STRATEJ İK YÖNLENDİRME 1. Gir iş Tüm dünyada küreselleşme, hızlı teknolojik değişim, yeni oluşan pazarlar, müşteri beklentilerinin değişmesi vesaire nedenler sonucu ortaya çıkan ve her geçen gün giderek daha da ezici rekabet karşısında organizasyonlar daha stratejik düşünmek, stratejik planlamaya ve stratejik karar almaya eskisinden daha fazla önem vermek zorunda kalmışlardır. Gerçekten de 1980’li yıllar öncesinde Stratejik Yönetim daha ziyade özel sektör alanında sadece çok uluslu şirketler, büyük holding ve şirketler tarafından bilinir ve uygulanırken, bugün çok sayıda organizasyon, stratejik yönetimi araç olarak kullanmaktadırlar. Stratejik Yönetim, özel sektör, kamu sektörü ve üçüncü sektörde (kar amacı gütmeyen gönüllü sektörde) faaliyet gösteren tüm organizasyonlarda geleceğe yönelik amaç ve hedeflerin belirlenmesine ve bu hedeflere ulaşılabilmesi için yapılması gerekli işlemlerin tespit edilmesine imkan sağlayan bir yönetim tekniğidir. Bu tanım içerisinde her ne kadar isim olarak belirtilmese de Vizyon, Misyon, Strateji ve Aksiyon olmak üzere başlıca şu dört unsur yer alır:  Vizyon, geleceğe yönelik gerçekleştirilebilir amaç ve hedefleri ifade etmektedir. Bir başka ifadeyle, vizyon, organizasyonun ulaşmak istediği geleceğin bir resmidir.  Misyon, gelecekte ulaşılması istenen hedefe (vizyona) yönelik görev ve kararlılık ifadesidir. Misyon, organizasyon açısından “biz niçin varız?” sorusunun yanıtıdır.  Strateji, geleceğe nasıl ve hangi yollardan ulaşılacağını gösteren genel bir planlamadır.  Aksiyon, belirlenen stratejiler çerçevesinde izlenecek yollardır. 1 Stratejik yönetimde bu dört kavram büyük önem taşımaktadır. Stratejik yönetimin esasen bu dört kavramı içeren bir yönetim tekniği olduğunu söyleyebiliriz. Stratejik yönetimin en önemli özelliği, organizasyonun hem kendi durumunu, hem de organizasyon dışındaki çevrenin analizine imkân tanımasıdır. Kendi içyapısını, sistem ve süreçlerini tanımayan bir organizasyonun başarıya ulaşması mümkün değildir. Ayni şekilde organizasyon dışındaki çevrenin (pazar yapısı, rakiplerin gücü, müşterilerin istek ve beklentileri, tedarikçilerin gücü vs.) de analiz edilmesi gerekir. İç ve dış durum analizi yapıldıktan sonra organizasyonun vizyon ve misyonu belirlenir; daha sonra da strateji ve aksiyon planları oluşturulur. Stratejik analiz süreci, olanak ve sınırlamaların belirlendiği önemli bir süreci kapsamaktadır. Strateji oluşturma işleminin ön aşaması olan örgütsel yönlendirme sürecinde işletmenin yaptığı iş, misyon, vizyon ve amaçlarının oluşturulması, diğer bir deyimle işletmenin hangi yönde ilerleyeceği belirlenir (Ülgen ve Mirze, 2007, s.174). 2. İşletmenin Misyonu İşletme yönetimi açısından misyon bir işletmeye yön vermek amacıyla belirlenmiş ve o işletmeyi benzerlerinden ayıran görev ve “ortak değerler”dir. İşletmenin misyon açıklamasında yer alan unsurlar şöyle sıralanabilir; işletmenin yaptığı işin açıklaması yani işletme hangi kimlere nerede hangi süreçlerle, ne tip ürünleri sunmaktadır? işletmenin aynı ya da farklı işler yapan diğer işletmelerden farkı nedir?, hangi iş değerlerine dikkat edecek? İfadelerinin karşılıklarının ortaya konmasıyla işletmenin misyonu tam olarak ortaya konulmuş olunacaktır (Ülgen ve Mirze, 2007). 2 İşletmenin yaptığı işin tanımı    İşletmeyi diğer işletmelerden ayır an özellikler  İş felsefesi  İş değerleri  İş yaklaşımları  ‘Duruş’ vs. Üretilen mal ve hizmetler Üretim faaliyetleri Pazarlar v.s.hakkında açıklamalar Misyon Şekil 1. Misyon (Ülgen, 2007, s.175.) Misyon açıklamaların nasıl olması gerektiği konusunda kesin bir standart biçim olmamakla beraber birçok örgütte aşağıdaki ifadesini bulan misyon tanımı ve açıklamalarının olduğunu görebilmekteyiz (Eren, 2003): • İşletmenin ürettiği temel mal ya da hizmetlerin neler olduğu, • İşletmenin hangi müşteri kitlesi ya da pazara hitap ettiği (hedef pazarı), • İşletmenin kullandığı temel teknolojilerin neler olduğu, • İşletmenin genel iş yapma felsefesi, • İşletmenin kendini nasıl gördüğü Misyon kavramıyla ilgili önemli noktalar şöyle sıralanabilir (Ülgen ve Mirze, 2007, s.176):  İşletmelerde misyon, stratejistlere ve çalışanlara yol gösteren bir rehberdir. Stratejilerin, stratejik yönetimin başlangıç evresinde, misyonun tanımladığı sınırlar içinde ele alınması ve hazırlanması gereklidir.  İşletme misyonu, işletmenin içinde ve dışında tüm sosyal paydaşlara işletmenin işi, değerleri, felsefesiyle ilgili bir biçimsel açıklama özelliğindedir.  İşletme misyonu, koyduğu değer ve felsefe normları ile çalışanlar arasındaki ortak bir ‘bağlayıcı’ elemandır. 3  İşletmenin bütünü açısından işletmenin temel misyonu olmasının yanında her yönetim düzeyindeki değişik iş birimlerinin de işletmenin temel misyonu ile uyumlu kendine ait bir misyonu vardır. 3. Örgütsel Misyon Kavramı İşletmenin misyonu temel bir felsefe olup o işletmeyi oluşturan bireylere esin kaynağı olur ve bir anlam kazandırır. İşletmenin paylaşılan değerleri ve ortak inançlarından oluşur. Misyon işletmenin ürettiği ürünler, hizmet ettiği müşteriler veya sorumlu olduğu baskı gruplarından çok işletmenin varlığı ve ruhu ile ilişkilidir (Ülgen ve Mirze, 2007, s.177). Örgüt sel mis yo nu n ö ne mli iş le vler inde n ik is i;   Bir işletme ya da örgütte çalışanların tümüne ortak bir yön vermesi, İşletmeyi benzerlerinden ayırt eden bir özellik taşımasıdır(Ülgen ve Mirze, 2007, s.178). 3.1. Örgütsel Misyonun İşlevleri ve Özellikleri Etkili bir örgütsel misyonda bulunması gerekli özelliklerden bazıları aşağıda belirtilmektedir:        Misyon paylaşılan ortak değer ve inançlardan oluşmalıdır. Misyon uzun dönemli bir amaçtır. Misyon işletmede çalışanların hepsiyle ilgilidir. Misyon her zaman daha iyiye ve daha üstün başarılara yöneliktir. Misyon belirli bir işletmeye özgüdür ve özeldir. Misyon nicelikle değil nitelikle ilgili bir değerdir. Misyon mamul veya hizmete değil pazara odaklanır(Ülgen ve Mirze, 2007, s.178). Bir örgütün misyona sahip olmasının birçok önemli işlevi vardır:   Bütün yönetici ve personelin benzer amacın gerçekleştirilmesi için bir arada olmasını sağlar. Tüm örgütsel güçleri bir araya toplar, motivasyonu sağlar. 4    Örgütün akılcı kaynaklar bulmasına yardımcı olur, stratejinin belirlenerek bunların tahsisine yardımcı olur. Örgütün sorumluluğu ve yöneticilerin iş sorumluluğunu anlamasına yardımcı olur. Örgütsel amaçların ve stratejilerin belirlenmesini kolaylaştırır. 3.2. Örgütsel Misyon ve Değişim Değişim misyon ve vizyon konularında da ön plana çıkmakta ve zorunluluk oluşturmaktadır. Değişen iç ve dış dinamiklere bağlı olarak gerekli gözden geçirmelerin ve çevre şartlarına uygunluğun meydana getirilmesi gereklidir. Örgütsel misyonun değişimine neden olan etmenler arasında ekonomik, politik, yasal, teknolojik, sosyal ve doğal çevre koşullarındaki değişimlerin yanı sıra, işletmelerin büyüme ve gelişmesi, yerel pazarlardan ulusal ve uluslar arası pazarlara açılma, üretilen mal ve hizmetlerdeki farklılaşmalar, kurucu ve yöneticilerin düşüncelerindeki değişimler, kurumsallaşma, özelleştirme, satın alma ve stratejik birleşmeler… gibi bir çok etmen sayılabilir (Ülgen ve Mirze, 2007, s.179). 4. İşletmenin Vizyonu Vizyon, kişilerin veya kurumların, kendilerinin veya işletmelerinin gelecekte olmasını arzu ettikleri durumun ifadesidir. Bu anlamda vizyon, ‘gelecekteki varılması veya olması arzu edilen bir durumla ilgili veya halin ifade edilmiş bir şeklidir’(Ülgen, 2007, s.179). Vizyon varılmak istenen yer, ulaşılmak istenen noktadır. Stratejilerle belirlenmiş, planlanmış eylemler dizisidir. Vizyon, bir yöneticinin geçmişte ve şimdi düşünülmemiş ya da başarılamamış olan, gelecekte başarılmasını düşündüğü yapılması gerekenlerle ilgili açıkça ifade edilen ve o kişinin kendisine özgü (orijinal) düşünceleridir. Vizyon strateji olmadan sınanmamış düşünceler ve ham hayallerdir. Vizyon evresi, stratejik yönetim için çok önemli dönemdir. Gelecekte ne gibi işlerin yapılabileceğinin bolluğu ve zenginliği yöneticinin görüş açısına ve derinliğine bağlı olarak bu evrede ortaya konacaktır. 5 Kısaca açıklamak gerekirse vizyonun nitelikleri şunlardır (Eren, 2003); • Her yönetici ve lider için orijinaldir, yani kendilerine özgüdür ve farklıdır. • Gelecekte çevrede yapılması düşünülen tüm faaliyetlerin algılanması ve değerlenmesini gerektirir. • Her yönetici kendi ekibi ve imkanlarıyla (araç, gereç, teknoloji v.b.) neleri yapabileceğine, bunların miktarını, çeşitlerini, yurt içi ve yurt dışı başka ülkelerde faaliyet yapma eğilimlerini değerlendirip ve açıklamasını gerektirir. • Vizyon yönetici tarafından açıklanıp başkaları tarafından anlaşılıp, paylaşıldıkça değer kazanır. • Vizyon açıklanan kişiye özgü, kendi işlerinin ya da başında bulunduğu, içinde çalıştığı kuruluşunun geleceğine ilişkin faaliyetlere bakış açısıdır. Bu strateji ve amaçlar için önemli kaynakları oluşturur. • Tepe yöneticisinin ve stratejistlerin vizyonları kuruluşun amaçlarının şekillenmesine ve bu amaçları gerçekleştirmek için ne gibi stratejilerin (faaliyetlerin) yapılacağının oluşmasına katkıda bulunur. • Vizyon yönetici ve stratejistlerin yaratıcılık, yenilikçilik, riski göze alma, katılımcı ve paylaşımcı olma nitelikleri hakkında bilgi verir ve örgüt kültürünün niteliğini ortaya koyar. 4.1. İşletmelerde Vizyonun Önemi ve Gereği Vizyon gelecek için çalışanlara rehber olur ve yatırımcılara hedeflenen amaçlara ulaşmaya çalışırken nasıl hareket etmeleri gerektiği konusunda yol gösterecek ilkeler öne sürer (Ülgen ve Mirze, 2007, 180). Böylece çalışanlar planlı, istikrarlı, hedefli, yeteneklerini ön plana çıkaran, karmaşıklığı ortadan kaldıran çalışmalar yapmaya yönlenir. Kuşkusuz ki belirlenen vizyonun tüm çalışanlar tarafından benimsenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Vizyonun ve oluşturduğu değerlerin paylaşılmaması halinde birkaç kişinin yoğun çabaları da olsa vizyon ve misyonun hayata geçmesi beklenemez (Ülgen ve Mirze, 2007, 180). Örgütün vizyonu ve misyonu ile amaçlarının belirlenmesi halinde kişisel çıkarların, takım çıkarları ve kurum çıkarları ile uyumlaştırılması ve bir sinerji yaratılması mümkün 6 olabilecektir (Ülgen ve Mirze, 2007, 181). Hedef, kurumdaki yönetici ya da liderler tarafından net şekilde ortaya konmalı ve paylaşılmalı dolayısıyla çalışanlar ortak hedefin parçası haline gelirler. 4.2. İşletmelerde Vizyon Oluşturulması Ülgen ve Mirze’ye göre, vizyon oluşturmada iki temel yol izlenebilir (Ülgen ve Mirze, 2007, 183);   Kurucu veya lider tarafından önceden belirlenmiş bir vizyonun örgüt üyeleri ile paylaşılması ve geliştirilmesi ya da Vizyonun çalışanlarla birlikte geliştirilmesi. Birinci maddede vurgu lider kavramındadır. Lider olan kişinin liderlik yeteneklerinin yeterliliği başarı sağlayacaktır. İkinci maddede başarı kurumun sahip olduğu iletişim kanallarının sağlıklı kullanılması ile ilgilidir. 5. Vizyonun Unsurları Vizyon bir organizasyonda insanları geleceğe yönlendirmede tek başına yeterli olamaz. Bir kuruluşun vizyonu; misyonu, kuruluş amaç ve hedefleri ile değerlerinin bir bileşkesidir (Ülgen ve Mirze, 2007, 183). Misyon, kuruluşun varoluş nedeni olup, ona yön vermek ve anlam kazandırmak amacıyla belirlenir. Amaç ise neyi elde etmek istediğimizi açıklar. Amacın, geleceğe yönelik büyüme ve gelişme sürecinde bir yön oluşturması ve ortak değerleri ortaya çıkarması gerekir (Ülgen ve Mirze, 2007, 183). Değerlerimiz hedefe ulaşmada yönetici ve çalışanlar için nelerin önemli olduğunu gösterir. Kişisel ve kurumsal değerlerin belirlenmesi ve bu değerlerin vizyonun bir parçası haline gelmesi, her türlü engele, olumsuzluğa ve değişikliğe rağmen yönetici ve çalışanların hedefe odaklanmasını sağlar. 7 Kurumları değerler yönetir, kurumların zenginliğini de tanımlanan ve paylaşılan değerler yaratır. Değerler ve inanışlar, vizyonun unsurları arasında en temel olanlardır ve mantıksal olarak misyon ve hedeflerden önce gelir. Günümüzde kurumsal vizyondaki öncelik misyondan kurumsal değerlere kaymaktadır (Ülgen ve Mirze, 2007, 184). Misyon Amaç ve Hedefler Vizyon Değer ler Şekil 2­ Vizyonun Unsurları (Ülgen, 2007, s.184). 6. İşletmenin Amaç ve Hedefleri Misyon bir şirketin varoluş nedenini belirlerken, amaçlar vizyonu oluşturan temel adımlardır. Hedefler ise daha keskin ve ölçülebilir özellikte olup genelde amaçların nicelik olarak belirtilmiş şeklidir (Ülgen ve Mirze, 2007, 185). İşletmenin amaçları, faaliyetlerinin sonucunda elde etmek istedikleri olup işletmenin yaptığı işleri, faaliyetleri, faaliyetleri ‘niçin’ yaptığını, ‘neyi veya neleri elde etmek için’ yaptıklarını belirten sonuçlardır (Ülgen ve Mirze, 2007, 185). 8 Amaç, bir işletmenin gelecekte ulaşmayı düşündüğü durumu ifade eder. Amaç belirleme, stratejik yönetim sürecinin başlangıcından önce gelen bir aşamadır. Amaçlar, işletme kaynaklarını gelecekte erişilen durumu gerçekleştirmek üzere düzenlenmesine, yani strateji oluşumuna temel teşkil eder, strateji ve misyon amaçlarının gerçekleştirilmesinde bir araç konumundadırlar (Eren, 2003) İşletmenin, sosyal bir kuruluş olarak temel varlık nedeni, amaçlara ulaşmak için bir araç olduğudur. İşletmenin de bu amaçlara göre kendi durumunu belirlemesi gerekir, yani amaçlar ortadan kalkarsa bu amaçların gerçekleşmesinde araç rolü oynayan işletme de strateji de misyon da kalkar. Çevre zaman içinde nitelik ve nicelik bakımından değişikliğe uğrarsa işletme de kendisini yenilemeli ve amaçlarını misyon ve stratejilerini değiştirmek suretiyle buna ayak uydurmalıdır (Eren, 2003) 6.1. Amaçların Özellikler i Amaçların işlevlerini yerine getirebilmeleri için bazı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler kısaca şunlardır (Ülgen ve Mirze, 2007, 186):  Amaçlar sonuçları etkileyecek önemli hususları kapsamalıdır: işletmelerin amaçları ve önem dereceleri birbirinden farklı olabilir. Bu nedenle, özellikle stratejik yönetimle ilgili olarak  işletmede önemli sonuçlar getirebilecek hususlar amaç olarak belirlenmelidir. Amaçlar gerçekçi olmalı, ancak işletmede çıtayı yükseltecek şekilde belirlenmelidir. İşletmenin rekabet edebilmesi, başarılı olabilmesi için hedeflerin sürekli olarak yükseltilmesi gereklidir.  Amaçlar belirgin ve ölçülebilir olmalıdır. Amaçların gerçekleştirilip Gerçekleştirilemediği belirgin ve ölçülebilir olmasına bağlıdır. Bu nedenle sayısal amaçların konulması belirginliği yükseltecek ve ölçmeyi kolaylaştıracaktır.  Amaçlara ulaşmada bir zaman sınırı konmalıdır. Zaman belirlenmeden konulmuş amaçların belirgin bir süreyi kapsamadığı açıktır. Bu durum amaçların bir standart oluşturma ve performans değerleme ölçütü olabilmesini engeller. 9 6.2. Amaçların Tür leri İşletmelerde 2 tür genel amaç vardır. Bunlardan birisi ekonomik amaçlar ve diğeri de ekonomik olmayan amaçlardır. İşletmenin Amaçları Ekonomik Amaçlar Karlılık Büyüme Ekonomik Olmayan Amaçlar Süreklilik Çıkar Grupları ve Sosyal Paydaş Beklentileri Şekil 3. İşletmenin Amaçları (Ülgen ve Mirze, 2007, 187). Ekonomik amaçlar genellikle işletmenin pay sahiplerinin elde etmek istediği amaçlardır. Dolayısıyla bu amaçlar pay sahiplerinin beklentileri doğrultusunda belirlenir. İşletmenin ekonomik amaçları arasında karlılık, büyüme ve süreklilik başta gelmektedir. - Karlılık, işletmenin koyduğu sermayeye göre pay sahiplerinin elde etmek istediği getiriyi belirtir. - İşletmede literatüründe büyüme işletmede sayısal ve nitelik olarak bir gelişimi ifade etmektedir. Sayısal gelişim veya başka bir deyimle hacimsel gelişim işletmenin özelliklerine göre kapasite kullanımında (üretim miktarı), satış getirilerinde, ürün çeşitliliğinde, kaynak büyüklüğünde (çalışanların sayısı, sermaye büyüklüğü, vb.), varlık büyüklüğünde 10 (yatırımlarda büyüklük) niceliksel artışı ifade eder. Nitelik olarak büyüme ise işletme unsurlarının kalite olarak gelişimi ile ilgilidir. - Süreklilik amacı işletmenin uzun dönemde varlığını sürdürebilmesi ile ilgilidir. Süreklilik elde edebilmek işletmenin gelişen ve değişen çevresinde rekabet üstünlüğü sağlaması ile ilgilidir.sadece karlılık ve sayısal olarak büyümek süreklilik için yeterli değildir. Ekonomik olmayan amaçlar ise genellikle işletmenin bulunduğu çevrede bulunan çıkar gruplarının elde etmek istedikleri sonuçlarla ilgilidir. Bir işletmede pay sahiplerinden başka, o işletmenin faaliyetiyle ilgilenen ve bunlardan olumlu sonuçlar elde etmeyi ümit eden başka gruplar, sosyal paydaşlar da vardır. Tedarikçiler, kamu kuruluşları, yerel ve toplumsal kuruluşlar vb. (Ülgen ve Mirze, 2007, 189). 6.3. Üst yönetimin (yönetim kurulu ve yöneticiler) Amaçları Üst yönetim olarak adlandıracağımız, kurucu, girişimci ve patronlar ile onların görevlendirdiği veya seçtiği yönetim kurulu ve üst düzey yöneticilerin amaçları işletmeye yapılan yatırımlardan alınan karşılığı çoğaltmak ve aynı zamanda da diğer yatırımcıları da tatmin etmek doğrultusundadır. Hakim pay sahipleri veya kısaca patronlar, üst yönetimin karlarını ne kadar arttıracağı ve hisselerinin ne kadar değer kazanacağı ile ilgilidir (Ülgen ve Mirze, 2007, 191). 6.4. Kredi ver enlerin Amaçları İşletmeye kredi sağlayan bankalar ve diğer finansal kurumların (finansal tedarikçiler) amacı ödünç verdikleri finansal kaynakları faiziyle beraber geri alabilmektir. Aslında kredi verenlerin amacı işletmeyi ele geçirmek değildir. Kredi sağlayan finansal kurumlar faiz gelirleriyle yaşadıklarından mevduat sahiplerinin ana paraları ve faizleri ile kendi yatırımlarını garantiye almak amacıyla bu yolu seçerler (Ülgen ve Mirze, 2007, 192). 11 6.5. Çalışanların Amaçları İşletmede çalışan profesyonel yönetici, idari ve teknik personelin amacı; önce yüksek bir ücret, daha sonra bir iş garantisi, iyi çalışma koşulları, yükselme, takdir ve ödüllendirme olanaklarıdır (Ülgen ve Mirze, 2007, 193). 6.6. Tedarikçilerin ve Satıcıların Amaçları Tedarikçiler ve satıcılar satış ve finansman giderlerini mal veya hizmetlerini pazarladıkları işletmeye yüklemek isteyecekler, bu da işletme için bir gider kaynağı oluşturacaktır. Bu durumda her iki grubun amaçlarının birbirleriyle çelişeceği açıktır. Ancak yine de işletmeler kaynak sağlayıcılar ve satıcılara yönelik bazı motive edici yöntemler, prim ve teşvik sistemleri uygulayarak ortak çıkarlarını geliştirebilirler (Ülgen ve Mirze, 2007, 193). 6.7. Müşterilerin Amaçları İşletmenin önemli sosyal paydaşlarından biri de müşterileridir. Müşterilerin amacı kaliteli ürünü, sürekli olarak, en uygun fiyata satın almak ve bundan bir tatmin duymaktır. Müşteri olmadan bir mal veya ürünün üretimi de sözkonusu olmayacağına göre işletmenin bu sosyal paydaşının çıkarlarını da göz ardı etmesi mümkün değildir (Ülgen ve Mirze, 2007, 194). 6.8. Toplumun Amaçları İçinde bulunduğu çevrede mal ve hizmetleri üretirken bir yandan da toplumun çıkarlarını gözetmesi, devlete ve kamuya karşı yükümlülüklerini yerine getirmesi, verdilerini zamanında ödemesi, çevresini koruması ve destek olması, güvenli ürünler satması, çalışanlarına adil davranması, müşterilerine karşı dürüst olması, çevrede yeni iş olanakları yaratması, eğitim ve sanata destek olması özetle ‘sosyal sorumluluklar ını yerine getirmesi işletmenin en önemli görevlerindendir (Ülgen ve Mirze, 2007, 194). 12 KAYNAKÇA Akyüz, Ö. F. (2001). Değişim Rüzgarında Stratejik İnsan Kaynakları Planlaması. İstanbul: Sistem Yayıncılık. Aykaç, B. (1999).İnsan Kaynakları Yönetimi ve İnsan Kaynaklarının Stratejik Planlaması. Ankara: Nobel Yayınları. Dinçer, Ö. (2003). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası. İstanbul: Beta Yayınları, 6. Baskı. Eren, E. (2003). Stratejik Yönetim. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 1491. Eren, E. (2005). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası. İstanbul: Beta yayınları, 7. Baskı, Yayın No: 1203 Fındıkçı, İ. (1999). İnsan Kaynakları Yönetimi. İstanbul: Alfa Yayınları. Geylan, R. (2007). İnsan Kaynakları Yönetimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 1747. Hatiboğlu, Z. (1995). İşletmelerde Stratejik Yönetim. İstanbul: Birinci Baskı, Sedok Yayınları. Palmer, M. & Winters, K. (1993). İnsan Kaynakları. İstanbul: Rota Yayınları. Ülgen, H. ve Mirze, S.K. (2007). İşletmelerde Stratejik Yönetim. İstanbul: Arıkan Basımevi, Yayın No: 206. Yüksel, Ö. (1998). İnsan Kaynakları Yönetimi. Ankara: Gazi Kitabevi. 13 14