BARBARA JANKOWIAK, EMILIA SOROKO
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
PROBLEMATYKA WSPARCIA W SOCJOTERAPII
– WYBRANE ZAGADNIENIA
ABSTRACT. Jankowiak Barbara, Soroko Emilia, Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia [Social Suport in Socio-Therapy – Selected Issues]. Studia Edukacyjne nr 32, 2014, Poznań 2014,
pp. 225-243. Adam Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-2837-0. ISSN 1233-6688
Socio-therapy is a form of psycho-pedagogical help directed at children and adolescents from the
risk group or/and presenting the signs of disorders in psycho-social functioning. In the presented
work it is assumed that a socio-therapeutic group is a social support context of delivering social
support network, where helping factors are activated by the possibility of bonding, tightening social
contacts and the sense of belonging to the group. There are many help-oriented social interactions in
the socio-therapeutic group (functional social support). The following paper deals with selected
aspects of social support in socio-therapy: 1) support as a response to developmental and other
crises, 2) support in psychological problems, 3) support aimed at group dynamics and stages of
group development, 4) support in self-help during group work and after the end of work, 5) support
by creating conditions in offering help. The role of socio-therapists (and institutions where sociotherapy takes place) in the social support processes and areas were also analyzed.
Key words: social support, socio-therapy, structural social support, functional social support
Wprowadzenie
W niniejszej pracy podjęto temat uruchamiania procesów wsparcia społecznego w pracy z grupą socjoterapeutyczną. Socjoterapię traktujemy jako
formę pomocy psychopedagogicznej ukierunkowanej na dzieci i młodzież
z grup ryzyka lub/i przejawiających zaburzenia w funkcjonowaniu psychospołecznym. Istota oddziaływań pomocowych polega na intencjonalnym
uruchamianiu czynników pomocowych w celu kompensacji potencjalnych
deficytów rozwoju społecznego i zapobieganiu kształtowania się zaburzeń
226
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
uczestników grupy1. Socjoterapia będąc formą pomocy, jednocześnie jest
kontekstem interpersonalnym, w którym problematykę wsparcia społecznego – głównie w formalnym aspekcie – warto poruszyć. Stworzenie okazji do
podjęcia socjoterapii w danym systemie społeczno-ekonomicznym i instytucjonalnym oraz decyzja o skorzystaniu z tej możliwości jest efektem mobilizacji wsparcia społecznego w sieci społecznej dziecka i jego rodziny. Socjoterapia jako forma pomocy może być środkiem udzielania wsparcia w wielu
różnych okolicznościach. W niniejszej pracy zajmiemy się jednak wybranymi aspektami wsparcia społecznego, kiedy pomoc (socjoterapia) została już
rozpoczęta, czyli biorąc za punkt odniesienia grupę socjoterapeutyczną,
osadzoną w określonym kontekście instytucjonalnym. Skoncentrujemy się
na pokazaniu strukturalnych i funkcjonalnych aspektów wsparcia w socjoterapii oraz wybranych obszarów pracy socjoterapeutycznej, w których
wsparcie w procesie socjoterapii głównie zachodzi.
Problematyka wsparcia społecznego w kontekście socjoterapii
O znaczeniu więzi społecznych dla dobrostanu biopsychospołecznego
wiemy wiele zarówno z przeróżnych badań empirycznych, teorii psychologicznych, jak i codziennego potocznego doświadczenia2. Istotą wsparcia
społecznego jest dostępność silnych i pozytywnych więzi społecznych,
szczególnie w kontekście stresu, kryzysu, traumy, czy innej krytycznej sytuacji3. W literaturze przedmiotu w odniesieniu do terminu wsparcie społeczne podkreśla się jego wieloznaczność oraz problemy z jednoznaczną definicją tego pojęcia4. H. Sęk odnosząc się do sposobów definiowania wsparcia,
przedstawia szerokie i pragmatyczne sposoby definiowania, pisząc o: pomocy dostępnej dla jednostki w sytuacjach trudnych, konsekwencji przynależności człowieka do sieci społecznych, zachowaniach pomocnych, zaspokajaniu potrzeb w trudnych sytuacjach, gwarantowanego przez osoby
znaczące i grupy odniesienia5.
________________
1 B. Jankowiak, E. Soroko, Socjoterapia a inne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej, [w:]
Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Teoria i praktyka, red. B. Jankowiak,
Poznań 2013.
2 Por. więcej: W. Łosiak, Psychologia stresu, Warszawa 2008; B. Wojciszke, Sprawczość
i wspólnotowość. Podstawowe wymiary spostrzegania społecznego, Gdańsk 2010.
3 H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Warszawa 2001; W. Łosiak, Psychologia stresu.
4 H. Sęk, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje
teoretyczne, [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, Warszawa 2004, s. 11.
5 Tamże.
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
227
Współcześnie autorzy prac empirycznych i teoretycznych wyróżniają
następujące kategorie precyzujące koncepcję wsparcia: wsparcie strukturalne
i funkcjonalne, źródła wsparcia społecznego, typy (rodzaje wsparcia), wsparcie otrzymywane i spostrzegane, potrzebę wsparcia i mobilizację wsparcia6.
W dalszych analizach dla ukazania wybranych aspektów wsparcia w socjoterapii wykorzystano głównie podział wsparcia na strukturalne, funkcjonalne oraz spostrzegane.
Wsparcie społeczne strukturalne jest w literaturze definiowane jako
obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od
innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych
i przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się
w trudnej sytuacji7. Jednakże, jeśli nawet wsparcie definiowane jest strukturalnie, jego istota tkwi w funkcji, jaką sieć pełni wobec jej członka. Wsparcie
nie jest więc tożsame z integracją społeczną8, którą można określić poprzez
strukturę i liczbę relacji społecznych, np. częstotliwość interakcji9. Wsparcie
społeczne odnosi się do sieci społecznych, które ze względu na jakość relacji
interpersonalnych mają potencjał pomocowy wobec jej członków, stanowiąc
znaczące źródło zasobów dla osoby. Za najważniejszą cechę wsparcia strukturalnego w badaniach dotyczących efektów pomocy uznaje się jego dostępność (np. szybkość nawiązania kontaktu). Inne ważne cechy sieci społecznych to między innymi ich prospołeczność i altruizm, a więc gotowość
do niesienia pomocy innemu człowiekowi, czasami także z pominięciem
własnych korzyści10.
W odniesieniu do wsparcia strukturalnego, grupa socjoterapeutyczna
jest dostępną siecią społeczną, która pełni funkcję pomocną wobec dzieci
i młodzieży doświadczających trudności w funkcjonowaniu psychospołecznym. Warunki formalne funkcjonowania grupy – np. częstotliwość spotkań,
czas ich trwania, miejsce spotkań – dają podstawy zaistnienia relacji o charakterze wsparcia społecznego w tej grupie. Kontrakt (zawierany zazwyczaj
między członkami grupy oraz prowadzącym) ma za zadanie kształtować
relacje interpersonalne w grupie, np. dotyczące sposobu udzielania informacji zwrotnych, sposobu zachowania dyskrecji, obecności na zajęciach, przyczyniając się do zobiektywizowania (ustalenia zasad) relacji interpersonalnych. O ile warunki formalne funkcjonowania grupy zapewniają jedynie
________________
Tamże, s. 14.
Tamże.
8 Tamże.
9 N. Knoll, R. Schwarzer, „Prawdziwych przyjaciół…” Wsparcie społeczne, stres, choroba, i śmierć,
[w:] Wsparcie społeczne.
10 H. Sęk, Wsparcie społeczne.
6
7
228
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
bazę dla zaistnienia wsparcia poprzez możliwość nawiązania kontaktów
społecznych (integrację społeczną), o tyle ustalone wspólnie zasady funkcjonowania w grupie (np. poprzez kontrakt) kształtują jakość tych kontaktów
i najprawdopodobniej przyczyniają się do poczucia spójności, przynależności i bezpieczeństwa w grupie, czyli kształtują bardziej bezpośrednio potencjał wspierający grupy. To, czy grupa spełni swoje zadanie wspierające zależy jednak od wielu innych czynników, na przykład kompetencji terapeuty
czy indywidualnych zasobów i deficytów poszczególnych członków grupy.
W odniesieniu do tego ostatniego przypadku szczególnie ważna jest właściwa diagnoza psychologiczna i pedagogiczna na początku procesu pomocy, aby określić, na ile uczestnictwo w grupie może być przydatne dla tej
konkretnej osoby, czy potrzebuje ona jeszcze innych form pomocy psychopedagogicznej i jakie formy w jakich konfiguracjach są najoptymalniejszym
zaleceniem.
Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym to rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej. W toku tej interakcji dochodzi
do przekazywania lub wymiany emocji, informacji, instrumentów działania
i dóbr materialnych. Wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna,
a kierunek „dawca – biorca” może być stały lub zmienny. W dynamicznym
układzie interakcji można wyróżnić osobę wspierającą, poszukującą, odbierającą lub otrzymującą wsparcie. Dla skuteczności tej wymiany społecznej
istotna jest odpowiedniość między rodzajem i wielkością udzielanego
wsparcia oraz potrzebami odbiorcy. Celem interakcji wspierającej jest ogólne
podtrzymanie, zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu przez towarzyszenie, tworzenie poczucia przynależności bezpieczeństwa i nadziei oraz zbliżenie do rozwiązania problemu i przezwyciężenia trudności11.
Ponieważ wsparcie funkcjonalne może zachodzić w diadzie, między
jednostką a grupą i pomiędzy grupami/podgrupami12, grupa socjoterapeutyczna ma ogromy potencjał wspierający. W literaturze przedmiotu znaczenie
oddziaływań w grupach socjoterapeutycznych określa się poprzez realizację
celów rozwojowych, edukacyjnych i terapeutycznych13. Oddziaływania psychologiczne i pedagogiczne w socjoterapii dotyczą więc relacji udzielania
pomocy i wsparcia. Choć także uczestnicy między sobą oraz podgrupy
________________
Tamże, s. 18.
Tamże.
13 Możliwości i ograniczenia w zakresie realizacji celów terapeutycznych opisano w pracach: B. Jankowiak, E. Soroko, Czynniki pomocowe; tychże: Socjoterapia a inne formy pomocy;
Sobolewska, 1993; za: J. Jagieła, Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Kraków
2009, s. 25-26; J. Strzemieczny, Zeszyty Socjoterapeutyczne, Warszawa 1988.
11
12
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
229
uczestników socjoterapii mogą stanowić dla siebie nawzajem źródło wsparcia, to jednak z założenia (głównie w związku z celami socjoterapii) najważniejszym aspektem wsparcia funkcjonalnego jest aktywność socjoterapeuty –
konkretne działania, jakie podejmuje on, aby udzielić pomocy psychopedagogicznej grupie uczestników.
Czynniki pomocowe to celowo uruchamiane przez prowadzącego grupę
specyficzne procesy, które ukierunkowane są na zmiany w funkcjonowaniu
psychospołecznym uczestników, powstałe dzięki możliwie najbardziej efektywnej pracy grupowej. Choć myślenie o czynnikach pomocowych zaczerpnięto z idei czynników leczących w psychoterapii14, to w socjoterapii mniej
akcentuje się ich potencjał leczący (zaburzenia psychiczne), a bardziej potencjał
wspierania rozwoju. Na przykład, Yalom15 wymienia jedenaście głównych
czynników leczących występujących w psychoterapii grupowej: zaszczepianie
nadziei, uniwersalność, udzielanie informacji, altruizm, korektywne odtworzenie rodziny pierwotnej, rozwój umiejętności społecznych, naśladowanie,
uczenie się interpersonalne, spójność grupy, katharsis, czynniki egzystencjalne. Coreyowie16 do czynników działających w grupie zaliczają: otwieranie się przed innymi, konfrontację, informacje zwrotne, spójność i poczucie
wspólnoty, nadzieję, gotowość do podejmowania ryzyka i do zaufania,
życzliwość, troskę i akceptację, moc osobistą, katharsis, czynnik poznawczy,
motywację do zmiany, swobodę eksperymentowania i humor. Czynniki,
które dodatkowo wydają się szczególnie powszechne w socjoterapii to: identyfikacja z pozytywnym dorosłym, towarzyszenie w przeżywaniu kryzysów
rozwojowych, przestrzeganie zasad i norm obowiązujących w grupie i przekazywanie wartości.
Czynniki pomocowe mogą być ukierunkowane bardziej na stymulowanie potencjału pomocowego grupy lub bezpośrednio oferować pomoc psychopedagogiczną uczestnikowi. W socjoterapii przyczyniają się one do realizacji celów rozwojowych, edukacyjnych, jak i terapeutycznych. Poprawa
funkcjonowania psychospołecznego uczestników socjoterapii wynika więc
z planowo kształtowanych lub moderowanych przez socjoterapeutę interakcji pomiędzy prowadzącym a poszczególnymi uczestnikami, pomiędzy
uczestnikami między sobą oraz konkretnym uczestnikiem a grupą jako całością17. Socjoterapeuta oddziałuje na grupę tak, aby wykorzystać potencjał
________________
14 Por. więcej: B. Jankowiak, E. Soroko, Style socjoterapeutycznej pracy grupowej z dziećmi
i młodzieżą z perspektywy czynników pomocowych, Studia Edukacyjne, 2014, 31; por. też:
J.Cz. Czabała, Czynniki leczące w psychoterapii, Warszawa 2009.
15 I. Yalom, M. Leszcz, Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka, Kraków 2006; S. Vinogradov, I. Yalom, Psychoterapia grupowa. Krótki przewodnik dla terapeutów, Warszawa 2007.
16 M.S. Corey, G. Corey, Grupy. Metody grupowej pomocy psychologicznej, Warszawa 2008.
17 B. Jankowiak, E. Soroko, Czynniki pomocowe.
230
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
wsparcia społecznego grupy, szczególnie w odniesieniu do procesu grupowego (przestrzeganie zasad i norm obowiązujących w grupie, spójność grupy) oraz poprzez bezpośrednie interakcje wspierające wobec uczestników
(naśladowanie, identyfikacja z prowadzącym grupę).
Czynniki pomocowe można odnieść do rodzajów wsparcia funkcjonalnego. W literaturze wyróżnia się następujące rodzaje wsparcia funkcjonalnego:
wsparcie emocjonalne (przekazywanie emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowanie do osoby
wspieranej), informacyjne/poznawcze (przekazywanie informacji służących
do lepszego zrozumienia sytuacji, położenia życiowego, problemu, dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności podejmowanych przez osobę
wspierana działań zaradczych), instrumentalne (przekazywanie informacji
o konkretnych sposobach postępowania oraz modelowanie skutecznych
zachowań zaradczych), rzeczowe/materialne (pomoc materialna, rzeczowa,
finansowa oraz bezpośrednie fizyczne działanie wobec osoby potrzebującej)
oraz duchowe (dotyczy sfery sensu i ducha)18. Niektóre wymienione tutaj
rodzaje wsparcia funkcjonalnego pojawiają się w grupach socjoterapeutycznych spontanicznie (wsparcie nieformalne), ale – jak tu wielokrotnie podkreślamy – przede wszystkim są składnikami czynników pomocowych, intencjonalnie uruchamianych przez socjoterapeutów.
Na przykład, kiedy socjoterapeuta przekazuje wartości lub informacje,
dostarcza głównie wsparcia instrumentalnego i informacyjnego; gdy dotyka
problematyki egzystencjalnej i nadziei – głównie duchowego, a kiedy towarzyszy w przeżywaniu kryzysów rozwojowych, wspiera emocjonalnie.
Wsparcie rzeczowe ma również miejsce w socjoterapii, ale nie wynika z pracy grupowej, lecz indywidualnej pracy z członkami grupy, której często podejmują się prowadzący grupy. Ponadto, rodzaj udzielanego wsparcia materialnego zależy od typu instytucji, w jakiej prowadzona jest socjoterapia.
Ważną kategorią służącą rozumieniu wsparcia w socjoterapii jest tzw.
wsparcie spostrzegane, które wynika z wiedzy i przekonań człowieka o tym,
gdzie i od kogo może uzyskać pomoc, na kogo może liczyć w sytuacji trudnej19. Spostrzeganie grupy socjoterapeutycznej jako pomocnej wydaje się
niezbędne, aby w pełni zaangażować się w jej funkcjonowanie. Dlatego,
z jednej strony uruchamianie różnorodnych czynników pomocowych może
pełnić funkcję wspierającą, ale z drugiej strony ocena uczestników, że grupa
jest wspierająca może przyczynić się do skuteczności działania aktywizowanych czynników pomocowych. W ten sposób powiększa się potencjał wspie________________
18
19
H. Sęk, Wsparcie społeczne.
Tamże, s. 20.
231
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
rający grupy socjoterapeutycznej, ale i komplikuje – utrudniona jest praktyczna oraz empiryczna ocena wpływu oddziaływań pomocowych na grupę, co współwystępuje z niedoborem badań naukowych nad socjoterapią.
Wybrane obszary wsparcia w socjoterapii
wraz z ilustracjami ze wstępnych badań nad aktywnością
zawodową socjoterapeutów
Powyższe rozważania prowadzą do tezy, że grupa socjoterapeutyczna
jest miejscem, w którym istnieją różne formy wsparcia społecznego – zachodzą w niej interakcje społeczne i psychologiczne, stymulowane w celu pomocy dzieciom i młodzieży w przezwyciężaniu trudności normatywnych
(wynikających z kryzysów rozwojowych) i nienormatywnych (w sytuacjach
trudnych lub kryzysowych). Czynniki pomocowe wykorzystują w dużej
mierze różnorodne typy wsparcia społecznego (emocjonalne, instrumentalne, informacyjne, a nawet duchowe), jak i różne aspekty wsparcia (strukturalne, funkcjonalne, spostrzegane). Jednocześnie, samo przynależenie do
grupy socjoterapeutycznej jest efektem działania określonych szerszych sieci
wsparcia, które umożliwiły skorzystanie z tej formy pomocy psychopedagogicznej.
Ze względu na specyficznego adresata pomocy (dzieci i młodzież z grup
ryzyka lub/i przejawiających zaburzenia w funkcjonowaniu psychospołecznym) oraz formę pomocy (grupowa), można wyróżnić specyficzne obszary
wsparcia w socjoterapii: 1) wsparcie w przeżywaniu kryzysów rozwojowych
i innych, 2) wsparcie w doświadczanych trudnościach uczestników grup,
3) wsparcie w rozwoju grupy socjoterapeutycznej, 4) wsparcie wzajemne
uczestników po/i w trakcie zajęć, 5) wsparcie poprzez stworzenie warunków umożliwiających udzielanie pomocy. Obszary te są dobrym punktem
wyjścia do przyjrzenia się, jaki jest udział socjoterapeutów – i instytucji, w
których pracują – w procesach wsparcia społecznego.
Tabela 1
Obszary wsparcia w socjoterapii
Obszar wsparcia
Wsparcie w obliczu
przeżywania kryzysów (rozwojowych
i innych)
Sposób wspierania
Towarzyszenie w rozwoju, podążanie,
rozumienie zachowań uczestnika
w kontekście rozwojowym oraz sytuacyjnym
Rodzaj wsparcia
Funkcjonalne
232
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
Obszar wsparcia
Sposób wspierania
Rodzaj wsparcia
Wsparcie udzielane
uczestnikom grup
ukierunkowane na ich
problemy psychologiczne
Interwencje pomocowe, uruchamianie
czynników pomocowych, stymulowanie procesów interpersonalnych i psychologicznych
Funkcjonalne
Wsparcie w rozwoju
procesu grupowego
Moderowanie interakcji w grupie,
wprowadzanie zasad pracy grupy,
reagowanie na zjawiska procesu grupowego, np. konflikty, pozwalanie
uczestnikom na korzystanie z pomocy
kształtującej się spójności grupy
Funkcjonalne
Wsparcie poprzez
stworzenie warunków
umożliwiających
udzielanie szeroko
rozumianej pomocy
Stworzenie warunków funkcjonowania
grupy, współpraca z instytucją, ustalenie zasad panujących w grupie i zależności między grupą socjoterapeutyczną
a systemem społeczno-ekonomicznym
i instytucjonalnym, w jakim ona jest
osadzona
Strukturalne
Wsparcie wzajemne
uczestników w trakcie
i po zakończeniu
trwania grupy
Wzajemne kontakty towarzyskie,
uczestnictwo w pozytywnej grupie
społecznej, wsparcie otrzymywane
motywuje do odwzajemnienia, do poczucia zobowiązania i utrzymywania
wzajemnych więzi
Funkcjonalne
(nieformalne)
Źródło: opracowanie własne.
Wsparcie w przeżywaniu kryzysów rozwojowych
oraz wydarzeń krytycznych
Problematyka kryzysu w ogóle jest bardzo złożona i badana z wielu perspektyw20. Chcąc przedstawić wsparcie w kryzysie, należy odwołać się do
ogólnej definicji kryzysu emocjonalnego jako „przejściowych okresowych
zaburzeń równowagi psychicznej, spowodowanych zagrożeniem, powiązanych z sensem życia wartości w konfrontacji z ważnym problemem życiowym”21. Ten stan psychiki cechuje się wysokim poziomem napięcia emocjonalnego22. Z perspektywy diagnozy poprzedzającej socjoterapię jako formę
________________
20 B. Pilecka, Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Kraków 2004; D. KubackaJasiecka, Interwencja kryzysowa, Warszawa 2010; R.K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji
kryzysowej, Warszawa 2009; A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa 2000.
21 D. Kubacka-Jasiecka, Interwencja kryzysowa, s. 26.
22 Tamże.
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
233
pomocy, najważniejsze wydaje się wyróżnienie kryzysów rozwojowych oraz
wydarzeń krytycznych i traum (urazów), które mogły przyczynić się do
kryzysu psychicznego.
Dzieci i młodzież trafiając oraz uczestnicząc w socjoterapii doświadczają
kryzysów rozwojowych związanych z podejmowaniem kolejnych zadań
rozwojowych i przechodzeniem przez fazy rozwoju psychospołecznego,
które stawiają przed nimi nowe wymagania w relacji do dotychczasowych
standardów i dążeń Ja23. Między innymi Brzezińska24 podkreśla użyteczność
traktowania kryzysu rozwojowego jako przełomu związanego z nabywaniem nowych kompetencji i powstawaniem nowych całości, który z jednej
strony jest szansą rozwojową, a z drugiej – potencjalnym zagrożeniem. Każdy
kryzys rozwojowy wiąże się z doświadczaniem negatywnych emocji i konfliktów25, dlatego podkreśla się potrzebę wsparcia społecznego w kryzysie26.
W grupie socjoterapeutycznej kwestia towarzyszenia w przeżywaniu kryzysów rozwojowych uczestników dotyczy dwóch uzupełniających się kwestii:
po pierwsze – poszczególnych interwencji wspierających socjoterapeuty
(tzw. zewnętrznych interwencji w cykl rozwoju27), a po drugie – tworzenia
odpowiednich warunków28. Brzezińska29 podkreśla także, że jakość realizacji zadań rozwojowych w danym momencie życia zależy z jednej strony od
zasobów jednostki, czyli z jakimi kompetencjami rozpoczyna każdy kolejny
etap życia, a z drugiej – jakie wyzwania stawia przed nią otoczenie społeczne i jakiego wsparcia udziela w zmaganiu z nim. Zasadne wydaje się twierdzenie, że w sytuacji kiedy rodzina nie udziela wystarczającego wsparcia,
szczególnego znaczenia nabierają inne środowiska (odleglejsza sieć społeczna) i ich potencjał niesienia wsparcia. Takim właśnie udzielającym wsparcia
siedliskiem może być grupa socjoterapeutyczna, w ramach której splatają się
oddziaływania zarówno osób dorosłych – prowadzących grupę, jak i rówieśników w niej uczestniczących30. Zdaniem Brzezińskiej,
w każdym etapie rozwoju człowiek podejmuje i rozwiązuje stojące przed nim zadania, korzystając z jednoczesnej obecności i pomocy osób młodszych, rówieśników
________________
23
E. Erikson, Tożsamość a cykl życia, Poznań 2000; D. Kubacka-Jasiecka, Interwencja kryzy-
sowa.
A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju.
Newman, Newman, za: tamże.
26 Por. też: D. Kubacka-Jasiecka, Interwencja kryzysowa.
27 Za: A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju.
28 Np. idea środowiska podtrzymującego Winnicotta: D. Winnicott, Zabawa a rzeczywistość,
Gdańsk 2011; por. też np.: P. Glita, Wewnętrzna i zewnętrzna rzeczywistość adolescenta jako obszary
interwencji terapeutycznej, Psychoterapia, 2011, 2, 157, s. 19-29.
29 A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju.
30 Por. B. Jankowiak, E. Soroko, Socjoterapia a inne formy pomocy.
24
25
234
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
i osób starszych. Napięcie powstające w trakcie kontaktu z osobami o innych kompetencjach jest podstawowym (kluczowym) czynnikiem rozwoju31.
Zasadnicze kompetencje socjoterapeuty umożliwiające udzielanie takiego wsparcia dotyczą korzystania z wiedzy z dziedziny psychologii rozwoju
człowieka.
Krytyczne wydarzenia mogące stanowić źródło kryzysów emocjonalnych wynikają z nierównowagi między elementami otoczenia (np. wymagania, brak odpowiedzi na potrzeby) a podmiotem (np. potrzeby), pozostają
poza kontrolą jednostki i wymagają istotnych zmian w przystosowaniu32.
Trauma (uraz psychiczny) bywa powodowana przez wydarzenia przekraczające zwykły porządek społeczny i poczucie sensu, zagrażające życiu
i zdrowiu33. U dzieci i młodzieży z grup ryzyka krytyczne wydarzenia lub
traumy (np. epizod przemocy domowej) mogą być kontekstem dla reakcji
stresowej, mogą rozpoczynać lub stanowić źródło stresorów chronicznych.
Szczególnego charakteru nabiera w tej grupie kwestia możliwości readaptacji – wsparcie ze strony rodziny często nie jest możliwe (nie ma tam zasobów
wsparcia), dlatego uaktywniane są szersze sieci wsparcia. Szczególnie tutaj
kompetencje socjoterapeuty związane ze wsparciem wiążą się z rozumieniem natury i konsekwencji transakcji stresowej między osobą a środowiskiem, rozumieniem reakcji traumatycznej i jej dynamiki oraz rozeznaniem
w obszarze relacji między dzieckiem a różnymi podsystemami, do jakich
ono należy (por. więcej np. wpływ otoczenia i tzw. siedlisk funkcjonowania
osoby w koncepcji Bronfenbrennera34).
Wsparcie udzielane uczestnikom grup ukierunkowane na ich problemy psychologiczne dotyczy różnych interwencji pomocowych skierowanych na grupę oraz jednostki, związanych bezpośrednio z problemami psychologicznymi i ewentualnie zaburzeniami uczestników. W dość ubogiej
literaturze przedmiotu, w odniesieniu do problemów, jakich doświadczają
osoby kierowane na socjoterapię, wymienia się głównie problemy w zachowaniu i niektóre zaburzenia emocjonalne (ujmuje się je w terminach zaburzeń psychicznych, zaburzeń zachowania bądź zaburzeń rozwoju, por. np.
klasyfikacja psychiatryczna ICD-10), a ich przyczyn upatruje się w braku
zaspokojenia potrzeb emocjonalnych lub obecności urazu emocjonalnego35
________________
A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, s. 237.
Por. D. Kubacka-Jasiecka, Interwencja kryzysowa.
33 Tamże.
34 A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju.
35 K. Sawicka, Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej, [w:] Socjoterapia,
red. K. Sawicka, Warszawa1999; J. Strzemieczny, Zeszyty Socjoterapeutyczne; J. Jagieła, Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Kraków 2009.
31
32
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
235
oraz niekorzystnych zdarzeń zewnętrznych (np. wspomnianych wyżej wydarzeń krytycznych lub urazów) lub właściwości osobowych, jak na przykład neurotyzm (por. neurotyzm jako czynnik ryzyka zaburzeń36). Biorąc
pod uwagę dynamicznie rozwijający się nurt badań nad odpornością psychiczną (resiliency), należy zauważyć, że coraz więcej wiadomo, jakie czynniki mogą zabezpieczać zarówno przed kryzysami traumatycznymi, jak i
rozwojem psychopatologii37.
Wymienione wyżej problemy oraz ich uwarunkowania stanowią bardzo
heterogeniczną grupę, co 1) utrudnia jednoznaczną kwalifikację do socjoterapii jako formy pomocy psychopedagogicznej oraz 2) nie jest pewne, jak
bardzo użyteczne jest stosowanie tych kategorii dla socjoterapeutów. Powstaje wiele pytań, między innymi: czy kwalifikowanie do socjoterapii byłoby bardziej efektywne, jeśli uwzględniałoby tak identyfikowane typy problemów (jak zaburzenia zachowania i zaburzenia emocjonalne) czy może
powinno uwzględniać diagnozę czynników ryzyka rozwoju psychopatologii,
przesuwając socjoterapię w obszar profilaktyki i stawiając przed nią nowe
wyzwania. Być może w tym pierwszym przypadku, przy zaburzeniach dzieci
i młodzieży, bardziej adekwatną formą byłaby psychoterapia38. Z takim podejściem koresponduje sposób identyfikacji problemów dzieci i młodzieży
w ujęciu Strzemiecznego39, który problemy uczestników grup socjoterapeutycznych przedstawia głównie jako problemy relacyjne. Opisuje je w kategoriach konfliktów między: ja – dorośli, ja – rówieśnicy, ja – sytuacje zadaniowe oraz ja – ja40.
Należy spodziewać się, że sposób udzielania wsparcia psychologicznego
ma związek z terminami, w jakich sformułuje się problemy uczestników
i jaki typ problemów uważa się za dominujący czy najpoważniejszy. Powstaje ogromna potrzeba, aby problematykę diagnozowania w socjoterapii
rozważać zarówno teoretycznie, jak i praktycznie41 oraz prowadzić w tym
obszarze badania empiryczne (i te eksplorujące stan obecny, a potem w dalszej kolejności weryfikacyjne i ewaluacyjne).
Zdając sobie sprawę, że to bardzo wstępne doniesienia, chciałybyśmy
zwrócić uwagę, jakiego typu trudności socjoterapeuci spostrzegają wśród
________________
36 Np. P. Brzozowski, R.Ł. Drwal, Kwestionariusz Osobowości Eysencka EPQ-R, Warszawa 1995.
37 Por. np. W. Pilecka, J. Fryt, Teoria stresu dziecięcego, [w:] Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży, red. W. Pilecka, Kraków 2011.
38 Por. B. Jankowiak, E. Soroko, Socjoterapia a inne formy pomocy.
39 J. Strzemieczny, Zeszyty Socjoterapeutyczne.
40 Por. też A. Słysz, Główne czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży, [w:] Pojęcie zmiany w teorii i praktyce psychologicznej, red. J. Szłapińska, Poznań 2008.
41 Por. np. M. Wilk, Diagnoza w socjoterapii. Ujęcie psychodynamiczne, Sopot 2014.
236
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
dzieci i młodzieży w prowadzonych przez siebie grupach42. Biorąc pod
uwagę identyfikację problemów relacyjnych (na podstawie rozróżniania problemów wg Strzemiecznego43), zauważono, że większość socjoterapeutów
dostrzega problemy uczestników prowadzonych przez siebie grup w relacjach dziecko – dorośli, czyli na przykład relacje z rodzicami czy nauczycielami (27,3%) oraz w relacji dziecka do samego siebie, na przykład w zakresie
samooceny i obrazu siebie (26%), a w dalszej kolejności w relacji dziecka
z rówieśnikami (16,9%) oraz dziecko – zadanie (np. nauka szkolna, obowiązki – 11,7%). Wyniki te sugerują, że relacja z prowadzącym grupę może
być dla uczestników i trudna, i ważna jednocześnie, a szczególny potencjał
pomocowy ma wówczas, kiedy stanie się pozytywną i stymulującą identyfikację relacją z dorosłym. Istotna jest także praca dotycząca poczucia własnej
wartości oraz budowanie pozytywnej, adekwatnej samooceny, co z kolei
odnosi się do wartości grupy jako źródła wsparcia emocjonalnego.
Jeśli problemy uczestników zostały ujęte w kategoriach indywidualnych
i rodzinnych problemów psychopatologicznych, opisanych jako jednostki
nozologiczne zaczerpnięte z ICD-10 (co dotyka m.in. problematyki etykietowania oraz protodiagnozy), to zauważono, że socjoterapeuci z następującą
częstotliwością identyfikowali problemy indywidualne doświadczane przez
uczestników: zaburzenia związane z uczeniem się (74%), doświadczanie
przemocy (72,7%), ADHD (68,8%), zaburzenia lękowe (58,4%), bycie sprawcą przemocy (51,9%), zaniedbanie (39%), choroby somatyczne (36,4), alkoholizm (31,2%). Stosunkowo najrzadziej problemy uczestników socjoterapeuci
identyfikowali jako narkomanię (15,6%), depresję i myśli samobójcze (16,9%)
oraz zaburzenia odżywiania (18,2%) i inne (10,4%).
Z kolei, pytani o najczęściej występujące problemy w rodzinie uczestników grup socjoterapeutycznych, socjoterapeuci wymieniali: alkoholizm
(80,5%), przemoc (70,1% – sprawca w rodzinie, 55,8% – ofiara w rodzinie)
oraz jedną z form przemocy, czyli zaniedbanie (74%). W dalszej kolejności
były to choroby somatyczne (33,8%), depresja i próby samobójcze (27,3%)
oraz zaburzenia lękowe (33,8%). Stosunkowo najrzadziej socjoterapeuci rozpoznają w rodzinach swoich podopiecznych zaburzenia odżywiania (5,2%),
________________
42 Więcej w: B. Jankowiak, E. Soroko, Style socjoterapeutycznej pracy grupowej; Badaniami
objęto 77 socjoterapeutów (kobiet 67, mężczyzn 9, wiek: M = 35,96, SD = 9,119, min. 22, max.
59), pracujących w różnych instytucjach podejmujących działania socjoterapeutyczne z województwa wielkopolskiego i małopolskiego, z których najliczniej reprezentowane były szkoły,
poradnie psychologiczno-pedagogiczne, świetlice socjoterapeutyczne. Osoby badane wykształcone były głównie na poziomie magisterskim (N = 71), ponadto 2 osoby ukończyły licencjat, 1 miała wykształcenie średnie, a 2 osoby doktorat. Dodatkowe szkolenia zawodowe
ukończyło 67 osób, z czego 39 osób ukończyło szkolenie dotyczące specyficznie socjoterapii.
43 Por. też: A. Słysz, Główne czynniki zmiany.
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
237
narkomanię (16,9%) oraz inne niewymienione tutaj problemy (13%). Dane te
przede wszystkim pokazują, co widzą i rozpoznają socjoterapeuci; dają obraz tego, jak postrzegani są uczestnicy ze względu na różne czynniki, jak na
przykład przygotowanie diagnostyczne oraz dostępność wskaźników danych
problemów socjoterapeucie. Dane te jedynie bardzo pośrednio (i z dużą
ostrożnością mówiąc) mogą też identyfikować istotne czynniki ryzyka rozwoju patologii, a więc pochodzenia z rodziny z problemem alkoholowym i rodziny dotkniętej przemocą domową. Nie ulega wątpliwości, że socjoterapeuta podejmując pracę z uczestnikami grupy, powinien mieć kompetencje
pracy z osobami wychowującymi się w takich rodzinach, aby dostosować
interakcje pomocy i wsparcia do specyfiki problemów doświadczanych
przez dzieci i młodzież, ale też adekwatnie diagnozować występowanie oraz
mechanizmy tego typu zaburzeń. To, jak socjoterapeuci postrzegają (diagnozują zarówno profesjonalnie, jak i paraprofesjonalnie) problemy indywidualne uczestników i ich rodzin, stanowi punkt wyjścia dla zaproponowania całej
grupie określonych aktywności opartych na aktywizacji określonych czynników leczących.
We wspomnianych badaniach eksplorowano również czynniki pomocowe, jakie zdaniem socjoterapeutów istotnie oddziałują w prowadzonych
przez nich grupach. Badani zaznaczali nasilenie czynników na skali od 0
(czynnik w ogóle nie występuje) do 5 (bardzo silne oddziaływanie czynnika). Z prezentowanych danych wynika, że jako najistotniejsze czynniki pomocowe socjoterapeuci uznali: przestrzeganie zasad i norm obowiązujących
w grupie (M = 4,38, SD = 0,88), rozwój umiejętności społecznych (M = 4,28,
SD = 0,84), uczenie się i odbiór informacji zwrotnych interpersonalnie
(M = 4, SD = 1,05) oraz towarzyszenie w przeżywaniu kryzysów rozwojowych (M = 3,99, SD = 1,09). Zdaniem badanych, najmniej istotne w prowadzonych grupach są: czynnik egzystencjalny (M = 2,71, SD = 1,52), altruizm
(M = 2,92, SD = 1,37) oraz przekazywanie wiedzy i informacji (M = 3,22, SD
= 1,29). Czynniki pomocowe uznane za szczególnie ważne przez socjoterapeutów odnoszą się do kształtowania umiejętności społecznych oraz jako
czynniki odnoszące się do zmian rozwojowych. Podsumowując, w kontekście przedstawionych danych kompetencje socjoterapeuty w omawianym
tutaj obszarze dotyczyłyby umiejętności diagnozowania (klasyfikacyjnego
oraz rozumienia problemów uczestników, a także rozpoznawania, jakie są
efekty stosowanych oddziaływań), umiejętności stosowania metod pomocy
psychologiczno-pedagogicznej oraz doboru właściwego do potrzeb członków grupy i grupy jako całości – stylu pracy wyznaczanego przez stosowanie dopasowanych do problemów czynników pomocowych.
238
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
Wsparcie ukierunkowane na przechodzenie przez fazy rozwoju grupy.
Ten obszar wsparcia ma nieco inny charakter, aniżeli wymienione do tej
pory, bowiem dotyczy raczej wspierania rozwoju grupy. W każdej grupowej
formie pomocy (lub pracy, np. w zespole pracowniczym) wyróżnia się pewne etapy, przez które przechodzi grupa. Jakkolwiek nazywa się je w różny
sposób, są podobne w każdej formie pracy grupowej, a przechodzą od poznania się uczestników, poprzez konflikty w grupie, przez konstruktywną
pracę, aż do zakończenia pracy grupy44. Coreyowie45 wyróżniają następujące etapy rozwoju grupy: początek pracy grupy, stadium przejściowe, konstruktywną pracę grupy, zakończenie pracy grupy. Podstawowe kompetencje socjoterapeuty, umożliwiające właściwe wsparcie grupy, aby mogła
przejść przez kolejne etapy rozwoju procesu grupowego, dotyczą znajomości zasad pracy grupowej oraz umiejętności zastosowania w praktyce wiedzy o fazach rozwoju grupy, aby we właściwy sposób reagować na pojawiające się sytuacje grupowe oraz oczekiwania członków grupy. Poniżej
w tabeli 2 przedstawiono krótką charakterystykę zjawisk typowych dla poszczególnych etapów oraz zadań socjoterapeuty.
Tabela 2
Wsparcie ukierunkowane na przechodzenie przez fazy rozwoju grupy
Faza
Podstawowe zadania
dla grupy
Sposoby wspierania pracy grupy
przez socjoterapeutę
Początkowa praca
grupy socjoterapeutycznej
Poznanie się; wyrażenie
oczekiwań i obaw co do
pracy w grupie; wspólne
określenie celów grupy;
pierwsze określenie swojego miejsca w grupie
Strukturyzowanie pracy grupy (jako że
członkowie grupy polegają w tej fazie
na socjoterapeucie)
Wsparcie w integracji poszczególnych
członków grupy z grupą jako całością
Ustalenie z członkami zasad pracy
grupy dających podstawę zaistnienia
wsparcia społecznego
Eksploracji różnic w
grupie socjoterapeutycznej
Rozpoznanie i skuteczne
przepracowanie konfliktów w grupie (np. walki o
władzę, ataków na prowadzącego) oraz pojawiających się emocji (np.
złości, lęku)
Wsparcie w stawianiu czoła konfliktom
poprzez rozpoznawanie sytuacji konfliktowych i gruntowne ich przepracowanie, uwzględnianie oporu i konstruktywne postępowanie z jego przejawami,
modelowanie postaw i zachowań przez
otwarte traktowanie wszelkich form
krytyki własnej osoby lub funkcjonowania w roli zawodowej
________________
44
45
Por. więcej w: K. Jedliński, Trening interpersonalny, Warszawa 2008.
M.S. Corey, G. Corey, Grupy.
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
239
Podstawowe zadania
dla grupy
Sposoby wspierania pracy grupy
przez socjoterapeutę
Konstruktywnej
pracy grupy socjoterapeutycznej
Zaangażowanie uczestników w zgłębianie omawianych problemów,
skupienie uwagi na procesach zachodzących w
grupie. Członkowie sami
angażują się w interakcje
i przejmują większą odpowiedzialność za to, co
dzieje się w grupie
Wspieranie samodzielności uczestników
oraz aktywności grupy poprzez mniejsze
strukturyzowanie jej pracy i stosowanie
mniejszej liczby interwencji
Zakończenia pracy
grupy socjoterapeutycznej
Wzmocnienie i utrwalenie
efektów pracy
Wsparcie emocjonalne grupy w radzeniu sobie z uczuciami separacyjnymi.
Wsparcie w nadawaniu znaczenia procesom i zdarzeniom zachodzącym
w grupie, aby uczestnicy nie zdystansowali się od tych doświadczeń na
koniec pracy
Wsparcie w uogólnieniu zdobytej wiedzy i umiejętności na sytuacje z codziennego życia
Faza
Źródło: opracowanie własne za: M.S. Corey, G. Corey, Grupy. Metody grupowej pomocy psychologicznej, Warszawa
2008; B. Tryjarska, Wprowadzenie. Specyfika psychoterapii grupowej, [w:] Psychoterapia. Praktyka, red. L. Grzesiuk,
Warszawa 2006.
Wsparcie poprzez stworzenie warunków zewnętrznych umożliwiających udzielanie pomocy. Jak już wspominano, grupa socjoterapeutyczna
dla uczestników jest dostępną siecią wsparcia społecznego. Określone warunki formalne prowadzenia grupy mogą być bazą do zaistnienia wsparcia
strukturalnego, to znaczy wsparcie to odbywa się w określonych ramach.
Kompetencje socjoterapeuty pozwalające na uruchomienie wsparcia strukturalnego dotyczą zdolności organizacyjnych (w kontekście organizacji pracy grupy, kontaktów z instytucją, organizacji naboru do grup) oraz wiedzy
o zasadach pracy z grupą w socjoterapii (właściwa diagnoza uczestników
i kwalifikacja do grupy, dobór właściwej liczby osób w grupie i odpowiedniego składu grupy, dobór właściwego typu grupy – otwarta, zamknięta,
półotwarta). Wspominane tutaj badania z udziałem socjoteraputów pozwoliły na ustalenie, w jaki sposób organizowana jest praca w prowadzonych
grupach, do których udało się dotrzeć. Badania te obrazują na przykład, że
nie tylko praca grupowa (90,9%), ale również praca indywidualna (66,2%),
pomoc w lekcjach (62,3%) i czynności opiekuńcze (45,5%) stanowią znaczącą
część pracy socjoterapeutów (w nawiasach podano, jaki procent socjoterapeutów angażował się w tego typu prace z uczestnikami).
240
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
Należy podkreślić, że jakkolwiek nie wiadomo jeszcze, na ile uzyskany
obraz warunków formalnych socjoterapii jest reprezentatywny, to uważamy, że warto pokazać, jak owe warunki zostały scharakteryzowane przez
socjoterapeutów objętych badaniami. Najczęściej prowadzili oni grupy zamknięte (N = 40), otwarte (N = 25) i półotwarte (N = 10). Czterdzieści dziewięć
osób (63,6%) pracowało wspólnie ze współprowadzącym grupę. W pracy
socjoterapeuty prowadzili oni pracę: grupową (N = 70), indywidualną
(N = 51), pomagali w odrabianiu lekcji (N = 48) oraz wykonywali inne czynności opiekuńcze (N = 35). Opierając się na określonym paradygmacie, pracuje na nim 24,7%, przy czym najczęściej wymieniano paradygmat psychodynamiczny oraz poznawczo-behawioralny. Uzyskane wyniki wskazują, że
socjoterapia prowadzona jest w bardzo różnorodny sposób (zarówno jeśli
chodzi o liczbę godzin pracy w tygodniu, typ prowadzonych grup, jak i sposób pracy) – prawdopodobnie w zależności od możliwości instytucjonalnych. W takim kontekście odmienne będą również sposoby i możliwości
udzielania pomocy i wsparcia, jak to, że socjoterapeuci często podejmują
także pozagrupowe formy pomocy, łącząc przeciętnie po dwie lub trzy formy oddziaływań. Tak kompleksowe działania mogą przyczyniać się również do występowania różnorodności w metodach pomocy psychopedagogiczej i rodzajach wsparcia.
Wsparcie wzajemne uczestników po/i w trakcie zajęć. Tryjarska46
omawiając kwestie kontaktów w psychoterapii grupowej pisze, że kontakty
uczestników poza sesjami są niewskazane, jako że osoby pozostające w bliskich relacjach interpersonalnych mogą z uwagi na wzajemną lojalność nie
mówić o ważnych osobistych kwestiach na sesjach. Autorka ta twierdzi, że
realistyczna umowa między uczestnikami grupy może zastrzegać, że kontakty pozagrupowe będą omawiane podczas sesji. Zaznacza także, że
w grupach stacjonarnych nieutrzymywanie kontaktów poza sesjami jest
nierealistyczne. Wydaje się, że socjoterapia różni się w tym obszarze znacząco od psychoterapii grupowej. Dzieci i młodzież kwalifikowane do socjoterapii często uczęszczają do tej samej szkoły (np. świetlica socjoterapeutyczna
jest w tej właśnie szkole) lub mieszkają blisko siebie i znają się już przed
rozpoczęciem pracy grupowej. Za punkt wyjścia należy więc przyjąć fakt, że
dzieci będą miały ze sobą kontakt i ułatwić im stworzenie takich wzajemnych relacji, które mogłyby mieć potencjał wzajemnego wsparcia, co będzie
możliwe niezależnie od grupy. Rook47 twierdzi, że dobrostan zależy nie
________________
46 B. Tryjarska, Wprowadzenie. Specyfika psychoterapii grupowej, [w:] Psychoterapia. Praktyka,
red. L. Grzesiuk, Warszawa 2006.
47 Rook, 1990, za: N. Knoll, R. Schwarzer, „Prawdziwych przyjaciół…”.
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
241
tylko od bezpośrednio dostarczanego wsparcia, ale także od udziału w mającym znaczenie kontekście społecznym. Cytowany autor nazywa sieć wzajemnego wsparcia i zobowiązania koleżeństwem (companionship), czyli
uczestnictwem w pozytywnej grupie społecznej. Otrzymywane wsparcie
społeczne może nadawać sens życiu jednostek poprzez motywowanie do
odwzajemnienia, do poczucia zobowiązania i utrzymywania wzajemnych
więzi. Wydaje się, że osoby tworzące grupę socjoterapeutyczną mogą być
dla siebie wsparciem także po zajęciach socjoterapeutycznych oraz po zakończeniu socjoterapii. Kontakt musiałby odnosić się w takim przypadku do
kwestii relacji poza czasem sesji i np. założyć, że jeśli wydarzy się coś ważnego między uczestnikami, co rzutuje na ich zachowanie podczas trwania
grupy, powiedzą o tym. Istotne umiejętności społeczne kształtowane
u uczestników grup dotyczyłyby w tym kontekście zachowań prospołecznych i altruistycznych. Znaczenie takich naturalnych sieci wsparcia wykazują Solomon, Smith, Robins i inni48, którzy twierdzą, że spontaniczne sieci
wsparcia działają skuteczniej, ponieważ nie stygmatyzują, nie wiążą się
z kosztami i są łatwiej dostępne. Udział w pozytywnie funkcjonującej grupie
społecznej daje również możliwość zaistnienia wsparcia nieuświadomionego przez odbiorcę. Zdaniem Bogler, Zuckerman, Kessler49, wsparcie działa
najkorzystniej wówczas, kiedy jest „niewidoczne” (invisible support), co
oznacza nieuświadomione przez odbiorcę. Kiedy odbiorca uświadamia sobie, że osiągnął cel z pomocą innych osób, korzyści wynikające ze wsparcia
zostają zamaskowane tą świadomością, która negatywnie rzutuje na samoocenę i samopoczucie. Można więc przypuszczać, że spontaniczne kontakty
koleżeńskie, opierające się na wzajemnej pomocy, będą odbierane przez
uczestników jako bardzo ważne, a udzielone w ten sposób wsparcie nie będzie obniżać ich samooceny, a raczej mobilizować do odwzajemnienia pomocy, jeśli zaistnieje taka potrzeba.
W socjoterapii istnieje zarówno wiele obszarów wsparcia, jak też możliwe jest zaistnienie różnorodnych form wsparcia społecznego. Potencjalna
możliwość uruchomienia wsparcia wynika zarówno z procesów charakterystycznych dla pracy grupowej, jak i oddziaływań pomiędzy prowadzącym
a poszczególnymi członkami grupy oraz członkami grupy między sobą.
Wyróżnione w niniejszej pracy obszary wsparcia w socjoterapii to: wsparcie
w przeżywaniu kryzysów rozwojowych i innych, wsparcie w doświadczanych trudnościach uczestników grup, wsparcie w rozwoju grupy socjotera________________
48
49
Za: H. Sęk, Wsparcie społeczne.
Za: tamże.
242
Barbara Jankowiak, Emilia Soroko
peutycznej, wsparcie wzajemne uczestników po/i w trakcie zajęć oraz
wsparcie poprzez stworzenie warunków umożliwiających udzielanie pomocy.
W uruchamianiu procesów wsparcia zasadniczą rolę odgrywa socjoterapeuta,
który poprzez dobranie odpowiednich metod i technik pracy, uruchamiając
adekwatne czynniki pomocowe i dobierając styl pracy socjoterapeutycznej do
potrzeb uczestników, moderuje interakcje w grupie, stając się kreatorem
wsparcia.
BIBLIOGRAFIA
Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2000.
Brzozowski P., Drwal R.Ł., Kwestionariusz Osobowości Eysencka EPQ-R, Pracownia
Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1995.
Corey M.S., Corey G., Grupy. Metody grupowej pomocy psychologicznej, Instytut Psychologii
Zdrowia, Warszawa 2008.
Czabała J.Cz., Czynniki leczące w psychoterapii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2009.
Erikson E., Tożsamość a cykl życia, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2000.
Glita P., Wewnętrzna i zewnętrzna rzeczywistość adolescenta jako obszary interwencji terapeutycznej, Psychoterapia, 2011, 2, 157.
Jagieła J., Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wydawnictwo Rubikon,
Kraków 2009.
James R.K., Gilliland B.E., Strategie interwencji kryzysowej, Wydawnictwo Edukacyjne
PARPAMEDIA, Warszawa 2009.
Jankowiak B., Soroko E., Czynniki pomocowe w socjoterapii dzieci i młodzieży – refleksja teoretyczna, [w:] Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Teoria i praktyka,
red. B. Jankowiak, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2013.
Jankowiak B., Soroko E., Socjoterapia a inne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej, [w:]
Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Teoria i praktyka, red.
B. Jankowiak, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2013.
Jankowiak B., Soroko E., Style socjoterapeutycznej pracy grupowej z dziećmi i młodzieżą
z perspektywy czynników pomocowych, Studia Edukacyjne, 2014, 31.
Jedliński K., Trening interpersonalny, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2008.
Knoll N., Schwarzer R., „Prawdziwych przyjaciół…” Wsparcie społeczne, stres, choroba,
i śmierć, [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Kubacka-Jasiecka D., Interwencja kryzysowa, WAiP, Warszawa 2010.
Łosiak W., Psychologia stresu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
2008.
Pilecka B., Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo UJ, Kraków 2004.
Pilecka W., Fryt J., Teoria stresu dziecięcego, [w:] Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży, red.
W. Pilecka, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011.
Problematyka wsparcia w socjoterapii – wybrane zagadnienia
243
Sawicka K., Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej, [w:] Socjoterapia,
red. K. Sawicka, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN,
Warszawa1999.
Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001.
Sęk H., Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje
teoretyczne, [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Słysz A., Główne czynniki zmiany w socjoterapii dzieci i młodzieży, [w:] Pojęcie zmiany w teorii
i praktyce psychologicznej, red. J. Szłapińska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
2008.
Strzemieczny J., Zeszyty Socjoterapeutyczne, PTP, Warszawa 1988.
Tryjarska B., Wprowadzenie. Specyfika psychoterapii grupowej, [w:] Psychoterapia. Praktyka,
red. L. Grzesiuk, Wydawnictwo ENETEIA, Warszawa 2006.
Vinogradov S., Yalom I., Psychoterapia grupowa. Krótki przewodnik dla terapeutów, Instytut
Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2007.
Wilk M., Diagnoza w socjoterapii. Ujęcie psychodynamiczne, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2014.
Winnicott D., Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo Imago, Gdańsk 2011.
Wojciszke B., Sprawczość i wspólnotowość. Podstawowe wymiary spostrzegania społecznego,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010.
Yalom I., Leszcz M., Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka, Wydawnictwo UJ, Kraków
2006.