What’s New in Roman Greece? Recent Work on the Greek Mainland and the Islands in the Roman Period Τα ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ είναι η σειρά μονογραφιών και συλλογικών τόμων του Τομέα Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών. ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ is the series of monographs and collected volumes of the Section of Greek and Roman Antiquity of the Institute of Historical Research. The publication of this book has been co-funded by the National Hellenic Research Foundation - Institute of Historical Research and the Roman Seminar Research Group. Cover image: marble base with procession of gods and heroes, from the Monument of Augustus at Nikopolis (courtesy K.L. Zachos). © 2018, INSTITUTE OF HISTORICAL RESEARCH NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATION 48 Vas. Constantinou Ave., 116 35 Athens – Greece Tel. (+30) 210 7273554 Fax: (+30) 210 7273629 e-mail: iie@eie.gr Distribution: https://history-bookstore.eie.gr/en ISBN 978-960-9538-79-4 What’s New in Roman Greece? Recent Work on the Greek Mainland and the Islands in the Roman Period Edited by V. Di Napoli, F. Camia, V. Evangelidis, D. Grigoropoulos, D. Rogers, S. Vlizos ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 80 ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ / ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ NATIONAL HELLENIC RESEARCH FOUNDATION / INSTITUTE OF HISTORICAL RESEARCH ATHENS 2018 Preface In 2012, the editors of this volume came together as an informal, self-organized group of like-minded individuals interested in the study of Greece as part of the Roman world. The goal of this group was to explore ways in which to de-marginalize this subject area from other traditionally fashionable periods of the Greek past and to encourage a closer collaboration between scholars with similar research interests. This led to the birth of the Roman Seminar, an Athens-based series of lectures running annually from October to May, dedicated to showcasing research in all facets of the society and culture of Roman Greece and to promoting knowledge and public awareness of the country’s Roman past (www.romanseminar.com). Our aim was to offer a stimulating open platform for the dissemination of research results and the exchange of ideas between students of Roman antiquity of all specializations and (non-)institutional backgrounds. Since then, despite the ever-present problems of funding and thanks to the generous support by many Greek and foreign institutions in Greece that have provided us with the venues for our undertaking, the Roman Seminar has hosted numerous lectures and co-organized events with speakers and scholars from all over the world, who were keen to come and present their research. At the time of writing, having successfully completed our sixth consecutive annual series of lectures, it may not be too bold to claim that the Roman Seminar has already become something of a standard point of reference in the calendar of Athenian archaeological events, and we are looking forward to carrying on its existence and extending its activities for many years to come. The positive reception that this initiative was met with from early on by the archaeological community in Greece and abroad suggested to us that the time was ripe to take our efforts to the next level. The 43 papers presented in this volume derive from the proceedings of an international conference entitled, “What’s New in Roman Greece”, that was co-organized by the Roman Seminar and the Institute of Historical Research – Section of Greek and Roman Antiquity of the National Hellenic Research Foundation (NHRF) between 8 and 10 October 2015 in Athens. The aim of the conference was to bring to the foreground new approaches and recent research undertaken on the archaeology of Roman Greece, taken broadly to include all Roman provinces within Modern Greek territory from the early post-conquest period (late 2nd cent. B.C.) to Late Antiquity. The subject areas equally were broadly conceived and were meant to provide a cross-section of topical debates and to explore the diverse dynamics in a range of aspects of provincial material culture and society, as well as the reception and significance of the heritage of Roman Greece in the modern age. Following the open call for papers, this deliberately expansive concept resulted in an exceptionally high turnout of proposals, more than we could accommodate with the limited resources and time available for the conference. Still, this fact in itself is a clear reflection of the increased interest in the study of Roman Greece and the rich research potential that this subject area holds for the future. Such a large conference, including the publication of its proceedings, could not have been made possible without the active involvement and support of several institutions and individuals. We wish to thank first and foremost our co-organizing partner, the Institute of Historical Research, National Hellenic Research Foundation, and particularly its former Director, Taxiarchis Kolias, and Charikleia Papageorgiadou, Research Director in the Section of Greek and Roman Antiquity and Deputy Director of the Institute, for kindly endorsing from the beginning our idea for this conference, their practical support in various matters, and for including the publication of its proceedings in the ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ series. Our thanks are also due to the American School of Classical Studies at Athens and its then Director, James Wright, for holding a wonderful reception for the conference delegates on the premises of the School and for his continuous interest in our work. We are furthermore grateful to the following distinguished members of the academic community that took over the role of chairing the individual sessions: Nancy Bookidis (Athens), Emanuele Greco (Athens), Chrysanthos Kanellopoulos (Athens), Pavlina Karanastasi (Rhethymno), Yannis Lolos (Volos), Dimitris Plantzos (Athens), Katja Sporn (Athens), Panayotis Tselekas (Thessaloniki), Panos Valavanis (Athens), Elena Vlachoyanni (Athens) and Mantha Zarmakoupi (Philadelphia). We also wish to thank the several undergraduate students of the Universities of Athens, Corfu and Ioannina who voluntarily helped out with secretarial tasks and catered for the smooth running of the sessions. Graphical design and page layout for the volume was undertaken by Sophia Saltamara, to whom we are grateful for her patience and her speedy and accurate work. The handsome booklet for the conference abstracts was prepared by Lenio Margaritouli. Last, but not least, we are indebted to Julia Engelhardt for designing the elegant Roman Seminar logo based on the well-known motif on Hadrian’s cuirassed statue from the Athenian Agora. Finally, our thanks go to the speakers and poster presenters, as well as the audience for making this conference such a successful event; in particular, we wish to thank Susan E. Alcock (Michigan) for generously accepting our invitation to join us for the conference in Athens and for being, in effect, the source of inspiration for the Roman Seminar. We hope that the present volume will provide similar inspiration for approaching the material remains of the Roman past in new ways and for making Roman Greece a subject worthy of more attention by Classical archaeologists and students of Greek antiquity. Athens, June 2018 Valentina Di Napoli – Francesco Camia – Vasilis Evangelidis – Dimitris Grigoropoulos – Dylan Rogers – Stavros Vlizos Editors’ Νote: The bibliography and abbreviations of journals and series follow the guidelines of the Deutsches Archäologisches Institut. See https://www.dainst.org/publikationen/publizieren-beim-dai/richtlinien. Περιεχόμενα | Table of Contents V. Di Napoli, F. Camia, V. Evangelidis, D. Grigoropoulos, D. Rogers, S. Vlizos: What’s New in Roman Greece? An Introduction .................................................................................................................................... xiii 1. Πόλεις και Ύπαιθρος | Town and Country Ε. Farinetti: Roman Landscapes of Greece. Issues on Archaeological Visibility and Inter-Regional Variability ................................................................................................................................. 3 A.I. Kωνσταντάκη: Παράλιες οικιστικές θέσεις στην περιφέρεια της Νικόπολης ........................................... 21 G.A. Zachos: The City of Opous and its Effect on the Settlement Pattern of Opountian Locris in the Roman Period ............................................................................................................ 39 D. Gilman Romano: Pirates, Slaves and Colonies in the Roman Peloponnesos ............................................... 55 C. Trainor, D. Grigoropoulos, E. Tzavella, M. Maher: Roman Sikyon: Aspects of Urban Organization, Settlement and Economy ............................................................................................... 65 Γ. Γρηγορακάκης, Α. Τσάτσαρης: Από τη σταθερότητα στην αγωνία: Η Κυνουρία στους ρωμαϊκούς χρόνους .................................................................................................................................. 79 Μ. Τσούλη, Α. Μαλτέζου, Λ. Σουχλέρης: Η κοιλάδα του Ευρώτα. Αγροτικές εγκαταστάσεις και αρχαίο οδικό δίκτυο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ............................................................................................ 91 E. Le Quéré: Was Delos Really Adelos? A Reappraisal of the Delian Solitude in Roman Imperial Times ..................................................................................................................................... 111 N. Coutsinas: A Living Countryside: Changes in the Rural Occupation of Eastern Crete from the Hellenistic to the Late Roman Period................................................................................................... 123 2. Οικονομία και Ανταλλαγές | Economy and Exchange A.Δ. Ριζάκης: Η αγροτική οικονομία των ελληνικών πόλεων κατά την αυτοκρατορική εποχή: παράδοση και νεωτερισμοί ................................................................................................................................... 137 Ch. Papageorgiadou: The Coinage of Hadrianic Era in the Helladic Provinces. A Preliminary Essay ........ 157 Α. Γαρυφαλλόπουλος: Κεραμική της πρώιμης αυτοκρατορικής περιόδου από τη Θεσσαλονίκη: όψεις της καθημερινότητας μιας ρωμαϊκής μητρόπολης ................................................................................. 165 Σπ. Βασιλείου: Κάνιστρο. Κασσάνδρα Χαλκιδικής. Κεραμική με ερυθρό επίχρισμα και εμπορικοί αμφορείς: 2ος–4ος αι. μ.Χ. ........................................................................................................... 175 Κ. Γερολύμου: Η σφράγιση κεραμικών οικοδομικών προϊόντων των ρωμαϊκών χρόνων στον ελλαδικό χώρο. Η περίπτωση της Νικόπολης ........................................................................................... 189 P. Reynolds, E. Pavlidis: A Fourth-Century Deposit from a Newly Discovered Building behind the Small Nymphaeum at Nicopolis (Preveza, Greece) ......................................................................... 195 Chr. Hinker: The Roman Settlement of Aigeira on the Peloponnese: Preliminary Remarks on its Trade and Economy based on the Pottery Evidence ........................................... 205 3. Αστικοί χώροι, υποδομές και αρχαιολογία κτηρίων | Urban Spaces, Infrastructures and the Archaeology of Buildings Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου: Πολεοδομικά της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης. Ερωτήματα και προτάσεις.................................................................................................................................... 219 Ε. Παυλίδης, Θ. Κύρκου: Η υδροδότηση της Νικόπολης: Παρατηρήσεις σχετικά με το σύστημα διανομής ύδατος εντός της πόλης ............................................................................... 237 T. Theurillat, G. Ackermann, S. Zurbriggen: From Hellenistic Loutron to Roman Thermae: The Romanization of Baths at Eretria ................................................................................................................. 249 Γ. Κουρτζέλλης: Η αρχιτεκτονική του αρχαίου Θεάτρου Μυτιλήνης. Παρουσίαση των πρώτων αποτελεσμάτων της μελέτης ................................................................................... 263 M. Bruno, M. Vitti: Sectilia Pavimenta in Athens. From the Imperial Age to Late Antiquity ...................... 281 A. Caruso: Lecturing in Athens. Investigation on the ‘Topography’ of the Second Sophistic: An Overview .......................................................................................................................................................... 303 Σ.Ε. Κατάκης, Β. Νικολόπουλος, Π. Φωτιάδη: Νέες έρευνες στον αρχαιολογικό χώρο του λεγομένου Ρωμαϊκού Βαλανείου στην Ραφήνα: Ιδιωτικός ή δημόσιος χώρος;........................................ 317 Σ.Α. Φριτζίλας: Θέματα της μνημειακής τοπογραφίας της ρωμαϊκής Μεγαλοπόλης .................................. 337 Δ. Σαρρή: Λουτρό των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων στο Δερβένι Κορινθίας .................................................. 353 4. Πολιτισμός της εικόνας | Visual Culture E. Kountouri, N. Petrochilos, S. Zoumbaki: The Tropaion of Sulla over Mithridates VI Eupator: A First Approach .................................................................................................................................................. 359 C. de Grazia Vanderpool: Julius Caesar and Divus Iulius in Corinth: Man, Memory, and Cult ................. 369 S. Dillon: Portrait Statuary in Roman Athens: Reconsidering the Material from the Athenian Agora ........ 379 Δ.Σ. Σούρλας: Ο διάκοσμος της βιβλιοθήκης του Αδριανού: τα γλυπτά........................................................ 391 Π. Θέμελης: Η Μεσσήνη της ρωμαιοκρατίας και η ανακύκλωση του παρελθόντος .................................... 419 Φ. Κοκκίνη: Θέματα καθημερινής ζωής στα μωσαϊκά δάπεδα των τρικλινίων οικιών και επαύλεων του ελλαδικού χώρου κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ............................... 437 5. Λατρείες, ιερά και ταφικές πρακτικές | Cults, Sanctuaries and Mortuary Practices Ι. Τριάντη, Γ. Σμύρης: Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα ........................................................ 453 F. Lozano: A Provincial Priest for the Province of Achaia? A Reconsideration and an Update Based on Several Recently Found Inscriptions ......................................................................... 467 F. Camia, A. Corcella, M.C. Monaco: Hadrian, the Olympieion, and the Foreign Cities ............................ 477 Ν. Σαραγά: Ανάγλυφο με παράσταση Παλμυριακής θεϊκής τριάδας από την ανασκαφή για την ανέγερση του Νέου Μουσείου Ακροπόλεως ....................................................... 487 Β. Λάμπρου, Ου. Πάλλη, Α. Αηδόνης: Επώνυμοι και ανώνυμοι: έθιμα ταφής στη ρωμαϊκή Θεσπρωτία ...................................................................................................................................... 505 Ε. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, Α. Παντή, Σπ. Βασιλείου: Ταφικά έθιμα στο ανατολικό νεκροταφείο της ρωμαϊκής Θεσσαλονίκης: ΔΕΘ, Βόρεια Πύλη....................................................................... 519 B. Χριστοπούλου, Ν. Δημάκης, Κ. Ξανθόπουλος: Ένας μνημειακός τάφος των αυτοκρατορικών χρόνων στο Ψαλίδι της πόλης Κω: αρχιτεκτονική μορφή, χρήση και έθιμα ταφής ....................................... 537 6. Το ρωμαϊκό παρελθόν σήμερα | Τhe Roman Past in the Present Κ.Λ. Ζάχος: Το Αρχαιολογικό Πάρκο Νικόπολης. Η διαχείριση και ανάδειξη ενός εκτεταμένου ερειπιώνα της αυτοκρατορικής και πρωτοβυζαντινής εποχής στην Ελλάδα .................. 557 Α. Ψάλτη, Ε. Σπηλιωτοπούλου, Στ. Ροπακά: Η ανάδειξη μνημείων των ρωμαϊκών χρόνων στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών: η περίπτωση του Ηρώου G. Blum και της αγοράς .......................... 571 Δ. Ρουμπιέν: Το πρόβλημα της ανάδειξης των ρωμαϊκών μνημείων της Πάτρας μέσα στο σύγχρονο πολεοδομικό ιστό................................................................................................................. 579 Π.Ν. Μπάρκα: Η ρωμαϊκή Νικόπολη μέσα από την ιστορία κόμικς «Στην πόλη της νίκης». Μια εναλλακτική – ελκυστική προσέγγιση ........................................................................................................ 587 Επίλογος | Afterword S.E. Alcock: Graecia Capta Unfettered ............................................................................................................... 599 Περιλήψεις | Abstracts ....................................................................................................................................... 603 Συγγραφείς | List of Contributors ................................................................................................................... 627 Έγχρωμοι πίνακες | Colour plates .....................................................................................................................631 Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα Το Άκτιο είναι γνωστό στην ιστορία από τη ναυμαχία του 31 π.Χ., όταν ο Οκταβιανός νίκησε τον Μάρκο Αντώνιο. Είναι όμως λιγότερο γνωστό, ότι στη μικρή χερσόνησο του Ακτίου, την Πούντα, υπήρχε από τα αρχαϊκά χρόνια ένα ιερό και ένας ναός αφιερωμένος στον Απόλλωνα Άκτιο. Είχε ιδρυθεί από την πόλη Ανακτόριον, αποικία των Κορινθίων του β΄ μισού του 7ου αι. π.Χ.1. Τα τελευταία χρόνια σε αυτό το χώρο διενεργείται ανασκαφή από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, κατά την οποία αποκαλύπτεται ο ναός του Απόλλωνα2. Από τις πρώιμες φάσεις του ναού έχουν εντοπιστεί η αρχαϊκή-κλασική και η ελληνιστική, κατά την οποία το ιερό από τοπικό ιερό των Ανακτοριέων έγινε ιερό του Kοινού των Ακαρνάνων3. Αργότερα, ο ναός ανοικοδομήθηκε από τον Οκταβιανό μετά τη νίκη του στη ναυμαχία του Ακτίου και την ίδρυση της Νικόπολης στην απέναντι πλευρά του Αμβρακικού, όπως μας πληροφορούν ο Σουητώνιος α β γ (Divus Augustus 18. 2: ampliato vetere Apollinis templo) και ο Δίων Κάσσιος (51. 1. 2: τῷ τε Ἀπόλλωνι τῷ Ἀκτίῳ … ναὸν μείζῳ ᾠκοδόμησεν). Τo οικοδόμημα, και κυρίως τον ρωμαϊκό ναό που είναι ορατός, θα περιγράψει και θα αναλύσει στη συνέχεια ο αρχιτέκτονας και συνεργάτης της ανασκαφής, επίκ. καθηγητής Γιώργος Σμύρης. Για την περιοχή του Ακτίου μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση το 167 π. Χ. έως την ίδρυση της Νικόπολης δεν είναι γνωστά πολλά πράγματα. Για την παρουσία Ρωμαίων στο ιερό ήδη από τα μέσα του 2ου αι. π.Χ., δηλαδή λίγο μετά την επικράτησή τους και πριν την ανοικοδόμηση του ναού από τον Οκταβιανό, αποτελούν ενδείξεις κάποια από τα ευρήματα, όπως λ.χ. δυο ρωμαϊκά νομίσματα και ένα αγγείο: 1. Αργυρό δηνάριο (Εικ. 1α). Στον εμπροσθότυπο: προτομή Ρώμης Ρώμης προς δεξιά με κράνος με φτερά, ενώτια και περιδέραιο. Πίσω από Εικ. 1. α, Άκτιο, αργυρό δηνάριο με κεφαλή Ρώμης και Διόσκουροι: E. κεφαλή Ρώμης, O. Διόσκουροι. β, Άκτιο, χάλκινο νόμισμα Diana Nemorensis: E. κεφαλή θεάς προς δεξιά, Ο. τρίμορφη θεότητα. γ, Άκτιο, ποτηρόσχημο αγγείο με γιρλάντες (φωτ. Ειρ. Μίαρη). 453 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα το κεφάλι της επιγραφή LIBO, μπροστά Χ. Στον οπισθότυπο εικονίζονται έφιπποι Διόσκουροι με δόρατα και επιγραφή (Q. MARC). Στο κάτω μέρος RΟΜΑ. Η κοπή είναι του 146 π.Χ.4. 2. Χάλκινο νόμισμα της Diana Nemorensis5 (Εικ. 1β). Στον εμπροσθότυπο εικονίζεται προτομή της θεάς προς δεξιά και στον οπισθότυπο τρεις αρχαϊστικές μορφές κατ’ ενώπιον, οι οποίες προβάλλουν μπροστά σε κυπαρίσσια που συμβολίζουν το ιερό άλσος (nemus) από το οποίο πήρε η θεά το όνομά της. Oι μορφές ενώνονται πίσω στο ύψος του λαιμού με ένα είδος δοκού. Θεωρείται ότι απεικονίζουν την Άρτεμη, την Εκάτη και τη Σελήνη, δηλαδή τρεις ιδιότητες ή υποστάσεις της ίδιας θεότητας και ότι θα αποτελούσαν το αρχικό λατρευτικό άγαλμα. Η κοπή χρονολογείται το 43 π.Χ. 3. Ένα αγγείο ποτηρόσχημο με λεπτά τοιχώματα, διακοσμημένο με κοκκιδωτές ταινίες που σχηματίζουν καμπύλες στην κοιλιά, βρέθηκε στο βάθος του σηκού (Εικ. 1γ). Ο πηλός του είναι γκριζοκάστανος με επίχρισμα ωχρόλευκο. Τόπος παραγωγής τέτοιων αγγείων θεωρείται η κεντρική Ιταλία, κατά την εποχή του Αυγούστου6. Το πιο σημαντικό όμως εύρημα της ανασκαφής είναι δύο κεφαλές και τμήματα από το σώμα α β 454 κολοσσικών αγαλμάτων που βρέθηκαν μέσα στον ρωμαϊκό ναό. Ο τόπος εύρεσής τους στο βάθος του σηκού και το κολοσσικό μέγεθός τους δεν αφήνουν αμφιβολία ότι πρόκειται για τα λατρευτικά αγάλματα του ναού7. Η κεφαλή Α (Εικ. 2α) είναι λαξευμένη σε μάρμαρο πεντελικό όπως και όλα τα άλλα γλυπτά που βρέθηκαν στην ανασκαφή, μόνο που σε αυτήν το μάρμαρο έχει υποστεί επίδραση φωτιάς8. Το ύψος της κεφαλής είναι 0,47 μ., ενώ με το λαιμό και το έμβολο φτάνει τα 0,74 μ. Η κόμη με χωρίστρα στο μέτωπο περιβάλλει το πρόσωπο με κυματιστούς βοστρύχους, οι οποίοι πίσω πλέκονται σε πλεξίδες που ξεκινούν από τον αυχένα και καταλήγουν στο πάνω μέρος του κρανίου9. Τρυπούλες πίσω από τα αυτιά της δείχνουν ότι θα στερεώνονταν με άγκιστρα πρόσθετοι χάλκινοι βόστρυχοι. Το πρόσωπό της είναι ωοειδές, τα βλέφαρά της με καμπύλη ράχη περιγράφουν τα μάτια, των οποίων η ίριδα ήταν πρόσθετη από άλλο υλικό. Η μύτη της είναι επιδιορθωμένη. Το στόμα της είναι μικρό με δαντελωτά χείλια. Η κεφαλή θα ήταν πρόσθετη στο άγαλμα, με ένα έμβολο στο κάτω μέρος του λαιμού που είναι περίπου Εικ. 2. α, Άκτιο, η κεφαλή Α. β, Άκτιο, η κεφαλή Β (φωτ. Ειρ. Μίαρη). Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης στρογγυλό, με κατακόρυφες παρειές και επίπεδη την κάτω επιφάνεια. Το σχήμα του εμβόλου και η κατεργασία του, καθώς και η σύγκρισή του με παρόμοια έμβολα οδηγούν στην υπόθεση ότι το άγαλμα στο οποίο ανήκε θα ήταν μάλλον ακρόλιθο. Όπως προκύπτει από τη σύγκρισή της με έργα, όπως λ.χ. τον Απόλλωνα Πύθιο της Γόρτυνας10, την Fortuna Primigenia και τη Μάγισσα Κίρκη11, μπορεί να χρονολογηθεί στο τέλος του 2ου ή τις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Ένα πρόσθετο στοιχείο για τη χρονολόγησή της αποτελεί και ο τρόπος που έχει εντεθεί η ίριδα του ματιού σε ένα βαθυσμένο επίπεδο, τεχνική όχι τόσο συνηθισμένη, η οποία παρατηρείται σε έργα του 2ου αι. π.Χ.12. Η κεφαλή Β (Εικ. 2β), λαξευμένη σε πεντελικό μάρμαρο, είναι μόλις 3 εκ. μεγαλύτερη. Έχει ύψος 0,50 μ., με τον λαιμό και το έμβολο 0,80 μ. Με βάση το ύψος της κεφαλής υπολογίζεται ότι το ύψος του αγάλματος θα ήταν περίπου 3,50 μ. Θα ήταν και αυτή πρόσθετη σε άγαλμα, όπως δείχνει το κωνικό έμβολο στο κάτω μέρος. Η κεφαλή έχει ελαφριά στροφή προς τ’ αριστερά, όπως δείχνουν και οι δύο τένοντες στον λαιμό. Το πρόσωπο, με μεγάλα πλατιά μάγουλα, στενεύει προς το σαγόνι. Τα μαλλιά, α β με χωρίστρα στη μέση, πέφτουν δεξιά κι αριστερά με κυματοειδείς βοστρύχους, σχηματίζοντας στο μέτωπο οξεία κορυφή, ενώ πίσω από τα αυτιά ξεκινούν δύο στριφτοί βόστρυχοι που πλαισιώνουν τον λαιμό, και οι υπόλοιποι δένονται σε κρωβύλο στον αυχένα. Ότι εικονίζει τον Απόλλωνα αναγνωρίζεται από τον τύπο της κεφαλής, ο οποίος ανακαλεί γνωστούς τύπους Απόλλωνα13. Στο άγαλμα νομίζω ανήκουν ένα μεγάλο θραύσμα από τον πάνω κορμό (Εικ. 3α) με πέπλο διπλά ζωσμένο με πλατειά ζώνη, καθώς και ένα άλλο από το κάτω μέρος του αγάλματος (Εικ. 3β) με το στηρίζον αριστερό σκέλος και πτυχές. Επίσης, ένα άκρο δεξιό χέρι και ένα αριστερό από τον βραχίονα έως τον πήχη που θα κρατούσε την κιθάρα. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν Απόλλωνα κιθαρωδό. Ο τύπος του αγάλματος αναγνωρίζεται από το μεγάλο θραύσμα του σώματος με τον διπλά ζωσμένο πέπλο που είναι ίδιος με τον πέπλο του Απόλλωνα στη βάση του Sorrento (Εικ. 4), όπου εικονίζεται κιθαρωδός ανάμεσα στη Λητώ και την Άρτεμη. Στον Απόλλωνα του αναγλύφου έχει αναγνωριστεί ο Απόλλωνας του λατρευτικού αγάλματος του θεού στον ναό του στο Παλατίνο14. Εικ. 3. α, Άκτιο, θραύσμα από το πάνω μέρος του κορμού. β, Άκτιο, κάτω μέρος του αγάλματος με την πλίνθο (φωτ. Ειρ. Μίαρη). 455 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα Εικ. 4. Η βάση του Sorrento (φωτ. D-DAI-ROM-4500). Το ναό στο Παλατίνο εγκαινίασε ο Οκταβιανός το 28 π.Χ., μετά τη νίκη του στο Άκτιο, και όπως μαρτυρεί ο Προπέρτιος τα λατρευτικά αγάλματα ήταν τρία: ο Απόλλωνας, η Λητώ και η Άρτεμη. Η πληροφορία του Προπέρτιου σε συνδυασμό με όσα αναφέρει ο Πλίνιος για τρία ελληνικά αγάλματα στη Ρώμη, έργα σπουδαίων γλυπτών του 4ου αι. π.Χ.: τον Απόλλωνα έργο του Σκόπα, την Άρτεμη έργο του Τιμόθεου και τη Λητώ του Κηφισόδοτου του νεώτερου, οδήγησε στην ταύτιση της απολλώνιας τριάδας του Παλατίνου με τα αγάλματα που αναφέρει ο Πλίνιος15. Τελευταία αυτή η συσχέτιση των τριών αγαλμάτων με αυτά που παραδίδει ο Πλίνιος αμφισβητείται. Είναι αλήθεια, όπως παρατηρεί και ο Άγγελος Δεληβορριάς16 συνοψίζοντας τη συζήτηση για τον Απόλλωνα του Παλατίνου, ότι ο Πλίνιος αναφέρει τον Απόλλωνα του Σκόπα, αλλά δεν διατείνεται, ούτε υπονοεί πως ήταν το λατρευτικό άγαλμα του ναού. Επίσης ότι από τον Πλίνιο δεν προκύπτει ότι απάρτιζαν, μαζί με τα αγάλματα της Άρτεμης και της Λητώς, τριάδα λατρευτική. Πράγματι ο Πλίνιος αναφέρει σε τρία διαφορετικά σημεία τα τρία αγάλματα: στο 456 36. 25 ότι ο Σκόπας ήταν υπεύθυνος για τον Απόλλωνα στο Παλατίνο· στο 36. 24 ότι στη Ρώμη έργο του Κηφισόδοτου του γιού του Πραξιτέλη ήταν η Λητώ στο ναό του Παλατινού Απόλλωνα· και στο 36. 32 ότι υπάρχει μιά Άρτεμη στη Ρώμη, έργο του Τιμόθεου, στο ναό του Παλατινού Απόλλωνα. Eίχε προηγηθεί η Linda Jones Roccos17, η οποία συζητώντας τον Απόλλωνα της βάσης του Sorrento και τα αντίγραφα ή τις παραλλαγές του18 -όλα είναι ακέφαλα- καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για κλασικιστική δημιουργία της εποχής του Αυγούστου και μάλιστα την πρώτη. Πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι τα δύο κομμάτια της ανασκαφής στο Παλατίνο19 που θεωρήθηκε ότι μπορεί να είναι από το άγαλμα του Σκόπα δεν έχουν στοιχεία που μπορεί να συγκριθούν με την κεφαλή Β ή με το δεξιό πόδι πάνω στην πλίνθο από τα θραύσματα του Ακτίου. Από το αριστερό. Από το αριστερό μάτι του θραύσματος του Παλατίνου σώζονται η εξωτερική και η εσωτερική γωνία στην οποία είναι δηλωμένος ο δακρυικός πόρος. Τα μαλλιά στο θραύσμα σε κυματοειδείς βοστρύχους φέρονται προς τα πίσω, ενώ στο κεφάλι του Ακτίου φέρονται προς τα κάτω και μετά προς τα πίσω20. Το πέλμα του σανταλιού του αριστερού ποδιού του θραύσματος του Παλατίνου είναι ψηλό και έχει δυο ταινίες πάνω και κάτω. Στο θραύσμα του Ακτίου δεν έχει ταινίες. Τα δάχτυλα φαίνεται να Εικ. 5. α, Άκτιο, η κεφαλή Β του Απόλλωνα (φωτ. Ειρ. Μίαρη). Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης έχουν αποδοθεί χωρίς πλαστικές λεπτομέρειες των κλειδώσεων και η παρυφή του ενδύματος δεν έχει πτυχώσεις. Στο θραύσμα του Ακτίου είναι αποδοσμένες πλαστικά οι κλειδώσεις και το ένδυμα είναι πτυχωμένο. Αν η κεφαλή του Απόλλωνα Β είναι κλασικιστικό έργο, όπως νομίζω, και αν το άγαλμα του Απόλλωνα του Ακτίου είναι ο ίδιος τύπος με τον Απόλλωνα κιθαρωδό της βάσης του Sorrento, και αν πράγματι η βάση αναπαράγει τον Απόλλωνα του Παλατίνου, τότε το λατρευτικό άγαλμα του Απόλλωνα του Παλατίνου δεν είναι ο Απόλλωνας του Σκόπα που αναφέρει ο Πλίνιος. Σε νομίσματα της εποχής του Αυγούστου και μεταγενέστερα εικονίζονται περισσότεροι τύποι του κιθαρωδού Απόλλωνα. Το πιο συζητημένο είναι το νόμισμα του Gaius Antistius Vetus του 16 π.Χ. που φέρει την επιγραφή APOLLINI ACTIO21, το οποίο ο Hans Jucker ταυτίζει με το άγαλμα που στήθηκε για να τιμήσει τη νίκη του Αυγούστου στο ακρωτήριο του Ακτίου. Σε αυτό ο Απόλλων σπένδει με φιάλη στο δεξιό χέρι σε βωμό. Η στάση του είναι αντίθετη από τον Απόλλωνα του ναού στο Άκτιο αφού πατάει στο δεξιό πόδι. Επιπλέον αν ένα άκρο δεξιό χέρι από την ανασκαφή ανήκει στον κιθαρωδό, δεν θα κρατούσε φιάλη αλλά πλήκτρο. Η κεφαλή Β μου φαίνεται ότι μοιάζει με την κεφαλή νέου σε προφίλ προς τα δεξιά που εικονίζεται σε ένα μολύβδινο σύμβολο που φυλάσσεται στο Νομισματικό Μουσείο22 με προέλευση την Αθήνα, πιθανώς την Αρχαία Αγορά23. Ο νέος στο σύμβολο έχει μακρύ πρόσωπο με πλατιά μάγουλα και μαλλιά δεμένα πίσω σε κότσο, με δύο μπούκλες δεξιά κι αριστερά από το λαιμό, στοιχεία που έχει και η κεφαλή Β του Ακτίου (Εικ. 5). Η έκδοση του συμβόλου τοποθετείται από τον Μichael C. Hoff μεταξύ 44 και 27 π.Χ.24. Υποθέτει o M.C. Hoff ότι το μολύβδινο σύμβολο θα ήταν ανταλλάξιμο για κάποια δωρεάν παροχή, όπως τα παρόμοια σύμβολα που μοίραζαν συχνά οι Ρωμαίοι αξιωματούχοι, συνήθως για παροχή σιτηρών. Μια τέτοια διανομή θα έγινε και στην Αθήνα το 31 π.Χ. μετά τη νίκη του Ακτίου, όταν ο Αύγουστος ήρθε στην Αθήνα και διέταξε να διανεμηθούν στις ελληνικές πόλεις τα σιτηρά που προορίζονταν για τα στρατεύματα του Αντωνίου. Θεωρεί λοιπόν ότι η παράσταση στο σύμβολο υποδηλώνει τον Απόλλωνα του Ακτίου και τη βοήθεια που παρείχε ο θεός στο νικητή. Τέλος, νομίζει ότι αν το σύμβολο χρονολογηθεί το 31 π.Χ., αποτελεί την πρώτη χρησιμοποίηση του Ακτίου Απόλλωνα στο πρόγραμμα της προπαγάνδας του Αυγούστου. Νομίζω, ότι η κεφαλή του Απόλλωνα στο μολύβδινο σύμβολο έχει κοινά στοιχεία με την κεφαλή Β του Ακτίου, όπως τα πλατιά μάγουλα και την κόμμωση, όσο μπορεί να συγκριθεί ένα κολοσσικό κεφάλι με την εικόνα του θεού στο σύμβολο. Αν δεχτεί κανείς την υπόθεση του M.C. Hoff, ότι είναι η εικόνα του Απόλλωνα του Ακτίου, δεν είναι αυθαίρετο να αναζητηθεί στην Αθήνα ένα πρότυπο για την εικόνα του συμβόλου. Στην Αθήνα θα είχε παραγγείλει ο Οκταβιανός και το άγαλμα του Απόλλωνα του Ακτίου με σαφείς προδιαγραφές και στοιχεία από τους ήδη γνωστούς τύπους Απόλλωνα που κοσμούσαν τα ιερά και τους δημόσιους χώρους της πόλης25. Ο ναός Η χερσόνησος του Ακτίου αποτελεί το βορειοδυτικό άκρο της Ακαρνανικής ακτογραμμής, απέναντι από την πόλη της Πρέβεζας. Σε χαμηλό έξαρμα, το μοναδικό που εντοπίζεται σε ολόκληρη την χερσόνησο, βρίσκεται ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνος, θεμελιωμένος σχεδόν εξ ολοκλήρου πάνω σε προγενέστερο ελληνικό ναό αφιερωμένο στην ίδια θεότητα26. Νεότερες απεικονίσεις της περιοχής, με αρκετά ιδεαλιστική προσέγγιση, κινούνται γύρω από την ιστορική μαρτυρία ότι η περιοχή αποτέλεσε πεδίο στρατωνισμού των χερσαίων δυνάμεων του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, στην καθοριστική συνάντηση με τον Οκταβιανό Αύγουστο στην ναυμαχία του Ακτίου, το 31 π.Χ.27. Η θέση του ιερού του Ακτίου είναι ορατή από τη λοφοσειρά του Μιχαλιτσίου στην χερσόνησο της Πρέβεζας, όπου ανεγέρθηκε από τον Οκταβιανό το μεγάλο τρόπαιο της νίκης του, γνωστό ως ‘Μνημείο του Αυγούστου’28. 457 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα Εικ. 6. Ο ναός του Απόλλωνα στο Άκτιο. Αεροφωτογραφία από Α (Αχ. Τρανουλίδης). Το φυσικό αυτό έξαρμα με τα αρχιτεκτονικά ευρήματα, που περιγράφεται στις αρχαίες φιλολογικές πηγές29 και τα ταξιδιωτικά κείμενα, αποτέλεσε σε μεταγενέστερη φάση πολύ αργότερα τον βορειοδυτικό προμαχώνα ενός χωμάτινου οχυρού των αρχών του 19ου αιώνα, καθιστώντας τον εντοπισμό των αρχαιοτήτων αρκετά δύσκολο30. Το μνημείο είχε καταχωθεί και οι νεώτερες ερευνητικές προσεγγίσεις ταύτιζαν την θέση του ναού με το παρακείμενο τριγωνικό οχυρό του 1812, κατασκευασμένο με πλήθος αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών31. Το σκαρίφημα και η λεπτομερής περιγραφή του François Noël Champoiseaux, που ανέσκαψε το μνημείο το 186732, συνέβαλαν στον εκ νέου εντοπισμό του, από την ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, το έτος 2000. Μετά από 15ετή συστηματική ανασκαφική έρευνα, είναι δυνατή η παρουσίαση στοιχείων σχετικά με την αρχιτεκτονική και την τεχνολογία κατασκευής του ρωμαϊκού ναού του Απόλλωνος στο Άκτιο Αιτωλοακαρνανίας (Εικ. 6). 458 Ο ρωμαϊκός ναός, ο οποίος παρουσιάζει δύο σαφείς προγενέστερες οικοδομικές φάσεις, την πρωιμότερη αρχαϊκή και την νεώτερη ελληνιστική, εδράζεται σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν στα αρχαιότερα κατάλοιπα και ακολουθεί τις βασικές χαράξεις τους33. Αποτελείται από τον σηκό, με πρόναο και κυρίως ναό, και από ένα εκτεταμένο γύρω του πόδιο, επί του οποίου προβάλλεται ο σηκός. Ο προσανατολισμός είναι A–Δ, όπως εξάλλου και των δύο προγενέστερων οικοδομικών φάσεων του μνημείου. Στο εσωτερικό του κυρίως ναού διατηρούνται κατά χώραν δύο ανεξάρτητες κτιστές βάσεις, για τις οποίες θα γίνει αναφορά παρακάτω34. Θα παραθέσουμε εν συντομία τα ευρήματα των προγενεστέρων φάσεων, εφόσον έχει διαπιστωθεί ότι η αρχιτεκτονική του αρχαϊκού και ελληνιστικού ναού οριοθέτησε και το σχεδιασμό του ρωμαϊκού. Από την πρώτη, αρχαϊκή φάση του ναού έχουν αποκαλυφθεί οι δύο εγκάρσιοι τοίχοι του οπισθόδομου στο επίπεδο του στερεοβάτη, οι στερεοβάτες των τοίχων της πρόσοψης του σηκού και Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης Εικ. 7. Ο ναός του Απόλλωνα. Κάτοψη. Αρχαϊκός και ελληνιστικός ναός (άνω). Ρωμαϊκός ναός (μέσον). Υποθετική αναπαράσταση ρωμαϊκού ναού (κάτω) (σχέδ. Γ. Σμύρης). η περίσταση, πλάτους 3,20 μ. στις μακρές πλευρές, ενώ στην ελληνιστική επισκευή ανήκει το διακοσμημένο δάπεδο που έχει διασωθεί μέσα στο ρωμαϊκό σηκό35. Ο στερεοβάτης του αρχαϊκού ναού, με πλακοειδείς λίθους, έχει πλάτος μεγαλύτερο του ενός μέτρου, ενώ η ανωδομή του περιορίζεται αυστηρά στα 0,90 μ.36. Η αρχαϊκή περίσταση εφάπτεται εξωτερικά στους τοίχους του ρωμαϊκού σηκού, στοιχείο που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κατά κύριο λόγο οι ρωμαϊκές τοιχοποιίες έχουν θεμελιωθεί επάνω στους περιμετρικούς τοίχους–στερεοβάτη του αρχαϊκού ναού, που οριοθετούν και την ελληνιστική του φάση. Τα παραπάνω μας οδηγούν σε μια πρώτη αποκατάσταση της αρχαιότερης φάσης (Εικ. 7 άνω). Ο ρωμαϊκός σηκός είναι ένα επίμηκες οικοδόμημα διαστάσεων 9,30 × 24,50 μ. (δηλ. 32 × 83 ρωμαϊκά πόδια). Ο πρόναος επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό μέσω θυραίου ανοίγματος με παραστάδες προς τον κυρίως ναό. Ο εγκάρσιος διαχωριστικός τοίχος συμπλέκεται πλημμελώς με τις κατά μήκος τοιχοποιίες, και εδράζεται απευθείας στο ελληνιστικό δάπεδο37. Ο στερεοβάτης των περιμετρικών τοίχων του αρχαϊκού σηκού και η ευθυντηρία που συνέδεε τις παραστάδες του αρχαϊκού οπισθόδομου, αποτέλεσαν την θεμελίωση των τοίχων του ρωμαϊκού σηκού, πάχους 0,75 μ., αφού προηγήθηκε ενίσχυση της άνω επιφάνειας των αρχαϊκών στοιχείων με ισχυρότατο κονίαμα. Έτσι επιτυγχάνεται ισχυρή θεμελίωση επάνω στον στερεοβάτη του αρχαϊκού ναού (solidum), απαραίτητη για την ισχυροποίηση της ανωδομής του ρωμαϊκού ναού38. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι εξωτερικές όψεις των δύο κτισμάτων ταυτίζονται. Η διαφορά των 0,25 μ. -ως προς το πάχος- μεταξύ του αρχαϊκού στερεοβάτη και των ρωμαϊκών τοίχων είναι ορατή περιμετρικά στο εσωτερικό του σηκού, όπου διακρίνεται και η προαναφερόμενη ενίσχυση της άνω επιφάνειας του αρχαϊκού στερεοβάτη. Φαίνεται ότι κατά την έναρξη της κατασκευής του ρωμαϊκού σηκού, το ελληνιστικό δάπεδο ήταν ακόμη ορατό. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής διαμορφώθηκε στο εσωτερικό του σηκού ένα νέο δάπεδο, σε στάθμη υψηλότερη του ελληνιστικού δαπέδου, κατά ±0,90 μ. στο σηκό και κατά ±0,70 μ. στον πρόναο. Η εσωτερική επίχωση, επικαλύφθηκε με λίθινο πλακόστρωτο, το οποίο έχει αφήσει τα ίχνη του στην άρμοσή του στις περιμετρικές τοιχοποιίες εσωτερικά. Είναι η ‘ακατάστατη’ αύλακα, η οποία είναι σαφές ότι κατασκευάστηκε στην εσωτερική παρειά των μακρών τοίχων για να δεχθεί τις πλάκες του ρωμαϊκού δαπέδου. Για επίτευξη του εγχειρήματος φαίνεται ότι έγιναν οι οπές αποστράγγισης που διακρίνονται στο ελληνιστικό δάπεδο (Εικ. 7). Για τη συγκράτηση της επίχωσης του κυρίως ναού, αλλά και για τη δημιουργία αναβαθμού στο θυραίο άνοιγμα, το κατώτερο τμήμα 459 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα του κλείστηκε με χυτή ακανόνιστη τοιχοποιία, πλατύτερη από το πάχος του μεσότοιχου, ώστε να συμπεριλάβει και τις παραστάδες. Η επίχωση που επιχειρήθηκε για τη δημιουργία του ρωμαϊκού δαπέδου αποτελείται από τρεις στρώσεις διαφορετικών υλικών με την κατάλληλη τεχνητή συμπύκνωση. Η κατώτερη στρώση αποτελείται από αργιλική άμμο με αραιά πρόσμικτα θαλάσσιας κροκάλας, η μεσαία από θαλάσσια κροκάλα μικρής διατομής εμπλουτισμένη με χαλαρή άσβεστο και αργιλική άμμο και η ανώτερη από καθαρή αργιλική άμμο. Η μέθοδος αυτή προσομοιάζει με την αναφερόμενη από τον Βιτρούβιο μέθοδο για την κατασκευή συνεκτικών δαπέδων. Στην συνέχεια διαστρώθηκε το ασβεστoκονίαμα (rudus), επί του οποίου τοποθετήθηκαν οι πλάκες του δαπέδου39. Επίχωση πραγματοποιήθηκε και περιμετρικά του σηκού, για την κατασκευή ποδίου, με τελική στάθμη ισοϋψή εκείνης του πρόναου. Η επίχωση περιλαμβάνει μια ενιαία στρώση και συγκρατείται με ισχυρό αναλημματικό τοίχο διατομής Γ (Εικ. 8)40. Ο αναλημματικός αυτός τοίχος, που φέρει εξωτερικά πεπλατυσμένη θεμελίωση, κατασκευάστηκε στο όριο της αρχαϊκής περίστασης, η οποία και χρησιμοποιήθηκε για την έδραση της οριζόντιας κεραίας του41. Διαμορφώνεται επομένως περιμετρική υψηλότερη στάθμη σε ίσες αποστάσεις από τις μακρές πλευρές του σηκού και πλατύτερη στα δυτικά, το πόδιο, που προσδίδει στο ναό ρωμαϊκή εικόνα42. Η πρόσβαση προς αυτό, όπως εξάλλου ορίζεται από τους κανόνες της σύνθεσης, βρισκόταν ανατολικά, προφανώς μέσω κλίμακας ανόδου που δεν έχει ακόμα βρεθεί43. Προς την πλευρά αυτή, έχουν εντοπισθεί τα δύο άκρα του ποδίου, όπως και τμήματα πλακόστρωσης του περιβάλλοντος χώρου στα ΝΑ (Εικ. 10). Ολόκληρος ο ναός είναι κατασκευασμένος με το σύστημα τοιχοποιίας opus quasi reticulatum, από κυβόλιθους τοπικού αμμοπαγούς λίθου, ο οποίος στις απολήξεις των τοίχων και των παραστάδων χρησιμοποιήθηκε με την μορφή μεγαλύτερων λαξευτών πλακοειδών πλίνθων44. Μία ή περισσότερες φάσεις επισκευής στις τοιχοποιίες με διαφορετικά υλικά, κυρίως οπτόπλινθους, εντοπίζονται στο ορατό τμήμα των τοίχων πάνω από την στάθμη του ρωμαϊκού δαπέδου. Οι επισκευές ήταν κατά τόπους εκτεταμένες, όπως τεκμηριώνεται από μεγάλα συμπαγή σωζόμενα τμήματα πεσμένων τοιχοποιιών από οπτόπλινθους διαφόρων διαστάσεων (Εικ. 9)45. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για επιχρισμένα τμήματα του ναού. Στο βάθος του σηκού κατασκευάστηκε ένα ορθογώνιο βάθρο, το οποίο εδράζεται μέσα στην επίχωση που καλύπτει το ελληνιστικό δάπεδο. Διακρίνονται η θεμελίωσή του και το κατώτερο τμήμα Εικ. 8. Το πόδιο. Σχηματική εγκάρσια τομή (άνω). Το πόδιο στη νότια (αριστερά) και ανατολική (δεξιά) πλευρά (σχεδ. και φωτ. Γ. Σμύρης). 460 Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης σκευάστηκε, σε επαφή με τον δυτικό τοίχο του σηκού, ισχυρό βάθρο ικανού πλάτους. Η κατασκευή αυτή κτίστηκε με το σύστημα opus testaceum και περιλαμβάνει στα άκρα κλίμακες ανόδου από το ρωμαϊκό δάπεδο, με τρεις τουλάχιστον βαθμίδες46. Η θεμελίωση του βάθρου βρίσκεται εξ ολοκλήρου μέσα στην επίχωση της υποδομής του ρωμαϊκού δαπέδου και φθάνει μέχρι τη στάθμη του ελληνιστικού δαπέδου, ενώ το ορατό τμήμα του αρχίζει από το πλακόστρωτο αυτό δάπεδο και άνω (Εικ. 7 μέσον). Όσον αφορά στην μορφολογία του ρωμαϊκού ναού μπορούμε, με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα και τις σχετικές μετρήσεις, να προβούμε σε ορισμένα συμπεράσματα. Η είσοδος στον σηκό, από την ανατολική πλευρά του ναού, φαίνεται ότι διαμορφωνόταν εν είδει στοάς, με τέσσερεις κίονες στη όψη και δύο επιπλέον κίονες σε συνέχεια των παραστάδων στις πλάγιες πλευρές. Σε αυτό συνηΕικ. 9. Το σύστημα δομής: το opus quasi reticulatum και οι εκτεταμένες επισκευές της τοιχοποιίας (φωτ. Γ. Σμύρης). γορούν οι μεγάλες διαστάσεις του ναού, όπως και η ύπαρξη δύο ανεξάρτητων κτιστών βάσεων στον άξονα των παραστάδων, που ενσωματώνονται στο ανατολικό τμήμα του ποδίου (Εικ. 7 κάτω). του. Η τεχνική κατασκευής είναι ίδια με εκείνη του υπόλοιπου κτιρίου, δηλαδή κατά το σύστημα opus quasi reticulatum. Λειτουργικοί ενδεχομένως κανόνες φαίνεται ότι επέβαλαν την κατάργηση του βάθρου αυτού και έτσι σε υστερότερη φάση κατα- Για μια συνολική θεώρηση αναφορικά με το σύστημα χαράξεων και με το μετρικό σύστημα, υποθέτουμε ότι υιοθετήθηκε ο ‘ελληνικός εμβάτης’ που οδηγεί σε έναν ρωμαϊκό ναό με «αρμονικές» ενός ‘εύστυλου ναού’ ως προς την όψη του47, Εικ. 10. Ο ναός του Απόλλωνα. Σχηματική αξονομετρική τομή (σχεδ. Γ. Σμύρης). 461 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα με σχέσεις στενής και μακράς πλευράς 1:3 (1:2,6), αναλογία που αποδίδει ένα οικοδόμημα ιδιαίτερα επίμηκες σε σχέση με τον συνήθη τύπο ρωμαϊκών ναών της ίδιας εποχής. Φαίνεται να διαμορφώνεται ένας εμβάτης (των μεταξονίων) που χαρακτηρίζει και τους δύο σηκούς. Αν οι ίδιες αναλογίες εφαρ- μοστούν και στην όψη, μας οδηγούν σε ένα κτίσμα ύψους άνω των 7–8 μέτρων48. Προς το παρόν τούτο παραμένει υπόθεση εργασίας. Στο πόδιο διαπιστώνεται μια σχέση πλευρών 1:2,3, αναλογία που φαίνεται να αρμόζει περισσότερο σε κτίσματα της περιόδου του Αυγούστου49. Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α Adam 1984 J.P. Adam, La construction romaine: matériaux et techniques (Paris). Geschichte des Wohnens I, 5000 v. Chr.–500 n. Chr. Vorgeschichte, Frühgeschichte, Antike (Stuttgart) 412– 426. Carettoni 1966/67 G. Carettoni, I problemi della zona augustea del Palatino alla luce dei recenti scavi, RendPontAcc 39, 55–75. Fiedler 2003 M. Fiedler, Antike Häuser in Leukas. Wohnhausarchitektur und Fundmaterial aus einer nordwestgriechischen Stadt des 6. bis 1. Jh. v. Chr. (PhD diss., Berlin). Cecamore 2004 C. Cecamore, Le figure e lo spazio sulla base di Sorrento, RM 111, 105–141. Collignon 1886 M. Collignon, Τorses archaïques en marbre provenant d’Actium (Musée du Louvre), Gazette Archéologique 11, 235–243. Crawford 1974 M.H. Crawford, Roman Republican Coinage (London – New York). Despinis 1994 G. Despinis, Neues zu einem alten Fund, AM 109, 173– 198. Dodge 1987 H. Dodge, Brick Construction in Roman Greece and Asia Minor, in: S. Macready – F.H. Thompson (eds.), Roman Architecture in the Greek World (London) 106– 116. Ginouvès 1972 R. Ginouvès, Le théâtron à gradins droits et l’Odéon d’Argos, Études Péloponnésiennes 6 (Paris). Ginouvès – Martin 1985 R. Ginouvès – R. Martin, Dictionnaire méthodique de l’architecture grecque et romaine. Tome I: Matériaux, techniques de construction, techniques et formes du décor, Publications de l’École française de Rome 84 (Rome). Gros 1996 P. Gros, L’architecture romaine. Du début du IIIe siècle av. J.-C. à la fin du Haut-Empire, I. Les monuments publics (Paris). Habicht 1957 Chr. Habicht, Eine Urkunde des akarnanischen Bundes, Hermes 85, 86–122. Evangelidis 2008 V. Evangelidis, The Architecture of the Imperial Cult in the Agoras of the Greek Cities, Egnatia 12, 125–144. von Hesberg 2009 H. von Hesberg, Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική (μτφ. Π. Παπαγεωργίου, επιμ. ελληνικής έκδοσης Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου) (Θεσσαλονίκη). Fiedler 1999 Μ. Fiedler, Leukas. Wohn- und Alltagskultur in einer nordwestgriechischen Stadt, in: W. Hoepfner (ed.), Ηölscher 1988 T. Ηölscher, Historische Reliefs, in: Hofter 1988, 351– 400. 462 Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης Ηοff 1992 M.C. Hoff, Apollo, Augustus and Athens, MusHelv 49, 223–232. Schmidt 1966 E. Schmidt, Der Kasseler Apollon und seine Repliken, AntPl 5 (Berlin). Hofter 1988 M. Hofter (ed.), Kaiser Augustus und die verlorene Republik. Ausstellungskatalog Berlin (Berlin). Stamper 2007 J.W. Stamper, The Architecture of Roman Temples. The Republic to the Middle Empire (Cambridge 2005; repr. Cambridge). Jucker 1982 Η. Jucker, Apollo Palatinus und Apollo Actius auf augusteischen Münzen, ΜusHelv 39, 82–100. Lugli 1957 G. Lugli, La tecnica edilizia romana, con particolare riguardo a Roma e Lazio (Roma). MacDonald 1986 W.L. MacDonald, The Architecture of the Roman Empire, 2 vols. 2(New Haven – London). Malacrino 2007 C.G. Malacrino, Il Monumento di Ottavianο a Nicopoli e l’opera reticolata in Grecia: diffusione, caratteristiche, significato, in: Κ.Λ. Ζάχος (επιμ.), Νικόπολις Β΄. Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη 11–15 Σεπτεμβρίου 2002 (Πρέβεζα) 371–391. Martin 1987 Η.G. Martin, Römische Tempelkultbilder. Eine archäologische Untersuchung zur späten Republik (Roma). Martin 1988 H.G. Martin, Die Tempelkultbilder, in: Hofter 1988, 251–263. Tomei 1997 M.A. Tomei, Museo Palatino (Milano). Trianti 2016 I. Trianti, Actium: le temple et les statues de culte, RA, 179–186. Trianti et al. 2013 Ι. Trianti – A. Lambaki – A. Zambiti, Das Heiligtum des Apollon in Aktion, in: F. Lang – P. Funke – L. Kolonas – E.-L. Schwandner – D. Maschek (eds.) AKARNANIEN. Interdisziplinäre Forschungen in Akarnanien. Διεπιστημονικές έρευνες στην Ακαρνανία, AkarnanienForschungen 1 (Βonn) 279–291. Trillmich 1976 W. Trillmich, Das Torlonia-Mädchen. Zu Herkunft und Entstehung des kaiserzeitlichen Frauenporträts, AbhGöttingen (Folge 3) 99 (Göttingen). Trillmich 1988 W. Trillmich, Münzpropaganda, in: Hofter 1988, 474– 528. Murray – Petsas 1989 W.M. Murray – Ph.M. Petsas, Octavian’s Campsite Memorial for the Actian War, TransactAmPhilosSoc 79 Part 4 (Philadelphia). Vikela 2014 E. Vikela, Apollo, Artemis, Leto. Eine Untersuchung zur Typologie, Ikonographie und Hermeneutik der drei Gottheiten auf griechischen Weihreliefs, ATHENAIA 7 (München). Pasquier – Martinez 2007 Α. Pasquier – J.-L. Martinez (eds.), Praxitèle. Exhibition catalogue Paris (Paris). Γούναρη 2003 Ε.Γ. Γούναρη, Η εικονογραφία της Ρώμης στην αρχαία Τέχνη (Θεσσαλονίκη). Pouqueville 1826–1827 F.C.H.L. Pouqueville, Voyage de la Grèce, 6 vols. 2(Paris). Δεληβορριάς 2002 Α. Δεληβορριάς, Σκοπαδικά ΙΙΙ: Ένας αδιασταύρωτος αγαλματικός τύπος Απόλλωνα, στο: Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Αρχαία ελληνική γλυπτική. Αφιέρωμα στη μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη, Μουσείο Μπενάκη Παράρτημα 1 (Αθήνα) 181–193. Rizzo 1933 G.E. Rizzo, La base di Augusto nel Museo Correale di Sorrento (Νapoli). Roccos 1989 L.J. Roccos, Apollo Palatinus: The Augustan Apollo on the Sorrento Base, ΑJA 93, 571–588. Romeo – Portale 1998 I. Romeo – E.C. Portale, Le sculture, Gortina III (Padova). Savignoni 1907 L. Savignoni, Apollon Pythios, Ausonia 2, 16–66. Ζάχος 2001 Κ.Λ. Ζάχος, Το Μνημείο του Οκταβιανού Αυγούστου στη Νικόπολη: το τρόπαιο της ναυμαχίας του Ακτίου (Αθήνα). Ζάχος 2008 Κ.Λ. Ζάχος, Άκτια. Αθλητικοί αθλητικοί αγώνες των αυτοκρατορικών χρόνων στη Νικόπολη της Ηπείρου, Μνημεία της Νικόπολης 3 (Αθήνα). 463 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα Ζάχος 2015 Κ.Λ. Ζάχος, Αρχαιολογικός οδηγός Νικόπολης. Περιδιάβαση στο ιστορικό, ιερό και αστικό τοπίο, Μνημεία της Νικόπολης 10 (Αθήνα). Καλτσάς 2001 N. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα γλυπτά (Αθήνα). Καλτσάς – Δεσπίνης 2007 Ν. Καλτσάς – Γ. Δεσπίνης (επιμ.), Πραξιτέλης. Κατάλογος της έκθεσης Αθήνα 2007 (Αθήνα). Λέφας 1997 Βιτρουβίου, Περί Αρχιτεκτονικής, μετάφραση-σχόλια Π. Λέφας: Βιβλία Ι–V (Αθήνα). Λέφας 1998 Βιτρουβίου, Περί Αρχιτεκτονικής, μετάφραση-σχόλια Π. Λέφας: Βιβλία VI–X (Αθήνα). Νακάσης 2004 Α. Νακάσης, Ο ναός της Αθηνάς Μακίστου, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου 87 (Αθήνα). Σταυροπούλου-Γάτση – Αλεξοπούλου 2002 Μ. Σταυροπούλου-Γάτση – Γ.Ζ. Αλεξοπούλου, Ανακτόριο – Άκτιο Ακαρνανίας. Συμβολή στη μελέτη της οχύρωσης της πόλης του Ανακτορίου και στην τοπογραφία 464 της ευρύτερης περιοχής, Eulimene 3, 75–94. Tριάντη 2007 Ι. Τριάντη, Ο Charles François Noël Champoiseaux στο Άκτιο, στο: Κ.Λ. Ζάχος (επιμ.), Νικόπολις Β’. Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Συμποσίου για τη Νικόπολη 11–15 Σεπτεμβρίου 2002 (Πρέβεζα) 49–56. Τριάντη υπό έκδοση Ι. Τριάντη, Τα λατρευτικά αγάλματα του ναού του Απόλλωνα στο Άκτιο, στο: Σ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Π. Καραναστάση – Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Β΄ Συνέδριο για τη ρωμαϊκή γλυπτική, Ρέθυμνο 2014. Τριάντη – Σμύρης υπό έκδοση Ι. Τριάντη – Γ. Σμύρης, Ο ναός του Απόλλωνα στο Άκτιο, στο: Πρακτικά του 2ου Διεθνούς Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου με θέμα «Το Αρχαιολογικό Έργο στην Αιτωλοακαρνανία και στη Λευκάδα από τους προϊστορικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους», Μεσολόγγι 2013. Ζαφειροπούλου – Χατζηδάκης 1994 Φ. Ζαφειροπούλου – Π. Χατζηδάκης, Δήλος. Κεραμεική από τον δρόμο βόρεια του Ανδήρου των Λεόντων, στο: Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική: χρονολογημένα σύνολα – εργαστήρια, Θεσσαλονίκη 1991, ΒΑΑΕ 137 (Αθήνα) 235–248. Ισμήνη Τριάντη – Γιώργος Σμύρης ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Τριάντη 2007· Trianti et al. 2013· Trianti 2016. 2. Στην ανασκαφή συμμετέχουν ο αναπλ. καθ. του Τμήματος Πλαστικών Τεχνών και Επιστημών της Τέχνης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ν. Κατσικούδης έως το 2011 και ο επ. καθ. του ίδιου Τμήματος αρχιτέκτων Γ. Σμύρης, στον οποίο οφείλονται και τα σχέδια του ναού. Επίσης εργάστηκαν πολλοί φοιτητές και μεταπτυχιακοί του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. να στη βάση της Μαντινείας (Καλτσάς – Δεσπίνης 2007, 82–87), αλλά και τoν Απόλλωνα του Kassel (Schmidt 1966, 10–14 πίν. 1–11 και τα αντίγραφά του παρακάτω). 14. Rizzo 1933, 51–76· Hölscher 1988, 375–378 αρ. 208· Cecamore 2004, 126–139. 15. Rizzo 1933, 51–76. 16. Δεληβορριάς 2002, 182–183. 3. Habicht 1957, 86–122. 17. Roccos 1989, 576–579. 587–588. 4. Crawford 1974, 255 αρ. 215.1 πίν. 34· Γούναρη 2003, 217– 218 πίν. 59, η οποία αναφέρει άλλα τρία όμοια: ένα από την Πέλλα (αρ. 6: 168–30 π.Χ.), ένα στη Θεσσαλονίκη (αρ. 7: 168 π.Χ. κ.ε.) και ένα από την Αμφίπολη (αρ. 8: 168 π.Χ. κ.ε.). 18. Στο θέμα των αντιγράφων αναφέρεται τελευταία η Cecamore 2004, 128–135. 5. Crawford 1974, 486.1 πίν. 58. Πίσω από την προτομή η επιγραφή: P. ACCOLEIUS LARISCOLUS. 6. Η ανεύρεση στη Δήλο, το 1988, στην ανασκαφή του Π. Χατζηδάκη στο δρόμο Β του ανδήρου των λεόντων, μεγάλου αριθμού παρόμοιων αγγείων, εισηγμένων, ή τοπικών απομιμήσεων σε στρώμα που χρονολογείται από το 108 έως το 88 π.Χ. παραμένει, όσο γνωρίζω, μεμονωμένο παράδειγμα: Ζαφειροπούλου – Χατζηδάκης 1994, 232 αρ. 6. 7. Τριάντη 2016. 8. Η επιφάνεια του μαρμάρου που ήταν καμμένη αφαιρέθηκε όπως δείχνουν έντονα υπολείμματα από ράσπα που υπάρχουν σε ορισμένα μόνο σημεία, όπως στο λαιμό και στην παρειά. Αναφέρεται από τον Πλούταρχο, Αντώνιος 64. 1, και τον Δίωνα Κάσσιο 50. 15. 4, ότι ο Αντώνιος που είχε στρατοπεδεύσει στο Άκτιο χρησιμοποίησε τη φωτιά ως αμυντικό όπλο, καίγοντας πολλά από τα πλοία του. Bλ. και Murray – Petsas 1989, 134. 9. Τέτοιου είδους κόμμωση συναντιέται από τα χρόνια του αυστηρού ρυθμού, σπανίζει στα κλασικά αγάλματα, την ξαναβρίσκουμε σε έργα όπως η κεφαλή της Βραυρωνίας Άρτεμης από την Ακρόπολη (Μουσ. Ακροπόλεως αρ. ευρ. 1352) του γ΄ τετάρτου του 4ου αι. (Despinis 1994· Pasquier – Martinez 2007, 126-127 αρ. 24· Καλτσάς – Δεσπίνης 2007, 88 αρ. 13) και σε νεώτερα όπως η Άρτεμη από τη Δήλο στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 1827 (Καλτσάς –Δεσπίνης 2007, 178 αρ. 56) του 200 περ. π.Χ. 10. Savignoni 1907· Romeo – Portale 1998, 47 αρ. 1 πίν. 1a. c. d. 11. Martin 1987, 234 αρ. κατ. 14 πίν. 31. 240 αρ. κατ. 17 πίν. 38–39. 12. Την τεχνική της απόδοσης των ματιών συζητάει ο Trillmich 1976, 75, με αφορμή τον ίδιο τρόπο ένθεσης της ίριδας στην Κόρη Torlonia και συγκρίνει με ένα ανδρικό ελληνιστικό κεφάλι από πεντελικό μάρμαρο στο Μuseo Nuovo Capitolino, του 2ου αι. π.Χ. 13. Όπως λ.χ. αυτόν στο αναθηματικό ανάγλυφο του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (αρ. ευρ. 3917) του 330 π.Χ. (Καλτσάς 2001, 216 αρ. 447), ή τον καθιστό Απόλλω- 19. Carettoni 1966/67, 73. 20. Martin 1988, 262–263 αρ. 118· Tomei 1997, 47 αρ. 26–27. 21. Cecamore 2004, 130–131 εικ. 15. Βλ. και Trillmich 1988, 522–523 αρ. 362–364. Ο Jucker 1982 ταυτίζει το άγαλμα στα νομίσματα με εκείνο που στήθηκε για να γιορτάσει τη νίκη του Αυγούστου στο ακρωτήριο του Ακτίου. 22. Αρ. ευρ. ΝΜ 7485. Ευχαριστώ τον Διευθυντή του Μουσείου Γ. Κακαβά για την άδεια και τη φίλη αρχαιολόγο Γιάννα Βενιέρη που με εξυπηρέτησε. 23. Hoff 1992. 24. Hoff 1992, με το σκεπτικό ότι το εξάκτινο αστέρι που υπάρχει μπροστά στο μέτωπο, χρησιμοποιείται στην αυγουστέικη συμβολική εικονογραφία για να συσχετίζει τον αυτοκράτορα με το νέο θεό, τον Καίσαρα. Η επιγραφή ΚΑΙΣΑΡ γύρω από το κεφάλι δεν αναφέρεται στον Ιούλιο Καίσαρα αλλά στον Οκταβιανό, που κληρονόμησε τον τίτλο μετά το θάνατο του Ιούλιου Καίσαρα το 44 π.Χ. Από το γεγονός ότι χρησιμοποιείται το ΚΑΙΣΑΡ αντί το ΣΕΒΑΣΤΟΣ που είναι η ελληνική απόδοση για το Αύγουστος, τίτλο που απένειμε η Σύγκλητος στον Οκταβιανό το 27 π.Χ. 25. Ο τύπος του κιθαρωδού Απόλλωνα με φιάλη ή πλήκτρο, με στάσιμο το δεξιό ή το αριστερό πόδι, είναι πολύ γνωστός και διαδεδομένος από το δεύτερο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. στα αναθηματικά ανάγλυφα: βλ. Vikela 2014, 32–50. 26. Τριάντη 2007· Trianti et al. 2013. 27. Ενδεικτικά χάρτες: Χάρτα της Ελλάδος εν η περιέχονται αι νήσοι αυτής και μέρος των εις την Ευρώπην και Μικράν Ασίαν πολυαρίθμων αποικιών αυτής… Νυν το πρώτον εκδοθείσα παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, 1797 (http://digital.lib.auth.gr/record/127326/files/005.pdf? version=1) και Plan de la presqu’ile de Prévésa et de l’entrée du golfe de l’Arta. Pour le Voyage de F.C.H.L. Pouqueville, Par J.G. Barbié du Bocage 1820, στο Pouqueville 1826– 1827. 28. Ζάχος 2001, 13–21· 2015, 60–69. 29. Στράβων 7. 7. 6. Βλ. και Ζάχος 2008, 10–23. 30. Τριάντη 2007, 51. 31. Σταυροπούλου-Γάτση – Αλεξοπούλου 2002. 32. Collignon 1886· Τριάντη 2007, σχ. 1. 465 Άκτιο. Ο ρωμαϊκός ναός του Ακτίου Απόλλωνα 33. Τριάντη 2007. 34. Τριάντη – Σμύρης υπό έκδοση. 35. Το ελληνιστικό δάπεδο καλύπτει ουσιαστικά ολόκληρο το χώρο μεταξύ των περιμετρικών ρωμαϊκών τοιχοποιιών. Προς τα Δ παρουσιάζει αναβαθμό ύψους 0,18 μ. Η επίχωση για τη δημιουργία του ρωμαϊκού δαπέδου κάλυψε ολοκληρωτικά την κατασκευή αυτή. Στην ευρύτερη περιοχή του μνημείου, δάπεδα ελληνιστικών χρόνων από κονίαμα με ένθετα διακοσμητικά βότσαλα εντοπίστηκαν στην αρχαία Λευκάδα. Βλ.: Α. Ντούζουγλη, ADelt Β 48, 1993, 297· Fiedler 1999· 2003, 105–106· Τριάντη – Σμύρης υπό έκδοση. είναι ±0,95 μ., το σωζόμενο ύψος κλεισίματος κεντρικού θυρώματος ±0,68 μ. και τα υψόμετρα των αρχαϊκών τοίχων είναι ±0,00 άνω στάθμη, -1,16 μ. κάτω (υπενθυμίζουμε ότι το ελληνικό δάπεδο παρουσιάζει έναν αναβαθμό κατά +0,18 μ. στα Δ προς τον οπισθόδομο). Υψόμετρα ποδίου εξωτερικά Ν: φυσικό έδαφος -1,48 μ., άνω στάθμη θεμελίωσης -0,68 μ., σωζόμενη άνω στάθμη ποδίου +0,135 μ. Εμφανές ύψος ποδίου 1,345 μ. 42. MacDonald 1986, τόμ. 2, 136–137· Gros 1996, 136–140· Stamper 2007, 106–108· von Hesberg 2009, 120. 43. Σύντομη έρευνα στην νοτιοδυτική γωνία του ποδίου φαίνεται να επιβεβαιώνει την παραπάνω υπόθεση. 36. Η ανωδομή τεκμαίρεται μόνον από τον εμφανή αναβαθμό (0,18 μ.) μεταξύ του κυρίως ναού και του οπισθόδομου. Το πλάτος του στερεοβάτη και η τοιχοποιία της ανωδομής είναι τα συνήθη για μεγάλα οικοδομήματα. Βλ., ενδεικτικά, Νακάσης 2004, 44–45. 44. Οι λίθοι (cubilia) των τοιχοποιιών του ναού έχουν μεταβλητές διαστάσεις, από ελάχιστες 0,06 × 0,06 μ. έως μέγιστες 0,08 × 0,10 μ. Το βάθος ποικίλλει επίσης από 0,06 έως 0,12 μ. Για την χρήση του ίδιου συστήματος δόμησης στην ευρύτερη περιοχή βλ. ενδεικτικά Malacrino 2007. 37. Οι δύο παραστάδες του πρόναου, μήκους 4,20 μ., συνεχίζονται στην κάτω στάθμη τους προς τα Α, με εμφανή ευθυντηρία θεμελίωσης που εξέχει Α κατά 1,20 μ. και είναι πλατύτερη από τις παραστάδες κατά 0,20 μ. Η πλάτυνση αυτή εντοπίζεται προς το εσωτερικό του πρόναου. Το προαναφερόμενο ελληνιστικό δάπεδο καλύπτει ολόκληρο τον πρόναο μέχρι την απόληξη των θεμελιώσεων Α, οπότε και τέμνεται σε σχετική ευθεία γραμμή μεταξύ των παραστάδων (Εικ. 7 μέσον). 45. Περιλαμβάνονται και οπτόπλινθοι Ginouvès – Martin 1985, πίν. 25. 38. Η καθαίρεση της ανωδομής του ελληνιστικού ναού έγινε μέχρι κάποιο βάθος κάτω από το χυτό εσωτερικό δάπεδο, καθώς και κάτω από την αρχαϊκή περίσταση. Για τις θεμελιώσεις βλ.: Adam 1984, 115–117. 137· Vitr., De Arch. 3. 4. 2 με σχολιασμό στο Λέφας 1997, 201. Βλ. και την υποθετική αναπαράσταση στην Εικ. 10. 39. Vitr., De Arch. 7 Pref. 1, με σχολιασμό στο Λέφας 1998, 128 σημ. 7.24. 40. Στην επίχωση αυτή για τη δημιουργία του ποδίου βρέθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη των παλαιοτέρων φάσεων. 41. Αρχής γενομένης από την στάθμη του ελληνιστικού δαπέδου, οι στάθμες των επιμέρους στοιχείων έχουν ως εξής: στάθμη ελληνιστικού δαπέδου ±0,00 μ., στάθμη ρωμαϊκού δαπέδου ±0,92 μ., στάθμη ακανόνιστης αύλακος ±0,86–0,92 μ. Το μέγιστο σωζόμενο ύψος της περιμετρικής τοιχοποιίας του σηκού είναι ±1,75 μ., το σωζόμενο ύψος των ανεξάρτητων βάσεων στα Α ±0,53 μ., το σωζόμενο ύψος της ισχυρής τοιχοποιίας στο εσωτερικό του ναού και σε επαφή με τον δυτικό τοίχο ±1,90 μ. (οι κλίμακες που ενσωματώνονται στην κατασκευή αυτή ισομοιράζονται με τρία ύψη και δύο πατήματα μεταξύ των υψομέτρων ±0,92 και ±1,90 μ.), το σωζόμενο ύψος της ανεξάρτητης κατασκευής στο εσωτερικό του ναού στα Δ 466 με προεξοχές: 46. Οι διαστάσεις των πλίνθων, στην όψη, είναι μεταβλητές από 0,27–0,28 έως 0,47 μ. και πάχους 0,032–0,035 έως 0,06 μ. Οι μικρότερες πλίνθοι είναι τριγωνικές και προέρχονται από μισούς bessales (0,197 × 0,197 × 0,28 μ.), τοποθετημένες κατά την διαγώνιο στην όψη: Adam 1984, 159. Ο αρμός είναι σταθερού πλάτους 0,03 μ. Αγελαίες ολόκληρες πλίνθοι που βρέθηκαν κατά χώραν έχουν διαστάσεις 0,30 × 0,30 μ., πάχος 0,03 μ. και φέρουν χαράξεις διαίρεσης. Για το σύστημα δόμησης: Lugli 1957, 542–546· Dodge 1987· Ginouvès 1972, 219–245· Ginouvès – Martin 1985, 127–129. 47. Vitr., De Arch. 3. 3. 6, βλ. Λέφας 1997, 195–196. 48. Vit., De Arch. 3. 3. 12, βλ. Λέφας 1997, 199. 49. Για μία συγκριτική ανάλυση των αναλογιών των ποδίων στους ναούς του 1ου αι. π.Χ., βλ. σύντομα MacDonald 1986, 136–137, και Stamper 2007, 126. Επιπλέον, για τη λειτουργία του τεμένους, βλ. Evangelidis 2008, 139–140, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, οι διαστάσεις του ποδίου (χωρίς να περιλαμβάνεται η εξωτερική οδόντωση των 0,20 μ. της θεμελίωσής του) είναι 16,50 × 37,80 μ. Με την οδόντωση της θεμελίωσης, το ορθογώνιο πόδιο αποκτά τις διαστάσεις των 17,30 × 38,20 μ. περίπου. Η αναλογία των πλευρών του ορθογωνίου πλησιάζει την αναλογία 1:2,3. Φαίνεται ότι η κατασκευή έχει διαμορφωθεί με την σχέση 56 × 129 ρωμαϊκών ποδών. Αν χρησιμοποιήσουμε την ίδια αναλογία για τον καθορισμό των αναλογιών του σηκού, θα διαπιστώσουμε ότι η σχέση πλευρών πλησιάζει την αναλογία 1:3 (1:2,6), η οποία θα μπορούσε να δικαιολογηθεί από την ύπαρξη του ελληνικού ναού. Συγγραφείς | List of Contributors Αστέριος Αηδόνης ΑΠΘ, Ιατρική Σχολή saidonis@gmail.com Βασιλική Λάμπρου ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Θεσπρωτίας vlamprou@culture.gr Σπύρος Βασιλείου ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Χαλκιδικής και Αγίου Όρους spvasiliou@gmail.com Αφροδίτη Μαλτέζου ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Λακωνίας amaltezou@culture.gr Απόστολος Γαρυφαλλόπουλος Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης agaryfal@yahoo.gr Πολυξένη Ν. Μπάρκα ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Πρέβεζας polyxenibarka@gmail.com Κωνσταντίνα Γερολύμου ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Μεσσηνίας kgerolimou@culture.gr Βαγγέλης Νικολόπουλος ΥΠ.ΠΟ.Α. Γρηγόριος Γρηγορακάκης ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Κεφαλληνίας και Ιθάκης ggrigorakakis@gmail.com Κυριάκος Ξανθόπουλος Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας, Εργαστήριο Ανθρωπολογίας kirixanthop@gmail.com Νικόλας Δημάκης Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών nikdim26@yahoo.gr Ουρανία Πάλλη Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης opalli@culture.gr Κωνσταντίνος Λ. Ζάχος Επιστημονική Επιτροπή Νικόπολης klzachos@gmail.com Άννα Παντή ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Περιφέρειας Θεσσαλονίκης pantianna@yahoo.gr Πέτρος Θέμελης Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών damophon@gmail.com Αθανάσιος Δ. Ριζάκης ΕΙΕ, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών arizak@eie.gr Στυλιανός Ε. Κατάκης Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών stylkatakis@arch.uoa.gr Στυλιανή Ροπακά ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Φωκίδος sropaka@gmail.com Φωτεινή Κοκκίνη ΥΠ.Π.Ε.Θ. fkokkini@gmail.com Διονύσιος Ρουμπιέν ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας roubien@teiwest.gr Γιάννης Κουρτζέλλης ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Λέσβου ctma05005@ct.aegean.gr Νικολέττα Σαραγά ΥΠ.ΠΟ.Α., ΔΑΜΕΕΠ, Τμήμα Εκθέσεων nsaraga@culture.gr Θάλεια Κύρκου ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Ιωαννίνων thkirkou@culture.gr Δήμητρα Σαρρή ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Κορινθίας dimitra.sari@gmail.com Αθηνά I. Κωνσταντάκη ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Πρέβεζας athenakonst@gmail.com Γιώργος Σμύρης Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων gsmyri@tee.gr 627 Δημήτρης Σ. Σούρλας ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Πόλης Αθηνών d.sourlas@nootropia.gr Francesco Camia Sapienza Università di Roma francesco.camia@uniroma1.it Λεωνίδας Σουχλέρης ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Λακωνίας lsouxler@gmail.com Ada Caruso Università della Calabria adacaruso@live.it Ελένη Σπηλιωτοπούλου ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Φωκίδος lena_spiliotopoulou@hotmail. com Aldo Corcella Università degli Studi della Basilicata aldo.corcella@unibas.it Θεοδοσία Στεφανίδου-Τιβερίου Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης valeria@hist.auth.gr Nadia Coutsinas UMR 7041 (ArScAn), Paris I Panthéon-Sorbonne – CReA-Patrimoine, Université Libre de Bruxelles nadia.coutsinas@gmail.com Ελένη Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου ΥΠ.ΠΟ.Α. eletrak2012@gmail.com Ισμήνη Τριάντη Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων isminitrianti@gmail.com Ανδρέας Τσάτσαρης ΤΕΙ Αθηνας – Τμήμα Μηχανικών, Τοπογραφίας και Γεωπληροφορικής atsats@teiath.gr Μαρία Τσούλη ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Λακωνίας mariatsouli@yahoo.gr Σταμάτης Α. Φριτζίλας ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Μεσσηνίας sfritzilas@gmail.com Πέλλη Φωτιάδη ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Ανατολικής Αττικής pelly_fotiadi@yahoo.com Βασιλική Χριστοπούλου ΥΠ.ΠΟ.Α. vassochristo@gmail.com Catherine de Grazia Vanderpool Corinth Excavations, American School of Classical Studies at Athens catherinevanderpool@gmail.com Sheila Dillon Duke University – Department of Art, Art History & Visual Studies sheila.dillon@duke.edu Emeri Farinetti Roma Tre University, Department of Humanities emeri.farinetti@uniroma3.it Dimitris Grigoropoulos German Archaeological Institute, Athens dimitris.grigoropoulos@hotmail.co.uk Christoph Hinker ÖAI, Vienna christoph.hinker@oeai.at Elena Kountouri Hellenic Ministry of Culture, Directorate of Prehistoric and Classical Antiquities ekountouri@culture.gr Αθανασία Ψάλτη ΥΠ.ΠΟ.Α., ΕΦΑ Φωκίδος apsalti@culture.gr Enora Le Quéré University of Rouen, Department of History and Archaeology (GRHis – EA 3831) enora.lequere@wanadoo.fr Guy Ackermann University of Lausanne, Institute of Archaeology and Classical Studies Guy.Ackermann@unil.ch Fernando Lozano Gómez Universidad de Sevilla flozanogomez@us.es Susan Ε. Alcock The University of Michigan salcock@umich.edu Matthew Maher University of Winnipeg ma.maher@uwinnipeg.ca Matthias Bruno Independent scholar, Rome matthiasbruno@libero.it Maria Chiara Monaco Università degli Studi della Basilicata mariachiara.monaco@unibas.it 628 Charikleia Papageorgiadou NHRF, Institute of Historical Research hpapag@eie.gr Evangelos Pavlidis Hellenic Ministry of Culture, Scientific Committee of ancient Nikopolis epavlidis@culture.gr Nikolaos Petrochilos Hellenic Ministry of Culture, Ephorate of Antiquities of Phokis npetrochilos@hotmail.com Paul Reynolds ERAAUB, Universitat de Barcelona, and ICREA paulreynoldspot@hotmail.com David Gilman Romano University of Arizona, School of Anthropology dgromano@email.arizona.edu Thierry Theurillat Swiss School of Archaeology in Greece/University of Lausanne Thierry.Theurillat@esag.swiss Conor Trainor University of Warwick, Department of Classics and Ancient History c.trainor@warwick.ac.uk Elissavet Tzavella Open University of Cyprus/Topoi, ΗumboldtUniversität zu Berlin ellitzav@gmail.com Massimo Vitti Sovrintendenza Capitolina ai Beni Culturali, Rome maxvitti@gmail.com George A. Zachos Academy of Athens, Research Center for Antiquity gzachos@academyofathens.gr Sophia Zoumbaki NHRF, Institute of Historical Research szoumpa@eie.gr Simone Zurbriggen University of Basel, Department of Classics simonezurbriggen@hotmail.com 629