikleri arasında standartlaşma ve rutinleşme özellikleri yer almaktadır. Adorno’ya göre
endüstrileşmiş popüler müzik dinleyicilerini etkilemesinde bu özellikler etkili olmaktadır.
Standartlaşan ve rutinleşen popüler müziğin içinde dinleyici kaybolmaktadır. Ayrıca popüler
müziğin ürettiği haz yapay, geçici ve sahtedir. Popüler müzik dinleyicisi “ritmik olarak itaatkâr”
olarak görülmektedir. Dinleyici şarkının standartlaştırılmış ritmini takip ederek ve onun tarafından
koşullandırılarak “ritmin kölesi” olmaktadır (Kuyucu, 2016: 193). Adorno ve Horkheimer (2010:
125) çoksesli müziğin içkin olarak çoğulculuğa işaret ettiğini ve kolektif ilişkilerini etkilediği ifade
eder. Müzik yoluyla cemaate entegre olanlar, ona itaat etme zorunluluğunu hisseder.
Günümüz popüler müziğin iniş olarak adlandırılan kısma kadar, daha uzun süreli bir çıkıştan oluşan
giriş kısmı oldukça sessizdir. İşte orada davullar ve şarkının önemli konusu ortaya çıkar. Daha
sonra tekrar sessizleşir ve tekrar ses artar. Bu şekilde yinelenerek zıtlıkları seven beyni uyanık
tutar. Ses atmosferi değiştiğinde beyin uyanır ve her şey monotonlaştığında uyuklamaya başlar.
DJ’ler aslında bu zıtlıkları kullanarak ilgi uyandırmaktadır. Önce bir iki ölçü sessizlik ve yüksek
frekanslı ses patlaması ile çok ve az olan arasındaki zıtlık beyni etkilemektedir (Kagge, 2020: 92).
Bu zıtlıklar üzerinden meydana gelen gürültüye dinleyiciler itaat etme hissine kapılmaktadır.
Popüler kültürde ve popüler kültürün ürünlerinde gürültünün onaylandığı ve yaygınlık gösterdiği
düşünülmektedir. Popüler kültürün insanların sürekli bir hareketliliği aşılarken aynı zamanda
duygusal olarak onları popüler kültürün ürünlerini talep etmeye müsait hale getirmektedir.
Popüler müziğin yapısı açısından gürültülü olduğunu ifade etmek mümkündür. Müziğin sesten
uzaklaşarak daha çok makineleşmesi ve seslerin de makineden geçirilmesi sonucu popüler müzikte
gürültü artmaktadır.
5 Her Yerde Gürültü: Müzik
Gürültü genellikle huzursuzluk, öfke, kavga ve şiddet gibi olumsuz şeylerle bağdaştırılmasına
rağmen zihni çelen dikkat dağıtıcı sesler olarak zihnimize kodlarız. Ne kadar çok rahatsız edilirsek
dikkatimizin dağıtılmasını da o kadar isteriz (Kagge, 2020: 46). İnsanların modern hayatın zorluk
ve sıkıntıların üstesinden gelemese de sorunlara bir mola vermeyi düşünmektedir. Çalışmak kadar
tabii olan dinlenmeye, meşakkatli durumlarda ve zamanlarda da ihtiyaç duyulmaktadır. Zorluklar
insan zihnini yorması açısından “kafa dağıtma” adına birey, farklı düşünsel ve duygusal yönelimleri
çözüm olarak görebilmektedir. Burada “kafa dinleme” ya da “kafa dağıtma” olarak müzik dinleme
alternatif bir çözüm olarak kabul görmektedir. Aslında insanların farklı amaçlarla farklı müzik
türlerine yönelmesi gürültü ve sessizlik arasındaki tercihini de göstermektedir. Müzik türlerindeki
farklılıklar ritim ve enstrüman ile ilgilidir.
Müzik parçalarının özellikleri kişilerin hâletiruhiyesini etkileyebilmektedir. Bazı müzik parçalarının
sakinleştirici bir etkisi olabilirken bazılarının canlandırıcı hatta bazılarının da sinir bozucu etkisi
olabilmektedir (Winter, 2018: 14). Müzik türleri insanların duygularını etkilemekle birlikte birey,

113 Sosyolojik Bağlam®

 Mehmet TAN – Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri 2021, 2 (2) 107-118

kendince bir müzik zevki oluşturabilmektedir. Müzik türleri insanlara farklı seçenek olarak
sunulmakta ve insanlar kendi tarzlarını bu seçeneklere göre oluşturabilmektedir. Bireyin kendisine
göre bir tarz belirleyebildiği gibi hâletiruhiyesi ve sosyal koşulları da belirleyebilmektedir. Ayrıca
müziğin de fail olarak birey üzerinde etkisi olabilmektedir. Müziğin çıkardığı ses ve oluşturduğu
ritim bireyin bedensel ve ruhsal olarak bir hareketlilik yaşamasına neden olabilmektedir. Müziğin
tarihte tedavi edici bir yöntem olarak hastalara uygulanması birey üzerindeki etkisini açıkça
göstermektedir.
Yirminci yüzyılı en iyi tanımlayan seslerden biri fon müziğidir. Fon müziği, alışveriş merkezlerinde,
kafelerde, bürolarda, otel lobilerinde ve asansörlerde duyulan ve modern kent hayatının
bütünleyici bir parçası olmaya başlandı. Hem banal ve kullanılıp atılabilir bir ses, hem de daha fazla
şey satın alıp daha fazla çalışmaya sevk etmek için tasarlanan bir sestir. Pek farkında olmadığımız
sesler bedenlerimiz ve zihinlerimiz üzerinde önemli etkilerde bulunabilir. Geçmişte bu özellik,
uyumlu avlanmaya teşvik etmek için, birbirimize kenetlenmek ya da dinsel bir huşu duymamızı
sağlamak için kullanıldı. Son yüzyılda ise, müzik, enerjimizi ve ruh halimizi iş dünyasına hizmet
edecek biçimde denetlemek için bir araca dönüştü (Hendy, 2016: 282-283).
Gürültü müziği olarak bir müzik türünün varlığı, gürültünün müzikte işlevsel olduğunu
göstermektedir. Klett ve Gerber (2014: 287) gürültü müziğin performans boyutuna dikkat çekerek,
müzik dilini genişlettiğini ifade etmektedir. Aslında gürültünün kaotik, belirsizlik ve saldırganlığına
karşın estetik açıdan müziğin harmonisi, uyumu ve yankısı bir araya gelerek belirsizliği
oluşturmakta ve performans olarak çekici kılmaktadır. Bu paradoksal durum, tüketim alanlarında,
eğlence dünyasında işe yarar olduğu anlaşılmaktadır. Eğlence aracı olarak müziğin kullanılması ve
bu durumun sektörel olarak yaygınlaşması müzikte gürültüyü profesyonelce kullanımı ile ilgilidir.
Eğlence mekânları modern hayatın bir parçası olarak lanse edilmekte ve insanlar bu mekânlarda
gürültülü müzik eşliğinde eğlenmektedir.
Modern dünyanın üretim, tüketim, çalışma, savaş, oyun vb. birçok farklı alanlarında gürültü önemli
bir işlev üstlenmektedir. Popüler kültür ürünlerinde ve özellikle popüler müzikte insanlar üzerinde
etkisi düşünüldüğünde işlevsel olduğu anlaşılmaktadır. Modern dünyada müziğin işlevsel olarak en
üst perdeden kullanıldığını söylemek mümkündür. İnsanlara daha anne karnında müzik
dinletilmesi gibi dünyaya gelmeden müzik ile tanıştırılması önerilebilmektedir. Hangi müziğin
hangi ruh halinde dinleneceğinden üretim verimliliğinin artışına kadar müzik kullanılmaktadır.
Hatta hayvanlardan elde edilecek ürününün artması için hayvanlara bile müzik dinletilebilmesi
kabul görmektedir.
6 Kişilerarası İlişkilerde Bir İletişim Tarzı Olarak Gürültü
Gürültünün insanlar üzerinde farklı etkiler olmakla birlikte insan ilişkilerine de yansıması
olmaktadır. Kişilerarası ilişkiler sosyal iletişim ve etkileşim bağlamında gelişirken burada
gürültünün farklı veçheleri ile ele almak mümkündür. Gürültünün sosyal ilişkilere olumsuz etkisi
olmasına rağmen bazı kimselerin gürültüyü bir iletişim tarzı olarak sergilemesi de söz konusudur.
Kişilerarası ilişkilerin muhteviyatına göre iletişim tarzları ortaya çıkmaktadır. Samimi ilişkilerde
iletişim kanalları açık olarak etkileşim gerçekleşmektedir. İnsan ilişkilerinde bireysel farklılıklar da
iletişimi ve etkileşimi belirleyebilmektedir. Lider özelliklerine sahip bireylerin iletişimin ve ilişkinin
yönü konusunda aktif rol oynayabilmektedir.
İnsanların bireysel farklılıkları iletişim tarzlarını etkilemektedir. Kişilerin içe dönük ya da dışa
dönük olmaları onların gürültüye yaklaşımlarını belirlemektedir. Bazı çalışmalar, dışadönüklüğü
gürültü rahatsızlığına aracılık eden bir etken olarak göstermektedir. Burada bireyin dışadönüklüğü
sosyalliği ile ilgili olup ilgi odağı olmasına da işaret etmektedir. Dışadönük bireylerin sosyallikleri
onları duyusal yoksunluğa tahammülsüz kılmaktadır (Jones, Chapman ve Auburn, 1981: 45).
Dışadönük birey, sessizliği talep etmez, gürültüyü tercih eder. Burada bireyin gürültüyü
içselleştirirken seslerini etkili kullanarak sosyal ilişkilerde etkin olmaya çalıştıklarını söylemek

Sosyolojik Bağlam® 114

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 107-118

mümkündür. Adeta ne kadar çok ses çıkarırsan o kadar etkili olursun mantığı ile sosyal ilişkilerde
baskın karakter olabilmektedir. Böyle bir iletişim tarzını tercih eden birey, olumsuz durumlarını
örtmek için ses tonlarını ve gürültülü konuşmalarını kullanmaktadır. Böylelikle haksız bir durumda
olmasına rağmen bu gürültülü iletişim sayesinde haklı olabilmeyi başarabilmektedir. Bu durum
modern dünyada gürültünün baskınlığının modern bireyin iletişim ve etkileşim tarzına yansıması
olmakta ve bu tarz bir iletişimin gelişmesine neden olmaktadır.
Dışadönük bireyler sessizlikten ziyade gürültüyü tercih etmektedirler. Ayrıca dışadönük bireylerin
sosyal olmaları girişken olmalarını sağlamaktadır. Girişken davranışlar sergilerken özgüvene
sahiptirler. Hartley (2010: 309) girişken davranış özelliklerini açık ve anlaşılır ifade, kuvvetli ve
akıcı konuşma ile irtibatlandırmaktadır. Dışadönük, girişken ve özgüven gibi özellikler kişilerarası
ilişkilerde baskın karakter olabilmektedir. Bu özelliklerle birlikte gürültülü kişiliklerin bireyin
sosyal ilişkilerinde başat aktör olmasını sağlamaktadır.
Gürültü, iletişim kanallarında bir bariyer olarak ortaya çıkabilmektedir. Çalışma koşullarında
yüksek desibelli yerlerde çalışan insanların kendi aralarında iletişim kurarken gürültünün
bariyerini aşmak için jest ve mimiklere başvurmaktadır. Burada duruş, el, kol hareketleri, yüz
ifadeleri konuşmanın tamamlayıcı unsurları olmaktadır (Jones, Chapman ve Auburn, 1981: 54).
Konuşulurken duyulan gürültü, konuşmayı perdeleyebilmekte ve sözün serencamını
bozabilmektedir. Yüksek gürültü ile yaşanılması ve bu durumun süreklilik kazanması gibi
durumlarda bireyler, iletişim kanallarının tıkanmaması gayesi ve sözü desteklemek, eksik
duyulanları tamamlamak amacıyla jest ve mimiklere başvurabilmektedir. Ayrıca bu durumun kalıcı
bir iletişim tarzına dönebilmesi olasılığı güçlenmektedir. İletişimin kesilmediği ve hatta sessiz bir
ortamda konuşmalar jest ve mimikler ile yapılması bu durumun alışkanlığa dönüştüğünü
göstermektedir.
7 Sağduyu Bariyeri Olarak Gürültü
Psikologlar yarım yüzyılı aşkın bir süredir gürültü ve insan performansı arasındaki ilişkiyi
incelemiş olsalar da, gürültünün kişilerarası davranış üzerindeki etkisi henüz son zamanlarda ilgi
konusu olmuştur. Gürültüyü kişilerarası davranışla ilişkilendiren araştırmalar, dikkat dağıtıcı arka
plan seslerinin ses seviyeleri ve kişinin başkalarına karşı duyarlılığı, özellikle gürültü maruziyeti
sırasında ve hemen sonrasında yardım etme istekliliği, ses seviyesinin diğer sosyal davranışlar
üzerindeki etkilerini (saldırganlık, kişilerarası çekim, kişilerarası önyargılar vb.) Ele almıştır
(Cohen ve Scapacan, 1984: 221).
Gürültünün birey ve sosyal ilişkileri etkilemesinin sosyal boyutu da önem arz eder. Gürültünün,
sosyal davranışlar üzerinde olumsuz etkilere sahip olabilmektedir. Trafik gürültüsünün insan
davranışı üzerinde etkisini konu alan bir çalışmada bu durum görülmektedir. Appleyard ve Lintell
(1972) trafik gürültülerini ölçmek suretiyle “ağır”, “orta” ve “hafif” olarak sınıflandırdıkları üç farklı
sokak belirlerler. Gürültünün bu sokaklarda yaşayanlara etkileri incelenir. Bu araştırma sonucunda
hafif gürültülü olan sokakta yaşayanların ağır gürültülü sokakta yaşayanlara oranla iki katında bir
sosyal ağa sahip oldukları ortaya çıkar. Ayrıca gürültülü alanlarda yaşayanların okuldan kaçma,
arananlar listesinde yer alma gibi daha çok sorunlar yaşadığı ifade edilir (Jones, Chapman ve
Auburn, 1981: 48). İnsanların sahip olduğu sosyal ağların genişliği gürültülü alanlar ile negatif bir
ilişkisi olduğu görülmektedir. Sosyal ağlar insanların seçimlerine, hareketlerine, düşüncelerine,
hislerine ve isteklerine hem belirli belirsiz hem de çarpıcı bir etkisi olmaktadır (Christakis ve
Fowler, 2012: 17). Sosyal ağların hayatımızdaki etkisi ile gürültünün sosyal ağlara etkisi
düşünüldüğünde gürültünün sosyal hayatımızı olumsuz etkilediği anlaşılmaktadır. Sosyal ağlar
insanlara sosyal destek sağlamaktadır. Sosyal destek kaynakları fazla olan insanlar daha mutlu
olmanın yanı sıra olumlu duygu, düşünce ve davranışlara da sahip olurlar. Gürültünün aslında
insanların bilişsel, duyusal, duygusal ve eylemsel olarak hayatlarını tesiri olmaktadır. Gürültülü
alanlarda yaşama, insanların iyilik eylemlerini dahi belirleyebilmektedir.

115 Sosyolojik Bağlam®

 Mehmet TAN – Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri 2021, 2 (2) 107-118

Yüksek yoğunluklu gürültüye maruz kalmanın küçük iyiliklerin gösterilmesi üzerindeki etkilerine
ilişkin Korte ve arkadaşları (1975), yaptıkları çalışmada yüksek veya düşük çevresel girdilere sahip
olarak karakterize edilen kırsal ve kentsel alanları belirlemek için ses seviyesinin yanı sıra trafik
sayımı, yaya sayısı ve görünür 'kamu' binalarının sayısını kullandı. Üç alanda yardımseverlik ölçüsü
kullanıldı: bir sokak mülakatı talebine yanıt vermek, anahtarını düşüren birisine anahtara dikkat
çekmek ve ellerinde haritalar ile yolunu şaşırmış birine yardım etmek. Burada düşük girdili
bölgelerdeki insanlar, yüksek girdili bölgelerdeki insanlara göre bir mülakat verme ve
konfederasyona yardım sunma olasılıkları daha yüksektir. İşbirlikçinin dikkatini anahtara çağıran
yayaların yüzdesi, düşük girdi alanlarında daha yüksek olmasına rağmen, fark istatistiksel olarak
anlamlı değildi (Cohen ve Scapacan, 1984: 222). Burada dikkat çeken husus, gürültü ortamlarda
yaşayan insanların bazı duyarlılıklarını kaybetmesidir. Gürültünün basit yardımların yapılmasında
bile olumsuz bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. İnşaların yardım etme ve iyilikte bulunma hali,
gürültü ortamlardan etkilenmektedir. Bu çerçevede sessizlik ve sükûnet, insanların sağduyusunu
olumlu yönde etkileyerek yardım etme ve iyilikte bulunma gibi erdemli davranışlara
yönlendirebilmesi durumunu ortaya çıkarmaktadır. Balandier’in (2018: 43) belirttiği gibi gürültü
bireyin psikolojik direncini kırmaktadır.
İnsanlar, gürültü ile yaşamak zorunda kalması hayat standartlarını olumsuz yönde etkilemektedir.
Ancak modern hayat gürültü ile yaşamayı zorunlu kılmaktadır. Fromm (1994) 20. yüzyılda
insanların karakteristik özellikleri göz ardı edilemeyecek bir pasiflik içinde olduğunu ve modern
endüstri toplumu kendine ve çevreye yabancılaşan, robot haline gelen insanı yarattığını ifade
etmektedir. Günümüz insanın pasifliğini gürültü çerçevesinde değerlendireceksek insanlar
gürültüye maruz kalırken duyarsızlaştığını ve etrafında olan bitenden bihaber olduğunu veya
duyusal ve duygusal yoksunluk içerisinde kaldığını söylemek mümkündür.
7 Sonuç
Gürültü, bireylere ve toplumlara etkileri bağlamında sosyal bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bunun yanı sıra gürültüye yüklenilen anlamların da toplumlar arasında farklılıkların olması
gürültünün sosyal bir olgu olduğunu göstermektedir. Bu çerçevede toplumlara etkisi ve
toplumlarca yüklenilen anlam çerçevesinde gürültü sosyolojinin ilgi alanına girmektedir. Ayrıca
bazı insan faaliyetlerinin (çalışma, müzik üretme, hareket etme) gürültüye sebep olması ve
gürültünün de insanları olumlu ya da olumsuz etkilemesi, bu olgunun sosyolojik bir zeminde
değerlendirebilmeyi mümkün kılmaktadır.
Modern toplum aynı zamanda endüstriyel toplum olarak adlandırılmaktadır. Fabrikalar, ulaşım
araçları (uçak, tren, motorlu taşıtlar vb.) ve iletişim araçları endüstriyel toplumunun
vazgeçilmezleridir. Fabrikadaki makinelerin, ulaşım araçların çıkardıkları sesler gürültü olarak
modern hayatın bir parçası haline gelmektedir. Modern dünyanın tecessüm ettiği kentlerde
sessizliğin sağlanması imkân dâhilinde olamazken gürültü kaçınılmaz bir hal almaktadır.
Bireysel ve toplumsal hayatta müzik farklı şekillerde karşımıza çıkarken sessizliği bölen bir işleve
de sahiptir. Popüler kültür ile bu kültürün bir ürünü olan popüler müzik ve genel olarak insan
hayatında farklı şekillerde yer alan müzik zaman zaman bir gürültü halini alabilmektedir. Müzik
içerisinde gittikçe yer bulan gürültü, müziğin yapısını da değiştirmektedir. Müziğin
elektronikleşmesi ile birlikte sesin yerini gürültü alırken, ritim bedeni harekete geçiren bir işleve
sahiptir. Ayrıca burada gürültü, tetikleyici olmak suretiyle insanları duygusaldan ziyade duyusal
olarak etkilemektedir. Modern toplumda verimliliğin artması ve tüketimin cazip kılınması amacıyla
müzik elverişli bir enstrümana dönüşebilmektedir. Bireyler müzik eşliğinde çalıştırılarak onların
performanslarının artması sağlanırken maksimum verimlilik amaçlanmaktadır. Aynı şekilde
bireylerin tüketime yönelmesini sağlamak amacıyla reklamlarda müzik kullanılmaktadır. Ayrıca
AVM ya da mağazalarda yüksek volümlü müzik eşliğinde insanların kendilerinden geçercesine daha
fazla tüketime yönelmeleri teşvik edilmektedir.

Sosyolojik Bağlam® 116

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2 (2) 107-118

Gürültü, sosyal ilişkiler içerisinde farklı boyutlarda yer almaktadır. Kişilerarası ilişkilerde her
bireyin farklı bir üslup ve iletişim tarzına sahip olması sessizlik ve gürültünün iletişimde
kullanılmasına neden olabilmektedir. Bireyin sessizlik ve gürültüye karşı duyarlılığı onun kişilik
özellikleri ile de ilişkilidir. Bireyin dışa dönük olması onların iletişim tarzlarında gürültünün etkin
olmasına neden olmaktadır. Bir iletişim tarzı olarak gürültü bireyin retoriğini inşa etmesine ve
diğer insanlara tahakküm kurmasına neden olabilmektedir. Yüksek volümlü ses tonları ile karşıdaki
bireyi sindirebilmektedir. İçe dönük bireyler sessizliği tercih ederken, dışa dönük bireyler sessizliğe
tahammül gösterememektedir.
Gürültü ve sessizlik insan hayatının standartlarını etkilerken aynı zamanda onların duyusal ve
duygusal olarak da etkilemektedir. Başka bir ifade ile gürültüye maruz kalan insanların hayat
standartları gürültüden olumsuz etkilenmektedir. Gürültü seviyesi yüksek yerlerde yaşayan
insanların sosyal ağlarının, daha sessiz alanlarda yaşayanlara oranla daha dar olduğu
anlaşılmaktadır. Duyusal ve duygusal açıdan gürültünün insanları duyarsızlaştırmaktadır. Gürültülü
alanlar, insanların duyularını ve duyarlılıklarını olumsuz etkilemektedir. Buna göre gürültülü
alanlarda yaşayanların yardım etme, iyilikte bulunma vb. olumlu davranışlarının sessiz alanlarda
yaşayanlara göre daha az olduğu ifade edilmektedir. Bu çerçevede gürültü, sosyal çevremizin
oluşumunu ve sosyal duyarlılığımızın düzeyini etki ederek sosyal ağlarımızı sınırlandırabilmekte ve
yardım etme ile iyilikte bulunma gibi sağduyulu davranışlarımızı da törpüleyebilmektedir.
Sonuç olarak sosyal bir olgu olan gürültü hayatımızda yer almaktadır. Gürültünün, modern
dünyanın bir paradoksu olduğunu ona yüklenilen anlamlara bakarak da anlamak mümkündür.
Modern dünya bir taraftan gürültüyü artırırken diğer taraftan gürültünün neden olduğu
olumsuzlukları kabul etmektedir. Gündelik hayatın her alanında gürültü ile insan
yönlendirilmektedir. Bunun yanı sıra gürültü bir iletişim tarzı olarak insan ilişkilerinde de
belirleyici olabilmektedir.

Hakem Değerlendirmesi: Dış̧ bağımsız.

Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.

Kaynakça/ References
Adorno T. ve Horkheimer, M. (2010). Sosyolojik açılımlar. (M. S. Durgun ve A. Gümüş, Çev.). Ankara:
Bilgesu Yayınları.
Balandier, G. (2018). Büyük rahatsızlık (D. Çetinkasap, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları.
Bauman, Z. (2003). Modernlik ve müphemlik (İ. Türkmen, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Bourdieu, P. (2015). Ayrım (D. Fırat ve G. Baykurt, Çev.). Ankara: Heretik Yayınları.
Berman, M. (2016). Katı olan her şey buharlaşıyor (Ü. Altuğ ve B. Peker, Çev.). İstanbul: İletişim
Yayınları.
Carroll, J. (2008). Benlik ve ruh: Modern Batı’nın anlam arayışı (İ. Durdu, Çev.). İstanbul: Etkileşim
Yayınları.

117 Sosyolojik Bağlam®

 Mehmet TAN – Modernite, Gürültü ve Sessizlik: Sosyolojik Bir Eleştiri 2021, 2 (2) 107-118

Christakis, N.A. ve Fowler, J.H. (2012). Sosyal ağların şaşırtıcı gücü (D. Yüksel, Çev.). İstanbul: Varlık
Yayınları.
Cohen, S. ve Spacapan, S. (1984). The social psychology of noise. D.M. Jones ve A.J. Chapman, (Ed.),
Noise and Society içinde (ss.221-245). Chichester, UK: Wiley.
Epstein, M.J. (2020). Sound and noise. London: McGill-Queen's Press.
Erdoğan, İ. (2012). Popüler kültürde gasp ve popülerin gayri meşruluğu. Doğu Batı Dergisi, (15), 69-
102.
Fromm, E. (1994). Erdem ve mutluluk: Ahlak psikolojisi üzerine bir deneme (A. Yörükan, Çev.).
İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Giddens, A. (2010). Modernite ve bireysel-kimlik: Geç modern çağda benlik ve toplum (Ü. Tatlıcan,
Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
Güler, Ç. ve Çobanoğlu, Z. (1994). Gürültü. Ankara: Sağlık Bakanlığı Çevre Sağlığı Temel Kaynak
Dizisi, No:19.
Hartley, P. (2010). Kişilerarası iletişim (Ü. Doğanay, M. A. Yamanoğlu, B. Şimşek, P. Özdemir, H. K.
Şanlı ve İ. Ö. Taştan, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
Hendy, D. (2016). Sesin beşerî tarihi (Ç. Çıdamlı, Çev.). İstanbul: Kolektif Kitap.
Jones D.M., Chapman, A. J. ve Auburn, T.C. (1981). Noise in the environment: A social perspective.
Journal of Environmental Psychology, (1), 43-59.
Kagge, E. (2020). Gürültü çağında sesizlik (N. Bakar-Langeland, Çev.). İstanbul: Alfa Yayınları.
Klett, J. ve Gerber, A. (2014). The meaning of indeterminacy: Noise music as performance. Cultural
Sociology, 8 (3), 275–290.
Kuyucu, M. (2016). Theodor W. Adorno’nun perspektifinden popüler Türk müziğinde
standartlaşma sorunsalı. TRT Akademi Dergisi, 1/1, 188-208.
Mutlu, E. (2012). Popüler kültürü eleştirmek. Doğu Batı Dergisi, (15), 11-44.
Petkova, D.P. (2015). Beyond silence. A cross-cultural comparison between finnish 'quietude' and
Japanese' tranquility'. Eastern Academic Journal, (4), 1-14.
Sözen, E. (2012). Popüler kültür retoriği: Sahiplik içinde yokluk ve sağduyu bilgisi. Doğu Batı
Dergisi, (15), 57-69.
Talu, N. (2010). Modernlik söylemi: Endişeli bakışlarda modern birey. METU JFA, 27 (2), 141-171.
Turner, B.S. (2017). Din ve modern toplum (A. Tüfekçi, Çev.). İstanbul: Sentez Yayıncılık.
Winter, E. (2018). Akıllı hissetmek duyularımız neden düşündüğümüzden daha rasyoneldir? (P. Onur,
Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Zafer, C. ve Vardarlıer, P. (2019). Toplumsal gürültüden toplumsal hareketlere sosyal medyanın
rolü: Arap Baharı ve Gezi Parkı olayları örneği. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
21(2), 379-390.

Sosyolojik Bağlam® 118

 ISSN: 2757-5942. Sosyolojik Bağlam®, 2021 2 (2) 119-132
https://doi.org/10.52108/2757-5942.2.2.8

Derleme Makale w Review Article

Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi:

Toplumsalın Yeniden İnşası Üzerine Bir Değerlendirme

The Relationship Among Natural Disasters, Social Change and Resilience:

An Analysis on Reconstruction of the “Social”

F. Gaye GÖKALP YILMAZ*

0000-0002-6304-3425

MAKALE BİLGİSİ ÖZ
Bu çalışmada, sosyolojinin kuruluşundan itibaren en temel çalışma konularından biri olan
değişme kavramının sosyoloji tarihinde ele alınış biçimlerine değinilerek, yirmi birinci
yüzyılda afetler ve sonrasında yaşanan değişme süreçleriyle beraber incelenmesi
Başvuru: 14. 07. 2021
amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, klasik değişme kuramları kısaca incelenerek,
Düzeltme Talebi: 16. 07. 2021
Son Düzeltme: 29. 07. 2021 değişmenin temel dinamikleri ortaya konulmuştur. Ardından, yirmi birinci yüzyılda sayıları
Kabul: 29. 07. 2021 artan doğal afetler sonrasında yaşanan travma ve yıkım sonucunda gerçekleşen fiziksel ve
Online Yayım: 15. 08. 2021 toplumsal değişimler dirençlilik kavramıyla ele alınarak, değişme ve sosyal değişme ilişkisine
değinilmiştir. Afet sonrasında yeniden düzene dönebilme kapasitesi olarak ele alınabilecek
Anahtar Kelimeler: olan dirençlilik ile değişme birbiriyle yakın ilişkili olarak tartışılmış ve özellikle dirençliliğin
bir alt kategorisi olarak kırılganlık kavramı da sosyal boyutuyla incelemeye dahil edilmiştir.
Sosyoloji Değişme, dirençlilik ve kırılganlık kavramları ekseninde, toplumların afet sonrası düzene
Sosyal Değişme yeniden geri dönebilme veya yeni düzene uyum sağlama kapasiteleri önemli belirleyiciler
Dirençlilik olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla, afet yönetimi planlarında ve hazırlık aşamalarında,
Kırılganlık
dirençlilik kapasitelerinin belirlenebilmesi, sosyal kırılganlık düzeyleriyle ilişkili olarak önem
Afet
taşımaktadır. Ayrıca, siyasalar oluşturulurken, dikkate alınacak planlarda, değişme ve
dirençlilik ilişkisine önem verilmesi, toplumların en kısa sürede yeniden düzene ve
uyumluluğa kavuşabilmesine önemli katkılar sağlayacaktır.

ARTICLE INFO A B S T R A C T
This study aims to analyse the concept of change that has been considered one of the most
important aspects of sociology since its appearance as a distinct field of study. Fundamental
Submitted: 14. 07. 2021
dynamics of change have been analysed briefly through an analysis of the classical theories
Revision Requested: 16. 07. 2021
Final Revision Received: 29. 07. 2021 on change. Then, the physical and social changes resulting from trauma and destruction after
Accepted: 29. 07. 2021 natural disasters are discussed, whose number increased in the twenty-first century. The
Published Online: 15. 08. 2021 concept of resilience and the relationship between change and social change is also
discussed. Resilience and change are necessary to establish social order. Hence, these two
Keywords: are addressed in addition to the concept of vulnerability which is a sub-category of resilience.
In line with the concepts of change, resilience, and vulnerability, the capacity of societies to
Sociology return to the pre-disaster conditions and order or adaptation to the new order is considered
Social Change to be important determinants. Therefore, determining the resilience capacities of disaster
Resilience
management procedures is examined concerning social vulnerability levels. In conclusion, it
Vulnerability
Disaster
is suggested that the relationship between change and resilience must be carefully
considered in the plans by formulating new policies. Such practices will make significant
contributions to restoring order and harmony in societies after disasters.
.

*Yazar İletişim/ Corresponding Author: F. Gaye Gökalp Yılmaz (Dr. Öğr. Üyesi), Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,

Sosyoloji Bölümü, Burdur, Türkiye fgyilmaz@mehmetakif.edu.tr

Kaynak Gösterimi/ Citing This Article: Gökalp-Yılmaz, F.G. (2021). Doğal afetler, toplumsal değişme ve dirençlilik ilişkisi: Toplumsalın yeniden
inşası üzerine bir değerlendirme. Sosyolojik Bağlam Dergisi, 2 (2), 119-132. Doi: 10.52108/2757-5942.2.2.8

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

1 Giriş
“Düzen” ve “devamlılık” toplumun ve toplum bilim çalışmalarının başlangıcından itibaren en yaygın
olarak çalışılan kavramlardandır. Sosyolojinin bağımsız bir disiplin olarak ortaya çıkmaya başladığı
dönem, olarak kabul edilen Fransız İhtilali sonrası karmaşa dönemi de benzer biçimde Auguste
Comte tarafından, eski düzene geri dönmenin yollarının tartışıldığı ve bu tartışmaların
toplumbilimin temelini inşa etmeye başladığı dönemler olarak tanımlanmaktadır. Tüm bu düzen
tartışmalarının ardında ise değişme gerçeği bulunmaktadır. Toplumlar, değişme ve farklılaşmadan
uzak bir biçimde var olamazlar. İnsanın var oluşu gereği yaşantısını devam ettirebilmek için bir
başkasına duyduğu gereksinim, sosyal olma gerçeği ve etkileşimlerin doğası gereği hem bireyler
hem de toplumların değişme çerçevesinde incelenmesi sosyolojinin temel uğraşılarından biri
olmuştur. Bu bağlamda, sosyal değişme kavramı neredeyse tüm toplum çalışmaları için sürekli
devam eden bir inceleme alanı olarak önemini korumaktadır.
Ne var ki, tekli bir nedenselliğe indirgenebilecek bir değişme kuramı ya da açıklama düzeyi kısıtlı
olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, değişme kuramlarının tek bir açıklama biçimi üzerinde
değil, farklı paradigmalara dayalı olarak ele alınması önemlidir ve tekil bir değişme dinamiğinden
bahsetmek son derece güçtür. Ancak, üzerinde uzlaşılan noktalar değişmenin doğasını belirlemek
için olanaklı yollar sunmaktadır. Toplumsal değişmenin temel belirleyicileri coğrafya, politik yapı
ve üretim biçimlerinden, gündelik yaşam alanlarına, gelenek-göreneklerden, iletişim biçimlerine
kadar tüm kültürel etkenler olarak tanımlanabilir (Oktik, 2002;17-18). Her bir toplumsal yapının
özgün yönetim ve örgütlenme biçimi değişmenin gerçekleşmesinde en önemli etkenlerden biri
kabul edilmektedir ve modern toplumsal hayatta siyasal örgütlenmenin gündelik yaşamı ve
kültürel yapıları da belirlediği düşünüldüğünde bu toplumsal yapı ve değişme arasındaki ilişki
ekseninde daha derin inceleme alanlarını beraberinde getirmektedir.
1.1 Sosyolojide “Değişme” ve Toplumsal Değişme Kuramları
Sosyolojik düşüncenin bağımsız bir disiplin haline gelme sürecinde özellikle Avrupa’nın
deneyimlediği Fransız İhtilali ve Sanayi Devrimi, yine Avrupa’da insanı ve toplumu konu edinen
sosyal bilim dallarının da kuram geliştirmede öncü olmaları sonucunu doğurmuştur. Başka bir
deyişle, Freyer’in belirttiği gibi ‘ İnsanda yerleşip kökleşen yeni bir düşünceden başka hiçbir şey
yeni bir toplumsal düzeni yaratamaz’ (Freyer, 2015:57). Dolayısıyla, Fransız İhtilali sonrası ivme
kazanan düşünce akımlarında Auguste Comte ve Saint-Simon, Sanayi Devrimi Sonrası İngiltere’de
ise David Ricardo ve Adam Smith gibi öncü düşünürler kuramlarını inşa etmişlerdir.
Fransız Devrimi sonrasının kargaşası içinde yetişen ve döneminin gelenekçi ve reformcu görüşleri
içerisinde çalışmalarını ortaya koyan ve sosyolojinin kurucusu kabul edilen Auguste Comte, tüm
toplumlar için geçerli bir doğrusal değişme kuramını inşa etmeye çalışmış ve bu anlamda da
eleştirilere maruz kalmıştır. Comte sosyolojisinde toplumdaki düzeni ve değişmezliği toplumsal
statik ile analiz ederken, değişmeyi, evrim ve ilerlemeyi toplumsal dinamiğin konusu yapmıştır
(Kongar, 1995: 94).
Toplumsal dinamik olarak incelediği alanın bir çözümlemesi olarak Comte, toplumsal değişmeyi
kuramsallaştırırken, teolojik, metafizik ve pozitivist aşamaları tanımlar. Bu aşamada Comte, insan
zihninin geçirdiği merhaleler ile toplumsal değişmenin ilişkisini kurar; İnsan zihninin teolojik
merhaleden başlamak üzere metafizik düşünüş merhalesinden geçerek pozitif düşünüş çağına
ulaşması ‘toplumsal dinamiğin ana yasasını oluşturur’ (Freyer, 2015: 56). Comte’a göre, yalnızca
iktisadi ve toplumsal hayatta ortaya çıkan değişimlerin toplumsal değişmenin kaynağı olduğunu
düşünmek yanlışlıktır ve ona göre, ‘ İnsanda yerleşip kökleşen yeni bir düşünceden başka hiçbir şey
yeni bir toplumsal düzeni yaratamaz’ (Freyer, 2015:57). İdealist bir tarih tasavvuru içerisinde
Comte üç hal yasası olarak da bilinen bu toplumsal değişme kuramını şu şekilde açıklamaktadır;
“ Teolojik tasavvurlara tutkun bir zihniyet taşıyan insanlar, monoteizme yükseldikten sonra,
toplumu mükemmel bir şekilde düzenlemeyi başarmıştır. Bunun örneği Orta Çağ Kilisesi ve

Sosyolojik Bağlam® 120

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2(2) 119-132

onun şekillendirdiği Orta Çağ topluluk düzenidir. Pozitif bilim ise, verimsiz iktisadi hürriyet
prensibi yerine, serbest olmayan sosyalist üretim tarzını yerleştirecek ve her kişiye toplumsal
hiyerarşideki yerini gösterecektir” (Freyer, 2015: 58).
Comte’un burada da belirtilen pozivist ve doğrusal değişme kuramı tüm toplumları açıklayan bir
model olduğu için eleştirilse de klasik sosyolojinin temel değişme kuramlarından biri olarak
önemini uzun zaman korumuştur. Herbert Spencer’ın toplumu canlı organizma gibi ele alan
yaklaşımında ise, giderek gelişen bir organizma olarak toplumlar, karmaşık hale geldikçe
birbirlerine olan gereksinimi artmaktadır. Artan gereksinimler ile toplumlar, birbirlerine bağlı
olmayan eşitlerden eşit olmayan bağlılıklara doğru evrimsel bir değişme sergilerler. Durkheim bu
doğrusal değişme tanımını toplumların mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya doğru
ilerlemesi olarak tanımlarken, Tönnies bu değişim çizgisini Cemaatten Cemiyete doğru ilerleyen bir
süreç olarak açıklar. Karl Marx ise, beşli toplum kategorileştirmesinde, toplumsal yapıyı incelemiş
ve ilkel komünal toplumdan sosyalist topluma geçişi değişmenin temel dinamiği olarak
kuramsallaştırmıştır. ( Erol, 2008: 127). Tüm toplumlarda benzer süreçlerin yaşanacağına dair
varsayımlar toplumlar arası yapısal farklılıkları arka planda bıraktıkları için eleştiriler alsa da,
klasik değişme kuramları evrimci ve ilerlemeci tonlardaki çözümlemeleriyle yeni açıklama
biçimlerine de her zaman kapı açmıştır.
Kenneth Bock evrimdeki tek biçimlilik adıyla tanımladığı tekli ve evrimci değişme kuramları
içerisinde Comte’a vurgu yaparak şu soruyu sorar; “Evrimdeki tek biçimlilik bizi kültürel benzerlikler
beklemeye götürmeliyse, o zaman her çağda görülen kültür düzeyindeki farklılıkların çok belirgin
genel yelpazesine ne demelidir?” (Bock,2002: 76). Bock, yanıtı ise, Comte’dan başlayarak evrimci
ilerlemeci anlayışla üretilen değişme kuramlarında toplumlar arası farklılıkların var olmasının da
açıklamasını yine Comte’un karşılaştırmalı yöntem önerisini de ortaya koyarak vermektedir;
“Comte, değişmenin sürekli, normal ve zaman ve mekân bakımından tek biçimli olduğunu,
bundan ötürü de, insan toplulukları arasındaki farklılıkların yalnızca rastlantısal
müdahalelerin sonucu, niteliğinde gelişme derecelerindeki farklılıklar olarak açıklanabildiğini
ortaya koyduktan sonra, ancak bütün bunlardan sonra, uygarlığın ilerleyişini, ilerlemesini,
gelişmesini ya da evrimini resmedecek biçimde kültürel farklılıklar yelpazesini tek bir dizi
halinde kavramsal olarak düzenleyebilecek bir “karşılaştırmalı yöntem” önerebilecekti…
Karşılaştırmalı yöntemi önerebilmek için insanoğlunun tarihinin akışının nasıl olduğuna
ilişkin çok genel bir bakışım rehberliğine gereksinim vardı” (Bock, 2002: 76-77).
Bu tarihsel yöntemin özetini yaparken Comte şu net tanımı yapar; “Dönemlerin birbirini izleyişiyle
kurulan bağlantılar yerlerin karşılaştırılmasıyla doğrulanabilir” (Comte, 1822: 585). Bu ifade ile
döngüsellik vurgulanmakta ve tek biçimlilik açıklamaları yine ön plandaki yerini korumaktadır.
Sosyolojinin kurucu isimleri arasında yer alan Emile Durkheim ve Max Weber, Comte’un ve
Spencer’in kuramsallaştırdığı on dokuzuncu yüzyıl evrimci ve tek biçimli ilerlemeci anlayışa
dayanan toplumsal değişme kuramlarının aksine, karşılaştırmalı çalışmalarla toplumsal değişmenin
çözümlemesini yapmayı amaçlamışlardır. Durkheim yaşadığı on dokuzuncu yüzyıl sonu ve yirminci
yüzyıl başlarında, kapitalizmin egemen üretim biçimi haline gelmeye başlamasıyla yaşanan
değişimi ve bu değişmenin yarattığı etkileri analiz etmiştir. Durkheim, üretim biçiminde yaşanan
farklılaşmanın toplumsal dayanışma, düzen ve farklılık eksenindeki tartışmasını ortaya koyarken,
mekanik toplumdan organik topluma doğru değişen toplumsal yapıyı incelemektedir.
Benzerliklerin hakim olduğu ve mekanik dayanışmanın tanımlayıcılığıyla açıklanan dönemden,
kapitalizmin üretim ilişkileri ve iş bölümü yolu ile kurulan dayanışma dönemine doğru gerçekleşen
değişme beraberinde bir çok etkiyi de getirmektedir. Kapitalizmle beraber nüfusun artması,
rekabetin ve uzmanlaşma alanlarının artarak belirginleşmesi sonucunda, çatışmanın önüne
geçilebilmesi amacıyla toplumsal iş bölümünün gelişmesi organik dayanışmayı tanımlamaktadır.
Durkheim, değişmenin temel dinamiği olarak iş bölümünü farklılaşmasını ortaya koyarken bu
farklılaşma sürecinde nüfusun da artacağını iddia eder. Nüfusu az olan toplumlarda ise işbölümü de
az olacağından farklılıklar da azdır ve homojenlik esastır, gelenekler ve mekanik dayanışma başat

121 Sosyolojik Bağlam®

 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

konumdadır, uzmanlaşma ve işbölümü arttıkça organik dayanışmanın koşulları oluşmaya başlar

(Kongar, 1995: 103).
Nüfus ve toplumsal değişme ilişkisini iş bölümü üzerinde birleştiren Durkheim’ın mekanik
dayanışmadan organik dayanışmaya doğru tanımladığı değişme yaklaşımı Tönnies’in Cemaat
(Gemeinschaft) ve Cemiyet (Gesselschaft) kavramlarında da benzer biçimde esin kaynağı olmuştur.
Max Weber’in toplumları analiz ederken ortaya koyduğu kuram ise, toplumları otoritenin
meşrulaştırma biçimine göre sınıflandırmaktadır. Geleneksel, yasal-ussal ve karizmatik otorite
tipolojileri, Weber’in toplumların değişme sürecini de betimlemektedir. Bu bağlamda, Weber’in
toplumsal değişme anlayışında kültürel ve toplumsal farklılaşma olarak ayrışma yer almaktadır.
Weber’e göre;
“ toplumun kültürel değişmesi doğrusal bir yönde gittikçe rasyonelliğe doğru yol almaktadır.
Büyüden bilime, çok tanrılıktan tek tanrılığa geçişler bunun örnekleridir. Bu değişme değerler,
inançlar alanında olur. Toplumsal bünye meşruluğunu kaybettiği zaman bir lider çıkar ve eski
toplumsal bünyenin yıkıntıları üzerinde izleyicileriyle birlikte yeni bir düzen kurar” (Weber,
1947’den akt. Kongar, 1995: 98).
Bu düzen kurma beraberinde mutlak bir değişimi de getirmektedir ve akılcılaşma ile birlikte
bürokratikleşme de ortaya çıkmaktadır. Ayrıca “Protestan Ahlakı” ve “Kapitalizmin Ruhu” arasında,
kapitalizmin temel birikim ve üretim ilişkilerinin kurulması için uygun zemini de yaratmaktadır.
Dolayısıyla Weberyan değişme kuramında inanç ve fikirlerin gelişmesi ve farklılaşması belirleyici
olarak ortaya konulmaktadır.
Sosyolojinin ve felsefenin en önemli isimlerinden Karl Marx’ın toplum kuramı da değişme
tartışması üzerine inşa edilmiştir. Özellikle kapitalizmin eleştirisini yaparken Marx’ın diyalektik bir
evrim ve değişme modeli ortaya koyduğu iddia edilebilir. Evrimci modellerle benzer biçimde
diyalektik yaklaşımda da, evrim sürecinde gerçekleşen her aşamanın aslında kendini tehdit ederek
ortadan kaldıracak olan zıddını da yarattığı düşüncesine dayanmaktadır (Kongar, 1995:121).
Sıklıkla tez- anti tez ve sentez biçiminde tartışılan diyalektiğin temel ilkesine göre, her varlık kendi
zıddını yani anti tezini doğuracaktır. Bu durum, diyalektik modele göre kaçınılmaz kabul
edilmektedir. Marksist anlayış da benzer biçimde tarihin içerisinde sınıf çatışmaları temelinde
şekillenen analiz ile toplumların birbiri ardına sınıf çatışmalarından geçerek değiştiğini iddia
etmektedir. Marx, toplumsal yapının ekonomik üretim ilişkileri, yani altyapı unsurları tarafından
belirlendiğini, üretim araçlarının gelişmesi ve daha önce kurulmuş olan düzenle çatışmaya girmesi
sonucunda yeni bir düzenin temelinin atılacağını iddia etmektedir. Değişen üretim biçimi yeni bir
sınıfı doğuracaktır ve her sınıfın da kendi ideolojisini inşa etmesi kaçınılmazdır. Dolayısıyla, Marx’a
göre değişmenin dinamiği, üretim ilişkilerinin kendi diyalektiği içerisinde yeni sınıfsal çatışmaları
doğurması ekseninde gerçekleşmektedir. Kölelik, derebeylik, burjuva toplumu ve komünist toplum
aşamaları beklenen tarihsel değişme süreçleri olarak Marksist değişme kuramının temelinde yer
almaktadır. Evrimci bir anlayışla Marksizmin öngörüsü, analiz ettiği kapitalizmin kendi içerisindeki
sınıf çatışmaları sonucunda, komünizme ulaşacağına dayanmaktadır. Bu öngörü kapitalizmin
genişleyen ve süre gelen tarihi boyunca sürekli tartışıla gelen bir nokta olmayı sürdürmektedir.
1.2 Değişme Kuramlarına Eleştiriler ve Farklı Yaklaşımlar
Toplumsal değişmeye klasik kuramların sunduğu çözümleme biçimleri tek biçimlilikleri,
toplumlardaki farklı kültürel yapıları göz ardı ettikleri ya da determinist yapıları nedeniyle
eleştirilmiştir. Toplumların özgül yanları ve somut tarihsel farklılıkları da dikkate alarak farklı
çözümleme alternatiflerinin ortaya konulması gerekli olduğuna dair tartışmalar özellikle Amerikan
Sosyolojisinde yeni kuramsal tartışmaların gelişmesine zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda Grand
Theory olarak tanımlanan büyük boy kuramlar yerine orta boy kuramların geliştirilmesi ön plana
çıkmıştır. Bu bağlamda, demografik değişmeler, kentleşme ve göç dinamikleri, toplumsal
hareketler, tabakalaşma gibi konular orta boy kuramların temel odak noktalarını oluşturmuştur.

Sosyolojik Bağlam® 122

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2(2) 119-132

Talcott Parsons, Genel Sistem Kuramı adıyla bilinen ve yapısal işlevsel çözümleme modeli biçiminde
kurguladığı çalışmalarında üç farklı sistemin toplumu tanımladığını iddia etmektedir ve kişilik
sistemleri, toplumsal sistemler ve kültürel sistemler olarak tanımladığı bu sistemler dört işlevsel
gerekliliği sağlamaktadır; Uyum, Amaca Ulaşma, Bütünleşme ve Gizillik ya da Kalıp Koruma.
Parsons düzen ve devamlılık vurgusuyla yapısal işlevselciliğin etkisinde toplumsal yapıyı analiz
etmiştir. Bu bakış açısına göre eylemler rast gele gerçekleşmezler belirli kalıplaşmış davranış
örüntüleri çerçevesinde sergilenirler. Bu davranış örüntüleri de toplumsal aktörlerin eylemlerinin
belirlenmesinde toplumsal kurumların etkili olduğu düşüncesine dayanmaktadır. Dolayısıyla,
toplumda arzu edilen, kabul edilebilir olan veya olmayan eylemler ve ilişkiler tanımlanmış
olmaktadır. Bu tanımlanma ise aile, din, ekonomi gibi toplumsal kurumlar aracılığıyla gerçekleşir ve
bu kurumlar aracılığıyla bireylerin toplumsal statülerinin gerektirdiği rollerin gerekliliklerinin
yerine getirilmesi sağlanır. Parsons’un bu şekilde çözümlediği sistem kuramında, sistemler düzene
ve parçaların birbirine bağımlılığı özelliğine sahip kabul edilirler ve sistemler kendini sürdürmeye
ve dengeye yönelme eğilimindedirler ve sistemler parçaların bütünle ilişkilerini sürdürmeyi,
çevresel değişikliklerin denetlenmesini ve sistemin kendi içinde değişme eğilimlerini denetlemesini
içeren kendini sürdürmeye yönelirler (Ritzer,2010: 471). Parsons’un “kendi kendisini dengeleyen
sistem” yaklaşımında her bir toplumsal öğenin düzenin devamlılığı için işlev gördüğü öngörüsüne
dayalı olarak uyum ve bütünleşme gerçekleştiği ortaya konulmaktadır. Bu durumda, her durumda
dengeye ve düzene meyilli olan toplumlarda değişmenin mümkün olabilmesinin yolu “işlevlerin
evrimsel farklılaşması” yoluyla gerçekleşebilir ve kökten değişmeler, toplumun dışından gelen
kavramlaştırıp araştırılmayan bir dış etken olarak alınmak zorunda kalınır ( Guessous, More ve
Cook, 1967’den akt. Akşit, 1985:215). Ayrıca, sistemin sürekli dengeye ve düzene eğilimli olması
iddiasına karşıt olarak sistemin işlevsiz öğelerinin olabileceğini tartışan Merton ve Moore, sistemde
dışarıdan gelebilecek gerilimlere, etkilere, normlar arası uyumsuzluklara ve bunların yaratacağı
değişmeye değinmektedirler (Moore, 1974:1-22).
On dokuzuncu yüzyılda hakim olan evrimsel ve düz çizgisel olarak tanımlanabilecek değişme
kuramlarına karşı yapısal işlevselciliğin önermeleri de eleştirel karşılanmış ve yine büyük bir
sistem teorisi yaratma çabasında toplumsal farklılıklar ve özgünlüklere dair tartışmalar süre
gelmiştir. Bu bağlamda Childe (1951 ve 1964) ve White (1949) tarafından genel evrim ve Steward
(1959) tarafından düz çizgisel evrime karşı çok çizgisel evrim kavramları geliştirilmiştir. Steward’a
göre, toplumların tarihleri vardır, bunlar karşılaştırılabilir ve bu karşılaştırmadan bazı evrim
çizgileri çıkar, tek, düz çizgisel ve evrensel bir evrim çizgisi yoktur (Akşit, 1985: 217).
Yirminci yüzyılın ortalarında ise pozitivizmin egemen ve mutlak dilinden uzaklaşılması,
Lukacs(1971) , Marcuse (1941) ve Gramsci (1976) gibi düşünürlerin tarihçi diyalektik
yorumlamaları ve toplumsal değişmenin siyasal dönüşüm boyutunun da tartışmaya dahil
edilmesiyle, değişme kuramları artık, değişimin dinamiği olarak sınıfsal hareketliliklere ve özellikle
işçi sınıfının değişime katalizör olabilecek konumuna ağırlık vermektedirler. Dolayısıyla, bu
yaklaşım tarzında üretim ilişkileri ve ekonomik belirlenimcilik ve maddecilik ön plana çıkmaktadır.
Althusser (1971) Marksizmin temel önermelerinden hareketle, bir ekonomik temelin (üretim tarzı,
üretim araçları vs)., politik ve hukuki yapıdan oluşan bir üst yapının (devlet ve hukuk sistemi ) ve
bir ideolojik yapının (kilise, siyasal inançlar vs) var olduğunu ve üst yapının kapitalizmin varlığı için
gerekli koşulları oluşturmaya devam edecek yeniden üretimini sağladığını iddia etmektedir
(Althusser, 1971: 137). Yapısalcı yaklaşıma göre, toplumsal değişme “bir üretim biçiminin çeşitli
toplumsal kuruluşlara eklemlenerek yeniden üretilmesi ve bu çerçeve içinde hem bu üretim
biçiminin gelişmesinin dönemleştirilmesi, hem de farklı toplumsal kuruluşların değişmelerinin
dönemleştirilmesi”dir (Oktik, 2006:7).
Jürgen Habermas ise Kamusal Alanın Yapısal Dönüşümü başlıklı çalışmasında, on sekizinci yüzyılda
kafelere odaklanarak bu mekânların kamusal alanın oluşmasında merkezi bir rolü olduğunu iddia
etmekte ve bu alanların iletişim ve siyasal ve sosyal konuların tartışılması ve fikir üretilmesi için
önemini ortaya koymaktadır. Bu görüşe göre, kapitalizmin yükselişiyle birlikte burjuva birliği

123 Sosyolojik Bağlam®

 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

olarak tanımlanan bir sınıfın çıkarı için kamusal alan işgal edilmiştir ve kitle iletişim araçlarının
etkisi ve siyasetin geniş toplumsal hayattan kurumsal farklılaşması nedeniyle, çağdaş döneme
geçişle birlikte kamusal alan tamamen ortadan kaybolmuştur (Smith, 2005: 73). Habermas sistem
dünyası( devlet, kapitalizm ve büyük bürokratik örgütlenmeler) ve yaşam dünyası (dayanışma, yüz
yüze iletişim, aile, topluluk ve temel değere bağlılık) kavramlarını da Lukacs’ın orijinal
versiyonundan farklı olarak geliştirmiştir ve kamusal alanın yok edildiği, bürokrasinin büyüdüğü,
demokrasilerin erozyona uğrayıp, eşitsizliğin artmasını ve iletişimcilerin yerini pasif işçilerin, vergi
yükümlülerinin ve tüketicilerin aldığı bir değişimi tanımlar ve sistem dünyasının araçları olan para
ve iktidarın egemen hale geldiğini ve iletişimsel rasyonaliteyi engellediğini iddia etmektedir ve
çözüm olarak da iletişimsel rasyonaliteyi ve açık, dürüst, bağımsız tartışmayı savunmaktadır
(Smith, 2005: 76).
Buraya kadar sunulan kuramlar ve düşünürler ekseninde toplumsal değişmenin farklı ele alınışları
ve kavrayışları olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Vurgulanması gereken nokta, değişmenin
tekil ve tüm toplumları açıklamaya uygun bir modelle ele alınmasının özellikle çağdaş toplumlar
açısından mümkün olmamasıdır. Ekonomik ve teknolojik gelişmeler ve kapitalist sistemde büyük
ivme kazanan sermaye, bilgi, insan ve meta dolaşımın değişme açısından son derece güçlü
belirleyiciler haline geldiği dikkate alınacak olursa, tek biçimli ve kendisi değişmeye açık olamayan
kuramların çağdaş toplumların farklılaşma ve değişme sürecini açıklamada yetersiz olacağı iddia
edilebilir. Bu noktada, mühendislik, psikoloji, malzeme bilimi ve kentsel planlama alanlarında
sıklıkla kullanılan ancak sosyal bilimler açısından ise afet çalışmaları literatüründe daha sık
çalışılan bir kavram olan “dirençlilik” kavramına değinmek, afetlerin sıklıkla deneyimlendiği yirmi
birinci yüzyıl çağdaş toplumsal değişme yazınına katkı sağlayacaktır.
2 Dirençlilik Kavramına Kuramsal Yaklaşımlar
Dirençlilik (resilience / rezilyans) kavramı 17. Yüzyılda Francis Bacon tarafından geliştirilen bir
kavramdır ve temel olarak nesnenin bazı basınç biçimlerinin ardından orijinal durumuna geri
dönme özelliklerini tarif etmektedir (Lewis, 2020: 3). Ayrıca, dirençlilik kavramı, tehlike ve risk
kavramlarıyla ilişkili olarak da incelenmektedir. Bu bağlamda, dirençlilik, yaşanılan herhangi bir
travma ya da riske maruz kalınma sonrasında, toplumun kendi risk yönetim planı dahilinde sistem
olarak işlevlerini yerine geri getirebilmesini sağlamak adına gerçekleşen afet/risk/ travma ya da
şokun etkilerini soğurma, iyileştirme süreçlerine uyum sağlama ve “düzen”li olarak
tanımlanabilecek eskiye dönüşü gerçekleştirirken bir yandan da iyileşebilme kapasitesidir. Bu
tanımda yer alan tehlikelere maruz kalma durumu, özellikle yirmi birinci yüzyılda toplumların
sıklıkla karşı karşıya kaldıkları afetler sonucunda yaşanan iyileşme dönemlerini de içeren biçimde
yeniden ve sıklıkla ele alınmaya başlanan bir durumdur.
Alexander, dirençlilik kavramının, Latince geri tepme ya da rezonans olan tanımından başlayarak,
farklı zamanlarda ve farklı disiplinlerdeki etimolojik seyrini aktarmaktadır;
“Retorikte ve edebiyatta dayanıklılık, kendi seviyesini bulmakta özgür olan bir kavram iken,
mekanikte malzemelerin doğuştan gelen karakteristik bir özelliğidir. Temelde deneysel olarak
belirlenir ve ekolojik sistemlerde dayanıklılık ve dayanıklılığın nasıl korunduğuyla ilgiliyken
sosyal sistemlerde daha karışık ve dağınık bir kavramdır “(Alexander, 2013: 2713-2714).
Dirençlilik kavramı doğa bilimlerinde bir nesnenin eski halini alabilmesine dair esneklik ve geri
dönüş kapasitesine tekabül ederken, sosyal bilimlerde ise toplulukların yaşadıkları afetler gibi
büyük ve travmatik olaylar sonrasında yeniden eski düzene dönebilme başarısı olarak
kavramsallaştırılmaktadır. ““Dirençlilik” / “Resilience” bir sosyal sistemin, yaşadığı felaketlerden
ders çıkarabilmesi ve gelecekte kendini koruyabilmesi için gerekli kapasiteyi oluşturabilmesini
ifade etmektedir. Sistemin kapasitesi, beklenmedik olaylardan başarıyla çıkabilmek için
kullanılabilecek tüm kaynak ve yeteneklerdir” (Ponamorov ve Holcomb, 2009, s. 131’den akt.
Börekçi ve Gerçek, 2018: 43). Burada tanımlanan kaynak ve yeteneklerin göstergeleri üzerine,

Sosyolojik Bağlam® 124

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2(2) 119-132

dirençlilik çalışan disiplinlerde tam bir uzlaşı olmasa da üzerinde fikir birliği olan temel göstergeler
olarak,
• Doğal/teknolojik bir tehlikeyle karşı karşıya kalan belirli bir yerleşimin hasar aralığı
• Bir felaketin hemen ardından hizmetlerin/acil durumların işleyiş oranı
• İyileşme süresinin uzunluğu
• Dış yardımın (ulusal/uluslararası) toparlanmaya oranı
• Afet sonrası rehabilitasyon/azaltma sürecinin verimliliği tanımlanmaktadır (Kundak, 2017:60).
Dirençlilik kavramının özellikle fen ve mühendislik ve sonrasında ise kent çalışmalarında
kullanılmaya başlamasıyla birlikte kavram yaygınlaşmaya ve farklı disiplinlerin araştırma
konularında inceleme alanını oluşturmaya başlamıştır. Artan kullanma bağlı olarak Börekçi ve
Gerçek dirençlilik/resilience kavramının sosyal bilimlerde Türkçe kullanım biçimlerini incelemiş ve
farklı tanımlamaları ortaya koymuştur. Sosyal bilimler alanında Timmerman’ın kavramı (1981,
s.20’den akt. Börekçi ve Gerçek, 2018) ilk kez sosyal bilimler yazınında kullanmıştır. Toplumsal
sistem bağlamında dirençlilik; bir toplumsal sistemin ya da öğesinin herhangi bir tehdit, afet ya da
travma sonrasında hayatta kalma becerisinin bir ölçütü olarak tanımlarken, esneklik, değişime ayak
uydurma, ani gelişen olaylar karşısında geri dönebilme ya da uyum sağlayarak sürdürülebilir olma
yeteneği gibi farklı boyutlar da dirençlilik kavramının alt kapsamında ele alınabilmektedir. Sosyal
bilimler açısından özellikle uyum ve adaptasyon kavramlarıyla sosyolojinin da önemli bir çalışma
konusu olması nedeniyle Dirençlilik kavramı sosyal bilimlerde daha fazla ele alınır duruma
gelmiştir. Bu bağlamda, dirençliliğin dönüşüm, değişim, yenilenme ve sürdürülebilirlik boyutları da
sosyolojik açıdan önem taşımaktadır. Ayrıca, uyumluluk kavramı dışarıdaki gerekliliklerin tümünü
yerine getirerek, uyum sağlayabilmeyi ve yeni bir biçimde uyumla var olabilmeyi tanımlaması
açısından, özellikle büyük fiziksel değişimler sonrası toplumların yeniden inşa süreçlerine önemli
katkı sağlamaktadır.
Dirençlilikle ilgili fen bilimleri ve mühendislik alanlarında yer alan ve daha sonrasında kent
çalışmaları, psikoloji ve örgüt çalışmalarında yaygınlaşmaya başlayan kullanım alanları, afet
çalışmalarının da sosyal bilimlerin daha fazla konusu olmaya başlamasıyla, sosyoloji ve sosyal
psikoloji alanlarındaki kullanımı da artmaktadır. Bu çalışma da bu bağlamda, sosyoloji
literatürünün temel çalışma alanlarından olan değişme kavramının dirençlilik kavramıyla olan
ilişkisine kuramsal açıdan değinmeyi amaçlamaktadır.
Değişme kavramının, özellikle düzen ve uyum kavramlarıyla birlikte tartışıla gelen kuramsal
tarihinde, Aguste Comte’un sosyolojisi ve temelde Fransız İhtilali sonrasında yaşanan kaotik dönem
dikkate alındığında, değişme yazınında “eski düzene dönme” tartışmalarının egemen konumu
dikkat çekmektedir. Sosyoloji yazını on sekizinci yüzyıldan yirminci yüzyıla kadar yoğun bir
biçimde toplumsal değişmenin kuramsal açıklamalarının yapılmasına odaklanmıştır. Bu çalışmanın
önceki bölümlerinde değinilen sosyal bilimciler de benzer biçimde evrim, ilerleme ve değişim
kuramları oluşturmaya çalışarak, eski düzene geri dönebilmenin, farklılaşmanın ya da yeni düzene
uyum sağlamanın kavramsal ve kuramsal boyutlarını açıklamayı amaçlamışlardır.
2.1 Afetler Sonrası Sosyal Değişme ve Dirençlilik
Yirmi birinci yüzyılda ise sosyal bilimler daha fazla disiplinler arası konuya eğilerek, değişmenin
yanına, farklı boyutların da eklemlenmesiyle, yalnızca sosyal olan değişmenin değil, fiziksel olan
değişmenin de toplumsal alanda yarattığı farklılaşma ve etkilerin incelenmesini konu edinmeye
başlamıştır. Kent çalışmaları özelinde, mimari ve planlamanın, afetler ve beraberindeki fiziksel
değişmenin toplumsal boyutu önemli bir çalışma alanı haline gelmektedir. Örneğin, artan insan
hareketliliği bağlamında göç kuramları artık kent planlarıyla da ele alınır olmuştur, ya da jeolojik
değişimlerin insanlar üzerindeki sosyal etkilerinin incelenmesi afet yazınının sosyolojik boyutunun
ön plana çıkmasını sağlamıştır.1920 yılında yayınlanan Samuel Prince’in Felaket ve Sosyal Değişme,

125 Sosyolojik Bağlam®

 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

Halifax Afeti Üzerine Sosyal Bir Çalışma başlıklı çalışmasında, Halifax Limanında iki geminin
çarpışması sonucu gerçekleşen patlamanın yarattığı etki ve toplumsal farklılaşmayı
incelenmektedir ve bu çalışma afet sosyolojisinin ilk çalışması olarak literatürde yer almaktadır.
Ayrıca, Pitirim Sorokin de 1942 tarihli Afette İnsan ve Toplum: Savaş, Devrimi Kıtlık ve Salgının İnsan
Zihni, Davranışı, Sosyal Organizasyonu ve Kültürel Hayatı Üzerindeki Etkileri isimli çalışmasında afet
kavramına devrim, kıtlık, salgın gibi farklı boyutlardan bakmakta ve afet ve toplum ilişkisine dair
önemli çıkarımlar sunmaktadır. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde afet sosyolojisi
çalışmalarında Amerikalı bilim insanlarının ağırlığı dikkat çekmektedir. 1960 ve 1970’li yıllarda
afet sosyolojisi yazını, afetlerde örgütsel işleyişi daha saha çalışmalarına odaklanırken, 1963 yılıdna
Ohio Eyalet Üniversitesi Afet Araştırma Merkezi’nin kurulmasıyla hız kazanmış ve E. L. Quarantelli
(1972) ve R. Dynes’tan (1988) oluşan ekip afet sosyolojisi yazınına önemli katkılar sağlamıştır (Can,
2020: 23).
Afet kavramı, farklı birçok biçimde tanımlanan bir kavramdır. Afetlere ilişkin tanımlar ilgili
disiplinlerin yaklaşımları ve nitelikleriyle farklılaşabilmektedir. Mühendislik ve doğa bilimleri
açısından tanımlamalar daha çok afetin fiziksel boyutuna odaklanırken, sosyal bilimler alanında,
özellikle afet sonrası dönemde ortaya çıkan sonuçlar açısından farklı bir kavrayış ön plana
çıkmaktadır. Sosyal bilimler açısından afetler toplumda yarattıkları etkiler açısından büyük
değişimler arasında kabul edilen durumlardandır.
“Afeti insanlığın sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel etkilerini kesintiye uğratarak büyük can ve mal
kayıplarına mal kayıplarına neden olan, eko sistemlerde onarılması uzun yıllar gerektiren çok
büyük yıkımlara ve hatta yok oluşlara neden olan genellikle hızlı gelişen bir doğa olayıdır.” (Koç
vd.’den akt. Gökçen, 2020: 42). Bu tanımlamada özellikle afetlerin doğada yarattığı fiziksel yıkım ön
plana çıkarken, kimi tanımlar ise afet sonrası yaşanan yıkımın toplumsal hayatın kesintiye
uğraması üzerine odaklanmaktadır. Örneğin; Akyel’e göre; “Bir olayın afet olarak tanımlanabilmesi
için insan topluluklarının yaşadıkları ve yerleşim yerleri üzerinde kayıplar meydana getirmesi ve
insan faaliyetlerini durdurarak ya da kesintiye uğratarak bir ya da birden fazla yerleşim birimini
etkilemesi gerekmektedir”. (Akyel, 2007’den akt. Gökçen, 2020: 42).
Tanımlarda da vurgulandığı üzere, afetlerin yarattığı değişme de düzenin ve rutinin bozulması
anlamında önemli bir araştırma alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Travmatik ve ani değişimler
sonrası toplumsal yapıda meydana gelen farklılaşma, afet sonrası dönemde sergilenen toplumsal
davranış, bireysel ve toplumsal iyileşme ve mücadele durumu gibi kavramlar ele alındığında, afet
sonrası dirençlilik kavramıyla olan ilişki önem kazanmaktadır.
“Afet; insan topluluklarını yaşadıkları yerlerde aniden veya zamanla gerçekleşen gerek
doğanın olağan devinimiyle, gerekse de insanın doğrudan ya da dolaylı müdahalesiyle
gerçekleşe; fiziksel, ekonomik, psikolojik ve daha birçok yönden büyük hasarlara ve kayıplara
neden olan ve etkileri bakımından önemli toplumsal sonuçlar doğuran sosyal bir olgudur”
(Can, 2020: 20).
Bu toplumsal etkiler, ekonomi, din, aile gibi toplumsal kurumlarda gerçekleşen önemli değişimler
ile birlikte ciddi yapısal değişimlere de neden olabilir. Bu değişimleri tartışan Bates ve Peacok’a
göre; “Afetler farklı sosyo-ekonomik ve etnik grupları ve hatta toplumun farklı iş bölümü
tabakalarını farklı biçimde etkiler ve sonuç olarak toplumsal tabakalaşma sistemi süreçten etkilenir
ve sosyal yapının farklı kısımlarında farklı gerileme ya da ilerleme ortaya çıkabilir” (Bates ve
Peacok, 1987 :311-313). Ayrıca yalnızca sosyal sistemdeki değişim değil, değişimin beraberinde
getirdiği baskı sonucu uyumun da bir stres yaratması durumu afet sonrası dönemin önemli
toplumsal etkilerinden biridir.
“Afetler sosyal sistemin yapısını strese sokarak, mevcut işlevlerini yerine getirip getirmediğini
kontrol eder. Dahası, sistem uyum sağlamaya zorlanır ve en azından geçici olarak bu strese ve
bu strese neden olan koşullara uyum sağlamaya zorlanır ve bu geçici olan uyum süreci zaman
içerisinde sosyal yapıda kalıcı değişimlere neden olabilir ya da ilişkili değişimler yaratabilir
(Bates ve Peacok, 1987 :311-313).

Sosyolojik Bağlam® 126

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2(2) 119-132

Özellikle afet sonrası dönemde dezavantajlı grupların fırsat eşitsizliklerine daha fazla maruz
kalması dirençlilik kapasitesinin kırılganlık kavramıyla ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Söz
konusu, dezavantajlılık durumu, kadınlar, engelliler, din, dil ve ırk, milliyet, sosyal sınıf ve gelir
düzeyi bakımından fırsat eşitsizliklerine maruz kalan dezavantajlı grupların afetlerden sosyal,
fiziksel, ekonomik ve duygusal yönden daha fazla etkilendiklerini ve toplumsal rollerini
gerçekleştirmelerinde önemli problemler yaşadıklarını ortaya koymaktadır (Enarson vd. 2007’den
akt. Can, 2020: 31). Dezavantajlılık dirençlilik kapasitesini olumsuz yönde etkilerken, artan ve
derinleşen eşitsizlikler de, afet sonrası iyileştirme ve yeniden inşa süreçlerinde kesintiler ortaya
çıkmasına neden olmaktadır ve bu durum da “düzen ve uyum”un gerçekleşmesini
güçleştirmektedir. Dolayısıyla, herhangi bir fiziksel ya da buna bağlı toplumsal değişim sonrası
hedeflenen, bir an önce “eskiye” ve “normale” dönebilmek ve travmatik değişimin etkilerini en kısa
sürede ortadan kaldırmaktır. Bu çalışmanın temel amacına paralel biçimde, dirençlilik kavramının
özellikle afet sonrası toplumsal değişme boyutunda önemli bir belirleyici olması altı çizilmesi
gereken bir noktadır.
Afet çalışmalarının odak noktasını oluşturan afet yönetiminin dört temel aşaması vardır; Risk ve
Zarar Azaltma, Hazırlık, Müdahale ve İyileştirme. Bu dört aşamadan sonrasında ise, yeniden inşa
süreci ön plana çıkmakta ve bu aşamada toplumları dirençlilik düzeyi yeniden inşa veya “eski
düzene dönüş”ü mümkün kılmaktadır. Yeniden inşa sürecini bir yeniden yapılandırma süreci olarak
ortaya koyabilmek de mümkündür.
“Bu yeniden yapılandırma sürecinde zarar gören altyapının inşası, kesintiye uğrayan sağlık,
eğitim hizmetlerinin ve sosyal yaşamın normale dönmesi gibi faaliyetler
gerçekleştirilmektedir. Aynı zamanda afetzedelere yönelik psiko-sosyal uygulamalar da
iyileştirme süreci kapsamındadır. Örneğin kaybolan aile ve komşuluk ilişkilerinin
canlandırılması, afet sebebiyle göç etmek zorunda kalanların yeni yerlerine uyumu da
iyileştirme aşamasında düşünülmektedir. Bu hizmetler gerçekleştirilmezse afetzedelerin
mağduriyetleri artacaktır” (Yaman ve Çakır, 2020: 19-21).
Afet sonrası fiziksel, psikolojik ya da sosyal açıdan zarar gören bireylerin, iyileştirme çalışmaları
sonucunda eskiye dönüşleri ya da mağduriyet alanlarının ortadan kaldırılması her zaman aynı ve
etkili sonucu vermeyebilmektedir. Burada bu çalışmanın da temel inceleme konusu olan dirençlilik
yani, toplumun değişen koşullara uyum ve en kısa sürede “eski düzene” dönebilme becerisi ön
plana çıkmaktadır.
Dirençliliğin olumsuz bir olayın sonrasında, toplumsal yapının fonksiyonlarını bozulmadan yerine
getirebilme, sorunların ve önceliklerin tanımlanması, kaynakların verimli kullanımı ve sistemin
önceliklerine uygun amaç ve hedeflere erişilebilmesi açısından belirleyiciliği son derece önemlidir.
Özer’e göre, dirençlilik güvenlik risklerini reaktif biçimde azaltmaya odaklanırken, 2000 sonrasında
şokların etkisini azaltma, iş dünyası, toplum ve devletlerin şokların etkilerini azaltma becerileri ve
önleyici tedbirlerle birlikte ele alınmaya başlamıştır (Özer, 2018: 14). Kamu yönetiminde kötü
durumdan kurtulabilme anlayışına odaklanan yeni kavrayış biçimleri olsa da, özellikle afet sonrası
iyileştirme bağlamında ele alınan dirençlilik kavramı, sosyal değişme ve toplum bilim
tartışmalarına önemli kuramsal katkılar sunabilmektedir.
Kuramsal olarak; üç alt boyutla ele alınan dirençlilik kavramının birinci boyutu emici (şoklara
maruziyetin azaltılması ve şokların etkisinden çabuk kurtulabilmek), uyarlanabilir (değişen
koşullara bağlı olarak yeni yaşam alanları konusundaki kapasite) ve dönüştürücü (dirençliliği
uzatabilmek için kapasite oluşturmak) olarak tanımlanmaktadır (Özer, 2018: 15). Burada belirtilen
bu üç boyuta dair kapasitenin gelişmesi ise özellikle gıda güvenliği, sosyal sermaye, beşerî sermaye,
güvenlik, pazara ve hizmetlere ulaşım, kadının konumu, yönetişim vb. birçok unsura yönelik
olumsuz etkileri azaltacağı düşünülmektedir. (Smith ve Frankenberger, 2018: 358-359’dan akt.
Özer, 2018: 15). Örneğin, Smith ve Frankenberg’in (2018) 2014 yılında Bangladeş’te yaşanan
muson yağmurlarına bağlı sel felaketleri sonrasında hanelerin dirençliliği ve gıda güvenliği

127 Sosyolojik Bağlam®

 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

çalışmasında, ailelerin sosyoekonomik gelir düzeyinin de kısa sürede yaşamsal gıda ihtiyacının
karşılanabilmesine olanak sağlayacak dirençlilik kapasitesini belirlediği vurgulanmaktadır.
“Dirençliliğin aşamalarında, afet sonrası yeniden yapılanma süreçlerinin öncelikle dengeden
başlayan bir normal durumdan, afet, şok ya da travma sonrası yaşanan kaotik sürece geçiş ilk
aşamayı oluştururken, dirençliliğin ikinci aşaması, etkilenen taraflar ve toplum tarafından
yapılan düzenleme ve müdahaleler değişikliklere uyum sağlamaya başlama aşaması olarak
kabul edilirken, değişim devam ettiğinden dengenin üçüncü aşama, düzenlemelerin
yapılmasıyla yeni bir dengeye ulaşılması ve etkilenen tarafların değişime uyum sağlaması
olarak tanımlanmaktadır” (Özer, 2018: 18).
Uyum aşaması gündelik hayatın ya yeniden “düzen”e dönmeye başladığı aşamayı ya da yeni bir
düzen yaratılarak yeni bir düzene geçişe odaklanmaktadır. Bu da sosyolojik açıdan değişmenin en
açık kavranabildiği noktayı ortaya koymakta ve klasik değişme kuramlarında da yer alan “düzene
geri dönme” sorunsalının varlığını ortaya koymaktadır.
2. 2 Dirençlilik ve Kırılganlık İlişkisi
Eski düzene dönmek ya da yeniden başka bir düzen yaratmak için dirençliliğin yanında kırılganlık
kavramı da belirleyici olabilmektedir. Bu iki kavram birbirleriyle ters orantılı bir ilişki içerisinde
daha net kavranabilir. “Kırılganlık; bireyin, topluluğun veya sistemlerin tehlikelerin etkilerine
duyarlılığını, hassasiyetini arttıran fiziksel, sosyal, ekonomik veya çevresel faktörlerdir” (Varol ve
Kırıkkaya, 2017: 2). Kırılganlığın yüksek olması dirençliliğin az olmasını ve buna bağlı olarak da,
afet sonrasında ya da herhangi bir travma ve şok sonrasında düzene ve uyuma geri dönebilme
durumunun güçlüğünü beraberinde getirir. Her ne kadar toplumlar arası farklılıklar temelinde
dikkate alınması gerekli olsa da, kırılganlık süreçlerine dair temel olgular, gruplar ve boyutlar şu
şekilde tanımlanabilir; yoksullar, toplumdan dışlanmış kayıt dışı çalışanlar, kadınlar, engelliler,
göçmenler, azınlıklar, çocuklar, yaşlılar ve gençlerin, ekonomik şoklar, sağlık şokları, doğal afetler,
iklim değişikliği ve endüstri kazaları, çatışma ve iç karışıklıklar gibi durumlarda, kısıtlı yetkinlikleri
ve toplumdaki konumları ve yaşam döngüsündeki hassas dönemleri neticesinde yetersiz toplumsal
bütünlük, tepkisizlik devlet kurumları ve zayıf yönetişim sonuçları ortaya çıkmaktadır (Ortakavak,
2019: 39).
Risklerle beraber incelenen kırılganlık (vulnerability), risk unsuru olan durumlarda, hasar
görebilirlik ya da zarar görebilirlik ve kimi zaman da savunmasızlık ile ilişkili olarak
tanımlanmaktadır. “Toplumdaki bazı gruplar, kadınlar, yaşlılar, çocuklar, mülteciler, engelli gruplar,
kırılganlık açısından tanımlandığında başkalarının yardımına ihtiyaç duyma bakımından risk
karşısında daha fazla hasar görebilir durumda kabul edilebilmektedir. Ayrıca, kırılganlığı belirleyen
faktörler arasında demografik özellikler, coğrafi konumlar, cinsiyet farklılıkları, sağlık ve sosyal
güvenlik sistemleri ve toplumsal gerilimler tanımlanabilir” (Ortakavak vd., 2019: 38). Toplumların
özgün yapıları, coğrafi konumları, gelişmişlik düzeyleri gibi parametreler, hem kırılganlığı yüksek
düzeye taşımakta, hem de bununla ilişkili olarak dirençliliğin azalmasına ve ani travmalar ve afetler
gibi büyük değişim dönemlerinde normale dönebilme süresini uzatabilmekte ve kimi zaman da
değişime uyum sağlayabilmeyi imkânsız kılabilmektedir. Toplumsal açıdan tüm bu ilişkisellik
dikkate alındığında, sosyal kırılganlık endekslerinin belirlenerek, risk hesaplamaları yapılması ve
sonrasında da afet sonrası iyileştirme planlamalarının, kırılgan grupların öncelikli olarak dikkate
alınarak oluşturulması, ülkeler düzeyinde önemli bir gereklilik olarak kabul edilmelidir. Bu
bağlamda, devletlerin, risk yönetimi konusunda politikalar geliştirmenin gerekliliğine daha fazla
önem verdiği ve riskin değerlendirilmesi ve yönetilmesi aşamalarında sosyal kırılganlık verilerini
dikkate almayı gerekli görüldüğü gözlemlenmektedir (Ortakavak, vd., 2019: 38).
Hem politik hem de toplumsal açıdan değerlendirildiğinde, dirençlilik kavramının kırılganlık
süreçleriyle ilişkisinin önemi daha net hale gelebilmektedir. Dirençliliğin kırılganlık endeksleriyle
beraber daha ölçülebilir hale gelmesi de, hem kavramın daha net anlaşılmasına hem de dirençlilik
ve özelinde kırılganlık çalışmalarıyla değişme dönemlerinin daha kontrollü olarak

Sosyolojik Bağlam® 128

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2(2) 119-132

yönetilebilmesine olanak vermektedir. Özellikle bölgesel farklılıklar ekseninde, dirençlilik ve

kırılganlık ilişkisi daha belirgin hale gelmektedir ve bu nedenle de, devletler düzeyinde tekli risk
planlamaları yerine, farklı coğrafi, ekonomik ve toplumsal yapılar dikkate alınmaya başlanmasının
ve kırılganlık ve dirençliliğin düzeyinin belirlenmesinin risk öncesi büyük önem taşıdığı görünür
hale gelmektedir.
3 Sonuç ve Öneriler
Sosyal bilimlerin en yaygın çalışma konularından biri olarak değişme kavramı, toplumların tarihsel
süreç içerisinde geçirdikleri farklılaşmalara odaklanırken gerek evrimci, gerek tarihsel, gerekse
ilerlemeci olarak kavramsallaştırılan birçok kuramın temel araştırma konusunu oluşturmuştur.
Sosyolojinin temel sorunsallarından biri olarak değişme, hemen her dönemde, önemli bir alanı
oluştururken, değişmenin farklı dinamikleri disiplinler arası çalışmalarda da önem kazanmaya
başlamaktadır. Comte sosyolojisinin temel derdi olan değişme kavramı, her ne kadar yirmi birinci
yüzyıl toplumsal hayatından farklı olsa da, metodolojik olarak toplumu anlamanın yollarını inşa
etmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Durkheim, Marx, Weber, Parsons, Althusser, Lukacs ve
Habermas gibi sosyal kuramcılar da değişmeye farklı yaklaşımlar geliştirerek, kimi zaman büyük
kimi zaman orta ölçekli kuramlar ekseninde değişmenin ve sonrasında toplumsal düzeni inşanın ya
da yeni toplumsal yapıların inşasının çözümlemesini yapmayı amaçlamışlardır. Bu bağlamda,
değişmenin teknoloji ve ekonomiye bağlı olarak kazandığı yeni boyutlar, değişmenin farklı
alanlarda ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Artan insan etkileşimleri ve büyük bir ivme kazanan
insan, sermaye ve bilgi hareketliliği ekseninde, sosyolojinin ve tüm bilimlerin klasik kuramların
üzerine inşa edeceği yeni alanlar açılmaktadır.
Yirmi birinci yüzyıl, her ne kadar insanlık tarihinin teknolojik düzeyde büyük bir hızla değiştiği bir
dönem olsa da, birçok toplum tarafından, bu dönem içerisinde özellikle doğal afetler açısından
birçok farklı yıkım ve değişim süreçleri deneyimlenmiştir. Afet çalışmalarında doğal afetler ve
özellikle depremler, sel ve kasırgalar üzerine yoğunlaşma daha dikkat çekici düzeydedir. Bu
çalışmalarda, özellikle afet yönetimi alanında afet öncesi risklerin belirlenmesi, hazırlık aşamaları,
afet sonrası müdahale ve iyileştirme dönemlerine dair faaliyetler ağırlık kazanmaktadır. Özellikle
afetlerin fen ve mühendislik bilimlerinde sıklıkla çalışılan fiziksel boyutunun yanında, afetlere dair
toplumsal çözümlemeler yapabilmek adına disiplinler arası çalışmalar da yaygınlaşmaktadır. Bu
bağlamda, afet ve sonrasında müdahale ile ilişkili bir kavram olan ve etimolojik olarak esneklik
kavramından, sosyal dayanıklılığa ve afet, travma sonrası iyileşme kapasitesine evrilen dirençlilik
kavramı sosyolojik anlamda da değişmeyle ilişkili olarak ele alınabilmektedir. Afet sonrası
gerçekleşen, ani ve çoğu zaman büyük fiziksel ve toplumsal yıkımlar dikkate alındığında,
sosyolojinin temel sorunsallarından bir diğeri olan, düzene ne zaman yeniden kavuşulabileceği
sorusu önem kazanmaktadır. Yaşanılan büyük yıkımlar sonrası müdahale süreçlerinde, toplumların
dirençlilik kapasitesi ve değişme arasında ilişkisel bir yakınlık olduğu dikkat çekmektedir. Bu
nedenle, sosyoloji ve değişme yazınında dirençlilik ve ona etki eden göstergeler üzerine
yoğunlaşılması önem taşımaktadır. Ayrıca, Parsons’un Genel Sistem Kuramında yer aldığı gibi
toplumlarda sistemlerin sürekli düzene geri dönecek şekilde işlev göstermesi ön kabulüyle, düzenin
yeniden inşası da sosyolojik bir odak noktasını oluşturmaktadır. Bu bağlamda, doğa afetler
sonrasında dirençlilik ve değişmenin ilişkiselliğinde, toplumsalın yeniden yeniden üretiminin,
önemli bir sosyolojik sorunsal olması da bu çalışmanın önemli vurgularından biridir.
Afet sonrası iyileşme süreçlerinde uyum ve düzene yeniden uyum sağlamanın bir ölçütü olarak
dirençlilik aynı zamanda kırılganlık kavramıyla da yakın ilişki içerisinde ele alınmalıdır. Bireylerin
ya da toplumların tehlikelere dair duyarlılıkları ve hassasiyetlerini belirleyen, ekonomik, sosyal ve
çevresel faktörler, kırılganlığı ve dirençliliği etkileyen ölçütler olarak önem kazanmaktadır.
Dolayısıyla, önlenmesi kaçınılmaz olan doğal afetler için, hazırlık aşamalarında, riskler
belirlenirken, farklı toplumsal yapılar ve farklı sistemler ekseninde, kırılganlık düzeylerinin de
tespit edilmesi, afet sonrası iyileşme yani normale ve düzene geri dönme aşamalarında en önemli
belirleyiciler olacaktır.

129 Sosyolojik Bağlam®

 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

Bu çalışma kapsamında ele alınan temel tartışmalar ekseninde, değişmenin afet sonrası boyutları
ele alınırken, dirençlilik yani afet sonrasında iyileşme ve uyum gösterebilme becerisinin ve sosyal
açıdan kırılgan kabul edilebilecek grupların belirlenmesi, hem akademik açıdan, hem de karar alıcı
ve uygulayıcı kurumlar açısından önem arz etmektedir. Klasik değişme kuramları bağlamında,
toplumların, her zaman düzene ve uyuma yöneldikleri ön kabulüyle, düzenin sağlanmasında
dirençlilik gibi farklı kavramların da sosyal bilimler açısından daha sık ele alınması gerekli
görülmektedir. Bu şekilde, toplumsal yapıların kırılgan unsurlarının da aynı ilişkisellik içerisinde
incelenmesi, büyük travmalar sonrası değişimle daha kolay başa çıkabilmeyi ve “düzene” yeniden
dönebilmeyi kolaylaştıracaktır.

Hakem Değerlendirmesi: Dış̧ bağımsız.

Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Grant Support: The author received no financial support for the research, authorship, and/or
publication of this article.

Kaynakça/ References
Akşit, B. (1985). Köy, kasaba ve kentlerde toplumsal değişme. Ankara: Turhan Kitabevi.
Akyel, R. (2007). Afet yönetim sistemi: Türk afet yönetiminde karşılaşılan sorunların tespit ve
çözümüne ilişkin bir araştırma. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Çukurova Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Adana.
Alexander, D. E. (2013). Resilience and disaster risk reduction: En etymological journey. Natural
Hazards and Earth System Sciences, 13, 2707-2716.
Althusser, L. (1971). Lenin and philosophy and ither essays. Monthly Revies Press: New York.
Bates, F.L. ve W.G. Peacock. (1987). Disasters and Social Change. R.R. Dynes, B. De Marchi ve C.
Pelanda (Ed.). The Sociology of Disasters (ss. 291-330) içinde. Milan, İtalya: Franco Angeli Press.
Bock, K. (2002). İlerleme, gelişme ve evrim kuramları. T. Bottomore ve R. Nisbet, (Ed.) Sosyolojik
Çözümlemenin Tarihi içinde, Ankara: Ayraç Yayınevi.
Börekçi, D.Y. ve Gerçek, M. (2018). “Resilience” kavramının sosyal bilimlerde Türkçe kullanımları
bağlamında değerlendirilmesi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30.
Can, İ. (2020). Giriş niyetine: Afet sosyolojisine alan açma çabası. İ. Can (Ed.). Afet sosyolojisi içinde
(ss. 15-36). İstanbul: Çizgi Kitabevi.
Childe, G. (1951). Man makes himself. New York: Mentor Books.
Childe, G. (1964). What happened in history. Baltimore: Penguin Books.
Comte, A. (1822). Plan of the scientific operations necessary for reorganizing society. System of
positive polity. (J. H. Bridges Çev.). Londra: Longmans, Green and Co.
Dynes, R. (1988). Cross- cultural international research: Sociology and disaster. International
Journal of Mass Emergencies and Disasters, 6 (2), 101-129.
Erol, M. (2008). Düzen, kaos ve değişme. Hacettepe Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 125-154.
Freyer, H. (2015). Sosyoloji kuramları tarihi. İstanbul: Doğu Batı Yayınları.

Sosyolojik Bağlam® 130

 Sosyolojik Bağlam® 2021, 2(2) 119-132

Freyer, H. (2015). Sosyoloji kuramları tarihi (M. Rami Ayas, Çev.). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Gökçen, A. (2020). Afet kavramı ve başlıca afet türleri. İ. Can (Ed.). Afet Sosyolojisi içinde (ss. 285-
300). İstanbul: Çizgi Kitabevi.
Gramsci, A. (1975). Felsefe ve politika sorunları (A. Cemgil, Çev.). İstanbul: Payel Yayınevi.
Guessous, M. (1967). A general critique of equilibrium theory. Moore ve Cook (Ed.). Readings on
social change. Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Lengnick-Hall, C. A., Beck, T. E., ve Lengnick-Hall, M. L. (2011). Developing a capacity for
organizational resilience through strategic human resource management. Human Resource
Management Review, 21(3), 243-255.
Lewis, D. (2020). Rezilyans kavramı: Ortaya çıkışı, evrimi ve uygulanabilirliği bir kentsel rezilyans
kılavuzu, Yerel Yönetişim ve Göç Dizisi-6, SLK Interntional AB, Ankara: Uzerler Matbaacılık.
Lukacs, G. (1971). History and class consciousness. Cambridge, Massachusets: The MIT Press.
Koç, A.S. (2017). Olağanüstü durumlar, iletişim ve habercilik yaklaşımları. TRT Akademi, 2(3), 6-47.
Kongar, E. (1995). Toplumsal değişme kuramları ve Türkiye gerçeği. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Kundak, S (2017). Dirençliliğin temelleri. Dirençlilik Dergisi, 1(1), 55-69.
Marcuse, H. (1941). Reason and Revolution. London: Routledge and Kegan Paul.
Moore, Jr. B. (1997) Social origins of dictatorship and democracy: Lord and peasentin the making of
the modern world. London: Penguin.
Oktik, N. (2006). Yapı ve değişme araştırmalarında yeni arayışlar. Felsefe ve sosyal bilimler
sempozyumu bildiri kitabı. İstanbul: Vadi Yayınları.
Ortakavak, Z., Uslu, A. ve Korkmaz, E. (2019). Sosyal kırılganlık indeksinin CBS ile haritalanması:
İzmir İli örneklemi. Dirençlilik Dergisi, 3 (1), 37-53.
Özer, Y. E. (2018). Risk azaltma yaklaşımı çerçevesinde dirençli kentler. Bursa: Ekin Basın Yayın
Dağıtım.
Politzer, G. (1969). Felsefenin başlangıç ilkeleri (Cem Eroğul, Çev.). Ankara: Sol Yayınları.
Ponomarov, S.Y. & Holcomb, M. (2009). Understanding the concept of supply chain resilience. The
International Journal of Logistics Management, 20 (1), 124-143.
Ritzer, G. (2010). Klasik sosyoloji kuramları. Ankara: De Ki Sosyoloji.
Smith, P (2005). Kültürel kuram. İstanbul: Babil Yayınları.
Smith, L. C. ve Frankenberger, T.R. (2018). Does resilience capacity reduce the negative impact of
shocks on household food security? Evidence from the 2014 floods in Northern Bangladesh, World
Development, 102, 358-376. doi: 10.1016/j.worlddev.2017.07.003.
Sorokin, P. A. (1942). Man and society in Calamity: Effetcs of war, revolution, famine, pestilence upon
human mind, behavior, social organization and cultural life. Virginia: William Byrd Press.
Steward, J. H. (1959). Theory of culture change. Urbana: University of Illinois Press.
Timmerman, P. (1981). “Vulnerability resilience and collapse of society”. A Review of Models and
Possible Climatic Applications. Toronto, Canada: Institute for Environmental Studies, University of
Toronto.
Quarantinelli, E.L. (1972) When disaster strikes (It isn’t much like what you’ve heard and heard
about), Psychology Today 5, 66-70.

131 Sosyolojik Bağlam®

 F. Gaye GÖKALP YILMAZ – Doğal Afetler, Toplumsal Değişme ve Dirençlilik İlişkisi: Toplumsalın Yeniden İnşası
Üzerine Bir Değerlendirme 2021, 2 (2) 119-132

Yaman M. ve Çakır, E. (2020). Farklı boyutlarıyla afet yönetimi. Ankara: Nobel Yayınevi.
Yılmaz Börekçi, D. (2014). Feminen ve maskülen dağıtık liderlik dağıtık liderlik aracılığıyla örgütsel
rezilyans. 2. Örgütsel Davranış Kongresi’nde sunulan bildiri, Kayseri.
Varol, N. ve Kırıkkaya, E. B. (2017). Afetler karşısında toplum dirençliliği, Dirençlilik Dergisi, 1 (1), 1-
9. doi: 10.32569/resilience.344784
Weber, M. (1947). The theory of social and economic organisation. (A.M. Henderson ve T. Parsons
Çev.). Londra: Oxford University Press.
White, L. (1949). The science of culture. New York: Grove Press.

Sosyolojik Bağlam® 132