1 Türk Halkları ve Dilleri: (Bu yazı daha önce herhangi bir yerde yayımlanmamı tır) BA KURTÇA Emine Yılmaz 1. BA KURTLAR ve BA KURD STAN Rusçada ve batı dillerinde Ba kır, Türkçede Ba kırt veya Ba kurt, kendi dillerinde ise Ba kort (Ba k rt) olarak adlandırılan bu Türk halkının adı üstünde yapılan çok sayıda kökenbilim açıklaması Baskakov (1976: 51-88) tarafından toplanmı ve kendi önerisi de eklenerek sunulmu tur. Bu açıklamalar öyle özetlenebilir: 1. ba “temel, asıl, önder” + kurt “kurt”; 2. ba “temel, asıl, önder” + kurt “arı” (Ba kurtlar arıcılıkla da tanınmı bir halktır); 3. ba “önder” + kart “ya lı adam”; 4. ba “önder”+ kur “kabile, oymak”+ -t “çokluk eki”; 5. ba -kurt = bul-gar ( /l denkli i ile). Baskakov’un önerisi: badja “kayınbirader” + ogur “O uz” > badj(a) (o)gur > badjgur > badjgar “Ogurların kayınbiraderi”. Ayrıca slâm Ansiklopedisi’nde (2. cilt, 1949: 328), Ba kurt = be ogur birle tirmesi de vardır. Volga bölgesindeki di er Türk toplulukları gibi Ba kurtlar da Fin-Ugor, Kıpçak ve Bulgar ö elerin yüzyıllar boyu yo urulmasıyla olu mu bir topluluktur. Bölgedeki varolu zamanları bugün de tartı ma konusudur. Bir taraftan, milat sıralarından beri bugünkü yurtlarında ya adıkları öne sürülürken ( slam Ans. 2, 1949: 328), di er taraftan Németh, Ba kurtların 13. yüzyıla kadar Macarca konu tuklarını, Mo ollar döneminde Türkle mi olduklarını kabul etmektedir ( slam Ans. 2, 1949: 328). Bir görü e göre de Ba kurtlar, Bulgar hakanı Kubrat tarafından 7. yüzyılda Azak Denizi ile Kuban ırma ı dolayında kurulmu olan Büyük Bulgaristan içinde yer alıyorlardı ve bu devlet 7. yüzyıl sonunda yıkılınca, Volga Bulgarları ile birlikte kuzeye, Volga dolaylarına çekilmi lerdi (Türk Ans. 5, 1952: 384). Kuzeyev’e göre, 7.-10. yüzyıllarda, Genel Türkçe konu an Türk toplulukları Güney Sibirya ve Merkezi Kuzey Asya’dan Ba kurdistan topraklarına geldiler. 9. yüzyıl sonu, 10. yüzyıl ba ında Volga Bulgar krallı ı içindeki Ogurlarla (r/l dili konu an batı Türkleri) ili kiye girdiler ve Macarların ataları olan Fin-Ugor ö eler tarafından asimile edildiler. 10. yüzyıl sonu, 11. yüzyıl ba ında Kıpçaklar da bölgeye girmeye ba ladılar. Bu etkile im Cengiz dönemi boyunca da sürdü ve ancak 16. yüzyılda Ba kurtların Rus egemenli ine girmesiyle son buldu (Golden 1992: 398). 922 senesinde bölgeyi ziyaret etmi bulunan bni Fadlan tarafından aman inancına ba lı ve çok geri kalmı bir halk oldukları belirtilen Ba kurtlar, Mo ol istilası ve ardından Altın-Ordu Devleti e emenli i altında müslüman olmu lardır. Altın-Ordu Devleti yıkıldıktan sonra, Ba kurtların ya adıkları toprakların Beyaz 2 Volga ve Kama ırmakları arasında kalan bölümü eybano ulları, güneybatısı da Nogay mirzalarının egemenli i altına girmi tir. 16. yüzyıl ortalarında Kazak hanı Hak Nazar, Ba kurt topraklarını yönetimine almı , 17. yüzyıl boyunca ve sonrasında da Ruslar yava yava bölgeyi ele geçirmi lerdir. Bu süre içinde Ba kurtlar, Tatarlarla da i birli i yaparak sürekli Ruslara ba kaldırırlar. 1728’de bu ba kaldırılar durduruldu ve Ufa vilayet merkezi yapıldı. Çariçe Katerina, 1798’de ülkeyi on iki kabile beyli ine böldüyse de 1861’de bundan vazgeçildi. O güne dek Dı i leri Bakanlı ına ba lı bulunan Ba kurtlar, 1872’de tümüyle Rus tebası sayıldı. 1917 devriminde Ba kurtlar bir kongre toplayıp ordu kurdularsa da, 1918’de Ruslar orduyu da ıtıp kongre üyelerini tutukladılar. 1919’da Kızıl Ordu Ba kurdistan’ı ku attı. Ba kurtlar, Kazaklarla birle erek Orenburg’u merkez yapmak istediler fakat istek geri çevrildi ve Ruslar, ço unlu u Rus olan Ufa vilayetini Ba kurdistan’a katarak Ufa ehrini merkez yaptılar. 23 Mart 1919’da Ba kurt Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1990’da Sovyetler Birli i’nin da ılmasıyla Ba kurt Cumhuriyeti adını alarak Rusya Federasyonu’na katıldı. Güney Ural da larına yerle mi bulunan Ba kurdistan, batısında Tatar ve Udmurt Cumhuriyetleri ile çevrilidir. Yüz ölçümü 143.000 kilometrekare ve ba kenti Ufa’dır. Ba kentin nüfusu 1979 sayımına göre 969.000’dir. On yedi ehri ve otuz dokuz yerle im birimi bulunan Ba kurdistan’ın toplam nüfusu, 2010 sayımına göre 4.072.292’dir. Bu nüfusun 935.880’ini Ba kurtlar, 940.446’sını Tatarlar, 122.344’ünü Çuva lar, 1.547.893’ünü Ruslar, 75.571’ini Ukraynalılar ve 222.146’sını da di er etnik topluluklar olu turmaktadır. Ba kurtların toplam sayısı ise 1.371.452’dir. Bu nüfusun 935.880’i Ba kurdistan’da, 355.114’ü bugünkü Rusya Federasyonu içinde, 80.458’i ise eski Sovyetler Birli i topraklarının çe itli bölgelerinde ya amaktadır. 2. BA KURTÇA Türk dilleri ailesinin Kıpçak grubu içinde yer alan Ba kurtça, kendisine en yakın Türk dili olan Tatarcadan önemli seslik de i melerle ayrılır (bkz. SESB LG S ). lk kez 19. yüzyıl ortalarında Tabın boyundan M. Selim Ümütbayo lu tarafından bir yazı dili yapılmaya çalı ılmı sa da, bu giri im ba arılı olmamı tır. Yadigâr adlı çalı masını Ba kurtça yazdı ı halde, yazı diliyle (Ça atayca) yayımlamak zorunda kalmı tır (Kazan 1897). Ba kurtlar 19. yüzyıl sonuna dek, ortak yazı dili olan Ça ataycayı kullanmı lardır. 20. yüzyıl ba larında, Arif Kiyiko lu ile M. Osmanî, Til Yarı ı dergisinde Ba kurtça makale ve öyküler yayımladılar (1910). 1917’den sonra Ba kurt ve Ba kurtistan gazeteleri Ba kurtça makaleler yayımlamaya ba ladılar. 1920’den sonra ise yayının tamamı Ba kurtça oldu. Ba kurtçanın Güney ve Do u olmak üzere iki büyük diyalekti vardır. Ba kurt yazı dili Ufa a zına dayanır. 3. KAYNAKÇA 3 AKINER, S., “Bashkirs”, Islamic Peoples of the Soviet Union, 1983: 77-85, London, Boston, Melbourne and Henley. BASKAKOV, N. A., “Über die Herkunft des Ethnonyms’Baškir’”, Tractata Altaica, Wiesbaden 1976: 51-58. , Moskva 1958. h , I, II, 1993, Mäskäv. “Ba kurt”, Türk Ansiklopedisi 5, 1952: 383-384, Ankara. “Ba kurt Edebiyatı”, Türk Ansiklopedisi 5, 1952: 384-385, Ankara. “Ba kurt Türkçesi”, Türk Ansiklopedisi 5, 1952: 385-388, Ankara. BATTAL-TAYMAS, A., Kazan Türkleri, TKAE yay. 15 (2. baskı), Ankara 1966. BENZ NG, J., “Das Baschkirische”, PhTF I, 1959: 421-434, Wiesbaden. ÇA ATAY, S., Türk Lehçeleri Örnekleri II, AÜ, DTCF yay. 214, 1972: 70-85, Ankara. GOLDEN, P. B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Turcologica 9, 1992: 262-264, 397-399, Wiesbaden. M RCANOVA, S. F., Moskva 1979. POPPE, N., Bashkir Manual, UAS 36, 1964, Bloomington. TAYMAS, A. B., “Die moderne kazantürkische und baschkirische Literatur”, Handbuch der Orientalistik, fünfter band Altaistik, erster abschnitt Turkologie, 1963: 427-441, Leiden/Köln. TEK N, T., “On the History of the Labial Vowel Shifts in Tatar and Bashkir”, Tatarica, 1987: 293-305, Vammala. TEM R, A., “Die nordwestliche Gruppe der Türksprachen”, Handbuch der Orientalistik, fünfter band Altaistik, erster abschnitt Turkologie, 1963: 161-173, Leiden/Köln. TOGAN, Z. V., “Ba kırt”, slâm Ansiklopedisi 2, 1949: 328-332, stanbul. YULDA EV, A. A., “ ”, CCC , 1966: 173-193, Moskva. 4. ALFABE ve YAZIÇEVR M Aa Aa Bb V, W v, w Gg FF dd D E e y -, yä-, , ä Ë ë Yo yo Jj Zz ! , - y i, - y " Yy K Kk #$ % & '( M) *+ ,Oo 11 45 6 7 Çç T8 9: YY ;< Xx Ll Mm Nn ./ 0 23 Pp Rr Ss Çç Tt U, W u, w Ü, W ü, w Ff => 4 ? @ Ts ts AB Çç CD E ç ç; FG ’ H Iı IJ KL OO PQ R ’ M-, Ä N-, ä Ää Yu, Yü yu, yü Ya ya harfi Tatarca sözcüklerde w, Rusça ödünç sözcüklerde v de erindedir. , yeni ödünçlenmi sözcüklerde, Rusçada oldu u gibi, Ba kurtça sözcüklerde ise öndamaksıl söylenir. > ! > ve " yalnız Rusçadan alınmı sözcüklerde bulunur. harfi Ba kurtça sözcüklerde yalnız sözba ında, ödünç sözcüklerde ise her durumda bulunur. Hece sonunda - y de erindedir. harfi Ba kurtça sözcüklerde, sözba ında y -, söziçinde , Rusça sözcüklerde sözba ında yä-, bir ünsüzden sonra ä de erindedir. # Ba kurtça sözcüklerde yalnız sözba ındaki sesini göstermek için kullanılır. Rusça sözcüklerde ise aynı durumda ä de erindedir. y ve Y, sözba ında bir ünsüzden önce ve söziçinde bir ünsüzden sonra sırasıyla u ve ü, bir ünlüden sonra ve iki ünlü arasında w de erindedirler. x harfi Rusça ödünç sözcüklerdeki x, Arapça-Farsça ödünç sözcüklerdeki $, % seslerini gösterir. Art ünlülü yabancı sözcükler & ile de il, ' ile gösterilir. Ba kurtça kökenli sözcüklerde ise (, ' ayrımı vardır. 5. SESB LG S Ba kurtça, Tatarcanın belirleyici sesbilgisel özellikleri olan o>u, ö>ü, u>), ü>* de i imlerini payla makla birlikte s>h (sözba ı ve ekba ı), s > + (hece sonu ve sözsonu), ç > s, z > , de i imleri ve dudak çekimi özelli iyle Tatarcadan önemli ölçüde ayrılır. 5.1. Ünlüler: 5.1.1. ET a = B k. a: adır- “ayırmak” > ayır-; ada& “ayak” > aya&; ba- “ba , ip” > baw. ET a ünlüsünün ä’ye de i mesi durumu da vardır: az “az” > a, ~ ä,; açı“acı” > ası ~ äs ; yayın “yayın balı ı” > yäy n; yad- “yaymak”> yäy-; ya “ya , taze” > yä “genç; ıslak; gözya ı”; ya ır- (<ya ur-) “gizlemek” > yä r-; yay “yaz” > yäy; yapı - “yapı mak” > yäb . a > ä de i imi ödünç sözcüklerde de görülür: Fars. c.n “can” >yän. 5.1.2. ET ä, e sesleri Ba kurtçada ayrılmazlar. kisi de ilk hecede i, di er hecelerde ä olarak görünür (Bu nedenle, gerçek Ba kurtça sözcüklerin ilk hecesinde ä sesi bulunmaz. Ancak mäng (<bä/gi) “bengi” gibi birkaç eskicil örnekte ä korunmu tur): b0 “be ” > bi ; tä/iz “deniz” > di/g z; 0ki “iki” > ik ; tämir “demir” > tim r; tilä- “dilemek” > t lä-; yüräk “yürek” > y*räk; kökärçin “güvercin” > kügärs n. -äb öbe i -*y olmu tur: säb- “sevmek” >h*y-; äb “ev” >*y. 5.1.3. ET ı = B k. ı: &ızıl “kırmızı” > &ı,ıl; yabız “kötü” >yawız. Eski Türkçe ı sesinin öndamaksılla ması da görülür: tıl “dil” > t l; bı - “pi mek” > b -; ıt “köpek” t; ya ır- (<ya ur-) “gizlemek” > yä r-; bı/ “bin” > m /. 5 5.1.4. ET i sesi, Ba kurtçada, her durumda kısa bir sesine de i mi tir: bil“bilmek” > b l-; tirig “diri” > t r ; kidiz “kilim” > k y ,. 5.1.5. ET o > B k. u: to&uz “dokuz” > tu-ı,; ot “ate ” > ut; to& “tok” > tu&; so/ “son” > hu/; &o/uz “böcek” > &u/ı,. 5.1.6. ET ö > B k. ü: söz “söz” > hü,; tök- “dökmek” > tük-; öz “öz” > ü,; öltür“öldürmek” > ült r-; kökärçin “güvercin” > kügärs n. 5.1.7. ET u > B k. ): uç- “uçmak” > )s-; buz “buz” > b),; tuz “tuz” >t),; &unduz “kunduz” > &)nd),; &udru& “kuyruk” > &)yr)&. lk hece dı ında u >ı de i imi de vardır: orun “yer” > urın; boyun “boyun” > muyın; tol-tur- “doldurmak” > tultır-; &or&ut- “korkutmak” > &ur&ıt-. Bir örnekte sözba ı u- yitimi görülür: MK uv-, uw- “ufalamak” > *uv-at- > vat“vurmak, dövmek; ufalamak”, va& “küçük” <*uv-a&. u >ı: sub “su” > hıw. 5.1.8. ET ü > B k. *: kül- “gülmek” >k*l-; tü “dü ” > t* ; kümü “gümü ” > k*m* ; küz “güz” > k*,; bädük “büyük” > b*y*k. lk hece dı ında ü > de i imi de vardır: öltür- “öldürmek” >ült r-. 5. 2. Ünsüzler 5.2.1. Eski Türkçe sözba ı b- sesi Ba kurtçada tümüyle korunmu tur: bıça& “bıçak” > bısa&; bı - “pi mek” > b -; bar “var” =bar, bar- “varmak” = bar-; barma& “parmak” = barma&; b r- “vermek” >bir-. n, /, m sesleri bulunan sözcüklerde b- >m-: boyun “boyun” >muyın; burun “burun” > m)r)n; bän “ben” >min; bä/gü “bengi” > mä/g ; bı/ “bin” > m /. Eski Türkçe söziçi ve sözsonu b sesi, Ba kurtçada, art ünlülü sözcüklerde w, ön ünlülü sözcüklerde, -äb ses öbe i içinde y’ye de i mi tir: sub “su” > hıw; &abı “kavu mak”> &awı -; yaba “sakin, uslu” > yıwa ; äb “ev” > *y; säb- “sevmek” > h*y-. 5.2.3. Eski Türkçe ç sesi, Ba kurtçada, her durumda s olmu tur: bıça& “bıçak” > bısa&; çöp “çöp” > süp; uç- “uçmak” > )s-; &açan “ne zaman” > &asan. Ba kurtçaya girmi olan ödünç sözcüklerdeki ç sesi, ya s’ye de i mi , ya da korunmu tur: Rus. !e a “tavan arası” > sar,a&; Tat. çatır (<Fars. ç.där) > “çadır” > çatır. 5.2.4. Eski Türkçe söziçi ve sözsonu d sesi Ba kurtçada y olmu tur: ad-ır “aygır” > ay-ır adır- “ayırmak” > ayır-; ada& “ayak” > aya&. Sözsonu -d sesi birkaç sözcükte ötümsüzle erek -t olmu tur: 0 id- “i itmek” > i t-; küd- “beklemek” > k*t-. 5.2.5. Eski Türkçe s sesi, Ba kurtçada, sözba ı ve ekba ında h olmu tur: sı-ır “sı ır” > hıyır; sub “su” > hıw; sarı- “sarı” > harı; sa- “sa , iyi” > haw; tuz-suz “tuzsuz” > t),-h),. Söziçi ve sözsonunda ise s sesi, +’ye de i mi tir: sası- “kötü koku” > ha+ı&; bas“basmak” > ba+-; äski “eski” > i+k . s >h ve s >+ de i imleri eski alıntılarda da görülür: Rus. co a “asker” >haldat; Ar. $äs.b “hesap, sayı”> i+äp. Yeni ödünç sözcüklerde s sesi korunmu tur: Ar. ism “ad” > s m; Ar. cism “beden; madde” >y s m. 5.2.6. Eski Türkçe = B k. : ta “ta ”= ta ; i “i ” > ; ä ik “e ik” > i k. 6 5.2.7. Eski Türkçe söziçi ve sözsonu z sesi , olmu tur: a-ız “a ız” > awı,; buz “buz” >b),; az “az” > a, ~ ä,. z sesine kar ılık, eski ödünç sözcüklerde ,, yeni ödünç sözcüklerde ise z sesi vardır: Fars. z1r “kuvvet, güç” > ,ur “büyük”, Fars. ziy.n “zarar, kayıp” > zıyan. 5.2.8. ET y = B k. y (her durumda): y0r “yer” > yir; yorı- “yürümek” >y*r*-; ay “ay” = ay; yaz “ilkyaz” > ya,. 5.2.9. Eski Türkçe t sesi, Ba kurtçada, her durumda, büyük bir ço unlukla korunmu tur. Di er ötümsüz ünsüzlerde oldu u gibi ünlülerarası durumda ötümlüle mez. Ancak sözba ında oldu u durumda t- > d- de i imi oldukça sık görülür: yutum “yudum” > y)t)m; ata- “ad vermek”= ata-; altun “altın” > altın; 0 it- (<0 id-) “i itmek” > i t- w (mastar); tört “dört” > dürt; tarı- “darı” > darı; to/uz “domuz” > du/ı,. 5.2.10. Eski Türkçe, söziçi ve sözsonu p sesi, eklenme sırasında, ünlülerarası durumda kaldı ında ötümlüle mi , bunun dı ında korunmu tur: tap- “bulmak”= tap-; yapur-a& “yaprak” > yapra&; sap “sap” = sap; köp- “ i mek” > küb-üw (mastar); yap- “örtmek” > yab-ıw (mastar). 5.2.11. Eski Türkçe &, k sesleri de t sesi gibi, ünlülerarası durumda (eklenme sırasında) kaldı ında ötümlüle mi , bunun dı ında korunmu lardır: &an “kan” = &an; a&ım “akım” > a-ım; yı&ıl- “yıkılmak” > yı-ıl-; ba&- “bakmak” > ba-ıw (mastar); kök “gök” > kük; bük- “bükmek” > b*güw (mastar). 5.2.12. Eski Türkçe söziçi ve sözsonu / sesi korunmu tur: bı/ “bin” > m /; so/ “son” > hu/; ya/ı “yeni” = ya/ı; tä/iz “deniz” > di/g ,. 5.2.13. Eski Türkçe söziçi ve sözsonu -, g seslerinin Ba kurtçadaki gösterimleri çok kurallı de ildir. - sesi, ek ve hece ba ında korunurken, iki ünlü arasında ve tek heceli sözcüklerin sonunda büyük bir ço unlukla w olmu tur: ba- “ba ” > baw; sa- “sa ” > saw; ta- “da ” > taw; a- “a ” > aw; a-ız “a ız” > awı,; a-ır “a ır” > awır; a-ıl “a ıl” > awıl; ba-ır “ba ır” > bawır; yal-an “yalan” = yal-an; ad-ır “aygır” > ay-ır; &ad-u “kaygı” >&ay-ı. ı ünlüleri arasında ve tek heceli sözcüklerde ı ünlüsünden sonra - sesi y’ye de i mi tir: yı-ın “yı ın” > yıyın; sı-ır “sı ır” > hıyır; yı-- “yı mak” > yıy-; sı-“sı mak”> sıy-. Bir örnekte -o-u- > u: o-ul “o ul” > ul. -a-u/-ägü ses öbe i -aw/-äw olmu tur: buza-u “buza ı” > bı,aw; &ıra-u “kıra ı” >&ıraw; küdegü “güveyi” > k yäw. Birden çok heceli sözcüklerin sonunda -- > w: adı- “ayı” > ayıw; *sılı- (> MK silig) “temiz” > hılıw. O uz grubunda oldu u gibi --/-g yitimi de vardır: sarı“sarı” > harı; ulu- “ulu” >)l); tirig “diri” >t r . g sesi, söziçinde, dudak ünlüleri yanında ço unlukla y olmu , düz ünlüler yanında ço unlukla korunmu tur: bögür “bö ür” > b*y*r “böbrek”; ügüm “yı ın” > *yüm; ögrän- “ö renmek”> *yrän-; yigit “genç” > y g t; y0girmi “yirmi” > yig rm . Sözsonunda -g >y: üg- “yı mak” >*y-. 6. YAPIB LG S Yapım Ekleri: Burada, yalnız, Türkçede kullanılmayan yapım ekleri seçilerek örneklendirilmi tir. 7 1. -sA: muyın-sa “gerdanlık” <muyın “boyun”; kükräk-sä “gö üslük”<kükräk “gö üs”. 2. -Gılt/-G lt (renk adlarında): har--ılt “sarımsı” <harı “sarı”; &ı,--ılt “kızıl” <*&ız “kırmızı”; yä -k lt “ye ilimsi” <yä “ye il”. 3. -sAn: -sän “çalı kan” < “i ”; &ur&ıw-san “korkak” <&ur&ıw “korku”. 4. -sı&/-s k, -s)&/-s*k: t*y*n-s*k “dü ümcük” <t*y*n “dü üm”; &) -s)& “ku ca ız” <&u “ku ”. 5. -y, -GAy (küçültme eki): baba-&ay “babacık” <baba “baba”; a-a-y “a abeyicik” <a-a “a abey”. 6. -r-A, -ır-a/- rgä, -)r-a/-*rgä (mastar eki): ya,-ır-a “yazmak” <ya,-; lä-rgä “çalı mak”. 7. -w, -ıw/- w, -)w/-*w (mastar eki): y*r*-w “yürümek” <y*r*-; yarı -ıw “yarı mak” <yarı -; u&ı-w “okumak” <u&ı-. 8. -y, -Ay: &ara-y- “kararmak” <&ara “kara”; zur-ay- “büyümek, ço almak” <zur “büyük” <Fars. z2r “kuvvet, güç”. 9. -ı/- : bay-ı- “zenginle mek” <bay “zengin”. yelik Ekleri (Teklik): 1. -m, -ım/- m, -)m/-*m: bülmä-m “odam”; *y-*m “evim”. 2. -/, -ı//- /, -)//-*/: bülmä-/ “odan”; *y-*/ “evin”. 3. -ı/- , -)/-*, -hı/-h /-h)/-h*: bülmä-h “odası”; *y-* “evi”. (Çokluk): 4.-bı,/-b ,, -b),/-b*,, -ıbı,/- b ,, -)b),/-*b*,: bülmä-b , “odamız”; *y-*b*, “evimiz”. 5.--ı,/-g ,, --u,/-g*,, -ı-ı,/- g ,, -)-),/-*g*,: bülmä-g , “odanız”; *y-*g*, “eviniz”. 6.-ı/- , -)/-*, -hı/-h -h)/-h*: bülmä-h “odası”; *y-* “evi”. Ad Çekimi: lgi Eki: -nı//-n /, -n)//-n*/, -dı//-d /, -d)//-d*/, -tı//-t /, -t)//-t*/, -,ı//-, /, ,u//-,*/. Gösterme Eki: -nı/-n , -n)/-n*, -dı//-d , -d)/-d*, -tı/-t , -t)/-t*, -,ı/-, , -,u/,*. Yönelme Eki: -GA. Kalma Eki: -lA, -dA, -,A, -tA. Çıkma Eki: -nAn, -dAn, -,An, -tAn. E itlik Eki: -sA. Çokluk Eki: -lAr, -dAr, -,Ar, -tAr. Sayılar: b r, ik , *s, dürt, bi , altı, yit , hig ,, tu-ı,, un. Ki i Adılları: min “ben”, hin “sen”, ul “ol”, b , “biz”, h , “siz”, ular “onlar”. Gösterme Adılları: bıl “bu”, ) ) “ u”, ul “o”, ul “ u”, t g “o”. Dönü lülük Adılı: ü, “öz”. lgeçler: *s*n “için”, k w k “gibi”, *s “üst”, alt “alt”, art “arka”, s “iç”, tı “dı ”, ara “arasında”, urta “orta”, yan “yan”, kar ı “kar ı”, buy “boyunca”, ha& “hakkında”, sama “yakla ık”, m nän “ile”, hayın “her” (kün hayın “her gün”), ay&anlı “yoluyla”, hıma& “gibi”, t kl m “gibi”, a a “öte, öteye”, ütä “öte, öteye”, 8 ar&ırı “boyunca, öte, öteye”, l k “önce”, alda “önce”, hu/ “sonra”, bütän “sonra”, ba lap “ba layarak”, ba &a “ba ka”. Eylem Çekimi: Emir Kipi: (Teklik) 1. ki i yok; 2. ki i eksiz; 3. ki i -hın/-h n, -h)n/-h*n; (Çokluk) 1. ki i yok; 2. ki i --ı,/-g ,, --),/-g*,, -ı-ı,/- g ,, -)-),/-*g*,; 3. ki i hındar/-h ndär, -h)ndar/-h*ndär; Olumsuz biçimi -mA ile yapılır. ø u&ı “oku!” u&ı-hın “okusun!” ø u&ı--ı, “okuyun!” u&ı-hındar “okusunlar!” Görünen Geçmi Zaman: ki biçimde yapılır: 1.-nı/-n , -n)/-n*, -dı/-d , d)/-d*, -,ı/-, , -,), -,*, -tı/-t , -t)/-t*. Olumsuz biçimi mA ile kurulur. u&ı-nı-m “okudum” u&ı-nı-/ “okudun” u&ı-nı “okudu” u&ı-nı-& “okuduk” u&ı--ı/ “okudunuz” u&ı-nı-lar “okudular” 2. --An. Olumsuz biçimi -mA ile yapılır. u&ı--an-mın “okudum” u&ı--an-hı/ “okudun” u&ı--an “okudu” u&ı--an-bı, “okuduk” u&ı--an-hı-ı, “okudunuz” u&ı--an-dar “okudular” imdiki Zaman: -A, -y. Olumsuz biçimi -mAy ile yapılır. ya,-a-m “yazıyorum” ya,-a-hı/ “yazıyorsun” ya,-a “yazıyor” ya,-a-bı, “yazıyoruz” ya,-a-hı-ı, “yazıyorsunuz” ya,-a-lar “yazıyorlar” ukı-y-ım “okuyorum” ukı-y-hı/ “okuyorsun” ukı-y “okuyor” ukı-y-bı, “okuyoruz” ukı-y-hı-ı, “okuyorsunuz” ukı-y-,ar “okuyorlar” Geni zaman: -ır/- r, -)r/-*r, -r: Olumsuz biçimi -ma& ile yapılır. al-ır-mın “alırım” al-ır-hı/ “alırsın” al-ır “alır” al-ır-bı, “alırız” al-ır-hı-ı, “alırsınız” al-ır-,ar “alırlar” Gelecek Zaman: -(y)AsAk. Olumsuz biçimi -mA ile yapılır. u&ı-yasa&-mın “okuyaca ım” u&ı-yasa&-hı/ “okuyacaksın” u&ı-yasa& “okuyacak” u&ı-yasa&-bı, “okuyaca ız” u&ı-hı-ı, “okuyacaksınız” u&ı-yasa&-tar “okuyacaklar” 9 7. MET N Burada verilen metin, A. A. Yulda ev’in KAYNAKÇA’da gösterilen çalı masından alınmı tır (s. 192). R 8 ( e. )a 8 a + - a aS + a :$ T+ U $a5 ( ( + . T+ T e U+ $a V : a , W8U+ ( a aS eWe , 8T+ U e+ U 8:- Sa (a T( T U a()a+ (a . A5 e(J aD + a :$ 9 a( 8a: + - T+J 8U 8U e+U+ S 5, $a 8aD( 8a: a a(a +a+ o o(a- o o(a aSa 8o Sa+ L e(e- a$( (Sa(a , $a V : a +a+ DU e5 8aD8 (a , W8 U+ : + a +a+ 9 a( a 8:5 a$8a + a$8a 5, W U e+U :8a5, $: 8 5 R $ (SaV +a $o o(a . R $ V : + 8e+ $a5(aSa+ o a a e $8a+ S $o D, e+ e $8a+ 8T (T 8a: a a aV +a+, (a+ a , : )a+ a a $ ( U+ (Sa(a - 8aD : a +a a)a+ (a . aD8a R $ o a + - : 8aV a a 5 Tç U $a($ 5 ( .R 8e+ U e(U e V : aç8 + a $a( 5, 8W U+ 8TD8T(U . O a$ 8a W8)U+e, :( o a a8 ( , çU (U+ e(U , a 8:(8 5 a$$a+ V : - T T )e+U+ L8e(e5, e e Ve+U U e(e5, Da:(a5 aSa (a aD(a+ (a . A. XaV o ,3 a ee 4 Ya ti kild . Mart ayını/ a a ında u& k3ndär &apıl yılındı. K3nd3 ir gän &ar hıw arı, bütän yıldar a ı k w k, ya t3ndär ndä tu/ır a la 3lg3rä almanılar. Aprel’ba ında u& Ural tawını/ k3n’yak itäktär nän sı ıp, &aya ta lı taw aralarınan b r la-b r la a a t r an r l -va&lı yıl alar, &ar hıw arınan i äy p ta tılar, ütkän urındarınan Uraldı/ bay tupra&tarın a&tarıp, ü är nä butap, &uyırtıp Yayı& yıl ahına & y lar. Yayı& hıwını/ bit n &apla an b ar a b r ya&tan ya ı & ya , ik ns ya&tan t3rl3 taw ar arahınan, yalandar, urmandar ar&ırı kilgän yıl alar ı/ ta ıw arına sı amanılar. Ba ta Yayı& bo arını/ urtahı &abarıp 3Ykä &al&ıp yarıldı. Yar sit ndäg lär hıw aYtında &alıp, tübän t3 t3lär. O a& ta ütmän , ul b ar vatıldı, kiYäkländ lär, yar ar ı tultırıp a&&an hıw ın k3s3 m nän t l p, b r b rh nä bär l p, awlap a a la ba lanılar. A. Tahirov, 5ızıl gvardeyetstär lkyaz erken geldi. Daha Mart ayının sonunda günler çabucak ısındı. Gündüz eriyen kar suları, di er yıllarda oldu u gibi, bahar gecelerinde donmaya vakit bulamadılar. Nisan ba ında, Ural Da larının güney eteklerinden çıkıp sarp kayalı da aralarından döne döne akıp duran irili ufaklı ırmaklar, kar sularıyla ço alıp ta tılar. Geçtikleri yerlerde Ural Da larının zengin topraklarını alıp, kendilerine katıp Volga Nehrine döktüler. 10 Volga’nın yüzünü kaplayan buzlar da bir taraftan ilk yaz güne i, di er taraftan türlü da lar arasından, tarlalar, ormanlar geçerek gelen ırmakların ta malarına dayanamadılar. Önce, Volga’nın buzlarının ortası kabarıp, yukarı kalkıp yarıldı. Kıyıdakiler su altında kalıp a a ı indiler. Uzun sürmedi, o buzlar küçüldü, parçalandı, kıyıları doldurup akan suyun gücüyle itilip, birbirine çarpıp, ça layarak akmaya ba ladılar. A. Tahirov, Kızıl Muhafızlar