Odwaga Decydowania

Odwaga Decydowania Filozofie Procesu Decyzyjnego Krystyna C. Laycraft, Ph.D. Library and Archives Canada Cataloguing in Publication Laycraft, Krystyna C., PhD Odwaga Decydowania ISBN: 978-0-9783594-1-6 Copyright © 2017 by Krystyna C. Laycraft All rights reserved. No parts of this book may be recorded, reproduced, or stored in any form, without the express written consent of the author. Translated and introduced changes by Krystyna C. Laycraft Original: Laycraft, K. C. (2015). The Courage to Decide. The Philosophies on Decision-Making. Victoria, BC: AwareNow Publishing Published by Nucleus Learning Calgary, Alberta, Canada Book Designer: Louise Beinhauer Printer: First Choice Books Artwork & Cover Page by Krystyna C. Laycraft Also by Krystyna C. Laycraft x Creativity as an Order through Emotions: A study of Creative Adolescents and Young Adults (2013) x Feeling Life: Patterns of Emotions (2014) x A Journey through the Lands of Feelings (2014) x Ich Losy: Marysia I Zygmunt (2015) (in Polish) x Their Lives: Marysia and Zygmunt (2016) Dla Briana Bogusi i Bartka Niezbadane Ģycie nie jest warte Ģycia. – Sokrates Spis Treĉci SpisTreäci Spis Treäci ............................................................... i Przedmowa ............................................................. v Wst¸p ................................................................... vii Cz×ĉÉ I – Emocje i WyobraĠnia ...................... 1 RozdziaÏ 1: Emocje Jako Zjawiska Dynamiczne .... 2 RozdziaÏ 2: Emocje jako Markery Somatyczne ..... 9 RozdziaÏ 3: Emocje Jako Pomost ze cwiatem ...... 12 Scenariusz I: Magiczna Transformacja ............................. 12 Scenariusz II: Wybór Doradcy ........................................... 18 Scenariusz III: Ucieczka z Chaosu ..................................... 20 Scenariusz IV: Pomi×dzy Mõotem a Kowadõem ................ 24 Podsumowanie ...............................................................25 RozdziaÏ 4: Emocje jako Sens ycia..................... 27 RozdziaÏ 5: WyobraĀnia ....................................... 29 Typ I: WyobraĠnia a Doĉwiadczenia Wõasne .................... 30 Typ II: WyobraĠnia a Doĉwiadczenia Innych ................... 30 Typ III: WyobraĠnia a Emocje ........................................... 31 Typ IV: WyobraĠnia a RealnoĉÉ ........................................ 32 Reflekcje nad WyobraĠniÇ ................................................ 33 Cz×ĉÉ II – Wartoĉci ...................................... 35 RozdziaÏ 6: Aksjologia Hartmana ....................... 36 Definicja Poj×cia Dobra ..................................................... 37 OsobowoĉÉ ......................................................................... 39 Wymiary Wartoĉci ............................................................. 40 Rozwój Psychologiczny ..................................................... 44 RozdziaÏ 7: Filozofia CzÏowieka K¸piÑskiego ..... 50 Niepokój ............................................................................ 53 System Wartoĉci ................................................................ 54 Proces Decyzji.................................................................... 58 Metabolizm Energetyczno – Informacyjny ....................... 61 Struktury Czynnoĉciowe ................................................... 64 i Odwaga Decydowania RozdziaÏ 8: Teoria Wartoäci Schwartza .............. 65 Struktura Koõowa Wartoĉci ............................................... 67 Koõowa Struktura Emocji .................................................. 69 Struktura Wartoĉci vs Struktura Emocji ........................... 71 Decyzje w Teorii Schwartza............................................... 73 RozdziaÏ 9: Egzystencjalizm Sartre’a .................. 76 Refleksja nad EgzystencjÇ ................................................. 78 RozdziaÏ 10: Logoterapia Frankla ....................... 81 WolnoĉÉ Podejmowania Wõasnych Decyzji ...................... 82 Napi×cie Wewn×trzne ....................................................... 84 Sens ġycia .......................................................................... 84 Ogólna Analiza Egzystencjalna ......................................... 88 Decyzje Emigranta ............................................................. 90 Cz×ĉÉ III – Wola i Motywacja .......................93 RozdziaÏ 11: Filozofia „Osoba – Czyn” WojtyÏy .. 94 Doĉwiadczenie Czõowieka ................................................. 95 Wola, Motywacja i WartoĉÉ ............................................... 96 Wybory i Decyzje ............................................................... 97 Samostanowienie w Czynie ............................................... 98 RozdziaÏ 12: Teoria Samostanowienia Deciego i Ryana ................................................................ 101 Wewn×trzna Motywacja .................................................. 102 Internalizacja .................................................................. 103 RozdziaÏ 13: Psychosynteza Assagioliego ......... 106 Rodzaje Woli ................................................................... 107 Cechy Woli ....................................................................... 107 Fazy Woli ......................................................................... 109 Cel, Ewaluacja, Motywacja i Intencja .............................. 110 RozwaĢanie...................................................................... 110 Wybory i Decyzje ............................................................. 111 Potwierdzenie .................................................................. 111 Planowanie i Programowanie ......................................... 112 Kierunek wykonania ....................................................... 112 ii Spis Treĉci Cz×ĉÉ IV – Rozwój Czõowieka .................... 113 RozdziaÏ 14: Filozofia ycia Diltheya ................ 114 Doĉwiadczenie, WyraĢenie, Zrozumienie ....................... 114 Rozwój Czõowieka ........................................................... 116 RozdziaÏ 15: Dezyntegracja Pozytywna D¦browskiego ................................................... 120 Potencjaõ Rozwojowy ...................................................... 124 Dynamizmy...................................................................... 127 Poziomy Rozwoju ............................................................ 127 Poziom Integracji Pierwotnej................................................. 128 Poziom Dezyntegracji Jednopoziomowej .............................. 129 Poziom Dezyntegracji Wielopoziomowej Spontanicznej ...... 129 Dynamizmy Dezyntegracji Wielopoziomowej Spontanicznej......................................................................... 130 Poziom Dezyntegracji Wielopoziomowej Zorganizowanej ...132 Poziom Integracji Wtórnej ..................................................... 134 Rozdzial 16: Decyzja jako Proces Samoorganizacji ............................................... 137 Podsumowanie ................................................... 143 Bibliografia......................................................... 145 Indeks Rzeczowy ................................................ 153 Spis RysunkÓw Rys. 1: Rys. 2: Rys. 3: Rys. 4: Rys. 5: Rys. 6: Rys. 7: Rys. 8: Rys. 9: Samoorganizacja emocjonalnej interpretacji (EI). .... 6 Emocje wtórne z zaskoczeniem ............................... 16 Wymiary wartoĉci w aksjologii Hartmana ............... 42 System wartoĉci w Filozofii Czõowieka K×pi÷skiego .58 Model „Metabolizmu Energetyczno – Informacyjnego”....................................................... 63 Struktura koõowa wartoĉci wedõug Schwartza (1992) . 68 Struktura koõowa emocji Plutchika (1980) ............... 71 ZwiÇzek wartoĉci z emocjami ................................... 72 Decyzje z punktu widzenia teorii Schwartza. .......... 75 iii Odwaga Decydowania Rys. 10: Rys. 11: Rys. 12: Rys. 13: Rys. 14: iv Elementy wartoĉci zwiÇzane poprzez sprz×Ģenie zwrotne. .................................................................... 88 Model opisujacy cztery fundamentalne warunki speõnionej egzystencji .............................................. 90 Poziomy rozwoju w procesie dezyntegracji pozytywnej.............................................................. 128 Samoorganizacja emocji przeĢywanych w podejmowaniu decyzji powrotu do Polski.............. 141 Samoorganizacja- przejĉcie od chaosu do porzÇdku. ................................................................ 142 Przedmowa Przedmowa ZdolnoĉÉ sõuchania siebie jest warunkiem niezb×dnym do nabycia zdolnoĉci sõuchania innych.1 – Erich Fromm Praca ta jest mojÇ intelektualnÇ podróĢÇ poprzez wiele filozoficznych podejĉÉ do procesu decyzyjnego. Przez zastosowanie tych idei, byõam w stanie przeegzaminowaÉ wõasne decyzje i zrozumieÉ ich wpõyw na moje Ģycie. Zainteresowaõam si× procesem decyzyjnym w latach osiemdziesiÇtych, gdy pracowaõam jako fizyk, nad dynamikÇ ukõadów nieliniowych. W pewnych warunkach, stan ukõadu nieliniowego osiÇga punkt bifurkacyjny, w którym ukõad „waha si×” pomi×dzy róĢnymi kierunkami zmian. Jeĉli potraktujemy siebie jako ukõad otwarty, nieliniowy i dynamiczny, punkty bifurkacyjne mogÇ byÉ postrzegane jako szczególne wydarzenia w biegu naszego Ģycia, kiedy podejmujemy decyzje. DrugÇ falÇ moich zainteresowa÷ decyzjami byõa praca nad ksiÇĢkÇ „CzuÉ ġycie”2 (po angielsku „Feeling Life”). 1 Fromm, E. (1975). Man for Himself. An Inquiry into the Psychology of Ethics. New York: Fawcett Premier, p. 113 v Odwaga Decydowania Umieĉciõam w niej wiele wspomnie÷ z mojego dorosõego Ģycia, które zawieraõy opisy waĢnych decyzji, a przeĢywane emocje miaõy ogromny wpõyw na nie. Mam nadziej×, Ģe praca moja zainspiruje innych do gõ×bszej refleksji nad wõasnym Ģyciem i zastanowieniem si× nad rolÇ decyzji w przebiegu ich Ģycia. Krystyna C. Laycraft Lorell Ranch, Zima, 2017 2 Laycraft, K.C. (2014). Feeling life. Patterns of emotions. AwareNow Publishing vi Wst×p Wst¸p KsiÇĢka „Odwaga Decydowania” zawiera szesnaĉcie rozdziaõów, w której kaĢdy z rozdziaõów stanowi caõoĉÉ w sobie i moĢna czytaÉ je w dowolnej kolejnoĉci. Wprowadziõam jednak pewien porzÇdek w organizacji tej pracy grupujÇc rozdziaõy w cztery cz×ĉci: „Emocje i WyobraĠnia,” „Wartoĉci,” „Wola i Motywacja” i „Rozwój Psychiczny Czõowieka.” W pierwszej cz×ĉci przedstawiõam bogaty ĉwiat emocji i wyobraĠni. Emocje to zõoĢone i dynamiczne zjawiska, które zaleĢÇ od tego jak postrzegamy i oceniamy naszÇ sytuacj×. PomagajÇ nam w procesie decyzyjnym i stÇd õaczÇ nas z przyszõoĉciÇ poprzez nadzieje, pragnienia, oczekiwania i intencje. Emocje mogÇ byÉ postrzegane jako pomost pomi×dzy ĉwiatem zewn×trznym, poprzez nasze fizyczne ekspresje i zachowanie, a ĉwiatem wewn×trzny, poprzez naszÇ wyobraĠni× w formie myĉli, obrazów i impresji. Emocje to równieĢ podstawa naszych pasji i siõa nap×dowa do prowadzenia dobrego Ģycia, Ģycia majÇcego sens i znaczenie. W drugiej cz×ĉci ksiÇĢki pt. „Wartoĉci,” przedstawiõam pi×É teorii: Roberta Harmana, Antoniego K×pi÷skiego, vii Odwaga Decydowania Shaloma Schwartza, Jeana-Paula Sartre’a i Viktora Frankla. Celem Roberta Hartmana byõo stworzenie uniwersalnej nauki wartoĉci, zwanej aksjologiÇ. Dla niego, wartoĉÉ to sens. Kiedy mówimy, Ģe Ģycie ma sens, to znaczy, Ģe ma wartoĉÉ. Nauka Hartmana pomaga zrozumieÉ waĢnoĉÉ wartoĉci w naszych doĉwiadczeniach i ich wpõyw na nasze decyzje i czyny. Wyjaĉnia nam na co powinniĉmy zwróciÉ uwag× i co jest istotne w naszym Ģyciu. Antoni K×pi÷ski wprowadza system wartoĉci zawierajÇcy trzy warstwy – biologicznÇ, emocjonalnÇ i spoõeczno-kulturowÇ. Pierwsze dwie reprezentujÇ tzw. „rzeczywistÇ hierarchi× wartoĉci,” która bazuje na ustalonych tendencjach, nawykach i postawach. Obrazuje ona nasz charakter. Warstwa spoõecznokulturowa odpowiada „idealnej hierarchii wartoĉci.” Ma ona wpõyw na naszÇ przyszõoĉÉ, wyznacza cele, planuje i wykonuje to co wydaje si× nam najbardziej istotne. Nasza ostateczna decyzja to wynik integracji decyzji wypõywajÇcych z tych trzech warstw. Shalom Schwartz, w swej teorii wartoĉci, podaje wartoĉci jako poĢÇdane, sytuacyjne cele, zmieniajÇce si× w waĢnoĉci i kierujÇce Ģycie czõowieka. Proponuje podstawowe wartoĉci takie jak: usamodzielnianie si×, uaktywnianie si×, hedonizm, powodzenie/sukces, zdobywanie wõadzy, poczucie bezpiecze÷stwa, zgodnoĉÉ/konformizm, utrzymywanie tradycji, uczynnoĉÉ/ dobroÉ i uniwersalnoĉÉ. viii Wst×p Jean-Paul Sartre, jeden z najwaĢniejszych egzystencjalnych filozofów, wprowadzil ide× – „egzystencja pojawia si× przed esencjÇ.” Oznacza to, Ģe kreujemy samego siebie poprzez dokonywane wybory. Jak równieĢ wartoĉci sÇ naszÇ twórczoĉciÇ. Dla Sartra, emocje sÇ wyborem albo „magicznÇ transformacjÇ ĉwiata” i stÇd odpowiedniÇ strategiÇ dawania sobie rad× w trudnych sytuacjach. Natomiast, egzystencjalna analiza Viktora Frankla, zwana logoterapiÇ, koncentruje si× na sensie doĉwiadcze÷ podczas podejmowania decyzji i brania odpowiedzialnoĉci za wõasne Ģycie. Zgodnie z logoterapiÇ, wola sensu Ģycia, jest podstawowÇ siõÇ czõowieka. Frankl przeciwstawiõ si× idei Sartra, Ģe czõowiek tworzy siebie i projektuje swoja istot×. Proponuje, Ģe sens Ģycia jest odkrywany, a nie tworzony. W trzeciej cz×ĉci pt. „Wola i Motywacja,” przedstawiam filozoficzne podejĉcia do ludzkiej egzystencji dotyczÇcej waĢnoĉci podejmowania decyzji. SÇ to teorie Karola Wojtyõy, Edwarda Deciego i Richarda Ryana i Roberto Assagioliego. W filozoficznej rozprawie, „Osoba i Czyn,” Karol Wojtyõa podchodzi do czõowieka poprzez czyn. Dla niego, czyn ujawnia osob×. Wojtyõa twierdzi, Ģe zaangaĢowanie czõowieka w samostanowieniu przynosi satysfakcj×, która trwa dõuĢej niĢ sam czyn. Poprzez czyny, czõowiek speõnia siebie i okreĉla struktur× swej osobowoĉci, która charakteryzuje si× samoposiadaniem i samopanowaniem. Edward Deci i Richard Ryan stworzyli Teori× Samostanowienia, która zakõada, Ģe czõowiek jest ix Odwaga Decydowania aktywnym organizmem z wrodzonÇ tendencjÇ do rozwoju psychicznego. Aktywny aspekt ludzkiej natury jest widoczny w zjawisku wewn×trznej motywacji. Odnosi si× ona do ludzkiej tendencji poszukiwania zjawisku internalizacji jako procesu w którym ludzie aktywnie integrujÇ spoõeczne praktyki i wartoĉci, które poczÇtkowo byõy postrzegane jako zewn×trzne. Natomiast, Roberto Assagioli, twórca psychologii zwanej psychosyntezÇ, proponuje, Ģe wola jest niezb×dnÇ funkcjÇ wõasnego Ja i jest nieodzownym Ġródõem i zaczÇtkiem wszystkich wyborów i decyzji. Sugeruje on, Ģe odkrycie woli w sobie moĢe zmieniÉ wõasnÇ ĉwiadomoĉÉ i caõy stosunek do siebie, innych ludzi i ĉwiata. Psychosynteza jest rozwojowym podejĉciem podkreĉlajÇcym waĢnoĉÉ wartoĉci i sensu w Ģyciu czlowieka. Ostatecznie, w czwartej czeĉci, pt. “Rozwój Psychiczny Czõowieka,” przedstawiam dwie teorie dotyczÇce rozwoju czõowieka. SÇ to Filozofia ġycia Wilhelma Dilthey’a i Teoria Dezyntegracji Pozytywnej Kazimierza DÇbrowskiego. Wilhelm Dilthey proponowaõ, Ģe Ģycie ludzkie moĢe byÉ rozumiane jako Relacja Ja - Ĉwiat i celowe dziaõanie pojawia si× poprzez procesy oddziaõywa÷ dynamicznych pomi×dzy wewn×trznym i zewn×trznym ĉwiatem. Podkreĉlaõ on waĢnoĉÉ uczuÉ, które pogõ×biajÇ ĉwiadomoĉÉ i stÇd wygenerowane obrazy i myĉli wywoõujÇ celowa dziaõanie. Uczucia te ĉciĉle zwiÇzane sÇ z Ģyciowymi wartoĉciami, które z kolei zaleĢÇ od poziomu rozwoju czõowieka. x Wst×p Natomiast, Kazimierz DÇbrowski w Teorii Dezyntegracji Pozytywnej, õÇczy dwa podejĉcia filozoficzne: esencjalizm z egzystencjalizmem w nowy sposób. Jego podejĉcie do ludzkiego Ģycia to „egzystencja poprzez esencj×,” co oznacza Ģe esencja jest ĉwiadomo wybrana, zweryfikowana i rozwini×ta przez czõowieka. W jego podejĉciu, kaĢda osoba okreĉla egzystencjalny sens swego Ģycia. DÇbrowski, podkreĉla równieĢ waĢnoĉÉ „turbulencji emocjonalnej” w transformacji z niĢszego do wyĢszego poziomu rozwoju psychicznego. W ko÷cu, ja jako fizyk, podchodz× do procesu podejmowania decyzji i rozwoju psychicznego czõowieka z perspektywy teorii samoorganizacji. Samoorganizacja obejmuje zjawiska spontanicznego tworzenia si× nowych stanów, wzorców i zachowa÷ w otwartych, nieliniowych i zõoĢonych ukõadach. Proponuj× wi×c, Ģe samoorganizacja moĢe reprezentowaÉ process podejmowania decyzji, a seria tych specjalnych momentów w których podejmujemy decyzje reprezentuje nasz rozwój psychiczny. xi Odwaga Decydowania xii  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia Jak strumienie i roĉliny, dusza takĢe potrzebuje deszczu, ale deszczu innego rodzaju: nadziei, wiary, sensu istnienia. Gdy tego brak, wszystko w duszy umiera, choÉ ciaõo nadal funkcjonuje. – Paulo Coelho 1 Odwaga Decydowania RozdziaÏ1: EmocjejakoZjawiskaDynamiczne Sartre, w eseju, „Szkic do Teorii Emocji,” dowodzi, Ģe emocje sÇ zorganizowanÇ formÇ ludzkiej egzystencji. MajÇ one swojÇ esencj×, specyficznÇ struktur×, prawo pojawiania si× i znaczenie. To czõowiek uĉwiadamia siebie poprzez emocje.3 Izard i jego wspóõpracownicy, sugerujÇ, Ģe emocje zawierajÇ wskazówki do procesów poznawczych, jak równieĢ sÇ tendencjami do dziaõania. Te informacje w emocjach prowadzÇ do zrozumienia poõÇczenia emocji z poznaniem.4 W poniĢszym paragrafie, przedstawiam moje doĉwiadczenia emocjonalne i pokazuj×, Ģe zaleĢÇ one od 3 Sartre, J.-P (1994). Sketch for a Theory of the Emotions. London, New York: Routledge Classics, p. 12. 4 Izard, C.E, Ackerman, B.P., Schoff, K.M., and Fine, S.E. (2000). Selforganization of discrete emotions, emotion patterns, and emotioncognition relations. In Marc. D. Lewis and Isabela Granic (Eds.), Emotions, Development, and Self-organization. Dynamic Systems Approaches to Emotional Development (pp. 15-36). Cambridge: University Press. 2  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia tego jak postrzegaõam i oceniaõam sytuacj× w której znalazõam si×. Kiedy mieszkaõam w Polsce, marzyõam o wyjeĠdzie do Kanady. WyobraĢaõam sobie Kanad× jako kraj pokojowych i przyjaznych ludzi. WyobraĢaõam sobie ten kraj jako przepi×kne miejsce wysokich gór, bogatych lasów i zõocistych pól. Miaõam równieĢ nadziej×, Ģe b×d× pracowaÉ na uniwersytecie i badaÉ interesujÇce zjawiska fizyczne. Cieszyõam si× niezmiernie gdy w ko÷cu przyjechaliĉmy do Kanady. Wszystko byõo ĉwieĢe, nieznane i inne. Byõam ciÇgle zdumiona i zaskoczona. Ale moje podniecenie nie trwaõo dõugo. Gdy ’wakacje’ sko÷czyõy si×, zacz×õam zastanawiaÉ si× jak dam sobie rad× w tym nowym kraju z tak róĢnym j×zykiem. Czy zaadaptuj× si× tutaj? Czy b×d× miaõa siõ× wróciÉ do mego zawodu i znaleĠÉ sens w mym Ģyciu? Moje umiej×tnoĉci porozumiewania si× w j×zyku angielskim byõy bardzo sõabe i cz×sto myĉlaõam, Ģe Ģyj× w g×stej mgle, gdzie tylko mog× zgadywaÉ co dzieje si× wokóõ mnie, a nie na prawd× wiedzieÉ. W Polsce byõam bardzo aktywna w rodzinnym, zawodowym i politycznym Ģyciu. A teraz, w tych pierwszych miesiÇcach w Kanadzie, zacz×õam czuÉ ogromnÇ pustk×. Czuõam si× zagubiona, zdezorientowana, bezradna i zõa na samÇ siebie. Te emocje dawaõy mi znaÉ, Ģe musz× coĉ zmieniÉ w mym Ģyciu. Byõam caõkowicie ĉwiadoma jak waĢna jest 3 Odwaga Decydowania znajomoĉÉ j×zyka kraju w którym zdecydowaliĉmy si× ĢyÉ i wiedziaõam, Ģe musz× zrobiÉ wszystko, aby polepszyÉ moje umiej×tnoĉci porozumiewania si×. StÇd zacz×õam koncentrowaÉ mojÇ energi× na tym zadaniu; czytaõam ogõoszenia, gazety, nowele i naukowe artykuõy; sõuchaõam uwaĢnie jak ludzie mówiÇ w radio, telewizji czy na ulicy; próbowaõam rozmawiaÉ z ludĠmi w kawiarnii, sklepie, na basenie, w ksi×garni czy bibliotece. Zanurzyõam si× caõkowicie w tym zaj×ciu i g×sta mgõa powoli zacz×õa si× rozpõywaÉ. Ludzie wydali mi si× przyjacielscy i pomocni. Moje emocje zagubienia, bezradnoĉci i zõoĉci zmieniaõy si× powoli w zainteresowanie, akceptacj×, ciekawoĉÉ i radoĉÉ. W ko÷cu, zdobyõam si× na odwag×; odwiedziõam lokalny uniwersytet, zapisaõam si× na studia i zacz×õam pytaÉ tamtejszych profesorów o prac×. W tym krótkim paragrafie, przedstawiõam dynamik× i zõoĢonoĉÉ moich emocjonalnych doĉwiadcze÷. Wyst×powaõy one w formie oddziaõujÇcych ze sobÇ emocji i zaleĢaõy od mojej samooceny i wewn×trznej potrzeby. PrzeĢycia w nowym kraju wywoõaõy we mnie, najpierw podniecenie, zaskoczenie, zachwyt i nadziej×, a póĠniej bez Ģadnych zmian w objektywnych okolicznoĉciach, jedynie przez porównanie i ocen× mego Ģycia w Polsce do Ģycia w Kanadzie, uczucia wÇtpliwoĉci, zdezorientowania, bezradnoĉci i zõoĉci. Te negatywne emocje w poõÇczeniu z 4  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia realistycznÇ ocenÇ mojej sytuacji przywiodõy mnie do podj×cia decyzji. Byõa to decyzja podj×cia pracy nad biegõoĉciÇ w j×zyku angielskim. W psychologicznym modelu emocjonalnych procesów Marca D. Lewisa, emocjonalne i poznawcze elementy oddziaõujÇ na siebie poprzez dodatnie i ujemne sprz×Ģenia zwrotne tworzÇc kompleksowÇ, znaczÇcÇ caõoĉÉ, zwanÇ emocjonalnÇ interpretacjÇ (EI). Ewolucja EI rozpoczyna si× fazÇ wyzwalajÇcÇ, która zdefiniowana jest zmianÇ w dynamice ukõadu psychicznego. Jest to tzw. punkt bifurkacyjny. Poznawcze i emocjonalne stany dziaõajÇ jako parametry kontrolne, które regulujÇ czuõoĉÉ osoby do tego co jest dla niej znaczÇce. Pozytywne sprz×Ģenie zwrotne rekrutuje nowe psychologiczne elementy w odpowiedzi do tego zaburzajÇcego wydarzenia.5 W moim wypadku, przyjazd do Kanady byõ tym zaburzajÇcym wydarzeniem w moim Ģyciu, który wywoõaõ silne uczucia podniecenia, zachwytu, zdziwienia i nadziei. Nast×pnie, elementy ewaluacyjne i emocjonalne oddziaõywujÇ na siebie poprzez pozytywne sprz×Ģenie zwrotne, wzbudzajÇc i wzmacniajÇc siebie nawzajem. Jest to tzw. faza samowzmocnienia. Podczas tej fazy, aktywnoĉÉ poznawczych elementów jest skupiona na emocjonalnych sygnaõach. 5 Lewis, M.D. & Granic, I. (1999). Self-organization of cognitionemotion interactions. In T. Dalgleish and M. Power (Eds.), Handbook of Cognition and Emotion (pp. 683-701). Chichester: Wiley. 5 Odwaga Decydowania W moim wypadku, ocena i porównanie aktywnego Ģycia w Polsce z pasywnym Ģyciem w Kanadzie, wywoõaõo pojawienie si× nowych emocji takich jak uczucie wÇtpliwoĉci, bezradnoĉci, zagubienia i zõoĉci. Nast×pnie, poprzez negatywne sprz×Ģenie zwrotne w ukõadzie psychicznym, fluktuacje emocjonalne zmniejszajÇ si× i nast×puje stabilizacja stanu ukõadu. Jest to tzw. faza samostabilizacji. Elementy ewaluacyjne i emocjonalne õaczÇ si× ze sobÇ tworzÇc nowÇ i znaczÇcÇ caõoĉÉ, zwanÇ emocjonalnÇ interpretacjÇ. W moim przypadku, myĉl o podj×ciu pracy nad biegõoĉciÇ w j×zyku angielskim byõa tym stabilizujÇcym elementem i wprowadzajÇcym zmniejszanie si× fluktuacji emocjonalnych. A ostateczna decyzja to efekt integracji elementów ewaluacyjnych z emocjonalnymi (Rys. 1). Rys.1Samoorganizacjaemocjonalnejinterpretacji(EI). 6  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia Aaron Ben-Ze’ev, w swej ksiÇĢce, „Niuanse Emocji,” przedstawia intencjonalny wymiar emocji, który skõada si× z trzech skladników: poznawczy, wartoĉciujÇcy i motywacyjny. Poznawczy skõadnik zawiera informacj× dotyczÇcÇ danych okolicznoĉci; wartoĉciujÇcy skõadnik szacuje osobiste znaczenie tej informacji; i motywujÇcy skõadnik przedstawia gotowoĉÉ do dziaõania. 6 W mojej sytuacji, skõadnik poznawczy dotyczyõ poznania Ģycia w Kanadzie i trudnoĉci z komunikowaniem si× w j×zyku angielskim; wartoĉciujÇcy skõadnik dotyczyõ oceny i porównania Ģycia w Polsce z Ģyciem w Kanadzie; a motywacyjny skõadnik dotyczyõ pragnienia polepszenia umiej×tnosci komunikowania si× w j×zyku angielskim. Podobnie, Martha C. Nussbaum, w swojej ksiÇĢce, „Niepokoje Myĉli. Inteligencja Emocji,” przedstawia emocje jako zõoĢone zjawiska. 7 Dla niej, emocje sÇ o czymĉ. MajÇ one cele. Na przykõad, moje podniecenie i zachwyt, a nast×pnie wÇtpliwoĉÉ i bezradnoĉÉ, to emocje zwiÇzane z Ģyciem w nowym kraju. Emocje zaleĢÇ nie tylko od tego w jaki sposób spotrzegamy i interpretujemy nasza nowÇ sytuacj×, ale równieĢ w jaki sposób modelujemy nasze wartoĉci i przekonania. Emocje õÇczÇ nas z rzeczami, które uwaĢamy za waĢne dla naszego dobrostanu i ĉciĉle zwiÇzane sÇ z naszym dziaõaniem. Dla mnie, Ģycie zawodowe byõo bardzo waĢne i dlatego 6 Ben-Ze’ev, A. (2000). The Subtlety of Emotions. Cambridge, Massachusetts, London, England: A Bradford Book. 7 Nussbaum, M.C. (2001). Upheavals of Thought. The Intelligence of Emotions. Cambridge University Press, pp. 17-18. 7 Odwaga Decydowania wzbudzone emocje przywiodõy mnie do podj×cia decyzji pracy nad biegõoĉciÇ w j×zyku angielskim i konsekwentnie to kontynuacji mojego zawodu. Natomiast, Arnold Modell w swojej ksiÇĢce, „WyobraĠnia i ZnaczÇcy Mózg,” egzaminuje poõÇczenie pomi×dzy uczuciami, wartoĉciami i doĉwiadczeniem siebie samego.8 Pisze on, Ģe uczucia przypisujÇ wartoĉÉ do tego co ma sens dla nas, a brak sensu jest potwornie bolesne. ZnaleĠÉ sens Ģycia oznacza byÉ silnie przywiÇzanym do Ģycia. Nazywa on uczucia i emocje somatycznymi markerami wartoĉci. Emocje, dla niego, odnoszÇ si× do nerwowo-fizjologicznych procesów z których uczucia pochodzÇ. 8 Modell, A. H. (2006). Imagination and the Meaningful Brain. Cambridge, Massachusetts, London, England: A Bradford Book The MIT Press, pp. 151-152. 8  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia RozdziaÏ2: EmocjejakoMarkerySomatyczne Uczucia pomagajÇ nam rozwiazywaÉ niestandartowe problemy takie jak twórczoĉÉ, osÇdy i podejmowanie decyzji, które wymagajÇ eksponownia i manipulowania rozlegõÇ wiedzÇ.9 – Antonio Damasio Portugalsko-ameryka÷ski neurolog i neurobiolog, Antonio Damasio twierdziõ, Ģe emocje odgrywajÇ waĢnÇ rol× w podejmowaniu decyzji. Kiedy dokonujemy wyboru, róĢne obrazy mentalne i myĉli dotyczÇce naszego wyboru pojawiajÇ si× i znikajÇ w naszej ĉwiadomoĉci. Zaczynamy równieĢ doĉwiadczaÉ pewne uczucia. Damasio nazywa te uczucia i myĉli „somatycznymi markerami,” poniewaĢ sÇ to sygnaõy wychodzÇce z naszego organizmu. ProwadzÇ one do odrzucenia niektórych moĢliwoĉci (negatywny somatyczny marker) albo zaakceptowania innych (pozytywny somatyczny marker). Damasio definiuje somatyczne markery jako „specjalne uczucia generowane z wtórnych emocji. Te emocje i uczucia zwiÇzane sÇ, 9 Damasio, A. (2003). Looking for Spinoza. Joy, Sorrow, and the Feeling Brain. A Harvest Book Harcourt, Inc., p. 177. 9 Odwaga Decydowania poprzez doĉwiadczenia, z przewidywalnÇ przyszõoĉciÇ pewnych sytuacji.” 10 Podejmowanie decyzji w naszym osobistym lub spoõecznym Ģyciu dotyczy przyszõoĉci i stÇd zawiera wiele niepewnoĉci i zõoĢonoĉci. Podj×cie dobrej decyzji oznacza wybór rozwiÇzania, który byõby korzystny dla naszego zdrowia psychicznego. Ale podejmowanie decyzji jedynie na bazie racjonalnej zabiera wiele czasu i energii. Z powodu ograniczonej pojemnoĉci pami×ci roboczej, moĢemy straciÉ kontrol× nad naszymi kalkulacjami i dokonaÉ nieprawidõowgo wyboru, a póĠniej ĢaõowaÉ naszego wyboru lub rezygnowaý w próbowaniu i w ko÷cu popaĉÉ w frustracje.11 Dlatego teĢ, markery somatyczne pomagajÇ nam w procesie wyboru, poprzez szybkie wykrywanie odpowiedniego scenariusza. Ale, musimy zrozumieÉ, Ģe markery somatyczne nabyte sÇ poprzez doĉwiadczenia Ģyciowe i oddziaõywania ze ĉwiatem spoõecznym i kulturowym. Aby zilustrowaÉ ten process, przedstawi× przykõad z mojego Ģycia. Wzrastaõam w ciepõej i peõnej miõoĉci rodzinie. Ojciec mój byõ bardzo opieku÷czy, dbaõ o nas i mojÇ matk×. Byõ bardzo wymagajÇcy ale zawsze pomocny w trudnych sytuacjach. Mogõam caõkowicie polegaÉ na nim. Taki obraz ojca miaõam gõ×boko wyryty w pami×ci i sercu. Wiele lat póĠniej, znalazõam si× w sytuacji, w której musiaõam 10 Damasio, A. (1994). Descartes’ Error. Emotion, Reason, and the Human Brain. London, England: Penguin Books, p. 174. 11 Ibid. p. 172. 10  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia podjÇÉ waĢnÇ osobistÇ decyzj×; decyzj× poõÇczenia si× z m×ĢczyznÇ, którego jeszcze dobrze nie znaõam. Byõa to bardzo trudna decyzja, gdyĢ wymagaõa wiele zmian w moim Ģyciu. Aby byÉ z tym m×ĢczyznÇ musiaõam zamieszkaÉ na jego ranczo, daleko od rodziny i przyjacióõ, i zrezygnowaÉ z wykonywanego zawodu. Odwiedziõam jego rodziców, poznaõam jego braci i zaobserwowaõam jego stosunek do rodziców, braci i zwierzÇt. Poczuõam si× jak w swoim domu rodzinnym, w którym panowaõa ta sama ciepõa, peõna miõoĉci atmosfera. Tak to byõo to miejsce, w którym chciaõam ĢyÉ! Tak to byõ ten czõowiek z którym chciaõam sp×dziÉ reszt× mego Ģycia! OtóĢ uczucia miõoĉci, ciepõa, przyjaĠni i troski, które doĉwiadczyõam w okresie dzieci÷stwa i mõodoĉci, odkryõam w zwiÇzku z tym m×ĢczyznÇ, i one pomogõy mi w podj×ciu tej trudnej decyzji. Uczucia te byõy tymi pozytywnymi somatycznymi markerami, które zmotywowaõy mojÇ decyzj×. 11 Odwaga Decydowania RozdziaÏ3: EmocjejakoPomostzecwiatem WolnoĉÉ jest cechÇ naszej osobowoĉci: jesteĉmy bardziej lub mniej wolni aby stawiaÉ opór presji, bardziej lub mniej wolni aby robiÉ to co chcemy i aby byÉ sobÇ.12 – Erich Fromm Tak jak opisaõam w Rozdziale 1, emocje zagubienia, zdezorientowania, bezradnoĉci i zõoĉci przywiodõy mnie to podj×cia zmian w mym Ģyciu. W tym rozdziale, b×d× kontynuowaÉ ten temat przedstawiajÇc cztery rodzaje trudnych sytuacji, które wzbudzaõy negatywne emocje. Nast×pnie przeanalizuj× ich rol× w procesie decyzyjnym. ^ĐĞŶĂƌŝƵƐnj/͗DĂŐŝĐnjŶĂdƌĂŶƐĨŽƌŵĂĐũĂ W tym scenariuszu, opisuj× sytuacj×, w której znaleĠliĉmy si× nagle i czujemy si× jakbyĉmy byli bez wyjĉcia. Jesteĉmy caõkowicie uwi×zieni przez zewn×trzne warunki. WyobraĢamy siebie jakbyĉmy byli otoczeni wysokim murem. 12 Fromm, E. (1998). The Art of Listening. New York: Continuum, p. 89. 12  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia Nasze emocje to zaskoczenie, szok, które zmieniajÇ si× w zõoĉÉ, oburzenie, strach i alarm. Ostatecznie emocje te mogÇ zmieniÉ nas w bezradnÇ i zrozpaczonÇ istot×. Co moĢemy zrobiÉ w tej sytuacji? Musimy zrozumieÉ, Ģe jeĉli nawet straciliĉmy zewn×trznÇ wolnoĉÉ, pozostajemy wolni wewn×trznie. MoĢemy wi×c wybraÉ jak b×dziemy czuÉ si× i jak b×dziemy dziaõaÉ. MoĢemy zmieniÉ nasz stan psychiczny i wygenerowaÉ pozytywne emocje. Sartre zauwaĢyõ, Ģe w niektórych trudnych sytuacjach emocja jest „magicznÇ transformacjÇ” naszego ĉwiata.13 Nie zmieniajÇc zewn×trznego ĉwiata, emocje mogÇ kreowaÉ lepszÇ rzeczywistoĉÉ dla nas. StÇd, dla niego, wybór odpowiedniej emocji jest strategicznym sposobem dawania sobie rady w trudnych i beznadziejnych sytuacjach. Frankl, w ksiÇĢce „Poszukiwanie Sensu ġycia” napisaõ, Ģe czõowiek moĢe zachowaÉ swojÇ duchowÇ wolnoĉÉ i psychicznÇ niezaleĢnoĉÉ nawet w okropnych warunkach obozów koncentracyjnych. BazujÇc na swoich wõasnych przeĢyciach, stwierdza, Ģe kaĢdy czõowiek moĢe, niezaleĢnie od zewn×trznych warunków, decydowaÉ kim b×dzie, psychicznie i duchowo. 14 13 Sartre, J.-P (1994). Sketch for a Theory of the Emotions. London, New York: Routledge Classic. 14 Ibid. pp. 104-105. 13 Odwaga Decydowania Przykõad 1 W grudniowÇ noc, dwa dni przed wymarzonÇ podróĢÇ do Kanady, przeĢyõam ogromny szok. Stan wojenny zostaõ wprowadzony w caõej Polsce. Moja radoĉÉ i oczekiwanie przemieniõy si× w seri× negatywnych emocji. Byõam najpierw zaskoczona i zdezorientowana. Nie wiedziaõam jak stan wojenny wpõynie na moje Ģyciowe plany. PóĠniej, gdy zorientowaõam si×, Ģe granice sÇ zamkni×te i wszystkie poõÇczenia lotnicze odwoõane, odczuõam oburzenie i rozczarowanie. Wiedziaõam, Ģe marzenia o Ģyciu w Kanadzie musz× odsunÇÉ w dalekÇ przyszõoĉÉ i skoncentrowaÉ si× na Ģyciu w Polsce. Niespodziewanie dotarõa do mnie wiadomoĉÉ o internowaniu dziaõaczy Solidarnoĉci w t× zimowÇ noc. Ogarn×õa mnie zõoĉÉ i ch×É zrobienia czegoĉ dla nich. Razem z przyjacióõkÇ postanowiõyĉmy pomóc im w jakiĉ sposób. Postanowiõyĉmy zbieraÉ ciepõe ubrania i dostarczaÉ je do punktów, z który przewoĢone byõy do miejsc internowania. Dzi×ki tej naszej decyzji odzyskaõam cudowne uczucia wewn×trznej wolnoĉci, radoĉci i satysfakcji. Emocja zaskoczenie jest wzbudzana przez nagõÇ zmian× w otoczeniu i przygotowuje nas do efektywnego dziaõania z nowÇ sytuacjÇ. Emocja ta sygnalizuje nam, Ģe powinniĉmy zwróciÉ uwag× na t× sytuacj×. Oczyszcza ona 14  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia nerwowe scieĢki dla nowych czynnoĉci. 15 Emocjazaskoczenie widziana jest jako inicjujÇca, oĉwietlajÇca i wzmacniajÇca wiele reakcji, które przyczyniajÇ si× do zmiany mentalnych struktur. 16 W nowej sytuacji, zaskoczenie rekrutuje inne emocje takie jak oczekiwanie, odrzucenie, l×k, smutek i zõoĉÉ. Gdy zaskoczenie õÇczy si× z oczekiwaniem, odczuwamy uczucie dezorientacji. Dezorientacja oznacza oczekiwanie jednego wydarzenia a inne pojawia si×. Szok, jako kombinacj× zaskoczenia z odrzuceniem, doĉwiadczamy w momencie nieszcz×ĉliwego lub przykrego wydarzenia. Gdy zaskoczenie õÇczy si× z uczuciem l×ku, odczuwamy alarm/groz×, który jest reakcjÇ na zagraĢajÇcÇ sytuacj×. Uczucie oburzenia jest wzbudzone przez brutalne, peõne przemocy, odraĢajÇce i prowokujÇce czyny. Jest to poõÇczenie zaskoczenia ze zõoĉciÇ. Rozczarowanie/zawiedzenie to poõÇczenie zaskoczenia ze smutkiem. Uczucie to jest wzbudzone, gdy nasze plany nie dojdÇ do skutku. Oczekiwane rezultaty, które nie 15 Tomkins, S.S, (1962). Affect, Imagery, Consciousness. Vol. I. The Positive Affects. New York: Springer. 16 Charlesworth, W.R (1969). The Role of Surprise in Cognitive Development. In D. Elkind & J. Flavell (Eds.), Studies in cognitive development. (pp. 257-314), London: Oxford University Press. 15 Odwaga Decydowania urzeczywistniõy si× sÇ doĉwiadczane jako strata i stÇd wyraĢone smutkiem17 (Rys. 2). Rys.2:Emocjewtórnezzaskoczeniem 17 TenHouten, W.D. (2009). A general theory of emotions and social life. London, New York: Routledge Taylor & Francis Group, p. 111 16  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia Wszystkie te emocje dziaõajÇ jako pozytywne sprz×Ģenie zwrotne, wywoõujÇce stan chaotyczny w strukturze mentalnej tworzÇc niestabilnoĉci. SÇ one konieczne do nadania elastycznoĉci ukõadu w celu wyselekcjonowania odpowiednich reakcji. Stan chaotyczny jest ogromnie czuõy na zakõócenia, które mogÇ wprowadziÉ stabilizacj× w zachowaniu dynamicznym i pokierowaÉ chaotyczne tory do „poĢÇdanego stanu.” W powyĢszej sytuacji, wiadomoĉÉ o internowaniu dziaõaczy Solidarnoĉci byõa tym zakõóceniem, który wprowadziõ zmian× w moim stanie emocjonalnym, pozwalajÇcy podjÇÉ odpowiedniÇ decyzj×. Przykõad 2 Z powodu awarii kamery zainstalowanej na satelicie, straciõam interesujÇcÇ prac× na uniwersytecie. Opracowywaõam i analizowaõam zdj×cia Zorzy Polarnej, które wysyõane byõy z tej kamery. Nie byõo zdj×É, wi×c nie byõo pracy. PoczÇtkowo byõam ogromnie zaskoczona, zasmucona i rozczarowana, ale póĠniej byõam w stanie zmieniÉ mój stan emocjonalny w zainteresownie i oczekiwanie nowych, potencjalnych moĢliwoĉci w moim Ģyciu zawodowym. W tej sytuacji, intensywnoĉÉ zaskoczenia byõa duĢo mniejsza niĢ w poprzedniej sytuacji. Natomiast uczucie smutku i rozczarownia przyczyniõy si× do zaburzenia i podniesienia stanu ĉwiadomosci. JednakĢe poprzez pozytywne uczucie oczekiwania, byõam w stanie uporzÇdkowaÉ ten zaburzony stan mentalny. Oczekiwanie jest jednÇ z dojrzaõych sposobów dziaõania 17 Odwaga Decydowania ze stresowÇ sytuacjÇ.18 Jako mechanizm radzenia sobie, oczekiwanie pozwala osobie byÉ ĉwiadomym przyszõoĉci i przez zintegrowanie kolidujÇcych ze soba emocji i myĉli, zmniejszyÉ dziaõanie negatywnych emocji. W powyĢszych przykõadach przedstawiõam trudne i nieoczekiwane sytuacje, które wzbudziõy we mnie negatywne emocje takie jak zaskoczenie, l×k, smutek, odrzucenie, zõoĉÉ, alarm, rozczarownie, szok, oburzenie i dezorientacj×. JednakĢe, emocje te miaõy ogromny wpõyw na mojÇ umiej×tnoĉÉ obserwacji i ocen× sytucji w której znalazõam si×. Zrozumiaõam, Ģe nie mam wpõywu na zmian× sytuacji, ale mog× zmieniÉ mój stosunek do niej. Mogõam przestawiÉ mojÇ uwage na dziaõania, które wzbudzaõy we mnie pozytywne uczucia. Poprzez te uczucia, byõam w stanie odyskaÉ wewn×trznÇ wolnoĉÉ. Nie mogõam wyjechaÉ z Polski, ale mogõam pomóc internowanym dziaõaczom. Nie mogõam pracowaÉ na uniwersytecie, ale mogõam doĉwiadczyÉ nowe wyzwania w moim profesjonalnym Ģyciu. ^ĐĞŶĂƌŝƵƐnj//͗tLJďſƌŽƌĂĚĐLJ Drugi scenariusz jest bardziej optymistyczny. Zaczynamy widzieÉ p×kniecia i szczeliny w tym wyimaginowanym murze. Widzimy strumie÷ ĉwiatõa põynÇcy przez nie, chociaĢ ciÇgle doĉwiadczamy 18 Vaillant, G.E. (1995). Adaptation to Life. First Harvard University Press, p. 108. 18  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia negatywne emocje takie jak smutek, cierpienie i rozczarowanie. Mamy nadziej×, Ģe b×dziemy w stanie przejĉÉ przez ten mur do wolnoĉci. Emocje informujÇ nas, Ģe powinniĉmy szukaÉ gõ×biej i znaleĠÉ rozwiÇzanie. Nasza sytuacja jest stymulujÇca, a zarazem wymagajÇca. Stymuluje nas do znalezienia odpowiedzi na pytanie, „Jak przejĉÉ przez ten mur?” Czasami, p×kniecia w murze sÇ za wysoko i nie moĢemy przejĉÉ przez nie bez pomocy innych. Musimy szukaÉ rady. To jest nasz wybór. Sartre pisaõ, „wybranie doradcy to nic innego jak powierzenie siebie temu wyborowi.” 19 Tak jak pisaõam w pierwszym przykõadzie, Scenariusza I, dwa dni przed mojÇ podróĢÇ do Kanady, aby poõÇczyÉ si× z m×Ģem, stan wojenny zaskoczyõ mnie i podróĢ moja musiaõa byÉ anulowana. Nie byõo komunikacji ani transportu pomi×dzy PolskÇ a innymi krajami. Polska byõa caõkowicie odci×ta od ĉwiata zewn×trznego. MÇĢ mój próbowaõ róĢnych sposobów, aby sprowadziÉ nas do siebie. Jednej nocy dostaõam telegram od niego, Ģe jest w szpitalu i potrzebuje mnie. Miaõam nadziej×, Ģe telegram ten pomoĢe mi odzyskaÉ paszporty, co pozwoli nam wyjechaÉ z Polski. Ale niestety podania dzieci zostaõy odrzucone. Mogõam wyjechaÉ sama i to jedynie na bardzo krótki okres. Czuõam si× rozczarowana, oburzona i caõkowicie zdezorientowana. Nie wiedziaõam co robiÉ. Nie mogõam 19 Sartre, J.-P (1975). Existentialism and Humanism. London: Eyre Methuen Ltd., p.37. 19 Odwaga Decydowania porozumieÉ si× z m×Ģem, wi×c zdecydowaõam poprosiÉ mojego ojca o porad×. Wiedziaõam, Ģe mog× polegaÉ na nim. Byõ on mÇdrym czõowiekiem z ogromnym doĉwiadczeniem Ģyciowym. Nie pomyliõam si×. Daõ mi rad×, którÇ zaakceptowaõam bez wahania. Daõa mi ona energi× i pchn×õa do dziaõania. W tym przykõadzie, nadzieja jest niezb×dnÇ emocjÇ do dziaõania. Gdy mamy nadziej×, jesteĉmy ukierunkowani w przyszõoĉÉ. W moim przypadku, oczekiwanie szczeĉliwej przyszõoĉci õÇczyõo si× z nieszcz×ĉciem aktualnej sytuacji. Nadzieja rozbudza wiar×, Ģe coĉ poĢÇdanego zdarzy sie, aby przemieniÉ teraĠniejsze cierpienie w przyszõe szcz×ĉcie i radoĉÉ. Nadzieja jest kluczem do doĉwiadczenia wartoĉci Ģycia. Miaõam nadziej×, Ģe moje dziaõanie da mi wolnoĉÉ, aby poõÇczyÉ si× z m×Ģem. ^ĐĞŶĂƌŝƵƐnj///͗hĐŝĞĐnjŬĂnjŚĂŽƐƵ Trzeci scenariusz jest caõkowicie inny niĢ te dwa poprzednie. Przedstawiam w nim dwie sytuacje, w których czujemy si× jakbyĉmy byli w walce z innymi. Czujemy si× atakowani, konfrontowani i prowokowani. Jesteĉmy we wrogiej, kõótliwej, a nawet obraĠliwej sytuacji. Nie tylko czujemy zõoĉÉ, ale równieĢ odrzucenie, frustracj×, rozczarowanie, zdruzgotanie i caõkowite wyczerpanie. Doĉwiadczenia nasze sÇ tak bolesne i wycie÷czajÇce, Ģe musimy podjÇÉ odpowiedniÇ decyzj×. Ale jaka to ma byÉ ta decyzja? Dla zachowania naszego zdrowia psychicznego, najprostszym rozwiÇzaniem jest uciec stamtÇd i znaleĠÉ przyjazne, 20  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia akceptujÇce i troskliwe otoczenie, gdzie b×dziemy w stanie odzyskaÉ energi× i zaufanie do ludzi. Innym rozwiÇzaniem jest ucieczka w ĉwiat wewn×trzny i rozwijanie swoich zainteresowa÷ i pasji. Pokazuj× t× sytuacj× w przykõadzie 2. Przyklad 1 Znalazõam si× w takiej sytuacji, gdy prowadziõam szkoõ× spoõecznÇ w Warszawie. Po oĉmiu latach pobytu w Kanadzie, zdecydowaliĉmy si× wróciÉ do Polski, gdyĢ Polska staõa si× demokratycznym krajem. Z ogromnym zaangaĢowaniem moich przyjacióõ i rodziców przyszõych uczniów stworzyliĉmy szkoõ× w ciÇgu paru miesi×cy. Tworzenie szkoõy byõo pi×knym przeĢyciem, ale niestety prowadzenie jej nie byõo õatwe. Musiaõam zmagaÉ si× z codziennymi problemami i walczyÉ z niektórymi nauczycielami i rodzicami. Te przeĢycia wywoõaõy we mnie uczucia zaskoczenia, smutku, zõoĉci, odrzucenia i rozczarowania. Poczuõam si× wyczerpana, a radoĉÉ prowadzenia szkoõy caõkowicie znikn×õa. Uczucia te wzbudziõy we mnie myĉl powrotu do Kanady, gdzie znalazõam spokój i porzÇdek wczeĉniej, a teraz potrzebowaõam tego jeszcze bardziej. Przyklad 2 Drugi przykõad przedstawia sytuacj× Stefani, która byõa jednÇ z uczestniczek moich bada÷ nad rozwojem 21 Odwaga Decydowania kreatywnoĉci mõodych ludzi. 20 W okresie wczesnej mõodoĉci, Stefania czuõa si× odrzucona i Ġle traktowana przez swoich rówieĉników i niektórych nauczycieli. Byõa samotna, smutna i cierpiÇca. Emocje te mialy ogromny wpõyw na jej zdrowie; odczuwaõa ciÇgõe boleĉci brzucha. Na szcz×ĉcie byõa ona w stanie daÉ sobie rad× z tymi przeĢyciami. Czuõa intuicyjnie, Ģe walka z tymi ludĠmi nie ma sensu i jest stratÇ energii. StÇd wycofaõa si× z tego brutalnego otoczenia do swego wewn×trznego ĉwiata. Zanurzyõa si× caõkowicie w ĉwiat wyobraĠni i twórczoĉci. Skoncentrowaõa swojÇ uwag× na artystycznych zaj×ciach i na kilku przyjacioõach, którzy akceptowali jÇ. Pozytywne emocje akceptacji, przyjaĠni i zainteresowanie sztukÇ staõy si× siõami, które pozwoliõy jej oprzeÉ si× ogromnym trudnoĉciom w jej zewn×trznym ĉwiecie. W powyĢszych przykõadach pokazaõam, Ģe reakcjÇ na bolesne i wrogie sytuacje byõa ucieczka do bezpiecznego i peõnego spokoju otoczenia, w którym moĢna odzyskaÉ utraconÇ energi× i doĉwiadczyÉ pozytywne emocje. Antoni K×pi÷ski, polski psychiatra, wskazaõ, Ģe ludzkie oddziaõywanie ze ĉwiatem jest gõównie spoõeczne i moĢna ujÇÉ je w dwie postawy: „do” i „od” ĉwiata otaczajÇcego. W pierwszym wypadku sygnaõ dochodzÇcy 20 Laycraft, K. (2012). The Development of Creativity: A Study of Creative Adolescents and Young Adults. Doctoral dissertation, University of Calgary, http://theses.ucalgary.ca/handle/11023/166, p. 123. 22  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia z zewnÇtrz wywoõuje zbliĢenie, a w drugim oddalenie od Ġródõa bodĠca. Pisze on, Ģe „subiektywnym odpowiednikiem ruchu „do” ĉwiata otaczajÇcego sÇ uczucia pozytywne, przeĢywane przez czõowieka jako miõoĉÉ, przyjaĠ÷, t×sknota, a w kierunku przeciwnego – uczucia negatywne, jak l×k, nienawiĉÉ, wrogoĉÉ i pogarda.”21 W wypadku „do”, otwieramy si× do ĉwiata spoõecznego poprzez realizacj× planów i podejmowanie decyzji. Przez przeĢywanie pozytywnych emocji takich jak akceptacja, oczekiwanie, miõoĉÉ i przyjaĠ÷, õÇczymy si× i synchronizujemy si× ze ĉwiatem spoõecznym. Natomiast, w wypadku „od”, przeĢywamy emocje odrzucenia, l×ku, smutku, zõoĉci, nienawiĉci i oburzenia. W tym wrogim ĉwiecie zuĢywamy duĢo wi×cej energii niĢ w pokojowym ĉwiecie. Dlatego teĢ czujemy si× zm×czeni i wyczerpani. Jedynym rozwiÇzaniem jest ucieczka z tego ĉwiata w ĉwiat, gdzie poczujemy si× bezpiecznie, zaakceptowani i wolni. Jednak pami×taÉ musimy, Ģe „nie da si× z Ģycia usunÇÉ tych wszystkich przeĢyÉ, które wiÇĢÇ si× z jego aspektami niszczenia, a wi×c bólu, cierpienia, l×ku i nienawiĉci, podobnie jak nie moĢna go sobie wyobraziÉ bez przeĢyÉ pozytywnych, zwiÇzanych z jego aspektem tworzenia: radoĉci, rozkoszy i miõoĉci.” 22 21 K×pi÷ski, A (2012). Rytm Zycia. Krakow: Wydawnictwo Literackie, p. 190. 22 Ibid. p. 191 23 Odwaga Decydowania ^ĐĞŶĂƌŝƵƐnj/s͗WŽŵŝħĚnjLJDųŽƚĞŵĂ<ŽǁĂĚųĞŵ Ten scenariusz pojawia si×, gdy wahamy si× ciÇgle pomi×dzy dwoma lub wieloma czynnoĉciami, wartoĉciami lub ludĠmi. Czujemy si× jakbyĉmy byli zõapani w silny wir z którego trudno wydostaÉ si×. Czujemy napi×cie, nerwowoĉÉ, frustracj× i niepokój. Nie wiemy jak wyjĉÉ z tej sytuacji. Pytamy siebie, „jaki mamy wybór?” WaĢne jest zrozumieÉ czy odkryÉ, co jest istotne w naszym Ģyciu, jakie sÇ nasze wartoĉci. Czasami, przyjacielski szept mÇdrej osoby przechyli nasz wybór w odpowiednim kierunku. Znalazlam sie w takiej trudnej sytuacji w czasie organizowania szkoõy w Vancouver. Z powodu opieszaõej pracy urz×dników ministerstwa edukacji, nie mogliĉmy rejestrowaÉ studentów i stÇd zacz×liĉmy mieÉ problemy finansowe. Jak równieĢ syn mój, który przejÇõ obowiÇzki prowadzenia szkoõy w Calgary, telefonowaõ prawie codziennie, proszÇc mnie abym wróciõa do Calgary. Miaõ problemy z prowadzeniem tej szkoõy. Znalazõam si× pomi×dzy przysõowiowym „mõotem a kowadõem.” Staõam si× niecierpliwa, rozdraĢniona i niepewna co miaõam robiÉ w tej sytuacji. Te negatywne emocje zmusiõy mnie do podj×cia decyzji. Zdecydowaõam odwiedziÉ przyjaciela artyst×-psychologa i podzieliÉ si× z nim swoimi problemami. Jego mÇdre sõowa byõy tym szeptem, który potrzebowaõam w tym czasie i które pomogõy mi zdecydowaÉ co byõo istotne w moim Ģyciu. Postanowiõam wróciÉ do Calgary i uwolniÉ syna z odpowiedzialnoĉci, którÇ na niego naõoĢyõam. 24  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia Podsumowanie Wilhelm Dilthey proponowaõ, Ģe Ģycie czõowieka moĢe byÉ rozumiane jako zwiÇzek „Ja-Ĉwiat”. Jest to zwiÇzek pomi×dzy postrzeganiem, myĉleniem, czuciem i wolÇ dziaõania a ĉwiatem w którym jesteĉmy zanurzeni. Poprzez wzajemne oddziaõywanie ze ĉwiatem zewn×trznym, znajdujemy siebie ciÇgle stymulowani – fizycznie i mentalnie. Reagujemy na te zewn×trzne bodĠce poprzez doĉwiadczanie róĢnorodnych uczuÉ. Doĉwiadczane uczucia pogõ×biajÇ naszÇ ĉwiadomoĉÉ i poprzez dynamiczny proces rozróĢniania, rozpoznawania, segregowania i õÇczenia elementów mentalnych, wzbudzone obrazy i myĉli, prowadzÇ do celowego dziaõania.23 Scenariusze powyĢsze ilustrujÇ ide× „Ja-Ĉwiat” i demonstrujÇ, Ģe negatywne emocje odgrywajÇ waĢnÇ rol× w procesie decyzyjnym i podejmowaniu dziaõania. MobilizujÇ one nasze poznawcze zasoby, podwyĢszajÇ stan naszej ĉwiadomoĉci, sygnalizujÇ podejĉcia do problemów, czyniÇ nas bardziej spostrzegawczymi i czuõymi na ĉwiat zewn×trzny. Wreszcie, emocje pomagajÇ nam zrozumieÉ co jest najwaĢniejsze dla nas i jakie wartoĉci sÇ istotne dla naszego Ģycia. A wi×c, jesteĉmy w stanie spojrzeÉ na wõasne problemy realistyczniej i stajemy si× bardziej ĉwiadomi zewn×trznego ĉwiata. A akt podj×cia decyzji jest 23 Dilthey, W. (2010). Understanding the Human World. Princeton and Oxford: Princeton University Press. 25 Odwaga Decydowania poczÇtkiem czegoĉ nowego, ale „poczÇtek rozwoju leĢy faktycznie bycia wolnym.”24 24 Fromm, E. (1998). The Art of Listening. New York: Continuum, p. 77. 26  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia RozdziaÏ4: EmocjejakoSensycia Robert Solomon, w swojej pi×knej ksiÇĢce, „Pasje, Emocje i Sens ġycia,” pisze, Ģe emocje sÇ inteligentnym, kulturalnym i intelektualnie bogatym zaangaĢowniem ze ĉwiatem. NadajÇ one sens naszemu Ģyciu. SÇ one zródõem naszych wartoĉci i podstawÇ naszych pasji. Pisze on dalej, Ģe pasje tworzÇ nasz ĉwiat, nasze relacje z innymi ludĠmi i samym soba. SÇ one siõÇ nap×dowÇ do prowadzenia dobrego Ģycia, Ģycia jako dzieõa sztuki, Ģycia wypeõnionego sensem. Emocje, z punktu widzenia Solomona, dotyczÇ nie tylko „jaki ĉwiat jest” ale „jaki ĉwiat powinnien byÉ.” Pisze on, Ģe kaĢda emocja jest osobistÇ ideologiÇ, projekcjÇ na przyszõoĉÉ i ukõadem nadziei, pragnie÷, oczekiwa÷, poĉwi×ce÷, intencji i stategii, aby zmieniÉ nasz ĉwiat. 25 Zgadzam si× z Salomonem caõkowicie. Emocje zaskoczenia, zachwytu i ciekawoĉci wzbudzily ch×É powrotu do Polski i dokonania czegoĉ dobrego dla mõodzieĢy polskiej. Mój entuzjazm, otwartoĉÉ i wiara w 25 Solomon, R. C. (1993). The Passions. Emotions and the Meaning of Life. Indianapolis, Cambridge: Hackett Publishing Company, p.153. 27 Odwaga Decydowania przyszõoĉÉ wzmocniõy to pragnienie i pchn×õy mnie do decyzji powrotu do Polski. Byõam zorientowana na przyszõoĉÉ i gotowa przyjÇÉ nieznane. Miaõam nadziej×, Ģe „ĉwiat, który powinien byÉ” przyniesie radoĉÉ, szcz×ĉcie i satysfakcj× z Ģycia i pracy we wõasnym kraju. Chciaõam stworzyÉ szkoõ×, byÉ z moimi rodzicami i poõÇczyÉ sie z przyjacióõmi. Byõam równieĢ ĉwiadoma, Ģe ten „ĉwiat, który powinien byÉ” moĢe przynieĉÉ rozczarowanie. Jakkolwiek mój optymizm i odwaga byõy silniejsze niĢ mój pesymizm i l×k przed nieznanym, i one pchaõy mnie do przodu, do nowych i nieoczekiwanych moĢliwoĉci. Tak, emocje sÇ podstawÇ moich pasji! MojÇ pasjÇ byõo organizowanie szkóõ. Entuzjazm, optymizm, wizja, pomysõowoĉÉ, zaradnoĉÉ i przyjaĠ÷ byõy skõadnikami mojej pasji. PóĠniej w moim Ģyciu, pasjÇ mojÇ byõy artystyczne i intelektualne zaj×cia. Byõo to malowanie, pisanie poezji i praca nad prezentacjami i ksiÇĢkami. Tematy, które realizowamlam to zastosowanie nauki zõoĢonoĉci do podstawowych ludzkich problemów, zrozumienie procesów twórczoĉci i ich rola w psychicznym rozwoju mõodych ludzi. Przez zaangaĢowanie si× w te zaj×cia, doĉwiadczaõam zainteresowanie, ciekawoĉÉ, zachwyt, radoĉÉ, entuzjazm i satysfacj×. Emocje te byõy moim wewn×trznym ĉwiatem, mojÇ rzeczywistoĉciÇ, moim zaangaĢowaniem si× ze ĉwiatem i sensem Ģycia. 28  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia RozdziaÏ5: WyobraĀnia Rosyjski psycholog, Lev S. Vygotsky (1896-1934) zdefiniowaõ wyobraĠni× jako kreatywne czynnoĉci, bazujÇce na zdolnoĉci mózgu õÇczenia i przeksztaõcania doĉwiadcze÷ z przeszõoĉci i tworzenia z nich nowych pomysõów, nowych planów, nowych odkryÉ i nowych zachowa÷.26 Pisaõ tak, „Jeĉli czynnoĉci ludzkie byõyby ograniczone do reprodukcji starych elementów, czõowiek byõby istotÇ zorientowanÇ tylko na przeszõoĉÉ i byõby w stanie zaadaptowaÉ si× do przyszõoĉci odnoszÇc si× jedynie do przeszõoĉci. To wõaĉnie ludzkie twórcze czynnoĉci tworzÇ czõowieka jako istot× skierowanÇ na przyszõoĉÉ, tworzÇcÇ przyszõoĉÉ i stÇd zmieniajÇcÇ wõasnÇ teraĠniejszoĉÉ.”27 Twórcze czynnoĉci sÇ ogromnie zõoĢone. RozwijajÇ si× stopniowo z prostych elementów w bardziej skomplikowane. Vygotsky proponowal, Ģe twórcze kombinacyjne czynnoĉci zaleĢÇ od róĢnych rodzajów 26 Vygotsky, L.S. (2004). Imagination and creativity in childhood. Journal of Russian and East European Psychology, Vol. 42, no. 1, pp. 7-97 27 Ibid. p. 9 29 Odwaga Decydowania ludzkich czynnoĉci, a szczególnie od doĉwiadcze÷. Sugerowaõ cztery podstawowe typy asocjacji wyobraĠni z rzeczywistoĉciÇ. dLJƉ/͗tLJŽďƌĂǍŶŝĂĂŽƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝĂtųĂƐŶĞ Pierwszy typ asocjacji wyobraĠni z rzeczywistosciÇ bazuje na zaõoĢeniu, Ģe twórcze czynnoĉci zaleĢÇ bezpoĉrednio od bogactwa i róĢnorodnoĉci doĉwiadcze÷ czõowieka. Im bardziej bogate doĉwiadczenia, tym bardziej bogaty materiaõ dla wyobraĠni. Vygotsky wskazaõ, Ģe proces wyobraĠni jest wielo-poziomowy. WyobraĠnia moĢe kreowaÉ wiele nowych poziomów kombinacyjnych, õaczÇc najpierw pierwotne elementy rzeczywistoĉci, nast×pnie tworzy wtórne fantastyczne formy z elementów rzeczywistoĉci i tak dalej. W moim przypadku, wyobraziõam sobie planowanÇ szkoõ×, bazujac na moich doĉwiadczeniach uczennicy, nauczycielki w wielu szkoõach w Polsce i wolontariuszki w szkoõach moich dzieci. dLJƉ//͗tLJŽďƌĂǍŶŝĂĂŽƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝĂ/ŶŶLJĐŚ Drugi typ asocjacji wyobraĠni z rzeczywistoĉciÇ jest bardziej skomplikowany. Nasza wyobraĠnia moĢe byÉ pod wpõywem doĉwiadcze÷ kogoĉ innego lub pod wpõywem materiaõów przedstawianych w ksiÇĢkach, filmach i innych zródõach medialnych. Na przykõad, kiedy planowaõam podróĢ do Kanady, wyobraĢaõam sobie ten kraj, nie na podstawie mych doĉwiadcze÷, ale raczej na podstawie informacji, przesyõanych przez m×Ģa i opowieĉci znajowych, którzy w tym kraju mieszkali lub odwiedzili. Podobnie, gdy 30  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia wracaõam do „nowej” demokratycznej Polski, wyobraĢam sobie jÇ, nie z wõasnych doĉwiadcze÷, ale z róĢnych Ġródeõ informacji. W tym sensie, wyobraĠnia jest bardzo waĢnym czynnikiem rozwoju czõowieka. Nasze doĉwiadczenia sÇ poszerzane i wzbogacane, poniewaĢ moĢemy wyobraziÉ sobie coĉ, czego nie widzieliĉmy, ale moĢemy tworzyÉ poj×cia bazujÇc na narracji innych. Nie ograniczamy si× do wõasnych doĉwiadcze÷. Z pomocÇ wyobraĠni, moĢemy przyswoiÉ historycznÇ i spoõecznÇ rzeczywistoĉÉ naleĢÇcÇ do kogoĉ innego. W ten sposób, wyobraĠnia jest niezb×dnym warunkiem dla prawie kaĢdej mentalnej czynnoĉci ludzkiej. dLJƉ///͗tLJŽďƌĂǍŶŝĂĂŵŽĐũĞ Trzeci typ asocjacji pomi×dzy wyobraĠniÇ a rzeczywistoĉciÇ jest asocjacjÇ emocjonalnÇ. Vygotsky uwaĢaõ, Ģe kaĢde uczucie, kaĢda emocja szuka specyficznego obrazu, który odpowiada jej. KaĢde uczucie ma zewnetrznÇ, fizycznÇ ekspresj×, jak równieĢ wewn×trznÇ zwiÇzanÇ z wyborem myĉli, obrazów i impresji. WyraĢamy nasze wewn×trzne stany poprzez zewn×trzne ekspresje, podczas gdy obrazy wyobraĠni dostarczajÇ nam wewn×trzny j×zyk naszych emocji. ġyjÇc na Lorell ranczo, przeĢywaõam i przeĢywam nadal bogactwo uczuÉ takich jak radoĉÉ, zaskoczenie, zachwyt, szcz×ĉcie i miõoĉÉ. WyraĢam je w moich wierszach i obrazach. WyobraĢam siebie „ĢyjÇcÇ w raju.” Te rajskie obrazy pogõ×biajÇ i wzmacniajÇ moje uczucia szcz×ĉcia. 31 Odwaga Decydowania Vygotsky sugerowaõ wzajemnÇ relacj× pomi×dzy wyobraĠniÇ a emocjÇ. Emocja wpõywa na wyobraĠni×, a wyobraĠnia wpõywa na emocje. To znaczy, Ģe kaĢdy obraz wyobraĠni ma wpõyw na nasze uczucia i nawet jeĉli te obrazy nie odpowiadajÇ realnoĉci (moje obrazy raju), to wzbudzone uczucia sÇ realne (radoĉÉ, zachwyt, szcz×ĉcie). dLJƉ/s͗tLJŽďƌĂǍŶŝĂĂZĞĂůŶŽƑđ StudiujÇc DÇbrowskiego Teori× Dezyntegracji Pozytywnej, przeĢywaõam uczucie fascynacji intelektualnej. Byõam zachwycona zbieĢnoĉciÇ koncepcji tej teorii z koncepcjami nauki zõoĢonoĉci, a specjalnie z ideÇ samoorganizacji. Te emocje zach×ciõy mnie do pracy nad poj×ciowym modelem rozwoju mõodzieĢy õÇczÇc teori× DÇbrowskiego z gõównymi poj×ciami nauki zõoĢonoĉci. Ten przykõad przywiódõ nas do czwartego typu asocjacji wyobraĠni z rzeczywistoĉciÇ. W asocjacji tej, obrazy wyobraĠni stajÇ si× nowÇ realnoĉciÇ. Do tego naleĢÇ przykõady takie jak urzÇdzenia techniczne, wyroby artystyczne i teorie intelektualne, które stajÇ si× realnoĉciÇ i majÇ wpõyw na otoczenie. Jak tylko osiÇgnÇ materialny ksztaõt, mogÇ one zmieniÉ rzeczywistoĉÉ. WyobraĠnia zatem jest waĢnym skõadnikiem wszystkich aspektów Ġycia kulturalnego. Caõy ĉwiat ludzkiej kultury jest wynikiem ludzkiej wyobraĠni. 32  CzħƑđI–EmocjeiWyobraǍnia ZĞĨůĞŬĐũĞŶĂĚtLJŽďƌĂǍŶŝČ Nie jesteĉmy w stanie podjÇÉ decyzji bez dziaõania wyobraĠni. WyobraĠnia pomaga nam spojrzeÉ w przyszõoĉÉ. WyobraĢamy sobie idealne sytuacje, takie jak w moim wypadku, Ģycie w demokratycznej Polsce, nowÇ przyszõÇ szkoõ×, nienamalowany jeszcze obraz, nienapisany wiersz, czy nierozwini×ty jeszcze teoretyczny model. SÇ to nasze wizje, pomysõy, marzenia, które pojawiajÇ si× w nas i zwiÇzane sÇ z naszymi emocjami. Kiedy wyobraĢaõam sobie Ģycie w demokratycznej Polsce, odczuwaõam radoĉÉ i podniecenie, i wõaĉnie te emocje tworzyõy obrazy ĉwietlistej przyszõoĉci. Byõy to obrazy optymizmu i entuzjazmu. Ale odczuwaõam równieĢ uczucia l×ku, niepokoju i wÇtpliwoĉci. Emocje te kreowaõy mroczne obrazy mojej przeszõoĉci. One przynosiõy smutek i pesymizm. W tym wyimaginowanym ĉwiecie, przyszõoĉÉ spotykaõa si× z przeszõoĉciÇ, a towarzyszÇce emocje walczyõy ze sobÇ. Ostateczna decyzja to ko÷cowy wynik walki pomi×dzy tymi emocjami. Arnold Modell, w swojej ksiÇĢce, „WyobraĠnia i ZnaczÇcy Mózg,” pisaõ, „WyobraĠnia jest bezprzecznym aspektem intencjonalnoĉci. Postrzeganie, pami×É i wyobraĠnia õÇczÇ si× w structur× intencjonalnoĉci, aby zdeterminowaÉ natur× naszych dziaõa÷ w ĉwiecie.”28 28 Modell, A. H. (2006). Imagination and the meaningful brain. Cambridge, Massachusetts, London, England: A Bradford Book The MIT Press, p.107 33 Odwaga Decydowania Podobnie Aaron Ben-Ze’ev widziaõ wyobraĠni× jako intencjonalne dziaõanie, które odnosi si× do naszych celów. AngaĢujemy si× w pewnej czynnoĉci, poniewaĢ chcemy zrealizowaÉ jakiĉ przyszõy plan. WyobraĢone przyszõe moĢliwoĉci majÇ waĢnÇ funkcj× – przygotowujÇ nas do bardziej efektywnego dziaõania. WyobraĠnia pomaga nam zrozumieÉ, przewidzieÉ i dziaõaÉ w naszym ĉrodowisku. Dowodziõ on równieĢ, Ģe jeĉli wyobraĠnia dostarcza intencjonalnÇ treĉÉ naszym emocjom, to caõy nowy wachlarz emocji staje si× moĢliwy.29 29 Ben-Ze’ev, A. (2000). The subtlety of emotions. Cambridge, Massachusetts, London, England: A Bradford Book, p. 107 34  CzħƑđII–WartoƑci CzħƑđII–WartoƑci Niech b×dzie nam wiadomo, Ģe mamy szans× ĢyÉ w trzech ĉwiatach, w systemowym ĉwiecie zasad, w spoõecznym ĉwiecie zmysõów i w moralnym albo duchowym ĉwiecie naszego wõasnego Ja - i Ģyc w nich harmonijne i znaczÇce Ģycie. – Robert S. Hartman 35 Odwaga Decydowania RozdziaÏ6: AksjologiaHartmana Im bardziej ĉwiadomym jestem mojego Ja i jaĉniej definiuj× i speõniam swoje Ja, tym bardziej jestem moralnie dobrym czõowiekiem, dobrym Ja.30 – R.S. Hartman Robert S. Hartman (1910-1973), byõ logikiem i filozofem. Stworzyõ nowoczesnÇ nauk× wartoĉci, zwanÇ aksjologiÇ. 31 Sõowo aksjologia wywodzi si× z dwóch greckich rdzeni, ‘axios’ znaczy wartoĉÉ, a ‘logos’ znaczy logika albo teoria. Hartman urodziõ si× w Berlinie i w 1941 wyemigrowaõ do Stanów Zjednoczonych. JuĢ jako student, widzÇc jak Adolf Hitler organizuje ‘zõo’, postanowiõ zrozumieÉ jak zorganizowaÉ ‘dobro.’ Przekonany byõ, Ģe zorganizowanie ‘dobra’ wstrzyma wojny na zawsze. Jakkolwiek, przed stworzeniem systemu dobra, wierzyõ 30 Hartman, S.R. (2013). Freedom to live. The Robert Hartman Story. Eugene, Oregon: WIPF & Stock, p.41. 31 Hartman S. R. (2011). The structure of value: Foundation of scientific axiology. Eugene, Oregon: WIPF & STOCK 36  CzħƑđII–WartoƑci on, Ģe najpierw powinien znaleĠÉ odpowiedĠ na pytanie „Co znaczy dobro?” To pytanie nadaõo mu sens Ģycia. Po czterech latach, rozwaĢajÇc róĢne teorie filozoficzne, przeĢyõ bardzo frustrujÇcy okres. Hartman nie mógõ znaleĠÉ odpowiedzi na to pytanie. Podczas jego pracy nad doktoratem, natknÇõ si× na nauk× etyki angielskiego filozofa George E. Moora. Moore zadawaõ to samo pytanie. Niestety pracujÇc nad tym tematem przez caõe swe Ģycie, podsumowaõ, Ģe nie da si× je zdefiniowaÉ. ĞĨŝŶŝĐũĂWŽũħĐŝĂŽďƌĂ Jednak Hartman byõ wytrwaõy. Sp×dziõ wiele dalszych lat rozwaĢajÇc nad poj×ciem dobra. Kiedykolwiek czytaõ lub sõyszaõ to co dotyczyõo tego poj×cia, zapisywal i w ten sposób, zebraõ tysiÇce przykõadów poj×cia dobra. W ko÷cu, przeĢyõ „Aha!” moment i tak pisaõ o tym w swoim dzienniku, „Nareszcie znalazõem rozwiÇzanie logicznego dobra – ‘x’ (coĉ) jest dobrym czõonkiem swojej grupy, co oznacza, Ģe x jest czõonkiem tej grupy i ma wszystkie wõasnoĉci tej grupy.” 32 Krótko mówiÇc, rzecz jest dobra gdy ma wszystkie wõasnoĉci, które powinna mieÉ. W tym czasie, znalazõ on definicj× ‘dobra’ w ogólnym, ale nie w moralnym sensie. Nast×pnie, przez wi×cej niĢ dekad×, Hartman kontynuowaõ prac× nad zastosowaniem tej nowej nauki wartoĉci do najróĢniejszych dyscyplin takich jak politologia, psychologia i etyka. 32 Hartman, R.S. (2013). Freedom to live. The Robert Hartman Story. Eugene, Oregon: WIPF & Stock, p. 35. 37 Odwaga Decydowania Hartman wierzyõ, Ģe przez rozwój aksjologii b×dzie mógõ podnieĉÉ stan ĉwiadomoĉci ludzkiej do takiego poziomu, Ģe moĢe to przynieĉÉ pokój i õad w Ģyciu czõowieka. Jego teori× byõo õatwo zastosowaÉ do rzeczy, ale nie do ludzi. Aby zastosowaÉ aksjologi× do czõowieka, Hartman najpierw rozwaĢaõ pytanie „Czym jestem?” Pisaõ tak, „Dobrze, jestem filozofem. Ale to nie ja; to jest tylko cz×ĉÉ mnie… Wkrótce zrozumiaõem, Ģe pytanie to nie miaõo sensu. Filozof? Tak. MÇĢ? Tak. Ojciec? Tak. BoĢe, jestem milionem rzeczy… Ale gdzie jestem Ja? Gdzie jest mój rdze÷? Musz× wi×c zapytaÉ, nie czym jestem? Ale kim jestem?”33 Te pytania doprowadziõy go do idei istnienia wewn×trznego i moralnego ‘Ja.’ ‘Ja’ musi byÉ ĉwiadome siebie, samoĉwiadome. Nie naleĢy myliÉ wrodzonego/ rzeczywistego, wewn×trznego, moralnego Ja (wielkÇ literÇ J) z zewn×trznym, spoõecznym ja (maõÇ literÇ j). Aby speõniÉ definicj× Ja, musimy byÉ SobÇ. „Im bardziej ĉwiadomym jestem mojego Ja, jaĉniej definiuj× i speõniam swoje Ja, tym bardziej jestem moralnie dobrym czõowiekiem, dobrym Ja.” 34 Identifikacja samego siebie z samym sobÇ okreĉlana jest przez sõowa etyki takie jak: bycie szczerym, uczciwym, prawdziwym, majÇcym szacunek dla siebie i autentycznym. 33 Hartman, R.S. (2013). Freedom to live. The Robert Hartman Story. Eugene, Oregon: WIPF & Stock, pp.39-40. 34 Ibid. p. 41 38  CzħƑđII–WartoƑci KƐŽďŽǁŽƑđ Hartman zaproponowaõ, Ģe nasz peõny wzorzec wartoĉci czyli naszÇ OsobowoĉÉ tworzÇ trzy skõadniki: jasystemowe albo myĉlÇce, ja-zewn×trzne albo spoõeczne i Ja-wewn×trzne albo moralne. Te trzy aspekty okreĉlajÇ poziomy albo wymiary naszej Osobowoĉci. Wymiar systemowy odnosi si× do systemów, praw, zasad, regulaminów i procedur. Wymiar spoõeczny dotyczy naszego ĉwiata spoõecznego i przedstawiony moĢe byÉ jako nasz wymiar poziomy, podobny do powierzchni góry lodowej. Natomiast ‘Ja’ wewn×trzne jest naszym wymiarem pionowym, naszÇ istotÇ wewn×trznÇ, naszÇ ĉwiadomoĉciÇ i naszym rezerwuarem niesko÷czonej mocy. Innymi sõowy, jest to wymiar duchowy. 35 Aby bardziej zrozumieÉ wewn×trzne Ja, Hartman wyjaĉniaõ, Ģe samoĉwiadomoĉc jest róĢna od wiedzy. Pisze on, „Niektórzy wiedzÇ wszystko ale sÇ ĉwiadomi niczego…Inni sÇ ĉwiadomi wszystkiego, ale nie wiedzÇ nic. Ci pierwsi to poinformowani gõupcy, a ci drudzy niedoinformowani m×drcy. Ci pierwsi to intelektualiĉci bez moralnego wglÇdu, a ci drudzy to proĉci ludzie z intuicyjnym moralnym wglÇdem.”36 Moja matka jest dobrym przykõadem osoby o wysokim poziomie ĉwiadomoĉci. Nie byõa wyksztaõconÇ osobÇ, ale miaõa gõ×boki poziom zrozumienia. Kiedy byõam nastolatkÇ, pisaõam w swoim pami×tniku, „Moja mama 35 Ibid. p. 42 36 Ibid. p. 45 39 Odwaga Decydowania jest tak dobra, tak kochana i tak spokojna. Obiecaõam sobie, Ģe b×d× pomagaÉ jej wi×cej.” Przyjaciele moi uwielbiali odwiedzaÉ nas, gõównie z jej powodu. PrzyciÇgaõa ona ludzi do siebie. Jej dobroÉ promieniowaõa na wszyskich wkoõo niej. Wielokrotnie sõyszaõam takie komentarze, „Nie wiem co jest w twojej mamie, ale czuj× si× tak dobrze gdy z niÇ rozmawiam, albo nawet, gdy jestem blisko niej.” Mój ojciec, który byõ bardzo wymagajÇcym i trudnym czõowiekiem, cz×sto mówiõ, Ģe mama moja jest jedynÇ kobietÇ z którÇ moĢe byÉ szcz×ĉliwy. Kiedy zmarõa, pogrzeb jej staõ si× okazjÇ do spotkania wielu ludzi, którzy dzielili si× swoimi wspomnieniami o jej mÇdroĉci. Hartman dowodziõ, Ģe dobro moralne jest w rdzeniu kaĢdej osoby, gdy jesteĉmy prawdziwie sobÇ i to nasze wewn×trzne Ja jest niesko÷czone; ma niesko÷czonÇ wartoĉÉ i zdolnoĉÉ nieograniczonej mocy i wspóõczucia. W kaĢdej minucie naszego Ģycia jesteĉmy róĢni - ale te wszystkie róĢnoĉci naleĢÇ do nas samych. tLJŵŝĂƌLJtĂƌƚŽƑĐŝ Celem Hartmana byõo stworzenie nauki wartoĉci – aksjologii jako nauki uniwersalnej, absolutnej i aktualnej dla kaĢdej rozumnej istoty. Widziaõ on roĢnice pomi×dzy naukami przyrodniczymi a naukÇ wartoĉci, gdzie te pierwsze dotyczÇ zdarze÷, podczas gdy ta druga dotyczy znaczenia i sensu. Dla niego wartoĉÉ oznacza sens. „Kiedy mówimy, Ģe Ģycie ma sens, uwaĢamy, Ģe ma wartoĉÉ. Im wi×kszy sens, tym bogatsza wartoĉÉ. Kiedy 40  CzħƑđII–WartoƑci mówimy, Ģe Ģycie nie ma sensu, uwaĢamy, Ģe nie ma wartoĉci. Im mniejszy sens, tym uboĢsza wartoĉÉ.” 37 Hartman twierdziõ, Ģe wymiar wartoĉci przypisany jest do róĢnych poj×É. Wprowadziõ trzy rodzaje poj×É – syntetyczne, analityczne i indywidualne. Wymiar systemowy wartoĉci przypisany jest do poj×cia syntetycznego. Jest ono tworem umysõu i obejmuje zdolnoĉci do planowania perspektywicznego, wizji strategicznych, zastosowa÷ i konsekwencji. Wymiar zewn×trzny wartoĉci przypisany jest do poj×cia analityczego. Wywodzi si× ono z codziennych rzeczy i osób w czasie i przestrzeni. Obejmuje róĢnego rodzaju funkcje, role, zadania, projekty i procesy. Natomiast, wymiar wewn×trzny wartoĉci przypisany jest do wyjÇtkowoĉci, zwanym poj×ciem indywidualnym. Jest to osobista i indywidualna wartoĉÉ. Pojecia myĉlenia mogÇ byÉ widziane równieĢ w tych trzech wymiarach – myĉlenie logiczne odnosi si× do wymiaru systemowego, myĉlenie pragmatyczne do zewn×trznego, a myĉlenie intuicyjne do wymiaru wewn×trznego (Rys. 3). 37 Ibid. p. 60. 41 Odwaga Decydowania Rys.3:WymiarywartoƑciwaksjologiiHartmana DochodzÇce wiadomoĉci o politycznych zmianach w Polsce wzbudziõy we mnie pomysõ powrotu do Polski i zrobienia czegoĉ dobrego dla mõodzieĢy polskiej. Ta decyzja oparta byõa na syntetycznym poj×ciu okreĉlonym przez wizj× Ģycia w zmienionej Polsce, daleko42  CzħƑđII–WartoƑci terminowym planowaniu i konsekwencjami mojego dziaõania. Myĉlenie moje byõo czarno-biaõe. Wydawaõo mi si×, Ģe Ģycie w Polsce b×dzie podniecajÇce, interesujÇce i sensowne, podczas gdy Ģycie w Kanadzie wydaõo mi si× zbyt uporzÇdkowane i przewidywalne. Mog× powiedzieÉ, Ģe Ģyõam w systemowym wymiarze wartoĉci. Kiedy wróciõam do Polski, rozwaĢaõam moĢliwoĉci zorganizowania szkoõy spoõecznej. Organizowaõam spotkania, szukaõam lokalu dla szkoõy i analizowaõam róĢne opcje. Wiele osób zaangaĢowaõo si× w róĢnorodne zadania i odpowiedzialnoĉci stosujÇc swoje umiej×tnoĉci i zdolnoĉci. Celem naszym byõo stworzenie szkoõy, która speõniaõaby wymagane wõasnoĉci dobrej szkoõy. ġyõam wtedy w zewn×trznym wymiarze wartoĉci. Podczas organizowania szkoõy, szkoõa stawaõa si× naszÇ, unikalnÇ szkoõÇ. Byliĉmy caõkowicie zaangaĢowani i oddani. Tworzenie jej dawaõo nam ogromnÇ satysfakcj× i speõnienie. ġyliĉmy w wewn×trznym wymiarze wartoĉci – byliĉmy ĉwiadomi, Ģe tworzymy unikalne edukacyjne ĉrodowisko dla naszych dzieci. Jak widzimy z tego przykõadu, proces decyzyjny zachodzi poprzez trzy wymiary wartoĉci. Zaczyna si× systemowÇ ocenÇ poprzez caõoĉciowy i wizyjny obraz, myĉlenie logicznie i perspektywiczne planowanie. Nast×pnie przechodzimy do zewn×trznego wymiaru wartoĉci, który charakteryzuje si× praktycznym 43 Odwaga Decydowania myĉleniem i roĢnorodnoĉciÇ zaj×É i zada÷. Jest to ĉwiat spoõeczny w którym energia i informacja õÇczy ludzi i idei. Odkrywamy w nim co jest warte i dobre w naszym Ģyciu. W ko÷cu, osiÇgamy nasz cel poprzez wewn×trznÇ ocen×. Jest to pionowy poziom zdefiniowany przez niesko÷czonÇ liczb× wartoĉci. Charakteryzuje si× intuicyjnym myĉleniem, zaakceptowaniem i zrozumieniem kogoĉ lub czegoĉ. Nasza ocena jest autentyczna, uczciwa i szczera. Nauka wartoĉci Hartmana pomaga nam w zrozumieniu waĢnoĉci kolejnoĉci wartoĉci w naszych doĉwiadczeniach i ich roli w naszych decyzjach. Wskazuje nam na co powinniĉmy zwrócic uwag× i co istotne jest w naszym Ģyciu. ZŽnjǁſũWƐLJĐŚŽůŽŐŝĐnjŶLJ Nast×pnie, wyjaĉni× waĢnoĉÉ pewnych decyzji na mój rozwój psychiczny przebiegajÇcy poprzez te trzy wymiary wartoĉci. Dwie decyzje caõkowicie zmieniõy moje Ģycie. Pierwsza to decyzja powrotu do Polski po oĉmiu latach pobytu w Kanadzie, a druga to decyzja poĉlubienia Briana i przeprowadzenie si× na jego ranczo. Ludzie obserwujÇcy moje decyzje mogli komentowaÉ, „CóĢ takiego istotnego byõo w twoich decyzjach? Zmieniõaĉ jedynie miejsce zamieszkania.” Ale nie wiedzieli oni, co przeĢywaõam. Byõy to wyjÇtkowo trudne decyzje. Wahaõam si×, czuõam napi×cie, niepokój i wÇtpliwoĉci, ale zarazem radoĉÉ i podniecenie. W obu wypadkach byõam ĉwiadoma mych decyzji. K×pi÷ski pisaõ, 44  CzħƑđII–WartoƑci „ĈwiadomoĉÉ bowiem zwraca si× przede wszystkim w kierunku tego, co niepewne, trudne, wymagajÇce maksymalnego wysiõku, a wi×c w teren mniej lub bardziej znany.”38 Od uko÷czenia studiów uniwerysteckich aĢ do moich lat czterdziestych, Ģyõam w ĉwiecie rzÇdzonym przez systemowe wartoĉci. Mój ĉwiat to samodzielnoĉÉ, motywacja i zaangaĢowanie. Miaõam dõugo-terminowe plany i myĉlaõam logiczne. Wi×kszoĉÉ mojego profesjonalnego Ģycia skupiaõo si× na opracowywaniu modeli matematycznych zjawisk fizycznych. Ale coraz cz×ĉciej czuõam si× jak niewaĢny element w ogromnym sterylnym ukõadzie i zacz×õam odczuwaÉ potrzeb× zmiany w moim Ģyciu. W tym czasie, gdy mieszkaliĉmy w Kanadzie, razem z m×Ģem zdecydowaliĉmy si× zorganizowaÉ szkoõ× dla naszych dzieci i dzieci naszych polskich przyjacióõ. Pomysõ zorganizowania tej szkoõy pojawiõ si×, gdy pracowaõam na uniwersytecie jako instruktor fizyki. Byõam zaskoczona sõabym przygotowaniem studentów kanadyjskich na studia uniwersyteckie z dziedziny matematyki i fizyki. Celem naszej szkoõy byõo podtrzymywanie znajomoĉci j×zyka polskiego i wzbudzanie w dzieciach zainteresowa÷ naukami ĉcisõymi i matematykÇ. Prowadzenie tej szkoõy byõo dla mnie Ġródõem radoĉci, zadowolenia i satysfakcji. 38 K×pi÷ski, A. (2002). Psychopatie. Krakow: Wydawnictwo Literackie, s. 37. 45 Odwaga Decydowania Najpierw myĉlaõam, Ģe przedsi×wzi×cie to nie byõo tak bardzo waĢne, ale po przemyĉleniu, doszõam do wniosku, Ģe odegraõo ono kluczowÇ rol× w decyzji powrotu do Polski. Emocje, które doĉwiadczyõam podczas prowadzenia tej szkoly byõy ĉciĉle zwiÇzane z mojÇ przyszõÇ decyzjÇ i sygnalizowaly moje dziaõanie, które zamierzaõam podjÇÉ.39 W ksiÇĢce „CzuÉ ġycie” pisaõam, „Oczekiwana przyszõoĉÉ moĢe przynieĉÉ równoczesnie uczucia radoĉci i smutku. Jednak mój optymizm i odwaga byõy silniejsze niĢ pesymizm, i one pchaõy mnie do przodu, to niespodziewanych moĢliwoĉci...Wierzyõam w moje umiej×tnoĉci w osiÇganiu celów, który sobie wytyczyõam. Krótko mówiÇc, wierzyõam w moje umiej×tnoĉci dawania sobie rady w trudnych i wymagajÇcych warunkach.“40 Teraz jest to jasne dla mnie, Ģe decyzja powrotu do Polski byõa przejĉciem z systemowego do zewn×trznego/spoõecznego wymiaru wartoĉci. Zewn×trzny wymiar wartoĉci jest dynamicznym i horyzontalnym poziomem charakteryzujÇcym si× rozmaitoĉciÇ zajeÉ i zada÷, peõniÇcych róĢne funkcje i wymagajÇcym myĉlenia praktycznego. W tym ĉwiecie spoõecznym odkrywamy to co jest godne uwagi w naszym Ģyciu. 39 Damasio, A. (2003). Looking for Spinoza. Joy, Sorrow, and the Feeling Brain. A Harvest Book Harcourt, Inc., p. 147. 40 Laycraft, K.C. (2014). Feeling Life: Patterns of Emotions. Victoria, BC: AwareNow Publishing, pp. 6-7. 46  CzħƑđII–WartoƑci Kiedy wróciõam do Polski, zaangaĢowaõam si× gorliwie w organizowanie szkoõy spoõecznej w Warszawie i zwiÇzaõam si× emocjonalnie z wieloma ludĠmi. „Podczas pierwszych trzech miesi×cy tego przedsi×wzi×cia, nawiÇzaõam znajomoĉci i rozwin×õam przyjazne stosunki z wieloma ludĠmi. W ko÷cu, poczuõam ogromnÇ radoĉÉ i satysfakcj×, gdy faktycznie stworzyliĉmy naszÇ szkoõ×.”41 Przez wi×cej niĢ dekad×, Ģyõam w tym zewn×trznym wymiarze wartoĉci organizujÇc dwie dodatkowe szkoõy w Calgary i Vancouver, po dwóch latach prowadzenia szkoõy w Warszawie. „Byõa to wspaniaõa dekada! Podczas której nawiÇzujÇc kontakty z mõodymi ludĠmi, otworzyõam si× na innych, zacz×õam akceptowaÉ i wierzyÉ w ludzi, mieÉ radoĉÉ z niespodzianek Ģycia i doceniaÉ wszystkie napotkane moĢliwoĉci.”42 Ale po dziesi×ciu latach prowadzenia szkoõy w Calgary, zacz×õam czuÉ si× zm×czona i wyczerpana. Na szcz×ĉcie, jedna z moich najbliĢszych przyjacióõek zaprosiõa mnie na seri× wykõadów na temat podstaw sztuki plastycznej. Byõa to miõa niespodzianka i przyj×õam jej zaproszenie z wdzi×cznoĉciÇ. Jej wykõady motywowaõy mnie do angaĢowania si× w kreatywne zaj×cia. „Polubiõam bycie z samÇ sobÇ, obserwujÇc drzewa, kwiaty, strumienie i chmury. KaĢdÇ sobot× i niedziel× wyjeĢdĢaõam w Góry Skaliste, aby szkicowaÉ, malowaÉ i fotografowaÉ wszystko to co mnie otaczaõo. 41 Ibid. p. 50 42 Ibid. pp. 73-74 47 Odwaga Decydowania Wracaõam do domu radosna i peõna energii. Staõam si× bardziej otwarta, czuõa i wyrozumiaõa dla uczniów i nauczycieli. Byõam w stanie prowadziÉ szkoõ× efektywniej i pi×kniej dekorujÇc jÇ moimi obrazami i fotografiami.”43 Byõ to równieĢ okres mojej intensywnej samoreflekcji. Powoli zacz×õam zmieniaÉ moje zainteresowania ĉwiatem zewn×trznym w ĉwiat wewn×trzny. Czuõam gõ×bokÇ potrzeb× zmiany w mym Ģyciu. ZbliĢaõam si× do decyzji poĉlubienia Briana i przeprowadzenia si× na jego ranczo. Na szcz×ĉcie, rodzÇce si× uczucia miõoĉci, akceptacji i radoĉci pomogõy mi w podj×ciu tej decyzji. Decyzj× t× rozumiem jako przejĉcie z zewn×trznego do wewn×trznego wymiaru wartoĉci. ġycie na ranczo byõo i jest nadal Ġródõem radoĉci, speõnienia i twórczoĉci. „Podczas pierwszych miesi×cy na ranczo, czuõam si× caõkowicie zaakceptowana i kochana. Byõam w stanie otworzyÉ si× na wszystko co mnie otaczaõo. Dawaõo mi to energi× i inspiracj×. Zacz×õam malowaÉ i pisaÉ wiersz, co sprawiaõo mi wielkÇ radoĉÉ.”44 PrzeĢywane emocje akceptacji, zainteresowania i radoĉci wywoõywaõy we mnie entuzjazm i ogromnÇ ch×É studiowania wiele tematów. Aby bardziej zrozumieÉ Ģycie ludzkie, zacz×õam studiowaÉ teorie Dilthey’a, 43 Laycraft, K. C. (2014). Creativity as an Order Through Emotions: A Study of Creative Adolescents and Young Adults. Victoria, BC: Promontory Press, p. viii. 44 Laycraft, K.C. (2014). Feeling life: Patterns of emotions. Victoria BC: AwareNow Publishing, p. 87. 48  CzħƑđII–WartoƑci Sartr’a, Frankla, DÇbrowskiego, Wojtyõy, K×pi÷skiego i wielu innych. KaĢdy z nich rozwaĢaõ temat istoty Ja, który naleĢy do wewn×trznego wymiaru wartoĉci. DÇbrowski pisaõ, „Samopoznawanie wymaga gõ×bokiego i trudnego przemyĉliwania… Wynikiem tego myĉlenia rozwijamy uczucie pokory, gdyĢ zaczynamy rozumieÉ, Ģe mÇdroĉÉ jest niesko÷czona.” 45 45 DÇbrowski, K. (1967). Personality-shaping through positive disintegration. Boston: Little, Brown and Company, p. 15. 49 Odwaga Decydowania RozdziaÏ7: FilozofiaCzÏowiekaK¸piÑskiego Od naszych decyzji, a tym samym od naszego systemu wartoĉci zaleĢy, jakimi si× w ciÇgu Ģycia stajemy, jak percepujemy otaczjÇcy nas ĉwiat i jak na÷ reagujemy. – Antoni K×pi÷ski Antoni K×pinski (1918-1972) byõ charyzmatycznym polskim psychiatrÇ, lekarzem, humanistÇ, filozofem, nauczycielem, a przede wszystkim wspaniaõym czõowiekiem. Jeden z jego pacjentów pisaõ tak o nim, „K×pi÷ski kochaõ Ģycie i drugiego czõowieka, któremu poĉwi×caõ duĢo uwagi…To pielgrzym na drogach poznania czõowieka…Caõym swym Ģyciem dowodziõ, Ģe wõaĉciwym, oĢywczym zdrojem dla poznania czõowieka jest nieustanne zanurzanie si× w ĉwiat jego przeĢyÉ.”46 Zdzisõaw Jan Ryn, ucze÷ i wierny kustosz spuĉcizny K×pi÷skiego, pisaõ w swoim artykule pt. „Mistrz Antoni K×pi÷ski,” „Dawaõ siebie chorym, ale teĢ od nich 46 www.psychiatriawpolsce.pl/antoni-kepinski-rzadki-przykladczlowieka/ 50  CzħƑđII–WartoƑci otrzymywaõ wiele: z nimi odbywaõ fascynujÇcÇ podróĢ w dusz× drugiego czõowieka.”47 K×pi÷ski miaõ wyjÇtkowÇ zdolnoĉÉ wyzwalania w innych tego co najlepsze. Oto jak pami×ta K×pi÷skiego jeden z jego pacjentów, „Staraõ dostrzec w nas co dobre i pi×kne – i pi×knieliĉmy we wõasnych oczach, nabieraliĉmy do siebie szacunku, nieraz po raz pierwszy w Ģyciu akceptowaliĉmy siebie.” 48 Byõ twórcÇ koncepcji metabolizmu energetycznoinformacyjnego i psychiatrii aksjonalnej, które zrodziõy si× w naturalny sposób z wyznawanej przez niego hierarchii wartoĉci. Wraz z grupÇ pracowników Kliniki Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Krakowie, K×pi÷ski podjÇõ si× leczenia byõych wi×Ġniów obozów koncentracyjnych. Owocem bada÷ artykuõów K×pinskiego poĉwieconej tej tematyce byõ tom „Rytm ġycia” oraz „Refleksje Oĉwiecimskie.” Przez caõe Ģycie zadawaõ sobie pytanie: „Co zrobiÉ, Ģeby Auschwitz si× nie powtórzyõ? ”49 Podobnie jak Robert Hartman, rozwaĢaõ on poj×cie dobra i zõa w kategoriach moralnych. Dla niego dobro to wszystkie odziaõywania, które zwi×kszajÇ w otoczeniu jego swoisty porzÇdek, szczególnie porzÇdek uczuciowy, to wzrast uczuÉ pozytywnych i zmniejszanie si× uczuÉ 47 www.psychiatria.pl/artykul/mistrz-antoni-kepinski/776/4.html 48 www.psychitria.pl/artykul/mistrz-antoni-kepinski/776/4.html 49 K×pi÷ski, A (1972b). Rytm Ăycia. Krak×w: Wydawnictwo Lekarskie 51 Odwaga Decydowania negatywnych. „Dobro tkwi w budowie gniazda, w miõoĉci, w opiece, w trosce o sõabszego.” 50 Zõo natomiast polega na pobudzaniu procesów niszczÇcych i wiÇĢe si× z negatywnymi uczuciami. Jednak, z punktu widzenia dialektycznego, te dwa procesy: budowa i niszczenie sÇ podstawÇ przyrody oĢywionej, w której tkwi dobro i zõo. „Jeĉli takie uj×cie jest zbliĢone do prawdy, naleĢaõoby przyjÇÉ, Ģe najwyĢszy system kontroli, odczuwany przez czõowieka jako sumienie, dzi×ki któremu odróĢniamy dobro od zõa, mieĉci si× w istocie przyrody oĢywionej.”51 Podczas cieĢkiej, nieuleczalnej choroby, K×pi÷ski napisaõ wiekszoĉÉ swoich prac, w tym dwie byõy opublikowane za jego Ģycia, a reszta dopiero po jego ĉmierci. 52 Byõa to niezmiernie ci×Ģka praca, ale w ten 50 K×pi÷ski, A (2004). L¸k. Krakow: Wydawnictwo Literackie, s. 117 51 Ibid. s. 117 52 K×pi÷ski, A (1972a). Psychopatologia nerwic. Warszawa: PaÑstwowy ZakÏad Wydawnictw Lekarskich K×pi÷ski, A (1972b). Rytm Ăycia. Krak×w: Wydawnictwo Lekarskie K×pi÷ski, A (1977a). L¸k. Warszawa: PaÑstwowy ZakÏad Wydawnictw Lekarskich K×pi÷ski, A (1977b). Psychopatie. Warszawa: PaÑstwowy ZakÏad Wydawnictw Lekarskich K×pi÷ski, A (1978). Poznanie chorego. Warszawa: PaÑstwowy ZakÏad Wydawnictw Lekarskich K×pi÷ski, A (1979a). Melancholia. Warszawa: PaÑstwowy ZakÏad Wydawnictw Lekarskich 52  CzħƑđII–WartoƑci sposób K×pi÷ski chciaõ przekazaÉ swój dorobek Ģycia i nieĉÉ pomoc cierpiÇcym i próbujÇcym zrozumieÉ siebie ludziom. EŝĞƉŽŬſũ W latach siedemdziesiÇtych, uko÷czyõam studia i rozpocz×õam samodzielne, dorosõe Ģycie. W tym okresie, przeĢywaõam niepokój, wÇtpliwoĉci i rozczarowanie. Na szcz×ĉcie ksiÇĢki K×pi÷skiego pomogõy mi nie tylko w zrozumieniu mojego niepokoju, ale pozwoliõy mi podejĉÉ do mego Ģycia z wiarÇ i odwagÇ. W pracy „L×k,” K×pi÷ski pisze, Ģe nieokreĉlony niepokój jest l×kiem nieznanego i uĉwiadamia on nam, Ģe aby ĢyÉ, musimy wciÇĢ dÇĢyÉ ku nieznanej przyszõoĉci i przeksztaõcaÉ jÇ w znanÇ teraĠniejszoĉÉ. Ale ta zmiana nieznanego w znane, wymaga wysiõku i odwagi. Jeĉli mamy odwag× wyobraziÉ sobie przyszõoĉÉ i rozjasniÉ jÇ naszym planem dziaõania, to czas staje si× konstruktywny, a my stajemy si× twórcami naszej przyszõoĉci, czujemy radoĉÉ i satysfakcj×. W przeciwnym wypadku, gdy jesteĉmy bezradni wobec nieznanej przyszõoĉci, czas przeraĢa nas, próbujemy przed niÇ uciec, a my stajemy si× ofiarami i niszczymy kaĢdÇ napotkanÇ moĢliwoĉÉ. Nasze niepokoje i wewn×trzne napi×cia forsujÇ nas do walki z zewn×trznym ĉwiatem, do trzymania si× wytyczonego przez nas planu i do ciÇgõego szukania K×pi÷ski, A (1979b). Schizofrenia. Warszawa: PaÑstwowy ZakÏad Wydawnictw Lekarskich 53 Odwaga Decydowania nowej drogi bycia. Ten process to siõy nap×dowe ewolucji, które wymagajÇ indywidulnego i kolektywnego wysiõku.53 ^LJƐƚĞŵtĂƌƚŽƑĐŝ Poj×cie decyzji pojawia si× cz×sto w pracach K×pi÷skiego. Dla niego proces podejmowania decyzji to jedna z zasadniczych cech Ģycia. K×pi÷ski wprowadza system wartoĉci, który rzÇdzi mechanizmem kierujÇcym informacje do konkretnych decyzji. Jego system wartoĉci zawiera trzy warstwy: biologicznÇ, emocjonalnÇ i spoõeczno-kulturalnÇ. Warstwa biologiczna okreĉlona jest poprzez dwa prawa biologiczne: prawo zachowania wõasnego Ģycia i prawo zachowania gatunku. PodõoĢe tych praw ukryte jest w naszej genetyce i okreĉla naszÇ dynamik× ĢyciowÇ. Warstwa emocjonalna wyraĢona jest naszÇ postawÇ emocjonalnÇ w kierunku otoczenia spoõecznego. Jest to postawa „ do” i „ od.” Jeĉli nasza postawa jest gõównie „ do”, otwieramy si× na ĉwiat zewn×trzny poprzez realizacj× planów i podejmowanie decyzji. Przez przeĢywanie emocji takich jak oczekiwanie, akceptacja i radoĉÉ, õaczymy si× i synchronizujemy si× ze ĉrodowiskiem. Co daje wraĢenie ciepõego, miõego i swobodengo kontaktu. Ale kiedy nasza postawa jest „od” wtedy wycofujemy si× ze ĉwiata zewn×trznego i zamykamy si× w naszym ĉwiecie wewn×trznym. Nasze przeĢywane emocje to 53 K×pi÷ski, A (1977a). L¸k. Krak×w: Wydawnictwo Lekarskie, s. 6 54  CzħƑđII–WartoƑci odrzucenie, l×k i smutek. Wieje od nas chõód i odstajemy od otoczenia.54 Oczywiĉcie duĢo õatwiej nawiÇzuje si× kontakt z osobÇ o postawie „do,” ale K×pi÷ski ostrzega, Ģe bardzo cz×sto sÇ to na ogóõ doĉÉ powierzchowne kontakty, gdyĢ czõowiek ten zbytnio Ģyje ĉwiatem zewn×trznym i nie byõ w stanie rozwinÇÉ swój ĉwiat wewn×trzny. Natomiast kontakt z ludĠmi o postawie „od” jest duĢo trudniejszy, ale gdy uda si× nam nawiÇzaÉ kontakt z nimi, wówczas odkrywamy ich bogaty, czasami bardzo skomplikowany ĉwiat wewn×trzny. 55 Wiele czynników typu genetycznego i spoõecznego wpõywa na utrwalenie si× tych dwóch postaw. CharakterystycznÇ cechÇ formowania si× warstwy emocjonalnej jest tworzenie si× kompleksów, które mogÇ byÉ zrozumiane jako ogniska integrujÇce nasze relacje emocjonalne z otoczeniem. Te kompleksy sÇ zwykle formowane wokóõ waĢnej postaci z dzieci÷stwa i majÇ ogromny wpõyw na nasze stosunki uczuciowe rozwijajÇce si× w dalszym ciÇgu Ģycia. K×pi÷ski pisze, „W ten sposób czõowiek widzi (w sensie emocjonalnym) otaczajÇcy go ĉwiat poprzez swój zwiÇzek uczuciowy z waĢnÇ osobÇ z wczesnego okresu rozwoju. To promieniowanie uczuÉ z ogniska kompleksu moĢe obejmowaÉ caõy ĉwiat.”56 54 K×pi÷ski, A (2002). Psychopatie. Krakow: Wydawnictwo Literackie, s. 17-18 55 Ibid. s. 19 56 Ibid. s. 25 55 Odwaga Decydowania Kompleksy K×pi÷skiego – jako utrwalone postawy uczuciowe, podobnie jak Markery Somatyczne Damasiego 57 – jako uczucia/emocje nabyte poprzez doĉwiadczenia Ģyciowe, majÇ ogromy wpõyw na proces podejmowania decyzji. W rozdziale 2 tej ksiÇĢki, podaõam przykõad kompleksu uczuciowego utworzonego wokóõ postaci mego ojca w okresie mego dzieci÷stwa i wczesnej mõodoĉci, charakteryzujÇcego si× miõoĉciÇ, przyjaĠniÇ, troskÇ i zaufaniem. Pokazaõam jak ten kompleks/marker somatyczny wpõynÇõ na mojÇ decyzj× poĉlubienia m×Ģczyzny przypominajÇcego obraz mego ojca. Warstwy biologiczna i emocjonalna ulokowane sÇ poniĢej progu ĉwiadomoĉci i reprezentujÇ tzw. „rzeczywistÇ hierarchi× wartoĉci,” która odnosi si× do przeszõoĉci i teraĠniejszoĉci (np. „To jest waĢne dla mnie.” „JuĢ taka jestem.” „Nie lubiõam i nie lubi× tõumu.” itd). PoniewaĢ ta hierarchia wartoĉci jest dana nam raczej niĢ uksztaõtowana, to trudno jest jÇ zmieniÉ. Bazuje ona na powtarzajÇcych si×, zautomatyzowanych i nie docierajÇcych do ĉwiadomoĉci tendencjach, nawykach, czy postawach i stÇd zwiÇzana jest z naszym charakterem. Jednak czõowiek nie jest caõkowicie zdeterminowany przez swojÇ przeszõoĉÉ i jest w stanie stworzyÉ nowÇ wersj× siebie samego, a stÇd wyzwoliÉ si× z przeszõoĉci. Trudno jednak oceniÉ jak daleko czõowiek moĢe wyzwoliÉ 57 Zobacz: RozdziaÏ 2 – Hipoteza Markera Somatycznego 56  CzħƑđII–WartoƑci siebie z biologicznej dziedzicznoĉci i stereotypowych decyzji nabytych wczeĉniej.58 Warstwa spoõeczno-kulturowa odpowiada tzw. „idealnej hierarchii wartoĉci” (np. „TakÇ chciaõabym byÉ.” „Pragn× napisaÉ mÇdrÇ ksiÇĢk×.” „Zaczn× gimnastykowaÉ si× kaĢdego ranka.”), w przeciwie÷stwie do „rzeczywistej hierarchii wartoĉci,” zbudownej z warstwy biologicznej i emocjonalnej. W tej warstwie rzutujemy si× w przyszõoĉÉ poprzez nasze cele, plany i decyzje. Koncentrujemy nasz wysiõek na zbliĢeniu naszego obrazu realnego z idealnym. PoniewaĢ jest to bradzo trudne zadanie, caõy ukõad nerwowy musi byÉ zaangaĢowany i process decyzyjny zachodzi powyĢej progu ĉwiadomoĉci. Stajemy si× ĉwiadomi naszych poczyna÷ (Rys. 4). 58 Ibid. p. 27 57 Odwaga Decydowania Rys.4:SystemwartoƑciwFilozofiiCzųowiekaKħpiŷskiego WƌŽĐĞƐĞĐLJnjũŝ Proces decyzji jest bardzo zõoĢonym procesem. W spoõeczno-kulturowej warstwie hierarchii wartoĉci, proces decyzji rozgrywa si× ĉwiadomie i decyzja staje si× cz×sto za trudna dla nas samych. Szukamy wi×c wsparcia w swoim spoõecznym otoczeniu („ My” jest silniejsze i odwaĢniejsze niĢ „ Ja.”). W rozdziale 3 tej ksiÇĢki podaõam dwa przykõady takich ĉwiadomych i trudnych decyzji, które wymagaõy wsparcia w moim najbliĢszym spoõecznym otoczeniu. W Scenariuszu II, szukaõam wsparcia w moim ojcu, a w Scenariuszu IV, w moim przyjacielu. Ostatecznie wybiera si× to co jest spoõecznie akceptowane. W pierwszym przypadku, wybraõam decyzj×, która byõa zaakceptowana przez mego m×Ģa, a w drugim przez mego syna. 58  CzħƑđII–WartoƑci Decyzje w warstwie biologicznej i emocjonalnej w przewaĢnej swej cz×ĉci dokonujÇ si× nieĉwiadomie i automatycznie i stÇd nie odczuwamy tak bardzo ci×Ģaru tych decyzji. Wielokrotnie w moim Ģyciu podejmowaõam tego typu decyzje. Byõy to spontaniczne, czy automatyczne ucieczki z wrogiego ĉwiata zewn×trznego w przyjacielski ĉwiat zewn×trzny lub w ĉwiat wewn×trzny. Decyzje te podejmowane sÇ, gdy w spoõecze÷stwie systemy wartoĉci ulegajÇ zaburzeniu i przestajemy w nie wierzyÉ. Przedstawiõam dwa przykõady takich decyzji w Scenariuszu III – Rozdziaõu 3. SÇ to decyzje podejmowane na bazie prawa zachowania wõasnego Ģycia i na postawie emocjonalnej „od” wobec spoõecze÷stwa. „Gdy si× ucieka przed ĉwiatem otaczajÇcym, na pierwszy plan wysuwa si× pierwsze prawo biologiczne. Zachowanie wõasnego Ģycia staje si× wartoĉciÇ najwaĢniejszÇ, ĉwiat otaczajÇcy budzi l×k i nienawiĉÉ, grozi on bowiem zniszczeniem.” 59 Jednak kaĢda decyzja jest krokiem do przyszõosci i zmienia jÇ w teraĠniejszoĉÉ i przeszõoĉÉ. W warstwie biologicznej i emocjonalnej hierarchii wartoĉci decyzja podejmowana jest na zasadzie zdobytego doĉwiadczenia i nawyku, czyli na przeszõoĉci. Przykõadem takiej decyzji, byõa decyzja powrotu do Kanady opisana w Scenariuszu III – Rozdziaõu 3. Decyzj× swÇ oparõam na oĉmioletnim doĉwiadczeniu Ģycia w Kanadzie. Natomiast w warstwie spoõeczno-kulturowej hierarchii wartoĉci, decyzja podejmowana jest na 59 Ibid. p. 53 59 Odwaga Decydowania zasadzie wyimaginowanego obrazu ĉwiata, czyli ĉwiata przyszõoĉci i wiary, Ģe ta decyzja speõni nasze pragnienia.60 Tego typu decyzje opisaõam w rozdziale 6. Byly to bardzo waĢne decyzje w moim Ģyciu. Jedna to powrót do ‘nowej,’ demokratycznej Polski, a druga to poĉlubienie Briana i zamieszkanie na jego ranczo. W obu wypadkach musiaõam wyobraziÉ sobie przyszõy ĉwiat, w którym b×d× Ģyõa i wierzyõam gõ×boko, Ģe decyzje te przyniosÇ radoĉÉ, satysfakcj× i sens w mym Ģyciu. Jednak musimy zdaÉ sobie spraw×, Ģe hierarchia wartoĉci uformowana z tych trzech warstw, tworzy nierozerwalnÇ caõoĉÉ i cz×sto nie jest moĢliwe okresliÉ z jakiej warstwy decyzja zostaõa podj×ta. Najcz×ĉciej nasza decyzja jest caõkÇ decyzji powstaõych w tych trzech warstwach. Obie decyzje opisane wyĢej podj×te byõy nie tylko z warstwy spoõeczno-kulturowej hierarchii wartoĉci, ale równieĢ z warstwy biologicznej i emocjonalnej hierarchii wartoĉci. Pierwsza decyzja oparta byõa nie tylko na wyobraĢeniu sobie przyszõego Ģycia w demokratycznej Polsce, ale równieĢ na doĉwiadczeniach z przeszõego Ģycia w Polsce i silnych zwiÇzkach emocjonalnych z rodzicami, rodzinÇ i przyjacióõmi. Druga decyzja, poĉlubienia Briana, podobnie jak pierwsza, oparta byõa nie tylko na wyobraĢeniu sobie przyszõego Ģycia z nim, ale równieĢ, a moĢe przede wszystkim, na silnym wpõywie kompleksu uczuciowego utworzonego wokóõ postaci mego ojca. 60 Ibid. p. 42 60  CzħƑđII–WartoƑci DĞƚĂďŽůŝnjŵŶĞƌŐĞƚLJĐnjŶŽʹ/ŶĨŽƌŵĂĐLJũŶLJ Procesy decyzyjne przedstawione powyĢej mogÇ byÉ sformuõowne przez model „ukõadu otwartego”, zwanym modelem metabolizmu energetyczno-informacynego (Rys. 5). Przedstawia on odziaõywanie czõowieka z otoczeniem poprzez wymian× energii i informacji. Metabolizm energetyczny wiÇĢe si× z warstwÇ biologicznÇ, rzÇdzonÇ przez dwa prawa biologiczne: zachowanie wõasnego Ģycia i zachowanie gatunku. Natomiast metabolizm informacyjny, który jest nierozerwalny z metabolizmem energetycznym, przebiega w dwóch fazach. W pierwszej fazie, decyzja zapada poniĢej progu ĉwiadomoĉci i dotyczy postawy uczuciowej wzgl×dem otoczenia i poziomu dynamiki Ģyciowej, czyli zwiÇzany jest z warstwÇ emocjonalnÇ. Faza ta dotyczy postawy „do” i „od” w stosunku do otoczenia. W drugiej fazie zapadajÇ najróĢniejsze decyzje dotyczÇce naszych oddziaõywa÷ z otoczeniem. Jest ona aktywna, zaleĢna od woli i zachodzi powyĢej progu ĉwiadomoĉci. Faza ta kieruje si× postawÇ „nad,” czyli aktywnym i twórczym oddziaõywaniem na otoczenie. „Metabolizm energetyczny ĉciÇga nas na ziemi×, do konkretnoĉci, okreĉlonych granic, zniszczalnoĉci i przemijalnoĉci. Metabolizm informacyjny wprowadza nas w ĉwiat symboli, ĉwiat bez okeĉlonych granic czasowyh i przestrzennych…”61 Dla naszego zdrowia psychicznego, musi byÉ zachowana równowaga mi×dzy metabolizmem 61 K×pi÷ski, A (2004). L¸k. Krakow: Wydawnictwo Literackie, p. 39 61 Odwaga Decydowania energetycznym a informacyjnym. Zachwianie równowagi moĢe wystÇpiÉ w dwóch kierunkach: czõowiek pogrÇĢa si× caõkowicie w ĉwiecie symboli i nie przywiÇzuje wagi do Ģycia cielesnego lub czõowiek odrzuca duchowoĉÉ, a pogrÇĢa si× w ĉwiecie cielesnym. Obie sytuacje prowadzÇ do psychicznych zakõóce÷ i powstawanie l×ku. W pierwszej, czõowiek przeĢywa silne napi×cia l×kowoagresywne, gdyĢ tlumione potrzeby cielesne odzywajÇ si× gwaõtownie, a w drugiej sytuacji, czõowiek staje si× bezradny i zagubiony wobec zmiennoĉci swego ciaõa, gdyĢ pozbawiony zostaõ ĉwiata symboli, nadajÇcego stabilnoĉÉ i porzÇdek. 62 „Ĉwiat nasz nie jest tylko zbudowany z róĢnorodnych ukõadów energetycznych (materialnych), lecz takĢe z ukõadów informacji (symboli). A ten drugi ĉwiat musi byÉ juĢ ĉwiatem istot Ģywych, informacja nie moĢe bowiem istnieÉ bez istot zdolnych do jej odbierania i wysyõania.”63 Bogactwo podejmowanych decyzji, czy róĢnorodnoĉÉ form aktywnoĉci czõowieka w otaczajÇcym go ĉwiecie, daje mu poczucie wolnoĉci i pozwoli mu oderwaÉ sie od konkretnej sytuacji. 62 Ibid. s. 40-42 63 Ibid. s. 40 62  CzħƑđII–WartoƑci W Scenariuszu I, rozdziaõu 3, opisaõam przykõady obrazujÇce powyĢsze twierdzenie. Poprzez podj×cie odpowiednich decyzji w trudnych i czasami beznadziejnych sytuacjach, potrafiõam oderwaÉ si× od tych „przyziemnych” sytuacji, nieĉÉ pomoc innym czy zangaĢowaÉ si× w szukanie nowych potencjalnych moĢliwoĉci zawodowych. Dzi×ki nim przeĢywaõam pozytywne uczucia troski, oczekiwania, radoĉci i satysfakcji, jak równieĢ odzyskiwaõam wspaniaõe uczucie wewn×trznej wolnoĉci. Rys.5:Model„MetabolizmuEnergetyczno–Informacyjnego” 63 Odwaga Decydowania ^ƚƌƵŬƚƵƌLJnjLJŶŶŽƑĐŝŽǁĞ Realizujemy si× w myĉlach, marzeniach, planach i uczuciach. SÇ to tzw. struktury czynnoĉciowe potencjalne, mieszczÇce si× w naszym ĉwiecie wewn×trznym. Natomiast nasze sõowa i czyny to struktury zrealizowane. Z punktu widzenia nas samych, podejmujÇcych decyzj×, nasze przeĢycia wewn×trzne sÇ juĢ dla nas strukturami zrealizowanymi. Wahamy si×, odczuwamy wÇtpliwoĉci i rozwaĢamy róĢne sytuacje i w ko÷cu podejmujemy decyzj× (np. „Tak, to jest ten czõowiek z którym chc× byÉ.” „Tak, w tym roku pojad× do Polski.” itp). Natychmiast odczuwamy spokój i determinacj×. Z punktu widzenia osoby obserwujÇcej nas, podj×ta decyzja to wyraĢenie jej w ĉwiecie zewn×trznym poprzez naszÇ dziaõalnoĉÉ. K×pi÷ski pisze, Ģe „KaĢda realizacja siebie ma w sobie coĉ z aktu twórczego, wymaga wysiõku integracyjnego, odwagi decyzji, odwagi wyrzucenia tego, co tkwi w ĉrodku, w ĉwiat zewn×trzny.” 64 I to co pozostawiamy po sobie, ten ĉlad, o którym pisze K×pi÷ski, jest dost×pny do obserwacji przez otoczenie zewn×trzne i okreĉlenie naszego charakteru czy osobowoĉci. „Niezmienny jest ĉlad, jaki w otaczajÇcej rzeczywistoĉci pozostawia, ale on [czlowiek] sam jest zmienny.” 65 64 K×pi÷ski, A (2002). Psychopatie. Krakow: Wydawnictwo Literackie, s. 51 65 Ibid. s. 51 64  CzħƑđII–WartoƑci RozdziaÏ8: TeoriaWartoäciSchwartz’a Psycholog spoõeczny i badacz mi×dzykulturowy, Shalom Schwartz stworzyõ Teori× Podstawowych Wartoĉci Czõowieka.66 Zaproponowaõ pi×É nast×pujÇcych charakterystyk podstawowych wartoĉci: 1. Wartoĉci sÇ poj×ciami lub przekonaniami nierozerwalnie zwiÇzanymi z emocjami. 2. Wartoĉci sÇ motywacyjnymi konstruktami, odnoszÇcymi si× do poĢadanych celów, do których osiÇgni×cia czõowiek dÇĢy. 3. Wartoĉci przekraczajÇ konkretne czynnoĉci i sytuacje. 4. Wartoĉci kierujÇ selekcjÇ i ocenÇ zachowa÷, zasad i zdarze÷. SõuĢÇ one jako normy lub kryteria. 5. Wartoĉci uporzÇdkowane sÇ wedõug waĢnoĉci. BazujÇc na tych charakterystykach, Schwartz zdefiniowaõ wartoĉci jako poĢÇdane, ponadsytucyjne 66 Schwartz, S.H. (1992). Universals in the content and structure of value: Theory and empirical tests in 20 countries. In M. Zanna (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology (Vol. 25). (pp. 165). NY: Academic Press. 65 Odwaga Decydowania cele, które zmieniajÇ si× w waĢnoĉci i sõuĢÇ jako przewodnie zasady w Ģyciu czõowieka. Wprowadziõ on równieĢ dziesi×É odr×bnych, szerokich i podstawowych wartoĉci, które powstaõy z warunków koniecznych do przetrwania czõowieka jako biologicznego organizmu i spoõecznej istoty. SÇ to: 1. Kierowanie sobÇ (self-direction) – niezaleĢnoĉÉ w myĉleniu i dziaõaniu; 2. Stymulacja (stimulation) – podniecenie, nowoĉÉ i wyzwanie; 3. Hedonism (hedonism) – przyjemnoĉÉ i zaspokojenie zmysõowe; 4. OsiÇgniecie (achievement) kompetencje spoõeczne; – osobisty sukces i 5. Wõadza (power) – Status spoõeczny lub dominacja nad ludĠmi i zasobami; 6. Bezpiecze÷stwo (security) – harmonia i stabilizacja w Ģyciu indywidualnym i caõego spoõecze÷stwa; 7. Przystosowanie (conformity) – ograniczenie dziaõa÷, dÇĢe÷ i impulsów; 8. Tradycja (tradition) – szacunek, zobowiÇzanie i akceptacja zwyczajów tradycyjnych; 9. ġyczliwoĉÉ (benevolence) – podtrzymywanie wzmacnianie dobra najbliĢszych; 66 i  CzħƑđII–WartoƑci 10.Uniwersalizm (universalism) – zrozumienie, uznanie, tolerancja i opieka w stosunku do wszystkich ludzi i przyrody. Wymienione powyĢej wartoĉci tworzÇ cztery grupy wartoĉci: 1. OtwartoĉÉ na zmiany (openness to change), skõadajÇca si× z kierowania sobÇ i stymulacji, oraz hedonizmu; 2. Przekraczanie siebie (self-transcendence), skõadajÇca si× z uniwersalizmu i Ģyczliwoĉci; 3. ZachowawczoĉÉ (conservation), skõadajÇca przystosowania, tradycji i bezpiecze÷stwa; si× z 4. Umacnianie siebie (self-enhancement), skõadajÇca si× z wõadzy i osiÇgni×É i hedonism. ^ƚƌƵŬƚƵƌĂ<ŽųŽǁĂtĂƌƚŽƑĐŝ Schwartz przedstawiõ podstawowe wartoĉci w postaci struktury koõowej reprezentujÇcej caõoĉciowy wzorzec zgodnoĉci i konfliktu mi×dzy tymi wartoĉciami (Rys.6). Wprowadziõ dwie reguõy porzÇdkujÇce wartoĉci na kole. Im bliĢszej sÇsiadujÇ ze sobÇ wartoĉci na kole, tym bardziej sÇ ze sobÇ zgodne i moĢliwe do wspóõrealizowania; reprezentujÇ one podobne cele. Na przykõad, dÇĢenie do stymulacji jest zgodne z kierowaniem sobÇ. Natomiast, wartoĉci leĢÇce daleko od siebie lub po przeciwnych stronach koõa sÇ w konflikcie i nie sÇ moĢliwe do wspóõrealizownia; reprezentujÇ one 67 Odwaga Decydowania sprzeczne cele. Na przykõad, dÇĢenie do stymulacji jest w konflikcie z dÇĢeniem do bezpiecze÷stwa. Rys.6:StrukturakoųowawartoƑciwedųugSchwartza(1992) 68  CzħƑđII–WartoƑci <ŽųŽǁĂ^ƚƌƵŬƚƵƌĂŵŽĐũŝ Koõowa struktura wartoĉci Schwartza podobna jest do koõowej struktury emocji w Psycho-Ewolucyjnej Teorii Emocji Roberta Plutchika, 67 zawierajÇca osiem podstawowych emocji speõniajÇca rol× wymiarów. Plutchik zgrupowaõ je w pary przeciwnych sobie emocji: jedne reprezentujÇ przystosowanie do sytuacji pozytywnych (moĢliwoĉci), a drugie do negatywnych (trudnoĉci/przeszkody). Pierwsza para emocji – oczekiwanie vs zaskoczenie reprezentuje terytorialnoĉÉ (territoriality). Emocje te reprezentujÇ subiektywne odbiór orientacji w terenie. Oczekiwanie otwiera granic× (opening a boundary) poprzez eksploracj×, umiejetnoĉci planowania, monitorowanie, przewidywania, natomiast zaskoczenie zamyka granic× (closing boundary) poprzez przeĢywanie zaskoczenia i utrat× kontroli. Druga para emocji – zõoĉÉ vs strach reprezentuje hierarchi× (hierarchy), czyli w szerokim poj×ciu wõadz×, wpõyw, autorytet i prestiĢ. Emocje zõoĉÉ (ruch do) i strach (ruch od) sÇ adaptacyjnymi reakcjami do pozytywnych i negatywnych doĉwiadcze÷ hierarchii. Trzecia para emocji – akceptacja vs odrzucenie reprezentuje toĢsamoĉÉ (identity), czyli dotyczy przynaleĢnoĉci do spoõecznoĉci. Akceptacja oznacza przyj×cie do spoõecznoĉci, a odrzucenie oznacza wykluczenie ze spoõecznoĉci. 67 Plutchik, R. (1980). Emotion. A psychoevolutionary synthesis. New York: Harper & Row, Publishers. 69 Odwaga Decydowania Czwarta para emocji – radoĉÉ vs smutek reprezentuje czasowoĉÉ (temporality) i prowadzi do rozwoju instytucji spoõecznych – rodziny, przyjaĠni, spoõecznoĉci i innych. RadoĉÉ (zysk) to pozytywne doĉwiadczenia, a smutek (strata) negatywne doĉwiadczenia czasowoĉci.68 Plutchik przedstawia te pary emocji w postaci „modelu koõowego,” w którym, miejsca przeciwstawne zajmujÇ pary emocji wykluczajÇcych si×. Natomiast, emocje leĢÇce obok siebie õÇczÇ si× stosunkowo najõatwiej, tworzÇc tzw. emocje drugiego stopnia, albo emocje wtórne. Oto przykõady emocji wtórnych najcz×ĉciej odczuwalnych: h h h h h h h h radoĉÉ + akceptacja => miõoĉÉ; akceptacja + strach => ulegõoĉÉ; strach + zaskoczenie => alarm; zaskoczenie + smutek => rozczarowanie; smutek + odrzucenie => niedola/samotnoĉÉ; odrzucenie + zõoĉÉ => pogarda; zõoĉÉ + oczekiwanie => agresja; oczekiwanie + radoĉÉ => optymizm/nadzieja69 (Rys. 7). 68 Ibid. pp. 146-148 69 Ibid. p. 162 70  CzħƑđII–WartoƑci Rys.7:StrukturakoųowaemocjiPlutchika(1980) ^ƚƌƵŬƚƵƌĂtĂƌƚŽƑĐŝǀƐ^ƚƌƵŬƚƵƌĂŵŽĐũŝ Rysunek 8 przedstawia grupy emocji zidentyfikowane w wymiarach zõoĉci, oczekiwania, radoĉci, akceptacji i strachu. Grupy te podlegajÇ porzÇdkowi podobnemu do porzÇdku podlegajÇcemu w strukturze koõowej emocji.70 70 Plutchik, R. (1980). Emocja. A psychoevolutionary synthesis. New York: Harper & row, Publishers, p. 170 71 Odwaga Decydowania Rys.8:ZwiČzekwartoƑcizemocjami Co oznacza, Ģe w wymiarze strachu, uczucie bojaĠni jest w pobliĢu wymiaru zaskoczenia, natomiast, uczucie zgodnoĉci bliĢej wymiaru akceptacji. Czy w wymiarze oczekiwania, uczucie entuzjazmu jest w pobliĢu wymiaru radoĉci, a uczucie ĉmiaõoĉci w pobliĢu wymiaru zõoĉci. PoniewaĢ pierwsza charakterystyka wartoĉci w teorii Schwartza okreĉla wartoĉci jako poj×cia lub przekonania nierozerwalnie zwiÇzane z emocjami, zidentifikowaliĉmy ten zwiÇzek pomi×dzy wartoĉciami i emocjami bazujÇc na strukturze koõowej emocji Plutchika. 72  CzħƑđII–WartoƑci Wartoĉci z grupy „Umacnianie siebie” zwiÇzane sÇ z emocjami wynikajÇcymi z wymiaru zõoĉci i wymiaru oczekiwania, czyli z hierarchii i terytorialnoĉci. SÇ to emocje ĉmiaõoĉci, odwagi, ĢÇdnoĉci, zaborczoĉci, domagania sie, nakazywania, rozkazywania, czy nawet agresywnoĉci. Wartoĉci z grupy „Otwarcie na zmiany” zwiÇzane sÇ z emocjami wynikajÇcymi z wymiaru oczekiwania i radoĉci, czyli z terytorialnoĉci i czasowoĉci. SÇ to emocje czujnoĉci, zachwytu, zaintersowania, entuzjazmu, gorliwoĉci, optymizmu i towarzyskoĉci. Wartoĉci z grupy „Przekraczanie siebie” zwiÇzane sÇ z emocjami wynikajÇcymi z wymiaru radoĉci i akceptacji, czyli czasowoĉci i toĢsamoĉci. SÇ to emocje akceptacji, ufnoĉci, uczynnoĉci, wspóõczucia, Ģyczliwoĉci, wielkodusznoĉci, satysfakcji i radoĉci. Wartoĉci z grupy „ZachowawczoĉÉ” zwiÇzane sÇ z emocjami wynikajÇcymi z wymiaru akceptacji i strachu, czyli toĢsamoĉci i hierarchii. SÇ to emocje zgodnoĉci, pogody, spokoju, cierpliwoĉci, usõuĢnoĉci, grzecznoĉci, posõusznoĉci i bojaĠliwoĉci. Grupa wartoĉci „Umacnianie siebie” poõÇczona jest z grupÇ wartoĉci „ZachowawczoĉÉ” wymiarem hierarchii, gdzie wymiary zõoĉÉ i strach sÇ adaptacyjnymi reakcjami do róĢnych doĉwiadcze÷ hierarchii. ĞĐLJnjũĞǁdĞŽƌŝŝ^ĐŚǁĂƌƚnjĂ Druga charakterystyczna cecha wartoĉci w modelu Schwartza okreĉla wartoĉci jako motywacyjne konstrukty, 73 Odwaga Decydowania odnoszÇce si× do poĢadanych celów, do których osiÇgni×cia czõowiek dÇĢy. W rozdziale 6 opisaõam dwie bardzo waĢne decyzje w moim Ģyciu. Pierwsza wspomniana decyzja to powrót do Polski po oĉmiu latach Ģycia w Kanadzie. Wieĉci o zmianach politycznych w Polsce wzbudzily we mnie ogromnÇ radoĉÉ, podniecenie i zainteresowanie. CiekawoĉÉ Ģycia w zmienionej Polsce i dokonanie czegoĉÉ nowego i dobrego dla mõodziezy polskiej motywowaõy mnie do podj×cia decyzji powrotu do Polski. Jak wspomniaõam wczeĉniej decyzja ta byõa bardzo trudna. Wahaõam si× i miaõam wÇtpliwoĉci. Z punktu widzenia teorii Schwartza przeĢywany przeze mnie konflikt tkwiõ w systemie wartoĉci, które leĢaõy po przeciwnych stronach koõa. ġyõam w ĉwiecie wartoĉci z grupy „Bezpiecze÷stwa,” takich jak harmonia i stabilizacja, a zapragn×õam ĢyÉ w ĉwiecie nowoĉci, wyzwa÷ i niezaleĢnosci dziaõa÷, czyli w ĉwiecie wartoĉci z grupy „Otwartoĉci na zmian×.” Decyzja powrotu do Polski byõa wi×c zaakceptowaniem wartoĉci „Otwartoĉci na zmian×,” a odrzuceniem wartoĉci „Bezpiecze÷stwa.” A przeĢywane emocje podniecenia, entuzjazmu i optymizmu wzmacniaõy mojÇ decyzj×. Druga decyzja, która zawaĢyla tak bardzo na moim Ģyciu, to decyzja poĉlubienie Briana i przeniesienie si× na jego ranczo, daleko od miasta. Celem moim byõo poõÇczenie si× z kimĉ bliskim i nie przeĢywanie samotnoĉci. W tym wypadku decyzja moja to wybór wartoĉci z grupy „ġyczliwoĉci,” takich jak zrozumienie, akceptacja, przyjaĠn i opieka, a zaprzeczenie wartoĉci z 74  CzħƑđII–WartoƑci grupy „OsiÇgni×É,” charakteryzujÇce si× osobistym sukcesem, ambicjÇ i kompetencjÇ spoõecznÇ. Uczucia akceptacji, miõosci i radoĉci byõy gõównym motorem mej decyzji (Rys. 9). Rys.9:DecyzjezpunktuwidzeniateoriiSchwartza. 75 Odwaga Decydowania RozdziaÏ9: EgzystencjalizmSartre’a Czõowiek jest tym, czym siebie uczyni. – Jean-Paul Sartre Jean-Paul Sartre (1905-1980) byõ powieĉciopisarzem, dramaturgiem, filozofem francuskim i aktywistÇ politycznym. Byõ on jednym z najwaĢnieszych postaci w filozofii egzystencjalnej. W pracy swej, „Egzystencjalism i Humanizm,” przedstawiõ kluczowÇ tez× egzystencjalizmu - egzystencja wyprzedza essencj× 71 Znaczy to tyle, Ģe nie majÇc zdeterminowanej natury, jesteĉmy wolni, aby dziaõaÉ niezaleĢnie i tworzyÉ nas samych poprzez wybory i decyzje. ġyjÇc w ĉwiecie, w którym stajemy wobec braku zewn×trznych wartoĉci, sami tworzymy wõasne wartoĉci. A tworzenie wõasnych wartoĉci to nic innego jak nadawanie sensu naszemu Ģyciu. Sartre gõosiõ, Ģe „Czõowiek jest tylko i wyõÇcznie projekcjÇ, istnieje o tyle tylko, o ile realizuje siebie, jest 71 Sartre, J-P. (1975). Existentialism and Humanism. London: Eyre Methuen Ltd., p.28. 76  CzħƑđII–WartoƑci on stÇd niczym innym, jak sumÇ swoich czynów, niczym innym, jak swoim Ģyciem.”72 Z tego punktu widzenia, nasze moĢliwoĉci, zdolnoĉci i skõonnoĉci majÇ bezpoĉredni zwiÇzek z naszymi czynami. Dla Sartre’a, „nie ma miõoĉci poza aktem miõoĉci; nie ma geniusza niĢ to co jest wyraĢone w dziele sztuki.”73 Krótko mówiÇc, egzystencjalizm definiuje czõowieka poprzez jego dziaõanie. Jest to stanowisko optymistyczne, albowiem uznaje, Ģe sens Ģycia czõowieka zawarte jest w nim samym. Czõowiek jest tym, czym siebie uczyni. Dla Sartre’a, „W pewnym sensie wybór jest moĢliwy, ale co nie jest moĢliwe to nie dokonywaÉ wyboru.”74 Skoro wybory sÇ tworzone bez uprzednio ustalonych wartoĉci, stÇd wybór moralny moĢe byÉ porównywalny do dzieõa sztuki. Co moralnoĉÉ i sztuka majÇ wspólnego, to cechy twórczoĉci i inwencji. „Czõowiek tworzy siebie; nie b×dÇc od poczÇtku uksztaõtowany; czõowiek tworzy siebie dokonujÇc wyboru swojej moralnoĉci.”75 72 Ibid. s. 41 73 Ibid. s. 41 74 Ibid. s. 48 75 Ibid. s. 50 77 Odwaga Decydowania ZĞĨůĞŬƐũĂŶĂĚŐnjLJƐƚĞŶĐũČ Rodzice moi byli prawdziwymi egzystencjalistami. Od najwczeĉniejszych lat mego Ģycia zach×cali mnie do podejmowania wõasnych decyzji i bycia odpowiedzialnÇ za nie. Ulubionym powiedzeniem mojej mamy byõo: „Licz na siebie, b×dziesz w niebie.” ChociaĢ Ģylam w komunistycznej Polsce z ograniczonÇ wolnoĉciÇ, czuõam si× wolna, aby podejmowaÉ wõasne decyzje. W okresie mõodzie÷czym, miaõam caõkowitÇ swobod× wyboru gdzie b×d× sp×dzaÉ wakacje i w czyim towarzystwie. Rodzice moi akceptowali moje wybory i ufali mi caõkowicie. CzujÇc si× zach×cana przez nich, organizowaõam wi×c moje wypady do coraz dalszych zakÇtków Polski. Wypady te podniecaõy mnie, pomagaõy mi w poznawaniu siebie, w rozwiÇzywaniu nieoczekiwanych trudnoĉci i oczywiĉcie byõy okazjÇ do podejmowania wõasnych decyzji. Po powrocie do domu czuõam si× peõna energii i gotowa do codziennych zaj×É. Po uko÷czeniu szkoõy ĉredniej wybraõam studia na wydziale fizyki. Najwi×kszym atutem tych studiów byõo zdobycie umiej×tnoĉci rozwiÇzywania trudnych problemów, nie tylko matematycznych i fizycznych, ale równieĢ Ģyciowych. Po studiach, jako mõody fizyk, pracowaõam gõównie nad opracowywaniem modeli matematycznych róĢnych procesów fizycznych. Ale kiedykolwiek poczuõam si× zõapana w wir rutyny, zmieniaõam prac×. Nie chcialam traciÉ czasu i energii na wykonywanie nudnej pracy. Chciaõam uczyÉ si× nowych i wartoĉciowych rzeczy. PóĠniej, w wieku ĉrednim, przekroczyõam siebie, zmieniajÇc caõkowicie moje zainteresowania. Zaj×õam si× 78  CzħƑđII–WartoƑci organizowaniem szkóõ i twórczoĉciÇ artystycznÇ. Przedsi×wzi×cia te nadawaõy sens i cel w mym Ģyciu. Nast×pnie, zanurzyõam si× caõkowicie w studiowanie psychologii, filozofii i neuronauki i stawaõam si× niezaleĢnÇ badaczkÇ ludzkiej natury. Moja wyobraĠnia i pasja poznawania nowych dziedzin pchaõy mnie do podejmowania nowych projektów. Pisaõam w jednym z moich wierszy, „Id× za w×drujÇcym ĉwiatõem. Ciekawa jestem dokÇd mnie zaprowadzi.” To „w×drujÇce ĉwiatõo” to wolnoĉÉ wyboru, która staõa si× sensem mego Ģycia. Przedstawiõam tutaj mojÇ drog× ĢyciowÇ, która w jakimĉ sensie odzwierciedla trzy podstawowe tezy Sartre’a. Teza I: Egzystencja wyprzedza esencj×. Moja definicja siebie samej, czyli moja istota wyõaniaõa si× i nadal wyõania w trakcie mego ĉwiadomego Ģycia. Innymi sõowy, byõam i jestem twórczyniÇ mej wõasnej istoty. Teza II: Czõowiek jest wolnoĉciÇ. Od wczesnej mõodoĉci miaõam wolnoĉÉ wyborów i decyzji. Wybory te zaleĢaõy i zaleĢÇ ode mnie, od mojej woli i stÇd decydowaõam i nadal decyduj× kim chc× byÉ. Teza III: Czõowiek jest twórcÇ wartoĉci. Wybieraõam i wybieram nadal róĢne drogi dziaõania i poprzez te wybory tworzyõam i tworz× wartoĉci, które nadawaõy i nadajÇ sens i cel memu istnieniu. PodsumowujÇc, egzystencjalizm to filozofia indywidualnej egzystencji, indywidualnej wolnoĉci i 79 Odwaga Decydowania indywidualnego wyboru. Wybieramy ĉwiadomie wõasnÇ drog× Ģycia i wypeõniamy jÇ wõasnymi treĉciami za które jesteĉmy caõkowicie odpowiedzialni i które nadajÇ sens naszemu Ģyciu. 80  CzħƑđII–WartoƑci RozdziaÏ10: LogoterapiaFrankla Czõowiek nie egzystuje po prostu, lecz zawsze decyduje jaka b×dzie jego egzystencja, kim stanie si× w nast×pnym momencie. – Viktor E. Frankl Viktor E. Frankl (1905-1997) byõ wybitnym psychologiem, psychiatrÇ i neurologiem wiede÷skim, który doĉwiadczyõ okrucie÷stwo obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Dachau, utrat× caõej rodziny i dorobku naukowego. Frankl jest twórcÇ logoterapii (od greckiego sõowa logos, znaczÇcego ‘znaczenie/sens’) i analizy egzystencjalnej, którÇ tworzyõ juĢ przed II wojnÇ ĉwiatowa. Po wojnie kontynuowaõ prac× nad rozwini×ciem logoterapii jako formy terapii, która dotyczy poszukiwania znaczenia i sensu w Ģyciu czõowieka. Frankl uwaĢaõ, Ģe czõowiek nadaje sens swoim doĉwiadczeniom, gdy podejmuje decyzje i bierze odpowiedzialnoĉÉ za swoje Ģycie. Zgodnie z logoterapiÇ, wola sensu jest najpot×ĢniejszÇ siõÇ motywujÇcÇ czõowieka. Aktualnie logoterapia definiowana jest jako element analizy egzystencjalnej, która zajmuje si× analizÇ, 81 Odwaga Decydowania profilaktykÇ i terapiÇ problemów zwiÇzanych z sensem, a w szczególnoĉci z poczuciem utraty sensu. Natomiast poj×cie analizy egzystencjalnej oznacza podejĉcie psychoterapeutyczne, które zawiera teori× i jej praktyczne zastosowanie. Jest to analiza warunków niezb×dnych dla peõnej egzystencji, w której jednostka doĉwiadcza speõnienia i sensu.76 tŽůŶŽƑđWŽĚĞũŵŽǁĂŶŝĂtųĂƐŶLJĐŚĞĐLJnjũŝ Frankl sprzeciwstawiaõ si× idei Sartre’a, Ģe czõowiek tworzy siebie i projektuje swojÇ wõasnÇ istot×. UwaĢaõ on, Ģe sens naszej egzystencji nie jest tworzony przez nas samych, ale raczej odkrywany. Co oznacza, Ģe czõowiek ma zawsze wolnoĉÉ wyboru. MoĢe on zaakceptowaÉ albo odrzuciÉ danÇ sytuacj× lub warunek. Frankl widziaõ czõowieka w kategoriach wolnoĉci, odpowiedzialnoĉci i duchowoĉci. Czõowiek zawsze decyduje kim jest i kim b×dzie. W swej ksiÇĢcewspomnieniu obozowym, „Czõowiek w Poszukiwaniu Sensu,” Frankl pisaõ, „KaĢdy dzie÷, kaĢda godzina dawaõa sposobnoĉÉ do podj×cia decyzji, decyzji która okreĉlaõa czy podporzÇdkujesz si×, czy nie, tym siõom, które groziõy tobie obrabowaniem z twego ‘Ja’, z twej wewn×trznej wolnoĉci…”77 76 Von Kirchbach, G. (2002). Ogólne wprowadzenie do logoterapii i analizy egzystencjalnej. www.analiza-egzystencjalna.pl/wpcontent/uploads/2009/01/ogolne_wprowadzenie_do_ae.pdf 77 Frankl, V.E. (1971). Man’s search for meaning: An introduction to logotherapy. New York: Washington Square Press, p. 104. 82  CzħƑđII–WartoƑci Frankl sugerowaõ, Ģe nie ma w czõowieku pop×du moralnego. Ludzie zachowujÇ si× moralnie, nie aby usatysfakcjonowaÉ pop×d moralny, ale aby speõniÉ zobowiÇzania w stosunku do siebie samego albo to innej osoby którÇ kochajÇ...78 UwaĢaõ on, Ģe czõowiek jest wi×cej niĢ wytworem psychologicznych, biologicznych, czy spoõecznych uwarunkowa÷. Jest on samookreĉlajÇcym si× organizmem, który aktywnie ksztaõtuje i zmienia swoje Ģycie poprzez podejmowanie decyzji. Czõowiek ma równieĢ zdolnoĉÉ wznoszenia si× ponad wewn×trzne i zewn×trzne warunki i stÇd moĢe przekroczyÉ siebie samego (self-transcending). Frankl zaproponowaõ trójwymarowÇ struktur× czõowieka skõadajÇcÇ si× z wymiaru fizycznego/cielesnego, psychicznego i duchowego/noetycznego (greckie sõowo „nous” oznacza „duch” lub „umysõ”). Dwa pierwsze wymiary: fizyczny i psychiczny sÇ ze sobÇ najbardziej zwiÇzane i zdeterminowane; opisujÇ one funkcjonowanie ciaõa, pop×dy i emocje. Natomiast wymiar trzeci, to wymiar, który opisuje rdze÷ czõowieka, co czyni go prawdziwie ludzkim; odnosi si× do wspomnianej wyĢej duchowoĉci czõowieka, dzi×ki której moĢe wykroczyÉ poza samego siebie i zainicjowaÉ proces samorealizacji. Logoterapia zajmuje si× gõównie wymiarem duchowoĉci, czyli poszukiwaniem znaczenia w Ģyciu czõowieka, jednak nie zapominajÇc, Ģe czõowiek staje si× najbardziej sobÇ, gdy te trzy wymiary sÇ ze sobÇ w 78 Ibid. ss. 157-158 83 Odwaga Decydowania harmonii i równowadze. Frankl uwaĢaõ jednakĢe, Ģe czõowiek cierpi najbardziej, gdy ma braki w trzecim wymiarze. Podejĉcie Frankla podobne jest do Metabolizmu Energetyczno-Informacyjnego K×pi÷skiego, który opisaõam w rozdziale 7. EĂƉŝħĐŝĞtĞǁŶħƚƌnjŶĞ Szukanie sensu i wartoĉci przez czõowieka moĢe wzbudziÉ napi×cie wewn×trzne, które moĢe byÉ rozumiane jako konflikt mi×dzy tym co czõowiek osiagnÇõ a tym co jeszcze chce osiagnÇÉ. Frankl podkreĉlaõ, Ģe napi×cie to jest nieodõÇczne w warunkach ludzkich i stÇd niezb×dne dla zdrowia psychicznego. Czõowiek nie potrzebuje równowagi lub stanu bez napi×cia, ale raczej dÇĢenia do osiÇgania wytyczonego celu. ^ĞŶƐ‚LJĐŝĂ Co jest sensem Ģycia? Frankl podkreĉlaõ, Ģe prawdziwy sens Ģycia jest w ĉwiecie rzeczywistym raczej niĢ w psychice czõowieka. Proponowaõ trzy sposoby odkrycia sensu Ģycia: (1) wartoĉci twórcze czyli to co czynimy; (2) wartoĉci empiryczne czyli to co doĉwiadczamy; (3) wartoĉci postaw, podejĉÉ i nastawie÷ odnoszÇce si× do naszej postawy wobec Ģycia, szczególnie do cierpienia. Wartoĉci twórcze (The Creative Values) przedstawiajÇ to, co wnosimy do Ģycia poprzez angaĢowanie si× w celowÇ prac×, szczególnie gdy sõuĢymy innym, poprzez twórczÇ dziaõalnoĉÉ w sztuce, muzyce, pisarstwie, czy wynalazczoĉci. 84  CzħƑđII–WartoƑci W mojej ksiÇĢce, „CzuÉ ġycie,” pisaõam o tym jak odkryõam sens w Ģyciu, gdy zangaĢowaõam si× w organizowanie szkóõ, najpierw dla wõasnych dzieci i dzieci przyjacióõ, póĠniej dla mõodzieĢy polskiej i w ko÷cu dla mõodych ludzi z róĢnych krajów i emigrantów, ĢyjÇcych w Kanadzie. Mój sens Ģycia odkryõam równieĢ w pracy badawczej nad rozwojem psychicznym mõodzieĢy i w dziaõalnoĉci artystycznej jako artystka-malarka. Wartoĉci empiryczne (The Experiential Values) stanowiÇ to, co dostajemy od Ģycia w postaci doĉwiadcze÷ wynikajÇcych z naszych zwiÇzków z ludĠmi, naturÇ i kulturÇ. Sens Ģycia odkrywamy poprzez przeĢywanie miõoĉci, pi×kna sztuki lub cudów przyrody. Oto kilka zapisów w mym pami×tniku, z pierwszych miesi×cy Ģycia na ranczo mego m×Ģa, „Dzisiaj wracam z caõÇ energiÇ do malowania. Wzi×õam „Bab×” [mego psa] i jad× przed siebie rozkoszowaÉ si× widokiem cudownych pól. Co chwila przystaj×, aby naszkicowaÉ widok, który zagraõ we mnie. Ĉwierszcze grajÇ muzykÇ pól, a ĉci×ta trawa daje cudowny zapach. Oprócz grania ĉwierszczy i ĉwiergotu ptaków jest kojÇca cisza, w której czuj× sie cudownie. Rozkochuj× sie w tej przyrodzie…” A to inny zapis, „ġyj× jak we ĉnie, w wielkim obrazie. Ogromne, biaõe chmury przepõywajÇ ponad gõowÇ. Zachwycam si× kolorem nieba. Nie widziaõam nigdzie tak jasno niebieskiego. Promienie sõo÷ca przebijajÇ si× przez chmury jak na obrazach biblijnych. Zõociste pola rozĉwietlajÇ si× na moment. Nie wiem czy jestem juĢ w niebie, czy tylko we wõaĉciwym obrazie.“ 85 Odwaga Decydowania Wartoĉci postaw (The Attitudinal values) odnoszÇ si× do postawy, jakÇ przyjmujemy wobec Ģycia, a szczególnie do cierpienia. Frankl wskazywaõ na waĢnoĉÉ zaakceptowania cierpienia i widzenia go w innym ĉwietle. MoĢemy w ten sposób, odnaleĠÉ sens Ģycia poprzez przekroczenia cierpienia w najbardziej trudnych sytuacjach. Oto zapis przeĢyÉ zwiÇzanych z mojÇ chorobÇ, „Moje bóle byõy tak silne, Ģe nie mogõam spaÉ. Stawaõam si× rozdraĢniona, zaniepokojona i przestraszona. Nie wiedziaõam co byõo Ġródõem tego potwornego bólu. Zaczynaõam mieÉ problemy z chodzeniem, gdyĢ odczuwaõam silne bóle w stawach biodrowych. Podczas bezsennych nocy, chociaĢ czuõam si× bardzo nieszcz×ĉliwa, byõam w stanie koncentrowaÉ si× na malowaniu, jak równieĢ na odpowiednim oddychaniu i medytacji. Wyciszaõam si× wi×c i mogõam jaĉniej myĉleÉ. Stawaõam si× ĉwiadoma, Ģe moja choroba jest efektem osõabienia ukõadu odpornoĉciowego, co powodowaõo silne stany zapalne stawów, stÇd te potworne bóle. Próbowaõam zrozumieÉ jeszcze gõ×biej i odkryõam, Ģe choroba moja to zachwianie równowagi pomi×dzy dwoma ukõadami nerwowymi: sympatycznym (pobudzajÇcym) a parasympatycznym (hamujÇcym).” 79 Jak podaõam w tych trzech przykõadach z mego Ģycia, drog× do sensu odnalazõam nie tylko w gõ×bokim i 79 Laycraft, K.C. (2014). Creativity as an order through emotions. Victoria, BC: Promontory Press, p. 13 86  CzħƑđII–WartoƑci emocjonalnym zanurzeniu si× w rzeczywistoĉci, ale równieĢ we wnikliwej samoobserwacji i samoreflekcji. Dane sytuacje, w których znalazõam si×, takich jak zmiany polityczne w Polsce i moĢliwoĉÉ otwierania szkóõ prywatnych i spoõecznych, czy cudowna przyroda w pobliĢu gór skalistych, czy moja choroba, wzbudzaõy we mnie silne uczucia takie jak radoĉÉ, ciekawoĉÉ, entuzjazm, zachwyt, czy nawet strach i zõoĉÉ. Emocje te byõy Ġródõem energii do podj×cia decyzji i dziaõania. Tak na przykõad, radoĉÉ i ciekawoĉÉ Ģycia w nowej demokratycznej Polsce, pchaõy mnie do decyzji powrotu do Polski, czy pasja pedagogiczna i gõ×bokie pragnienie zrobienia czegoĉ dobrego dla mõodzieĢy pchaõy mnie do organizowania szkóõ. Zachwyt przyrodÇ i uwielbienie jej inspirowaõy mnie do malowania i pisania wierszy, a ch×c zrozumienia choroby pchaõy mnie do zmiany stosunku do niej poprzez dziaõania twórcze i inne terapeutyczne zaj×cia. Wartoĉci moje czyli to co stworzyõam, doĉwiadczyõam, czy ustosunkowaõam si×, miaõy ogromny wpõyw na moje stany poznawcze i emocjonalne. Wzbudzone emocje stymulowaõy moje myĉlenie, a myĉlenie moje pogõ×biaõo emocje, które poprzez proces sprz×Ģenia zwrotnego wzbogacaõo mnie i wpõywaõo na moje zachowanie. Stawaõam si× bardziej czuõa i otwarta na ĉwiat zewn×trzny i wewn×trzny (Rys. 10). 87 Odwaga Decydowania Rys.10:ElementywartoƑcizwiČzanepoprzezsprzħǏeniezwrotne. KŐſůŶĂŶĂůŝnjĂŐnjLJƐƚĞŶĐũĂůŶĂ Alfried Längle, ucze÷ i bliski wspóõpracownik Frankla rozwinÇõ tzw. „ogólnÇ analiz× egzystencjalnÇ,” w której do Franklowskiej trójwymiarowej koncepcji czõowieka doõÇczyõ swój model opisujÇcy cztery fundamentalne warunki których speõnienie jest potrzebne dla uzyskania satysfakcjonujÇcej egzystencji.80 Pierwszy podstawowy warunek speõnionej egzystencji dotyczy pytania czy jesteĉmy w stanie zaakceptowaÉ nasze miejsce w ĉwiecie i nasze warunki Ģycia. Czyli, czy jesteĉmy w stanie uznaÉ te warunki jako element naszej 80 Von Kirchbach, G. (2002). Ogólne wprowadzenie do logoterapii i analizy egzystencjalnej. www.analiza-egzystencjalna.pl/wpcontent/uploads/2009/01/ogolne_wprowadzenie_do_ae.pdf Czym jest analiza i logoterapia? Stowarzyszenie Psychoterapii Egzystencjalnej. www.analiza-egzystencjalna.pl/2007/10/czymjest-analiza-egzystencja-i-logoterapia/ 88  CzħƑđII–WartoƑci rzeczywistoĉci. Nasza akceptacja ĉrodowiska jest egzystencjalnÇ podstawÇ, z której pochodzi poczucie pewnoĉci i bezpiecze÷stwa. Uczucie akceptacji wzbudza w nas akceptacj× samych siebie. Gdy tego nam brak, odczuwamy l×k. Drugi podstawowy warunek dotyczy pytania czy doĉwiadczamy Ģycia dobrego i wartoĉciowego, czyli czy lubimy nasze Ģycie. Na tym etapie dokonujemy wyboru: „tak” lub „nie” naszemu Ģyciu. Wybór ten nazwany jest fundamentalnÇ wartoĉciÇ. Doĉwiadczamy wartoĉci naszego Ģycia gdy jesteĉmy w dobrych i bliskich zwiÇzkach z innymi ludĠmi, gdy szanujemy ĉrodowisko naturalne i gdy sp×dzamy nasz czas i energi× na czymĉ, co jest dla nas waĢne. Poczucie braku, Ģe dobrze jest ĢyÉ, moĢe prowadziÉ do depresji. Trzeci podstawowy warunek to nasza zgoda na to jacy jesteĉmy, na nasz wewn×trzny ĉwiat i osobowoĉÉ. Nie tylko szukamy uznania ze strony innych, ale przede wszystkim staramy doceniaÉ siebie samego za to jacy jesteĉmy. Nasza ĉwiadomoĉÉ wspiera nas co robimy i czym stajemy si×, stÇd odczuwamy swojÇ wartoĉÉ. Zaburzenia osobowoĉci mogÇ byÉ skutkiem braku poczucia wewn×trznej autentycznoĉci i indywidualnoĉci. Czwarty warunek dotyczy pyta÷ czy ĉwiat wysyõa nam wyzwania, aby zaangaĢowaÉ si× aktywnie w poszukiwaniu tych wyzwa÷. DziaõalnoĉÉ ta nadaje poczucie sensu i znaczenia w naszym Ģyciu. Tym wõaĉnie zajmuje si× logoterapia. NiemoĢnoĉÉ znalezienia sensu w Ģyciu, moĢe prowadziÉ do uzaleĢnie÷ i samobójstw (Rys. 11). 89 Odwaga Decydowania Rys.11:Modelopisujacyczteryfundamentalnewarunki speųnionejegzystencji ĞĐLJnjũĞŵŝŐƌĂŶƚĂ BazujÇc na wõasnych doĉwiadczeniach jako emigrantki przeprowadziõam analiz× procesów decyzyjnych zwiÇzanych z deficytami na poszczególnych poziomach modelu przedstawionego powyĢej. Emigranci to ludzie, którzy odpowiedzieli negatywnie na pytania z pierwszego poziomu. Podj×li decyzj× opuszczenia wõasnego kraju, gdyĢ nie mieli dostatecznej przestrzeni do Ģycia, nie czuli wsparcia w ich wõasnym 90  CzħƑđII–WartoƑci kraju, czy nie czuli si× tam bezpiecznie. Jest to zwykle bardzo trudna decyzja, poprzedzona silnymi i mieszanymi uczuciami. MajÇ nadziej× na lepsze Ģycie, oczekujÇ czegoĉ nowego, czujÇ radoĉÉ i ciekawoĉÉ, ale równieĢ ogarniajÇ ich wÇtpliwoĉci, niepewnoĉÉ, smutek i Ģal. Jednak akceptujÇ zmian× w swym Ģyciu, pakujÇ walizki i wyjeĢdĢajÇ. Bardzo cz×sto odpowiedzi emigrantów na pytania z drugiego poziomu sÇ równieĢ negatywne. Spytamy dlaczego? Czy nie sÇ oni zadowoleni ze swego Ģycia w tych nowych i bezpiecznych warunkach? OtóĢ, poczÇtkujÇcy emigranci czujÇ si× zagubieni, samotni, zdezorientowani i bardzo cz×sto bezradni w nowym kraju. Uczucia te wywoõane sÇ sõabÇ lub ĢadnÇ znajomoĉciÇ j×zyka danego kraju, róĢnicami kulturowymi i stÇd brakiem kontaktów z ludĠmi i niemoĢnoĉciÇ wykonywania zawodu. Aby polubili swe Ģycie, muszÇ podjÇÉ nast×pnÇ waĢnÇ decyzj×. Przede wszystkim muszÇ zaakceptowaÉ nowe otoczenie, muszÇ skupiÉ si× na pracy nad polepszeniem znajomoĉci j×zyka danego kraju i umiej×tnoĉci porozumiewania si× nim. Daje im to odwag× w nawiÇzywaniu kontaktów z ludĠmi z nowego kraju i w szukaniu odpowiedniej pracy, czy podejmowanie nauki. Trzeci warunek dotyczy wewn×trznego Ja, wõasnej wartoĉci. Czy mogÇ byÉ sobÇ? Czy czujÇ si× doceniani? Decyzje, aby poczuÉ si× docenionym i bycia sobÇ w tych nowych warunkach wymagajÇ od emigrantów ogromnej pracy nad sobÇ. Cz×sto rozpoczynajÇ nauk× aby zdobyÉ nowy zawód, lub wracajÇ na studia aby zdobyÉ nowÇ 91 Odwaga Decydowania wiedz× i kontynuowaÉ wõasna profesj×. Otoczeni innÇ kulturÇ, bez wsparcia najbiĢszych, emigranci muszÇ mieÉ ogromnÇ odwag× i silnÇ wol× aby zachowaÉ wõasnÇ indywidualnoĉÉ i autentycznoĉÉ. MuszÇ oni zaakceptowaÉ siebie i pracowaÉ nad poznawaniem i wzbogacaniem siebie. Czwarty warunek dotyczy pyta÷ o sens egzystencj. Po co Ģyjemy? Jaki sens ma nasze Ģycie? Na to pytanie emigranci, podobnie jak inni ludzie, aby opowiedzieÉ pozytywnie na te pytania muszÇ zanurzyÉ si× w swej rzeczywistoĉci, kontynuowaÉ poznawanie samego siebie i stÇd aktywnie angaĢowaÉ si× w odkrywanie swych wartoĉci. Jak widzimy z tych rozwaĢa÷, decyzje, które podejmujÇ emigranci to seria akceptacji. Decyzja polepszenia warunków Ģycia i opuszczenia wõasnego kraju to akceptacja zmiany w ich Ģyciu. Decyzja na polubienie Ģycia w nowych warunkach, to akceptacja warunków i ludzi z nowego kraju. Nast×pna decyzja to zaakceptowanie siebie samego poprzez prac× nad sobÇ. Ostatecznie, aby doĉwiadczyÉ speõnienia w Ģyciu, to akceptacja wyt×Ģonej pracy w celu znalezienia sensu i znaczenia w Ģyciu. 92  CzħƑđIII–WolaiMotywacja CzħƑđIII–WolaiMotywacja Nigdy nie zatrzymuj si× wÇtpiÉ. Jeĉli zrobisz to, to znaczy, Ģe zatrzymaõeĉ si× iĉÉ do przodu. Jednak musisz byÉ ostroĢny, aby wÇtpliwoĉci twoje nie paraliĢowaõy ci×. Zawsze podejmuj decyzje, jeĉli nawet nie jesteĉ pewny czy sÇ to odpowiednie. – Paul Coelho 93 Odwaga Decydowania RozdziaÏ11: Filozofia„Osoba–Czyn”WojtyÏy On jest tym który okreĉla siebie, a jego decyzje tworzÇ go kimĉ. – Karol Wojtyõa Karol Wojtyõa (1920-2005), znany jako PapieĢ Ĉwiety Jan Pawel II, byõ polskim duchownym, poetÇ, aktorem, dramaturgiem, pedagogiem i filozofem. Okres jego dojrzewania i wczesnej dorosõoĉci wypeõniony byõ bolesnymi i tragicznymi przeĢyciami. Straciõ matk×, brata i ojca, nast×pnie doĉwiadczyõ okrucie÷stwa okupacji hitlerowskiej, pracujÇc ci×Ģko w kamienioõomach, a póĠniej w zakõadach chemicznych. Mimo tych cierpie÷, nie straciõ pasji do poezji, religii i teatru. Najpierw zostaõ aktorem, dramaturgiem i studentem polonistyki na Uniwersytecie Jagielo÷skim, a póĠniej wstÇpiõ do tajnego seminarium w Krakowie i po czterech latach studiów zostaõ wyĉwi×cony na kapõana. Po uko÷czeniu studiów teologicznych i filozoficznych, jako mõody ksiÇdz, organizowaõ wypady w Tatry aby studiowaÉ oryginalne prace ĉw. Tomasza z Akwinu i inne filozoficzne zagadnienia. 94  CzħƑđIII–WolaiMotywacja PóĠniej, pracujÇc nad pracÇ habilitacyjnÇ, zainteresowaõ si× pracÇ fenomenologicznÇ Maxa Schelera – filozofa niemieckiego i wspóõpracownika Edmunda Husserla. Te studia przekonaõy Wojtyõ×, Ģe fenomenologia jest istotnÇ filozofiÇ opisujÇcÇ egzystencj× czõowieka. Daõa mu ona podstaw× do jego filozoficznego podejĉcia, które przedstawiõ w ksiÇĢce „Osoba i Czyn.”81 Gõównym celem jego pracy byõo studium czõowieka poprzez czyn. Wojtyõa wierzyõ, Ģe czyn czõowieka stanowi szczególny moment ujawnienia osoby i najlepszy wglÇd w jej istot×. ŽƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝĞnjųŽǁŝĞŬĂ We wst×pie do swojej ksiÇĢki, Wojtyõa zastanawia si× nad doĉwiadczeniem czõowieka i wskazuje, Ģe doĉwiadczenie ĉwiata i innych ludzi pomaga czõowiekowi w zrozumieniu siebie. Dla niego zrozumienie siebie samego skõada si× z wielu zrozumie÷, podobnie jak doĉwiadczenie z wielu doĉwiadcze÷. „Wydaje si×, iĢ kaĢde doĉwiadczenie jest zarazem jakimĉ zrozumieniem.” 82 Czyn, czyli ĉwiadome dziaõanie czõowieka jest szczególnie dobrym doĉwiadczeniem a zarazem zrozumieniem dynamicznej istoty czõowieka. Wojtyla idzie dalej, mówiÇc, Ģe „Czõowiek jest nie tylko sprawcÇ swego dziaõania, ale jest takĢe jego twórcÇ. Do istoty sprawczoĉci naleĢy wywoõanie zaistnienia oraz istnienia 81 Wojtyla, K. (2000). Osoba i Czyn oraz inne studia antropologiczne. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 82 Ibid. s. 52 95 Odwaga Decydowania skutku. Do istoty twórczoĉci naleĢy uksztaõtowanie dzieõa. Dziaõanie jest takĢe poniekÇd dzieõem czõowieka... Jest to ta twórczoĉÉ, dla której pierwszym tworzywem jest sam czõowiek. Czõowiek przez dziaõanie ksztaõtuje przede wszystkim siebie samego.”83 W mych rozwaĢanich, koncentruj× si× na Wojtyõy analizie woli, motywacji i wartoĉci, jak równieĢ na jego idei dotyczÇcej dwóch form decyzji i struktury osobowoĉci. tŽůĂ͕DŽƚLJǁĂĐũĂŝtĂƌƚŽƑđ Wola czyli wolnoĉÉ wewn×trzna jest wõaĉciwoĉciÇ osoby zdolnej do wykonania czynu, czyli osoba unaocznia si× poprzez wol×. „Kiedy chc× czegokolwiek, wówczas równoczeĉnie stanowi× o sobie.” 84 WolnoĉÉ osoby poprzez wol× utoĢsamia si× z samostanowieniem i moĢe byÉ wyraĢona zarówno przez „chc×” jak i „mog× – nie musz×.” Natomiast motywacja do czynu to nie tylko poznanie wartoĉci ale równieĢ poruszenie, czyli ruch woli (od õaci÷skiego movere=poruszaÉ). „ChcieÉ to znaczy dÇĢyÉ ku pewnemu dobru, które przez to samo staje si× celem.” 85 Wojtyõa zwraca uwag× na subtelnÇ róĢnic× pomi×dzy „poruszeniem“ woli, które zawdzi×czamy motywacji a „wzruszeniem,” które jest emocjÇ. 83 Ibid. s. 119-120 84 Ibid. s. 155 85 Ibid. s. 174 96  CzħƑđIII–WolaiMotywacja tLJďŽƌLJŝĞĐLJnjũĞ Nast×pnie, Wojtyõa przedstawia dwie róĢne formy motywacji, czyli dwie róĢne formy podejmowania decyzji. Prosty akt woli odpowiada takiej motywacji, w której zostaje wskazana tylko jedna wartoĉÉ, poruszjÇca wol×. Czõowiek zauwaĠa wskazanÇ wartoĉÉ i po prostu pragnie jej. Nie przeĢywa Ģadnego rozdwojenia, nie waha si× i nie musi wybieraÉ. I ta prosta motywacja staje si× jednoznacznÇ decyzjÇ. Moja wola zorganizowania szkoõy w Warszawie byõa tego typu decyzjÇ. Nie miaõam Ģadnych wÇtpliwoĉci i jedynÇ motywacyjnÇ wartoĉcia byõo stworzenie szkoõy dla mõodzieĢy polskiej. Drugi typ decyzji to wybór, poprzedzony bardziej zõoĢonym procesem motywacyjnym. Zachodzi on wówczas, gdy woli zostaje przedstawionych kilka wartoĉci, które sÇ w konflikcie i konkurujÇ ze sobÇ. KaĢda z nich zabiega o zdobycie woli dla siebie, o przyciÇgni×cie ku sobie ludzkiego „chc×.” W tej sytuacji musi nastÇpiÉ proces zwany dyskusjÇ motywów, który poprzedza i warunkuje decyzj×. W czasie dyskusji motywów nast×puje jakby zawieszenie chcenia. Podj×cie decyzji utoĢsamia si× z wyborem jednej wartoĉci, a odrzuceniem innych wartoĉci. Wybór to teĢ odsuni×ciem innych chce÷ potencjalnych na rzecz jednego aktualnego. Chcenie i wartoĉÉ wybrana tworzÇ caõoĉÉ, w 97 Odwaga Decydowania której ujawnia si× nie tylko dynamiczna istota woli ale równieĢ osoba podejmujÇca decyzj×.86 W rozdziale 8, przedstawilam jednÇ z moich decyzji, którÇ moĢna zaliczyÉ do drugiego typu decyzji w analizie Wojtyõy. Byõa to decyzji powrotu do Polski po oĉmiu latach Ģycia w Kanadzie. Konflikt, który przeĢywaõam to konflikt wartoĉci, pomi×dzy wartoĉciami z grupy „Bezpiecze÷stwa” a wartoĉciami z grupy „OtwartoĉÉ na Zmian×.” Decyzja powrotu do Polski to odrzucenie harmonii, stabilizacji, bezpiecze÷stwa na rzecz ch×ci przeĢycia nowoĉci, wyzwa÷ i niezaleĢnoĉci dziaõa÷. Decyzja ta ujawniõa moje optymistyczne podejĉcie do Ģycia i wiar× w siebie, Ģe dam sobie rad× w trudnych i wymagajÇcych warunkach. ^ĂŵŽƐƚĂŶŽǁŝĞŶŝĞǁnjLJŶŝĞ Wojtyõa teoretyzuje, Ģe kaĢdy czyn ma przejĉciowÇ rzeczywistoĉÉ, charakteryzujÇcÇ si× poczÇtkiem i ko÷cem w zewn×trznych i wewn×trznych wymiarach. W wewn×trznym wymiarze, czyn czõowieka ma nie tylko przelotny, ale równieĢ trwaõy efekt. Wojtyõa uwaĢa, Ģe zaangaĢowanie osoby w samostanowienie wnosi speõnienie i trwa dõuĢej niĢ sam czyn. B×dÇc wykonawcÇ czynu, czõowiek speõnia siebie. Dla Wojtyõy speõnienie siebie oznacza stworzenie struktury osoby poprzez samo-posiadanie, samo-panowanie i samostanowienie. Samo-posiadanie jest to specificzna wõaĉciwoĉÉ strukturalna osoby ujawniajÇca si× i potwierdzajÇca si× w 86 Ibid. s. 175 98  CzħƑđIII–WolaiMotywacja dziaõaniu poprzez wol×. Czõowiek stanowi sam o sobie wolÇ, gdyĢ siebie posiada. „Ja jestem Ġródõem mego czynu.” To pozwala mu odkryÉ i zrozumieÉ siebie jako Ġródõo wõasnych czynów. Wprowadza on myĉli, wspomnienia, obrazy i emocje z przeszõoĉci i przyszõoĉci do teraĠniejszoĉci w ten sposób aby byÉ caõkowicie obecnym i ĉwiadomym siebie w momencie czynu. Samo-panowanie zwiÇzane jest z wewn×trznÇ strukturÇ osoby, która sama sobie panuje. Co oznacza, „Ja mog× kontrolowaÉ mój wõasny czyn.” Poprzez speõnienie lub odmówienia wykonania czynu bior× odpowiedzialnoĉÉ za konsekwencje mego dziaõania. Znaczenie samo-panowania jest duĢo bogatsze niĢ samo-kontrola. Odnosi si× do „Ģyciowych decyzji”, które sÇ unikalne i szczególne dla kaĢdej osoby. Samostanowienie oznacza, „Ja okreĉlam mój wõasny tor dziaõania, czyli stanowi× sam o sobie.” Co oznacza, Ģe osoba okreĉla nie tylko swój czyn ale równieĢ okreĉla siebie samego. Samostanowienie, czyli wola jako wõaĉciwoĉÉ czõowieka, wynikajÇca z samo-panowania i samo-posiadania ujawnia ĉwiadomie dziaõajÇce „Ja.” 87 Przykõad mojego zaangaĢowania w organizowanie mi×dzynarodowej szkoõy w Calgary ilustruje poj×cia samo-posiadania, samo-panowania i samo-stanowienia. Moja poczÇtkowa wola stworzenia mi×dzynarodowej szkoõy staõa si× gõównym celem mego dziaõania. CaõÇ mojÇ energi×, wiedz×, doĉwiadczenie, umiej×tnoĉci i wizj× kierowaõam w tworzenie tej szkoõy, czyli byõam 87 Ibid. s. 152-155 99 Odwaga Decydowania Ġrodõem mego dziaõania (samo-posiadanie). Podejmowaõam decyzje i braõam calkowitÇ odpowiedzialnoĉÉ za nie. Byõam ĉwiadoma swego dziaõania i wiedziaõam, Ģe jakoĉÉ i poziom szkoõy zaleĢy caõkowicie ode mnie (samo-panowanie). Okreĉlaõam w ten sposób nie tylko process tworzenia jej, ale równieĢ uĉwiadamiaõam sobie, Ģe jestem inicjatorkÇ, organizatorkÇ i twórczyniÇ tej szkoõy (samostanowienie). 100  CzħƑđIII–WolaiMotywacja RozdziaÏ12:Teoria SamostanowieniaDeciegoiRyana Teoria Samostanowienia, 88 autorstwa Edwarda L. Deciego i Richarda M. Ryana, zakõada, Ģe ludzie sÇ aktywnymi organizmami z wrodzonÇ skõonnoĉciÇ do rozwoju. Ten aktywny aspekt ludzkiej natury ujawnia si× w zjawisku „wewn×trznej motywacji,” które odpowiada ludzkim skõonnoĉciom do szukania wyzwa÷, nowoĉci i moĢliwoĉci uczenia si×. Jest to równieĢ ewidentne w zjawisku „internalizacji” jako procesie w którym ludzie aktywnie integrujÇ spoõeczne praktyki i wartoĉci, które poczÇtkowo postrzegane byõy przez nich jako zewn×trzne. 88 Deci, E. L., & Ryan, R.M. (1985). Intrinsic Motivation and Selfdetermination in Human Behavior, New York: Plenum. Deci, E. L., & Ryan, R.M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11, 227-268. 101 Odwaga Decydowania tĞǁŶħƚƌnjŶĂDŽƚLJǁĂĐũĂ Wewn×trznie motywowane zachowanie dotyczy wõasnego wyboru. Nast×puje to, gdy ludzie czujÇ si× wolni aby dokonaÉ wyboru i spontanicznie angaĢujÇ si× w aktywnoĉÉ, którÇ uwaĢajÇ za interesujacÇ. Teoria Samostanowienia proponuje, Ģe zachowanie to oparte jest na trzech psychicznych potrzebach: potrzeba kompetencji, potrzeba autonomii i potrzeba relacji. Potrzeba kompetencji odnosi si× do efektywnoĉci i poczucia sensu podejmowania dziaõa÷. Potrzeba autonomii odnosi sie do bycia „Ġródlem” dziaõania i posiadania gõosu w stanowieniu o sobie. Potrzeba relacji odnosi sie do interakcji z innymi ludĠmi. W ksiÇĢce „CzuÉ ġycie” pisaõam, „PodejmujÇc decyzj× powrotu do Polski, miaõam nadziej×, Ģe Ģycie i praca we wõasnym kraju, tworzenie wõasnej szkoõy, poõÇczenie si× z rodzicami i przyjacióõmi da mi uczucie radoĉci, szcz×ĉcia i satysfakcji w moim Ģyciu (potrzeba autonomii i relacji). Wierzylam w moje umiej×tnoĉci dziaõania, które prowadziõyby do speõnienia wytyczonych celów. Krótko mówiÇc, wierzyõam w siebie, Ģe dam sobie rad× w trudnych i wymagajÇcych warunkach (potrzeba kompetencji).” 89 89 Laycraft, K. (2014). Feeling Life: Patterns of Emotions. Victoria, BC: AwareNow Publishing, pp. 6-7. 102  CzħƑđIII–WolaiMotywacja /ŶƚĞƌŶĂůŝnjĂĐũĂ Internalizacja jest zõoĢonym procesem, który prowadzi od zewn×trznej regulacji do introjekcji, nast×pnie do identyfikacji i w ko÷cu do integracji. Zanim internalizacja nastÇpi, jednostki, aby uniknÇÉ negatywnych konsekwencji, podejmujÇ dziaõania pod wpõywem innych, nie akceptujÇc ich jako swoje. MoĢemy powiedzieÉ, Ģe ich zachowanie jest regulowane zewn×trznie. Introjekcja pojawia si×, gdy jednostki przyjmujÇ wartoĉci lub zachowanie innych, ale podobnie jak w regulacji zewn×trznej, nie caõkowicie akceptujÇ je jako swoje. PrzeĢywajÇ oni uczucie ambiwalencji jako wynik oscylacji pomi×dzy przeciwnymi emocjami takimi jak akceptacja a odrzucenie. Innymi sõowy, jest to emocjonalna manifestacja motywujÇcego konfliktu w którym chcÇ i nie chcÇ angaĢowaÉ si× w danÇ aktywnoĉÉ – w tym samym czasie. MogÇ czuÉ si× zmuszeni do wykonania czynnoĉci aby poczuÉ si× wolnymi od uczucia winy. Ale ostatecznie, chcÇ czuÉ si×, Ģe dokonujÇ wyboru bez zewn×trznego nacisku, czyli identyfikujÇ si× z danÇ aktywnoĉciÇ. Identifikacja jest bardziej skutecznym procesem internalizacji niĢ introjekcja i wzbudza duĢo sõabszy konflikt i uczucie winy. Jednostki ceniÇ cel innych i podejmujÇ dziaõanie z tego powodu. IdentifikujÇ si× z danÇ aktywnosciÇ gdyĢ dostrzegajÇ jej waĢnoĉÉ i uĢytecznoĉÉ. W ko÷cu, integracja jest najbardziej samostanowiÇcÇ formÇ internalizacji i uwidacznia aktywnoĉÉ jako 103 Odwaga Decydowania wewn×trzny aspekt systemu wartoĉci jednostek i staje si× cz×ĉciÇ „kim oni sÇ.” Jednostki czujÇ si× bardziej autonomicznymi lub samostanowiÇcymi istotami, gdy zmieniÇ motywacj× z zewn×trznej i introjekcji, poprzez identyfikacj× do integracji. SamostanowiÇce zachowanie charakteryzuje si× uczuciem wolnoĉci w dziaõaniu, które zostaõo podj×te z wõasnej woli. Badania autorów teorii Samostanowienia pokazujÇ, Ģe im bardziej osoby zmotywowane sÇ wewn×trznie, tym wi×ksza ich wytrwaõoĉÉ, efektywnoĉÉ i satysfakcja w dziaõaniu, a takĢe wyĢszy ich dobrostan i zdrowie psychiczne. Aby zilustrowaÉ proces internalizacji, przedstawi× przykõad organizowania szkoõy spoõecznej w Warszawie. Na zorganizowanym przeze mnie zebraniu z rodzicami przyszõych uczniów, wyjaĉniõam, Ģe jednym z zaõoĢe÷ szkoõy byõo aktywne uczestnictwo rodziców i uczniów w Ģyciu szkoõy. Podczas caõego procesu organizowania szkoõy, moĢna byõo zaobserwowaÉ róĢne formy motywacji i zaangaĢowania, podobne do wymienionych powyĢej. Par× osób zaangaĢowaõo si× w organizowanie szkoõy, tylko dlatego, Ģe przyjaciele czy czõonkowie rodziny byli w to zangaĢowani. Osoby te nie byõy przekonane o waĢnoĉci i koniecznoĉci tego przedsi×wzi×cia. Osoby te speõniaõy dobrze swoje czynnoĉci pod zewn×trznÇ presjÇ, 104  CzħƑđIII–WolaiMotywacja ale wkrótce kilka z nich zrezygnowaõo z kontynuowania pracy. Pozostaõe osoby podchodzily do swej pracy dobrowolnie, ale bez poczucia odpowiedzialnoĉci. Ich zachowanie moĢna byõo zaliczyÉ do introjekcji. Z upõywem czasu, wi×kszoĉÉ osób zacz×õa identyfikowaÉ si× z projektem. Zachowanie ich byõo mniej kontrolowane i wykazywali wi×kszÇ determinacj×. Postrzegali siebie jako twórcy tej szkoly, czuli si× zmotywowani i docenieni. Ĉwiadomie akceptowali swojÇ rol× w pracy zespoõowej i czuli osobistÇ odpowiedzialnoĉÉ za rezultaty ich dziaõalnoĉci. Znajdowali czas i energi× aby przezwyci×ĢyÉ wiele trudnoĉci i przeszkód. Ich zachowanie moĢna byõo zaliczyÉ do identifikacji. Kilka osób z powyĢej grupy byõo tak silnie zaangaĢowanych, Ģe zmieniali rozkõady swej wõasnej pracy lub brali urlopy aby wi×cej czasu mogli poĉwieciÉ pracy nad szkoõÇ. Ich zachowanie byõo caõkowicie zintegrowane, co oznaczaõo, Ģe ich aktywnoĉÉ odpowiadaõa poczuciu ich wartoĉci. Ich integracja podobna byõa do wewn×trznej motywacji, w której zachowanie ich byõo caõkowicie samostanowione. Mieli oni silne poczucie efektywnoĉci i sensu podejmowanych dziaõa÷. Czuli si× Ġródõem ich wõasnych wyborów, decyzji i czynnoĉci. W ko÷cu, nawiÇzali silne i przyjacielskie stosunki z innymi osobami pracujÇcymi nad tym projektem. Jak równieĢ doĉwiadczyli uczucia radoĉci i satysfakcji z osiÇgni×cia celu stworzenia nowej unikalnej szkoõy. 105 Odwaga Decydowania RozdziaÏ13: PsychosyntezaAssagioliego Odkrycie woli w sobie moĢe staÉ si× prawdziwÇ rewelacjÇ, która moĢe zmieniÉ, cz×sto radykalnie, ĉwiadomoĉÉ czõowieka i jego caõy stosunek do siebie, innych ludzi i caõego ĉwiata. – Roberto Assagioli Wõoski psychiatra i filozof, Roberto Assagioli (18881975) rozwinÇõ wszechstronnÇ psychologi× zwanÇ psychosyntezÇ. W psychologii tej, centralne miejsce zaj×õo poj×cie „woli” jako istotna funkcja „Ja” i niezb×dne Ġródõo wszystkich wyborów i decyzji. Assagioli porównaõ odkrycie woli do odkrycia pi×kna w cichej kontemplacji naturalnej scenerii, dzieõa sztuki, czy w otwarciu si× na magi× muzyki. Doĉwiadczenie woli moĢe pojawiÉ si× równieĢ podczas kryzysów, kiedy niebezpiecze÷stwo paraliĢuje nas lub podczas cichych okresów, kiedy wnikliwie egzaminujemy nasze motywy i rozwaĢamy nasze decyzje. Wtedy, moĢemy poczuÉ si× jakby wola wydostawaõa si× z gõównej istoty naszego bycia. 106  CzħƑđIII–WolaiMotywacja Assagioli sugerowaõ, Ģe odkrycie woli w sobie zmienia naszÇ ĉwiadomoĉÉ i stosunek to siebie, innych i caõego ĉwiata. Zaczynamy postrzegaÉ siebie jako „ĢyjÇcy podmiot” z moĢliwoĉciÇ wyboru, aby wnieĉÉ zmiany w naszej osobowoĉci i w okolicznoĉciach. Assagioli wprowadza trzy wymiary woli: rodzaje, cechy i fazy. ZŽĚnjĂũĞtŽůŝ Rodzaje caõkowicie rozwini×tej woli to: h Silna wola, która charakteryzuje si× energiÇ i umiej×tnoĉciÇ doprowadzania do celu. h Umiej×tna wola zawiera umiej×tnoĉÉ uzyskania poĢÇdanego rezultatu z najbardzie efektywnym zuĢyciem energii. h Dobra wola jest poõÇczona z wyborem celów, które zgodne sÇ z dobrostanem innych i caõej ludzkoĉci. h Transpersonalna wola jest „wertykalnÇ” ĉwiadomoĉciÇ, która wywoõuje szczytowe doĉwiadczenia, ekstaz×, zachwyt i samo-aktualizacj×. ĞĐŚLJtŽůŝ Cechy woli sÇ nast×pujÇce: h Energia, dynamizm, moc i intensywnoĉÉ; h Opanowanie, kontrola i dyscyplina; h Koncentracja, ukierunkowanie, skupienie; h Determinacja, zdecydowanie i stanowczoĉÉ; 107 Odwaga Decydowania h UporczywoĉÉ, wytrwaloĉÉ i cierpliwoĉÉ; h Inicjatywa, odwaga i ĉmiaõoĉÉ; h Organizacja, integracja i synteza. Energia, dynamiczna moc i intensywnoĉÉ sÇ gõównymi cechami silnej woli. Czujemy intensywnoĉÉ woli, gdy potrzebujemy pokonaÉ konflikt czy sprzeciwiajÇce si× siõy. Opanowanie, kontrola i dyscyplina wymagajÇ energii. Kontrola nie znaczy hamowanie, ale raczej regulowanie zachowania czy wyraĢenia. Kontrola i dyscyplina wymagana jest do nauki potrzebnych umiej×tnoĉci i technik. Assagioli pisaõ, „Wynikiem kontroli, dyscypliny czy treningu jest osiÇgni×cie doskonaõoĉci, które daje nam nie tylko efektywnoĉÉ ale równieĢ silne i trwajÇce uczucie pewnoĉci siebie, satysfakcji i radoĉci.”90 Koncentacja, ukierunkowanie i skupienie sÇ to nieodzowne cechy woli. Assagioli przedstawia trzy rodzaje koncentracji: h Zewn×trznie ukierunkowana koncentacja zdarza si×, gdy obserwujemy jakieĉ przedmioty przyrodnicze, badamy jakieĉ zagadnienia, czy podejmujemy jakieĉ czyny. h Wewn×trznie ukierunkowana koncentracja zdarza si×, gdy ĉwiadomi jesteĉmy subjektywnych stanów psychicznych takich jak myĉli, uczucia, marzenia, czy pragnienia. 90 Assagioli, R. (1992). The Act of will. Arkana, p. 24 108  h CzħƑđIII–WolaiMotywacja Ku-górze skierowana koncentracja zdarza si×, kiedy doĉwiadczamy medytacji czy kontemplacji. Determinacja, zdecydowanie i stanowczoĉÉ sÇ potrzebne w fazach woli takich jak rozwaĢanie i wykonanie. UporczywoĉÉ, wytrwaõoĉÉ i cierpliwoĉÉ potrzebne sÇ woli, gdy mamy do czynienia z dõugo-terminowymi zadaniami, powtarzajÇcymi si× poraĢkami, czy bolesnymi i nieuniknionym sytuacjami. Inicjatywa, odwaga i ĉmiaõoĉÉ wnosi poczucie intensywnej aktywnoĉci do woli, co wpõywa na wzrost ĉwiadomoĉci albo wzbudza ekstatyczny stan. Organizacja, integracja i synteza sÇ najwaĢniejszymi cechami woli. MogÇ byÉ wyraĢone w zwiÇzkach mi×dzyludzkich, w empatii, miõoĉci i spoõecznej woli. &ĂnjLJtŽůŝ Assagioli zaproponowaõ, Ģe akt woli zawiera szeĉÉ sekwencyjnych faz: 1. Cel, ewaluacja, motywacja i intencja. 2. RozwaĢanie. 3. Wybory i decyzje. 4. Potwierdzenie. 5. Planowanie i programowanie. 6. Kierunek wykonania. Aby zillustrowaÉ powyĢej zdefiniowane wymiary woli, przedstawi× mojÇ wol× i innych osób zorganizowania 109 Odwaga Decydowania szkoõy w Warszawie, o której wspomniaõam wielokrotnie w poprzednich rozdziaõach. juĢ Ğů͕ǁĂůƵĂĐũĂ͕DŽƚLJǁĂĐũĂŝ/ŶƚĞŶĐũĂ Kiedy wróciõam do Polski po oĉmiu latach Ģycia w Kanadzie, miaõam ĉmiaõÇ wizj× stworzenia szkoõy ĉredniej z wykõadowym j×zykiem angielskim. Byõ to mój gõówny cel. Musiaõam wi×c oceniÉ czy moĢliwe jest otwarcie tego typu szkoõy. Dzi×ki konsultacjom w Ministerstwie Edukacji Naodowej i w Towarzystwie Szkóõ Spoõecznych zdobyõam potrzebne informacje dotyczÇce nowych praw edukacyjnych. Na spotkaniu z przyjacióõmi przedstawiõam mój pomysõ, gdzie zostaõ entuzjastycznie przyj×ty. Polityczne zmiany i intelektualna wolnoĉÉ motywowaõy nas do podj×cia si× tego projektu. Dlatego teĢ, aby rozpoczÇÉ ten proces umieĉciliĉmy ogõoszenia w lokalnej gazecie. Po ukazaniu si× ogõoszenia otrzymaliĉmy okoõo setki zgõosze÷ do „nie-istniejÇcejjeszcze szkoõy.” Byõo to potwierdzenie ogromnej potrzeby tego typu szkóõ w Warszawie. Na tym etapie, byõa to dobra wola, która zwiÇzana byõa z celem, dokonania czegoĉ dobrego dla mõodzieĢy polskiej. ZŽnjǁĂǏĂŶŝĞ Przez pare dni, rozwaĢaliĉmy, dyskutowaliĉmy i analizowaliĉmy wiele spraw dotyczÇcych organizacji szkoõy. W jakiej cz×ĉci Warszawy powinniĉmy otworzyÉ szkoõ×? Jak znaleĠÉ budynek szkolny? Ilu studentów powinniĉmy przyjÇÉ? Jak znaleĠÉ nauczycieli wõadajÇcych j×zykiem angielskim? Jaki program i jakie podr×czniki wybraÉ? I tak dalej i tak dalej. Byõa to bardzo chaotyczna, 110  CzħƑđIII–WolaiMotywacja ale dynamiczna faza w procesie tworzenia szkoõy. Na tym etapie, wol× naszÇ cechowaõa determinacja stworzenia tej szkoõy. tLJďŽƌLJŝĞĐLJnjũĞ Po tym chaotycznej fazie rozwaĢa÷, musieliĉmy zdecydowaÉ o dalszych losach szkoõy. Po wielu staraniach znalazõam niedoko÷czony budynek naleĢÇcy do koĉcioõa i po dõugich pertraktacjach z proboszczem, zgodziõ si× wynajÇÉ ten budynek pod warunkiem wyko÷czenia go. Na pierwszym zebraniu z rodzicami przyszõych uczniów przedstawiõam ĢÇdania proboszcza i ku mojemu miõemu zaskoczeniu, wiekszoĉÉ osób zaoferowaõo prac× nad budynkiem szkolnym. Prawie jednogõoĉnie podj×liĉmy decyzj× wynaj×cia i wyko÷czenia tego budynku i przystosowania go do wymogów szkoly. Wola nasza stawaõa si× wolÇ wielu osób wõÇczonych do tego projektu, zacz×õa wi×c przybieraÉ cechy zdecydowania, inicjatywy i ĉmiaõoĉci pracy nad szkoõÇ. WŽƚǁŝĞƌĚnjĞŶŝĞ Spotkanie tylu entuzjastycznych ludzi potwierdziõo jeszcze bardziej potrzeb× takich szkóõ w Warszawie i wzbudziõo w nas ogromnÇ energi× i zapaõ do dalszej pracy nad tym projektem. Czuliĉmy gõ×boko, Ģe szkoõa ma szans× stania si× rzeczywistoĉciÇ. Nasza dobra wola stawaõa si× silnÇ wolÇ, gdyĢ czuliĉmy jej energi×, która pchaõa nas do celu i w umiej×tna wolÇ, gdyĢ czuliĉmy, Ģe nasze umiej×tnoĉci doprowadzÇ nas do poĢÇdanego rezultatu. 111 Odwaga Decydowania WůĂŶŽǁĂŶŝĞŝWƌŽŐƌĂŵŽǁĂŶŝĞ Osoby zangaĢowane w ten projekt zacz×õy organizowaÉ si× w maõe grupy z róĢnymi zadaniami. Najwi×cej osób zaj×õo si× pracami nad budynkiem szkolnym. Trzeba bylo wstawiÉ okna, poõoĢyÉ podõogi, wyko÷czyÉ õazienki, pomalowaÉ ĉciany i wiele innych mniejszych prac. Inne osoby zaj×õy si× rejestracjÇ uczniów, przygotowywaniem egzaminów wst×pnych, zatrudnianiem nauczycieli, zakupem mebli i sprz×tu szkolnego, zakupem ksiÇĢek do przyszõej biblioteki i organizowaniem obozu zapoznawczego dla przyj×tych uczniów. Wol× na tym etapie cechowaõa nie tylko koncentracja i ukierunkowienie, ale równieĢ wytrwaõoĉÉ i cierpliwoĉÉ. <ŝĞƌƵŶĞŬǁLJŬŽŶĂŶŝĂ MojÇ rolÇ byõo koordynowanie pracy tych grup. Jak wspomniaõam powyĢej, wykonanie tego projektu wymagaõo determinacji, zdecydowania, inicjatywy, ĉmiaõoĉci, umiej×tnoĉci, koncentracji, wytrwaõoĉci i cierpliwoĉci. Podczas trzech miesi×cy wyt×Ģonej pracy, nie tylko czuliĉmy ogromnÇ radoĉÉ i satysfakcj× z pracy nad tym projektem, ale równiez nawiÇzaliĉmy bliskie przyjacielskie stosunki. Wola nasza stawaõa si× wolÇ transpersonalnÇ, której gõównymi cechami byõy uczucia integracji, samostanowienia i samorealizacji. 112  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka CzħƑđIV–RozwójCzųowieka ġycie i jego bieg tworzÇ wzorzec, który rozwija si× poprzez ciagõÇ absorpcj× nowych doĉwiadcze÷ na bazie starych. Ten wewn×trznie-determinowany wzorzec Ģycia, który promuje niespokojny przebieg zmian – nazywam rozwojem. – Wilhelm Dilthey 113 Odwaga Decydowania RozdziaÏ14: FilozofiayciaDilthey’a Rozwój zawiera naturalne stany Ģycia, kóre zmierzajÇ do osiÇgni×cia i utrzymania dla siebie charakterystycznych wartoĉci Ģycia. – W. Dilthey Wilhelm Dilthey (1833-1911) byõ niemieckim filozofem, który podkreĉlaõ waĢnoĉÉ subjektywnego i peõnego znaczenia podejĉcia do zrozumienia czõowieka. Zamiast studiowania obserwowanych przejawów ludzkich dziaõa÷, badaõ ich wewn×trzne Ģycie. ŽƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝĞ͕tLJƌĂǏĞŶŝĞ͕ƌŽnjƵŵŝĞŶŝĞ W pracy swej, „Konstrukcja Historycznego Ĉwiata w Studiach nad Czõowiekiem,” Dilthey zaproponowaõ, aby badania nad czõowiekem byõy oparte na zwiÇzku pomi×dzy doĉwiadczeniem, wyraĢeniem i zrozumieniem. Poprzez nasze doĉwiadczenia, jesteĉmy w stanie zrozumieÉ zõoĢonoĉÉ Ģycia, które zawiera nie tylko nasze doĉwiadczenia Ģyciowe, ale równieĢ doĉwiadczenia spoõecznoĉci i jej historii której jesteĉmy cz×ĉciÇ. Nasze Ģycie wzbogaca si× w relacji ze ĉrodowiskiem i ludĠmi. 114  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka Przyswajamy sobie te zwiÇzki poprzez nasze przeĢycia, wartoĉci i poczucie celu. Nasze wewn×trzne Ģycie uzewn×trznia si× w róĢnych formach takich jak w mowie czy czynie. Dilthey nazywa ten proces „uprzedmiotowanie Ģycia.” Oznacza to, Ģe nasze wewn×trzne Ģycie ujawnia si× poprzez zewn×trzne wyraĢenia. Natomiast, gõównym celem zrozumienia jest interpretacja tych wyraĢe÷ w postaci znaczÇcych idei i rzutowanie je na wewn×trzne Ģycie innego czõowieka. Dilthey pisaõ, „To wspóõdziaõanie jest zdeterminowane przez fakt, Ģe aby nadaÉ przedmiotom wartoĉÉ, jednostki poddajÇ si× prawom i wyznaczajÇ sobie cele. KaĢda taka wspóõpraca zawiera istotnÇ relacj× pomi×dzy ludzkÇ naturÇ a poõÇczeniem jednostek. Taki system oddziaõywania funkcjonuje gõównie w jednostkach. One sÇ punktami przeci×cia ukõadów relacji, gdzie kaĢdy z nich jest ciÇgõym Ġródõem aktywnoĉci.”91 Proces wspóõdziaõania moĢna byõo zaobserwowaÉ podczas tworzenia szkoõy w Warszawie. „Wszystkie osoby zacz×õy organizowaÉ si× w maõe grupy z róĢnymi celami dziaõa÷. Istotnymi elementami tworzenia si× tych grup byõy ich gotowoĉÉ, entuzjam i zaangaĢowanie wszystkich i kaĢdej osoby, aby sfinalizowaÉ podj×te przedsi×wzi×cia.”92 Dilthey twierdziõ, Ģe Ģycie zmusza nas do rozróĢnienia pomi×dzy tym co jest wartoĉciowe w 91 Dilthey, W. (1976). W. Dilthey Selected Writings. Cambridge, London, New York, and Melbourne: Cambridge University Press, p. 197. 92 Laycraft, K.C. (2014). Feeling Life: Patterns of Emotions. Victoria, BC: AwareNow, p. 48. 115 Odwaga Decydowania naszym Ģyciu, a co moĢe byÉ odrzucone bez straty doĉwiadczenia peõni Ģycia. Pisaõ on, „Wewn×trzne przeĢycie mówi nam, Ģe peõnia Ģycia objawia si× w tym co doĉwiadczamy, bogactwo realnoĉci Ģycia w tym co odczuwamy, a urzeczywistnienie tego co leĢy w nas to wartoĉÉ naszej egzystencji.” 93 Dilthey sugerowaõ, Ģe nasze wartoĉci przenosimy na nasze zwiÇzki z innymi, czyli nasze wglÇdy i zrozumienia rozszerzajÇ i wzbogacajÇ naszÇ egzystencj×. Dla niego, jednostka jest historycznÇ istotÇ zanurzonÇ w sieci ukõadów kulturowych i spoõecznoĉci. ZŽnjǁſũnjųŽǁŝĞŬĂ Praca Diltheya stanowiõa gõównÇ podstaw× do psychologii rozwojowej, gdyĢ dotyczyõa ona rozwoju czõowieka z perspektywy rozwijajÇcego si× podmiotu. Z tej perspektywy, wartoĉci Ģycia tworzone sÇ z bogactwa doĉwiadcze÷ jednostki i wpõywu warunków Ģyciowych. RozwijajÇce si× istoty ludzkie muszÇ wartoĉciowaÉ swoje zainteresowania, postrzeganie i pomysõy i roztrzygaÉ, które z nich wzbogacajÇ ich Ģycie. W ten sposób, rozwój osobisty tworzy wartoĉci Ģycia. Pisaõ, „KaĢda epoka Ģycia zawiera w sobie autonomicznÇ wartoĉÉ. KaĢda taka epoka zdolna jest do wypeõnienia Ģywotnymi uczuciami, które wzmacniajÇ i rozszerzajÇ jej egzystencj×. W rzeczy samej, idealne Ģycie 93 Dilthey, W. (2010). Understanding the Human World. Princeton and Oxford: Princeton University Press, p. 187. 116  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka powinno byÉ takie w którym kaĢdy moment wypeõniony jest poczuciem tej autonomicznej wartoĉci.”94 JednÇ z charakterystyk teorii Dilthey’a jest waĢnoĉÉ, którÇ kõadzie na tworzenie nowych wartoĉci, zwane procesami twórczymi. Dilthey podkreĉlaõ, Ģe w kaĢdym stadium rozwoju duchowgo, osoby zdobywajÇ wiedz× i zrozumienie poprzez odniesienie ich Ģyciowych doĉwiadcze÷ do dzieõ sztuki i osiagni×É nauki. Dilthey pisaõ, „StÇd w kaĢdym z nas zrozumienie aktualnego Ģycia pochodzi poprzez wszechobecne oddziaõywanie Ģyciowych doĉwiadcze÷ ze sztukÇ i naukowÇ myĉlÇ. Poprzez sztuk×, histori× i nauk×, stajemy sie bardziej ĉwiadomi ludzkiego ĉwiata, które zdobywamy w Ģyciu – doĉwiadczenie. Poprzez to, z najgõ×bszym przekonaniem, Ģycie kaĢdego z nas jest w stanie prosperowaÉ, rozwijaÉ si× i nabieraÉ ksztaõtów w atmosferze sztuki, poezji, historii, i myĉli naukowej. StÇd Ģycie samo w sobie jest zawsze historycznie uwarunkowane bez uĉwiadamiania sobie tego.”95 W ksiÇĢce „CzuÉ ġycie,” pisaõam, „W moich wykõadach „KreatywnoĉÉ = Chaos”, analizowaõam wspólne charakterystyki naukowców i artystów. Z mojego wõasnego doĉwiadczenia mogõam powiedziÉ, Ģe obie grupy ludzi cechuje intelektualna ciekawoĉÉ, fascynacja ĉwiatem przyrody, otwarta i akceptujÇca postawa wobec ĉwiata i siebie samego. IstotÇ sztuki i nauki jest wyjĉcie poza 94 Dilthey, W. (2010). Understanding the human world. Princeton and Oxford: Princeton University Press, p. 189. 95 Ibid. s. 243 117 Odwaga Decydowania rzeczywistoĉÉ i badanie lub stworzenie nowych rzeczywistoĉci… Celem wykõadów byõo danie ludziom instrumentu, aby spojrzeli na swe Ģycie z innej perspektywy, z perspektywy Teorii Chaosu. Miaõam cichÇ nadziej×, Ģe przyniesie im to lepsze zrozumienie samego siebie. Ludzie b×dÇ mogli rozbudziÉ swÇ wyobraĠni× i spojrzeÉ na siebie i na swe Ģycie jako zõoĢony, dynamiczny i otwarty ukõad. “96 W zako÷czeniu ksiÇĢki “CzuÉ ġycie”, pisaõam, “Poprzez autobiograficznÇ refleksj×, zaczynaõam rozumieÉ moje doĉwiadczenia i w jakiĉ sposób integrowaÉ je. Poprzez prac× pedagogicznÇ, naukowÇ i artystycznÇ, zaspakajaõam swoje potrzeby osiÇgania celów, wartoĉci i poczucie wõasnej skutecznoĉci. Jako pedagog, byõam usatysfakcjonowana i speõniona poprzez stworzenie unikalnych edukacyjnych ĉrodowisk w których mõodzi ludzie mogli uczyÉ sie i rozwijaÉ. Jako naukowiec, znalazõam cel poprzez zastosowanie Teorii Chaosu do wyjaĉniania róĢnych ludzkich problemów. Ostatecznie jako artystka, wierzyõam, Ģe moje prace wzbudzÇ jakieĉ myĉli czy emocje w innych i w ten sposób wpõynÇ na ich rozwój psychiczny.” Dilthey twierdziõ, Ģe poprzez pisanie autobiografii moĢemy zdobyÉ najwyĢsze zrozumienie swego Ģycia. MoĢemy w ten sposob “poõÇczyÉ wszystkie nici przeszõoĉci.” Tworzymy je poprzez rozwaĢania nad 96 Laycraft, K.C. (2014). Feeling Life. Patterns of Emotions. Victoria. BC: AwareNow Publishing, p. 91. 118  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka doĉwiadczonymi wartoĉciami, osiÇgni×tymi celami, zrealizowanymi planami i naszym rozwojem. W naszej pami×ci, moĢemy uwydatniÉ waĢne momenty z naszego Ģycia. Dilthey pisaõ, “Moc i dech naszego Ģycia i energia z jakÇ rozmyĉlamy nad sobÇ sÇ bazÇ historycznej wizji, która pozwoli nam wzbudziÉ nowe Ģycie w martwych cieniach przeszõoĉci.” 97 97 Dilthey, W. (1976). W. Dilthey Selected Writings. Cambridge, London, New York, Melbourne: Cambridge University Press, p. 215. 119 Odwaga Decydowania RozdziaÏ15:Dezyntegracja PozytywnaD¦browskiego Im gõ×bsze nasze przeĢycia, tym wi×ksza nasza wraĢliwoĉÉ; im bardziej intensywne i dogõ×bne opracowywanie naszych przeĢyÉ, tym jaĉniejszy obraz naszej osobowoĉci. – Kazimierz DÇbrowski Teoria Dezyntegracji Pozytywnej opisuje wzorce i wyjaĉnia mechanizmy rozwoju czõowieka, podkreĉlajÇc waĢnoĉÉ rozwoju emocjonalnego. Kazimierz DÇbrowski (1902-1980), polski psychiatra i psycholog, rozwijaõ t× teori× w ciÇgu caõego swego Ģycia opierajÇc si× na klinicznych i akademickich badaniach. 98 98 DÇbrowski, K. (1964). Positive Disintegration. Boston: Little, Brown and Company. DÇbrowski, K. (1967). Personality Shaping Through Positive Disintegration. Boston: Little, Brown and Company. DÇbrowski, K., Kawczak, A. & Piechowski, M. (1970). Mental Growth Through Positive Disintegration. London: Gryf Publications Ltd. DÇbrowski, K. (1972). Psychoneurosis is Not an Illness. London: Gryf Publications Ltd. 120  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka Teoria Dezyntegracji Pozytywnej õÇczy ze sobÇ dwa filozoficzne podejĉcia; esencjalizm z egzystencjalizmem – „egzystencja poprzez esencj×.” Esencje to ĉwiadomie wybrane, zferyfikowane i rozwini×te wartoĉci, które okreĉlajÇ sens i znaczenie Ģycia czõowieka. DÇbrowski wprowadziõ indywidualne i spoõeczne esencje, gdzie podstawowymi cechami esencji indywidualnej sÇ: 1. NajwaĢniejsze zainteresowania, uzdolnienia i talenty; 2. Trwaõe, niepowtarzalne, wyõÇczne zwiÇzki uczuciowe przyjaĠni i miloĉci; 3. Poczucie toĢsamoĉci siebie w chwili obecnej, toĢsamoĉci z sobÇ z przeszõoĉci i z projekcjÇ siebie w przyszõoĉÉ. DÇbrowski, K. (1973). The Dynamics of Concepts. London: Gryf Publications Ltd. DÇbrowski, K. (1975). Osobowosc i jej ksztaltowanie poprzez dezyntegracje pozytywna. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny. D¦browski, K (1979). Psychoterapia przez rozwoj. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny. D¦browski, K. (1979). Dezintegracja pozytywna. Warszawa: Panstwowy Instytut Wydawniczy. D¦browski, K. (1986). Trud istnienia. Warszawa. Wiedza Powszechna. 121 Odwaga Decydowania Do esencji spoõecznych naleĢÇ odpowiedzialnoĉÉ, empatia, ĉwiadomoĉÉ spoõeczna i autentyzm spoõeczny w myĉleniu i dzialaniu. 99 GõównÇ róĢnicÇ powi×dzy DÇbrowskiego teoriÇ a innych takich jak Freuda, Rogersa, czy Masõowa jest jej stosunek do psychonerwic w procesie rozwoju czõowieka. Wi×kszoĉÉ teorii rozwojowych przyjmuje tradycyjny punkt widzenia, Ģe nerwice i psychonerwice hamujÇ rozwój czõowieka i dlatego powinny byÉ eliminowane. DÇbrowskiego punkt widzenia jest caõkowicie inny. Podkreĉlaõ on waĢnoĉÉ „turbulencji emocjonalnej” przy przejĉciu z niĢszego do wyĢszego poziomu Ģycia psychicznego. Twierdziõ, Ģe symptomy nerwic i psychonerwic takich jak niepokój i depresja konieczne sÇ dla ludzkiego rozwoju. DÇbrowski pisaõ, „Taki konflikt jest zapowiedziÇ stopniowego procesu przystosowywania si× do nowych warunków zewn×trznych i wewn×trznych. Powoduje to nierównowag×, która pozwoli pojawienie i organizowanie si× nowych i wyĢszych poziomów kontroli." 100 Idea DÇbrowskiego odpowiada tezie Ilya Prigoginego, Ģe „niestabilnoĉÉ jest Ġródõem porzÇdku.” 101 99 Dabrowski, K. (1979). Dezintegracja pozytywna. Warszawa: Panstwowy Instytut Wydawniczy, s. 35 100 DÇbrowski, K. (1996). Multilevelness of Emotional and Instinctive Functions. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. p.11. 101 Prigogine, I. & Stengers, I. (1984). Order Out of Chaos. Toronto, New York, London, Sydney: Bantam Books. 122  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka DÇbrowski podkreĉlaõ, Ģe tylko poprzez proces dezyntegracji pozytywnej czõowiek moĢe uniezaleĢniÉ si× od niskich wewn×trznych i zewn×trznych ĉrodowisk. Dowodziõ, Ģe niĢsze poziomy funcjonowania muszÇ ulec rozluĠnieniu i rozbiciu, a wiec dezyntegracji, zanim nowe struktury organizacyjne zajmÇ ich miejsce. Dezyntegracja pozytywna jest wi×c dwustopniowym procesem: (i) reorganizacja niĢszego poziomu funkcjonowania psychicznego i (ii) tworzenie si× nowego, wyĢszego-poziomu organizacji. Innymi sõowy, rozwój jest funkcjÇ reorganizacji struktury psychicznej. Wielopoziomowy rozwój zawiera nie tylko iloĉciowy wzrost i zastÇpienie jednych elementów przez inne, ale przede wszystkim tworzenie wartoĉci, które prowadzÇ jednostki do rozwoju autonomicznych, twórczych i autentycznej istot. Jest to samoorganizujÇcy si× i nieliniowy proces, który prowadzi do wzrostu zõoĢonoĉci struktury psychicznej, gdyĢ zachodzi zróĢnicowanie i integrowanie wielu elementów z podstaw Ģycia psychicznego – szczególnie takich jak emocje, myĉli, wyobraĠnia i wspomnienia. DÇbrowski pisaõ, „Funkcje intelektualne sÇ zawsze wewn×trznie poõÇczone i zaleĢne od emocji i pop×dów, ale forma tych poõÇcze÷ zaleĢy od fazy rozwojowej… Na wyĢszych poziomach rozwoju obie funkcje intelektualne 123 Odwaga Decydowania i emocjonalne tworzÇ silne poõÇczenia, wpõywajÇc wzajemnie na wzrost poziomu innych funkcji.”102 WŽƚĞŶĐũĂųZŽnjǁŽũŽǁLJ DÇbrowski zdefiniowaõ potencjaõ rozwojowy jako oryginalne wyposaĢenie, które determinuje poziom rozwoju jednostki w optymalnych fizycznych i ĉrodowiskowych warunkach. 103 Potencjaõ rozwojowy jest kontrolowany przez trzy czynniki. Pierwszy czynnik reprezentuje wewn×trzne ustrojowe i biologiczne potencjaõy organizmu. Drugi czynnik reprezentuje spoõeczne i ĉrodowiskowe wpõywy. Trzeci czynnik reprezentuje wszelkie autonomiczne procesy, które jednostka wnosi do swego rozwoju. SÇ to konflikty, samoĉwiadomoĉÉ, wybory i decyzje w relacji do rozwoju psychicznego i ĉwiadomej transformacji. Gdy potencjaõ rozwojowy jest ograniczony do biologicznego czynnika, mamy do czyniena z psychopatycznÇ jednostkÇ, która oboj×tna jest na opinie i wpõywy spoõeczne. Osoba ta nie jest w stanie zastanawiaÉ si× nad swymi czynami. W wypadku gdy potencjal rozwojowy jest ograniczony do pierwszego i drugiego czynnika, mamy do czynienia z osobami, które przez caõe Ģycie pozostanÇ pod wpõywem 102 DÇbrowski, K., Kawczak, A. & Piechowski, M. (1970). Mental Growth Through Positive Disintegration. London: Gryf Publications Ltd. p. 136. 103 DÇbrowski, K. (1996). Multilevelness of Emotional and Instinctive Functions.Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. 124  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka biologicznych i spoõecznych wpõywów i brak im autonomicznej osobowoĉci. Zmiany w ĉrodowisku spoõecznym majÇ silny wpõyw na zmian× w ich zachowaniu. Potencjaõ rozwojowy moĢe zawieraÉ trzy czynniki. W tych przypadkach, osoby ĉwiadome sÇ swego rozwoju i wõasnej autonomicznej hierarchii wartoĉci. Zgodnie z DÇbrowskiego teoriÇ, potencjaõ rozwojowy moĢe byÉ wyjÇtkowo silny, gdy do tych trzech czynników dojdÇ zdolnoĉci, talenty i szczególne siõy obejmujÇce samoĉwiadomoĉÉ i samookreĉlenie. Bazujac na obserwacjach twórczych i wyjÇtkowo uzdolnionych jednostek, DÇbrowski wprowadziõ dodatkowy czynnik zwany wzmoĢonÇ pobudliwoĉciÇ. WzmoĢona pobudliwoĉÉ charakteryzuje si× podwyĢszonÇ reakcjÇ ukõadu nerwowego i wyst×puje w pi×ciu formach: psychoruchowa, zmysõowa, wyobraĢeniowa, intelektualna i emocjonalna. WzmoĢona pobudliwoĉÉ psychoruchowa manifestuje si× podwyĢszonym poziomem energii i nerwowoĉci. Jednostki o wzmoĢonej pobudliwoĉci psychoruchowej przejawiajÇ potrzeb× uprawiania sportów, lubiÇ zawody, ale równieĢ reagujÇ cz×sto gwaõtownie i rozpoczynajÇ awantury. WzmoĢona pobudliwoĉÉ zmysõowa przejawia si× wraĢliwoĉciÇ zmysõów, szczególnie dotyku, smaku i w×chu. Jednostki takie objawiajÇ cz×sto zdolnoĉci do sztuki dekoracyjnej czy kucharskiej. WzmoĢona pobudliwoĉÉ wyobraĢeniowa objawia si× poprzez ekspresyjne obrazy, metafory, bogate pomysõy 125 Odwaga Decydowania twórcze i fantazje. Wielcy poeci, malarze, rzeĠbiarze, muzycy przejawiajÇ róĢnorodne formy tej wõaĉciwoĉci. WzmoĢona pobudliwoĉÉ intelektualna jest najcz×ĉciej kojarzona z intensywnym teoretycznym myĉleniem. Jednostki o wzmoĢonej pobudliwoĉci intelektualnej majÇ silne skõonnoĉci do bada÷, analizy i syntezy rzeczywistoĉci i do stawiania problemów do rozwiÇzania. WzmoĢona pobudliwoĉÉ emocjonalna jest funkcjÇ emocjonalnych zwiazków przejawiajÇcych si× przez silne przywiÇzanie do osób, zwierzÇt i miejsc. Na niskim poziomie rozwojowym wyraĢa sie ona draĠliwoĉcia, obraĠliwoĉcia i põaczem. Na wyĢszym poziomie – osoby obdarzone tÇ formÇ pobudliwoĉci sÇ wraĠliwe na ból i krzywd× wyrzÇdzanÇ innym. PrzejawiajÇ empati× i potrzeb× pomocy. Jednostki takie sÇ przyjacielskie, traktujÇ miõoĉÉ powaĢnie i gõ×boko. 104 Trzy formy wzmoĢonej pobudliwoĉci – intelektualna, wyobraĢeniowa i emocjonalna sÇ kluczowe do rozwoju osobowoĉci, natomiast zmysõowa i psychoruchowa odgrywajÇ pomocniczÇ rol× w rozwoju czõowieka. NajwyĢszy rozwój jest moĢliwy, gdy wszystkie formy wzmoĢonej pobudliwoĉci sÇ obecne. Podczas rozwoju czõowieka, wszystkie formy wzmoĢonej pobudliwoĉci podlegajÇ zróĢnicowaniu, a trzy formy intelektualna, wybraĢeniowa i emocjonalna odgrywajÇ ogromnÇ rol× w tworzeniu dynamizmów 104 DÇbrowski, K. (1975). Osobowosc i jej ksztaltowanie poprzez dezyntegracje pozytywna. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny, s. 114-116. 126  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka rozwojowych, które ksztaõtujÇ i nadajÇ kierunek rozwoju osobowoĉci. LJŶĂŵŝnjŵLJ Jednym z najwaĢniejeszych poj×É dezyntegracji pozytywnej to dynamizmy rozwojowe. Dynamizmy zdefiniowane sÇ jako instynktowne, emocjonalne i poznawcze siõy, które tworzÇ psychiczne ĉrodowisko wewn×trzne. JeĢeli te dynamizmy sÇ dysharmonijne, b×dÇce w walce ze sobÇ, mówimy o ĉrodowisku wewn×trznym zdezyntegrownym. JeĢeli sÇ one harmonijne, wspóõpracujÇce ze sobÇ, mówimy o ĉrodowisku wewn×trznym zintegrowanym. 105 WŽnjŝŽŵLJZŽnjǁŽũƵ DÇbrowski wprowadziõ pi×É poziomów rozwoju w procesie dezyntegracji pozytywnej: 1. Integracja pierwotna; 2. Dezyntegracja jednopoziomowa; 3. Dezyntegracja wielopoziomowa spontaniczna; 4. Dezyntegracja wielopoziomowa zorganizowana; 5. Integracja wtórna (Rys. 12). 105 D¦browski, K (1979). Psychoterapia przez rozwoj. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny, s. 13. 127 Odwaga Decydowania Rys.12:Poziomyrozwojuwprocesiedezyntegracjipozytywnej Poziom Integracji Pierwotnej Poziom integracji pierwotnej zdefiniowany jest jako wÇska, sztywna i automatyczna struktura rzÇdzona przez pierwszy czynnik. Jednostki na tym poziomie nie majÇ konfliktów wewn×trznych, natomiast silne zewn×trzne. Nie majÇ wi×kszych waha÷ i zahamowa÷; nie przejawiajÇ objawów nerwicowych. RealizujÇ najsilniejsze pop×dy i nie majÇ w sobie Ģadnej autentycznej hierarchii wartoĉci. 128  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka Poziom Dezyntegracji Jednopoziomowej Poziom dezyntegracji jednopoziomowej jest to poziom rozluĠnienia struktury psychicznej. Wszystko rozgrywa si× ahierachicznie na jednym poziomie. Zmienne uczucia, wahania, zahamowania, wÇtpliwoĉci zastÇpiõy sztywne zachowanie poziomu integracji pierwotnej. Gõówne dynamizmy to ambiwalencje i ambitendencje. Oba te dynamizmy cechuje zmienne dziaõanie ocen, odczuÉ i impulsów. Jednostki na tym poziomie nie rozumiejÇ hierarchii wartoĉci i stÇd brak im moĢliwoĉci rozwijania si× na wyĢsze poziomy. Na tym poziomie jednostki cierpiÇ ci×Ģkie zaburzenia psychiczne z psychozami i napi×ciami, które mogÇ prowadziÉ do samobójstw i chorób psychicznych. Poziom Dezyntegracji Wielopoziomowej Spontanicznej Trzeci poziom zwany dezyntegracjÇ wielopoziomowÇ spontanicznÇ jest zasadniczym skokiem rozwojowym i charakteryzuje si× obszernym zróĢnicowaniem struktury psychicznej. Jednostki dostrzegajÇ wyĢsze i niĢsze poziomy przeĢywania i szukajÇ modeli w ich otoczeniu. PrzeĢywajÇ silne konflikty wewn×trzne, a konflikty zewn×trzne stopniowo tracÇ swojÇ siõ× i cz×stotliwoĉÉ wyst×powania. Konflikty wewn×trzne odzwierciadlajÇ hierarchicznÇ struktur× poznawczego i uczuciowgo Ģycia – „co jest” kontra „co powinno byÉ.” Zrozumienie i przeĢycie hierarchii wartoĉci jako czegoĉ nieodzownego, ludzkiego i nadajÇcego sens Ģyciu ludzkiemu buduje „nowÇ rzeczywistoĉÉ.” 129 Odwaga Decydowania Dynamizmy charakteryzujÇce ten poziom rozwoju to: zdziwienie w stosunku do samego siebie i otoczenia, zaniepokojenie si× sobÇ i otoczeniem, poczucie niĢszoĉci w stosunku do samego siebie, niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu i winy, nieprzystosowanie pozytywne i instynkt twórczy. Dynamizmy te wprowadzajÇ chaos i niestabilnoĉci w strukturze psychicznej w formie psychonerwic, depresji, obsesji i silnych napi×É wewn×trznych. DÇbrowski pisaõ, „Te niestabilnoĉci albo nawet caõkowita dezorganizacja zachowania sÇ konieczne w procesie rozwojowym z niĢszego do wyĢszego poziomu funkcjonowania psychicznego.” Dynamizmy Dezyntegracji Wielopoziomowej Spontanicznej Pierwsza faza poziomu dezyntegracji wielopoziomowej spontanicznej chrakteryzuje si× dynamizmami: h Zdziwienie w stosunku do samego siebie i otoczenia jest pierwszÇ fazÇ autentycznej obserwacji samego siebie i pragnienie zmiany. Zawiera gotowoĉÉ do samokrytycyzmu i dezaprobat× siebie. h Zaniepokojenie si× sobÇ i otoczeniem charakteryzuje si× rosnÇcÇ postawÇ samokrytyki, która zawiera napi×cie emocjonalne, l×k, niepokój i gotowoĉÉ do zmian. Jest to emocjonalno-intelektualny dynamizm, który bierze udziaõ w procesie reorganizacji struktury psychicznej. h Poczucie niĢszoĉci w stosunku do samego siebie jest to dynamizm biorÇcy udziaõ w rozwoju hierarchii 130  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka wewn×trznej. Jednostka majÇca poczucie niĢszoĉci w stosunku do samego siebie widzi i odczuwa dystans mi×dzy swoimi potrzebami i moĢliwoĉciami, a sõabymi, wedõug niej, osiÇgni×ciami. Widzi dystans mi×dzy wyĢszym „ja” i niĢszym „ja.” h Niezadowolenie z siebie jest silnym dynamizmem, którego rola jest rozdzielenie „warstw w sobie” i oddaleniem od tego, co „niĢsze a dÇĢeniem do tego co „wyĢsze.” Jest to dynamizm uczuciowy ze znacznym udziaõem czynnoĉci intelektualnych. Dynamizmy te sÇ gõównie produktem emocjonalnej i intelektualnej wzmoĢonej pobudliwoĉci, które wzbudzajÇ stan samo-obserwacji, samo-refleksji, samo-krytycyzmu i samoĉwiadomoĉci w strukturze psychicznej. Nast×pnie, to dynamizmy poczucie wstydu i winy. PomagajÇ one w rozpoznawaniu i poprawianiu bõ×dów w Ģyciu spoõecznym, wzmacniajÇ i odnawiajÇ zwiÇzki spoõeczne, a stÇd motywujÇ pozytywne zachowanie. W trzeciej fazie dezyntegracji wielopoziomowej spontanicznej, pojawia si× nieprzystosowanie pozytywne do siebie i otoczenia. Jest to dynamizm ĉwiadomego odrzucenia tych postaw i norm wyst×pujÇcych w ĉrodowisku wewn×trzym i zew×trznym, kóre sÇ w konflikcie ze wzrastajÇcÇ ĉwiadomoĉciÇ wyĢszych wartoĉci. Jest to forma protesu, buntu i niezadowolenia. Jednostka przyswaja sobie wyĢsze wartoĉci i wyraĢa dÇĢenie do przyĉpieszonego rozwoju. Rozwija postaw× autonomicznÇ i autentycznÇ. Dynamizm ten zwiÇzany jest ze zrozumieniem siebie i innych i ich potrzeb. Tak 131 Odwaga Decydowania wi×c, nieprzystosowanie pozytywne jest jednym z naczelnych elementów rozwoju osobowoĉci. Jest to równoczesne przystosowanie si× do rzeczywistoĉci wielopoziomowej. ObserwujÇc i badajÇc zdolne i utalentowane osoby, DÇbrowski wprowadziõ dynamizm zwany instynktem twórczym. Dynamizm ten pojawia si× u jednostek z podwyĢszonÇ wraĢliwoĉciÇ i rozwija si× w warunkach emocjonalnego wrzenia i psychicznych napi×É i konfliktów. ZwiÇzany jest z nerwowoĉciÇ, smutkiem, depresjÇ i egzystencjanym niepokojem. Instykt twórczy pomaga przeõamaÉ rutyn× i automatyczne zachowania, aby osiÇgnÇÉ autonomi×. Bierze udziaõ w zaprzeczeniu temu, co jaõowe, wÇskie, skostaniaõe i w poszukiwaniu tego co nowe, inne i bogatsze. Jest to dynamizm wyraĢajÇcy „psychologiczne rozbudzenie” i waĢne ujĉcie wewn×trznych konfliktów i obrona przeciwko zaburzeniom psychicznym. Poziom Dezyntegracji Wielopoziomowej Zorganizowanej Czwarty poziom rozwoju zwany dezyntegracjÇ wielopoziomowÇ zorganizowanÇ jest znacznie „spokojniejszy.” Kierowany jest przez ĉwiadome, autonomiczne i samookreĉlone procesy. Poziom ten kontrolowany przez coraz wyraĠniejszÇ hierarchizacj× wartoĉci i celów. Psychiczne ĉrodowisko wewn×trzne na tym poziomie jest uporzÇdkowane i zhierarchizowane. Konflikty i stany l×kowe i depresje wyst×pujÇ nadal, ale 132  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka sÇ znacznie sõabsze i podporzÇdkowane osobowoĉci i jej ideaõowi. Dynamizmy na tym poziomie to: h „Przedmiot-podmiot” w sobie jest krytycznÇ samoobserwacjÇ, samoocenÇ i ĉwiadomÇ potrzebÇ rozwoju. Dynamizm ten pozwala jednostce „przyjrzeÉ si×” sobie jakby z zewnÇtrz i objektywnie oceniÉ siebie. Poprzez te obserwacje jednostka zdobywa wewn×trznÇ wiedz× o sobie, jej motywów i celów, stÇd wi×ksze zrozumienie siebie. h Wewn×trzna psychiczna transformacja jest to process rozwojowy w strukturze psychicznej czõowieka. SÇ dwa wyraĠne formy tego dynamizmu. Jedna to transcendencja biologicznego cyklu Ģycia. Procesy dojrzewania, staroĉci i chorób zastÇpione sÇ przez psychiczny i emocjonalny wzrost. Pomimo starzenia si× i chorób, czõowiek jest w stanie wzbogacaÉ swe doĉwiadczenia i pogõ×biaÉ miõoĉÉ i przyjaĠ÷. W drugiej formie tego dynamizmu, nast×puje transcendencja jednego typu psychologicznego w typ przeciwny. Na przykõad, ekstrawertyk staje si× introwertykiem, albo niecierpliwy i draĢliwy osobnik zmienia si× w cierpliwego i õagodnego czõowieka. h Czynnik trzeci jest to jeden z najwaĢnieszych dynamizmów rozwoju osobowoĉci. Jest on nazywany „trzecim”, poniewaĢ wyst×puje jako trzeci obok czynnika pierwszego (dziedzicznoĉci i wõaĉciwoĉci wrodzonych) i czynnika drugiego (wpõyw otoczenia, gõównie spoõecznego). GõównÇ funkcjÇ czynnika trzeciego jest akceptowanie wartoĉci, które bliskie sÇ 133 Odwaga Decydowania idealnej osobowoĉci, a odrzucanie tych, które sÇ dalekie ideaõu. Co oznacza, Ģe czynnik trzeci jest dynamizmem szacowania i wyboru we wõasnym ĉrodowisku wewn×trznym i w ĉrodowisku zewn×trznym. Czynnik trzeci powstaje w trakcie ĉwiadomego, samookreĉlajÇcego si×, autonomicznego i autentycznego rozwoju. ĉwiadomosci h SamoĉwiadomoĉÉ jest to toĢsamoĉci i wyjatkowoĉci. h Samokontrola generuje porzÇdek wprowadzajÇc spokój i pewnoĉÉ siebie. i wõasnej jednoĉÉ, Poziom Integracji Wtórnej Poziom integracji wtórnej uzyskuje si× po przejĉciu przez wszystkie formy dezyntegracji i charakteryzuje si× nowÇ organizacjÇ i harmonizacjÇ osobowoĉci. OsobowoĉÉ staje si× samoĉwiadomÇ, samowybranÇ i samopotwierdzonÇ strukturÇ. Jest to synteza najistotniejszych ludzkich wartoĉci zawartych w istocie ludzkiej. Na poziomie integracji wtórnej wyst×pujÇ dynamizmy: autonomii, autentyzmu, odpowiedzialnoĉci oraz najwyĢszy moĢliwy do osiÇgni×cia poziom empatii i ideaõu osobowoĉci. Ideaõ osobowoĉci pomaga w ocenie drogi do rozwoju, w przezwyci×Ģaniu róĢnych konfliktów i w decydowaniu w najtrudniejszych momentach.106 106 D¦browski, K (1979). Psychoterapia przez rozwój. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny. D¦browski, K. (1986). Trud istnienia. Warszawa. Wiedza Powszechna. 134  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka Wielokrotnie wspominaõam w powyĢszych rozdziaõach tej ksiÇĢki o bardzo trudnej decyzji powrotu do Polski po oĉmiu latach Ģycia w Kanadzie. Opisane powyĢej dynamizmy takie jak „podmiot–przedmiot” w sobie i czynnik trzeci odegraõy ogromnÇ rol× w podj×ciu tej decyzji. Dynamizm „podmiot-przedmiot” w sobie jest odpowiedzialny za samoobserwacj×, samoewaluacj× i ĉwiadomÇ potrzeb× zmiany. Dynamizm ten skierowaõ mojÇ uwag× na moje myĉli, emocje, obrazy i pragnienia. Wieĉci dochodzÇce o zmianach politycznych w Europie, a szczególnie w Polsce wzbudzaõy we mnie uczucie radoĉci, zaskoczenia i ciekawoĉci. Zaczynaõam odczuwaÉ niezadowolenie i brak satysfakcji z Ģycia w Kanadzie i czuõam, Ģe potrzebuj× zmian. Jednak, gdy gõ×biej analizowaõam baõam si×, Ģe powrót do Polski zakõóci Ģycie moich dzieci, które byõy w trudnym okresie dojrzewania. Byõam wi×c zdezorientowana, nerwowa, niespokojna i miaõam wÇtpliwoĉci w podj×ciu tej decyzji. Jednak mimo tych wÇtpliwoĉci, odczuwaõam entuzjazm i silnÇ ch×É przeĢycia czegoĉ nowego i podniecajÇcego. Byõam zorientowana na przyszõoĉÉ i gotowa przyjÇÉ nieznane i niepewne. Czynnik trzeci reprezentuje postaw× staõego wyboru we wõasnym ĉrodowisku wewn×trznym i w ĉrodowisku zewn×trznym. Dzi×ki niemu, byõam w stanie zdecydowaÉ, 135 Odwaga Decydowania które wartoĉci odrzuciÉ, a które przyjÇÉ. Ostatecznie podj×õam decyzj× powrotu do Polski, której celem byõo wniesienie radoĉci, szcz×ĉcia i satysfakcji, ĢyjÇc i pracujÇc we wõasnym kraju, b×dÇc blisko z rodzicami i przyjacióõmi. Byõam ĉwiadoma, Ģe decyzja ta moĢe przynieĉÉ rozczarowanie poniewaĢ opuszczaõam wspaniaõy kraj, rezygnowaõam z interesujÇcej pracy, Ģegnaõam si× z przyjacióõmi i naraĢaõam dzieci na niepewne warunki Ģycia w Polsce. Oczekiwana przyszõoĉÉ mogõa wi×c przynieĉÉ uczucie radoĉci, ale teĢ smutku. JednakĢe, optymizm mój byõ silniejszy niĢ pesymizm i pchaõ mnie naprzód do niespodziewanych moĢliwoĉci. Nast×pnie, dzi×ki transformacji wewn×trznej, przeĢywaõam zmiany w moim emocjonalnym stosunku do ludzi i sposobie myĉlenia. Z bardzo powierzchownego stosunku do innych, zaczynaõam õaczyÉ si× z ludĠmi i rozwijaÉ przyjaĠnie. Mój analityczny i logiczny sposób myĉlenia zmieniaõ si× w praktyczne myĉlenie. Stawaõam si× elastyczna i zdolna do rozwiÇzywania Ģyciowych problemów. 136  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka Rozdzial16:DecyzjajakoProces Samoorganizacji W tym rozdziale przedstawiam analiz× procesu decyzyjnego z punktu widzenia teorii samoorganizacji. Samoorganizacja obejmuje zjawiska spontanicznego pojawiania si× nowych stanów, wzorców czy zachowa÷ w otwartych, nieliniowych i zõoĢonych ukõadach. Zewn×trzne ĉrodowisko warunkuje zmiany w ukõadzie i staje si× Ġródõem niestabilnoĉci, które uaktywniajÇ wewn×trzne procesy. Poprzez niestabilnoĉci i fluktuacje, nast×puje przepõyw energii, õaczÇc elementy ukõadu i stÇd tworzÇc nowe, uporzÇdkowane wzorce zachowa÷. W celu lepszego zrozumienia procesu decyzyjnego przedstawi× analiz× decyzji powrotu do Polski po oĉmiu latach Ģycia w Kanadzie, którÇ przedstawiaõam wielokrotnie w poprzednich rozdziaõach. NapõywajÇce wiadomoĉci o zmianach politycznych w Europie i Polsce wzbudziõy emocj× zaskoczenie, a nast×pnie akceptacj× i radoĉÉ, ale rowniez l×k i niepewnoĉÉ. Zaskoczenie wzbudzone jest przez zmian× w ĉwiecie zewn×trznym, sygnalizuje nam, Ģe powinniĉmy zwróciÉ uwag× na t× nowÇ sytuacj×. 137 Odwaga Decydowania Akceptacja to przyj×cie rzeczywistoĉci jaka jest w danym momencie i pozwolenie na przeĢycie kaĢdej nast×pujÇcej chwili. PrzeĢywana radoĉÉ wzbudza wyobraĠni× i otwiera na przeĢycie czegoĉ nowego, czegoĉ podniecajÇcego. Emocje te õÇczÇc si× poprzez pozytywne sprz×Ģenie zwrotne wzmacniajÇ si× i wzbudzajÇ nast×pujÇce emocje: Zaskoczenie + RadoĉÉ => Zachwyt Zaskoczenie + Akceptacja => CiekawoĉÉ Zaskoczenie + L×k => NerwowoĉÉ RadoĉÉ + Akceptacja => Lubienie/Aprobata107 Zaskoczenie + RadoĉÉ + Akceptacja =>Pokusa/DÇĢenie/Wola108 Zachwyt to intensywne uczucie, Ģe to co zdarzyõo si× nie zniknie i b×dzie trwaõo nadal wzbogacajÇc nasze Ģycie. Zachwyt moĢe byÉ takĢe rozumiany jako doĉwiadczenie, w którym osiÇgamy wymarzony efekt spoõeczny i stÇd uczucie satysfakcji i zadowolenia. 109 Uczucie ciekawoĉci moĢe byÉ zdefiniowane jako pragnienie badania, dociekania czy uczenia si× czegoĉ nowego, lub zaakceptowanie czegoĉ nowego i niespodziewanego. StÇd ciekawoĉÉ jest otwarciem na nowe doĉwiadczenia, co jest aspektem innteligencji 107 TenHouten, W. (2009). A general theory of emotions and social life. London and New York: Routledge Taylor & Francis Group, p. 111 108 Ibid. p. 159 109 Ibid. p. 78 138  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka emocjonalnej, która zawiera intelektualne i emocjonalne skõadniki.110 PoõÇczenie akceptacji z radoĉciÇ, jest aprobatÇ czy lubieniem nowej sytuacji. Natomiast kombinacja emocji zaskoczenia, akceptacji i radoĉci tworzy zõoĢonÇ emocj× pokusy, dÇĢenia czy nawet woli przeĢycia czegoĉ nowego i nieznanego. Pisaõam w ksiÇĢce „CzuÉ ġycie,” „Kraj ten wabiõ nas jak uwodzicielski kochanek. Pytaõam siebie, skÇd põynie ta siõa? Dlaczego czujemy tak silny pociÇg do tego trudnego i wymagajÇcego kraju, do jego j×zyka i kultury, do jego tragicznej historii? Obrazy moich rodziców i dawnych przyjacióõ pojawiaõy si× w mej ĉwiadomosci.”111 Ten chaotyczny stan emocjonalny wzbudziõ we mnie myĉl powrotu do Polski, która poprzez negatywne sprz×Ģenie zwrotne z uczuciem oczekiwania rozpocz×õa proces uporzÇdkowania i organizowania si× w konkr×tnÇ decyzj×. Oczekiwanie reprezentuje terytorialnoĉÉ i otwiera granice poprzez eksploracj×, umiejetnoĉÉ planowania czy przewidywania. Oczekiwanie õÇczÇc si× z emocjami zaskoczenia, radoĉci i akceptacji wzbudza nast×pujÇce emocje: Oczekiwanie + Akceptacja => PomysõowoĉÉ/ KreatywnoĉÉ 110 Ibid. p. 67 111 Laycraft, K. (2014). Feeling life. Patterns of emotions. Victoria, BC: AwareNow Publishing, p. 4 139 Odwaga Decydowania Oczekiwanie + RadoĉÉ => Odwaga/Zapaõ Oczekiwanie + Zaskoczenie =>Zam×t/NiepewnoĉÉ Oczekiwanie + L×k => Niepokój112 Oczekiwanie + RadoĉÉ + Akceptacja => Entuzjazm/ Energia Oczekiwanie + RadoĉÉ + Zaskoczenie => RadoĉÉ z Nieznanego Oczekiwanie + Akceptacja + Zaskoczenie => OtwartoĉÉ Umysõu113 Emocje pomysõowoĉci, odwagi, entuzjazmu, radoĉci z nieznanego, czy otwartoĉÉ umysõu wprowadzily porzÇdek w mej ĉwiadomoĉci i przyczyniõy si× do podj×cia ostatecznej decyzji powrotu do Polski. Jak widzimy z powyĢszej dyskusji, proces decyzyjny skõada si× dwóch faz: fazy chotycznej, w której emocje õÇczÇc si× ze sobÇ wzbudzajÇ stan daleki od równowagi, w którym rodzi si× myĉl, czyli tzw. decyzja wewn×trzna i z fazy porzÇdkujÇcej, samoorganizujÇcej w której formuje si× ostateczna decyzja. StÇd formowanie decyzji jest wewn×trznÇ wõasnoĉciÇ ukõadu psychicznego, jako wynik wzajemnych oddziaõywa÷ pomi×dzy elementami ukõadu, czyli procesu samoorganizacji. 112 TenHouten, W. (2009). A general theory of emotions and social life. London and New York: Routledge Taylor & Francis Group, p. 111 113 Laycraft, K. C. (2013). Creativity as an order emotions. Victoria, BC: Promontory Press, p. 129 140  CzħƑđIV–RozwójCzųowieka Rys.13:SamoorganizacjaemocjiprzeǏywanychwpodejmowaniu decyzjipowrotudoPolski. Aby uogólniÉ powyĢsze rozwaĢania, proces decyzyjny moĢemy przedstawiÉ w nast×pujÇcy sposób. W pewnych krytycznych warunkach, wzbudzone emocje oddziaõywujÇce poprzez pozytywne sprz×Ģenie zwrotne z elementami poznawczymi i wyobraĢeniowymi kreujÇ stan daleki od równowagi, czyli stan chaotyczny. W tym stanie, przeĢywane emocje uaktywniajÇ procesy poznawcze i wyobraĢeniowe. Poprzez mobilizacj× zasobów poznawczych, stajemy si× bardziej ĉwiadomi naszej sytuacji, bardziej czujni i skoncentrowani. Poprzez wzbudzenie naszej wyobraĠni, stajemy si× 141 Odwaga Decydowania zmotywowani, gotowi do dziaõania i osiÇgni×cia wytyczonego celu. Innymi sõowy, stan chotyczny oferuje nam wi×cej wyborów niĢ stan uporzÇdkowany, czyli jest twórczym skõadnikiem w ewolucji ukõadu psychicznego. Jest on równieĢ niezwykle czuõy na zakõócenia wypõywajÇce ze ĉwiata zewn×trznego (np. rady, sugiestie, opinie, czy zachowanie innych) lub ĉwiata wewn×trznego (np. myĉl, wizja, wyobraĢenie, marzenie czy ch×É) które poprzez negatywne sprz×Ģenie zwrotne z innymi emocjami wprowadzajÇ stan uporzÇdkowany, w formie konkretnej decyzji. Czyli podejmowanie decyzji moĢe byÉ rozumiane jako samoorganizowanie si× elementów ukõadu w nowe zachowanie lub adaptacj×. Rys.14:SamoͲorganizacjaͲprzejƑcieodchaosudoporzČdku. Zatem, ciÇg takich specjalnych momentów, kiedy decyzje sÇ podejmowane reprezentuje nasz proces rozwojowy, który konsekwentnie odpowiada wzrostowi zõoĢonoĉci naszej stuktury psychicznej. Podczas kaĢdej decyzji nast×puje rozróĢnianie i przyõÇczanie elementów z naszego Ģycia takich jak emocje, myĉli, obrazów, czy wspomnie÷ i nast×pnie integrowanie ich w jednoĉÉ. 142  Podsumowanie Podsumowanie W ksiÇĢce tej, przedstawiõam mojÇ intelektualnÇ podróĢ poprzez teorie wielu filozofów. Podczas tej podróĢy, zastanawiaõam si× i analizowaõam swoje Ģycie w ĉwietle ich idei. W podróĢy tej, przeĢywaõam chwile radoĉci i zachwytu z uĉwiadomienia sobie nowych poj×É i myĉli, jak równieĢ zmagaõam si× z akceptowaniem i przyswojeniem sobie trudnych i zõoĢonych idei. Wysiõek jaki wõoĢyõam w t× podróĢ daõ mi jaĉniejszy obraz procesu decyzyjnego i zrozumienie waĢnoĉci decyzji w mym Ģyciu. Na wybór tytuõu ksiÇĢki „Odwaga Decydowania” wpõynÇõ Rollo May, ameryka÷ski egzystencjalny psycholog, który napisaõ ksiÇĢk× „Odwaga Tworzenia” (po angielsku “The Courage to Create”). Twierdziõ on, Ģe odwaga jest podstawÇ wszystkich Ģyciowych wartoĉci. Ludzie stajÇ si× w peõni istotami ludzkimi poprzez odwag× dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji i brania odpowiedzialnoĉci za nie. 114 114 May, R. (1975). The Courage to Create. New York, London: W.W. Norton & Company, pp.13-14. 143 Odwaga Decydowania Poprzez odwag× decydowania, jesteĉmy w stanie przeksztaõcaÉ negatywne emocje w pozytywne i stÇd przeĢywaÉ wolnoĉÉ, nowoĉÉ i zrozumienie. Poprzez odwag× decydowania, jesteĉmy w stanie orientowaÉ si× na przyszõoĉÉ i stÇd zmieniaÉ wizj× w rzeczywistoĉÉ, angaĢowaÉ si× w znaczÇce dziaõania i kierowaÉ swoim Ģyciem. Poprzez odwag× decydowania, jesteĉmy w stanie pogõ×biaÉ i wzbogacaÉ nasze istnienie dzi×ki artystycznym i naukowym przedsi×wzi×ciom i stÇd odrywaÉ si× od trudów Ģycia codziennego. Poprzez odwag× decydowania, jesteĉmy w stanie przekraczaÉ samego siebie i stÇd zmieniaÉ stosunek do siebie i innych i pogõ×biaÉ uczucia miõoĉci i przyjaĠni. 144  Bibliografia Bibliografia Aron, E.N. (1997). The Highly Sensitive Person. How to Thrive When The World Overwhelms You. New York: Broadway Books. Assagioli, R. (1976). Psychosynthesis. A Collection of Basic Writings. Penguin Books. Assagioli, R. (1992). The Act of Will. Arkana. Ben-Ze’ev, A. (2000). The Subtlety of Emotions. Cambridge, Massachusetts, London, England: A Bradford Book. Berthoz, A. (2009). Emotion and Reason. The Cognitive Neuroscience of Decision making. Oxford University Press. Bushev, M. (1994). Synergetics. Chaos, Order, Self-Organization. Singapore, New Jersey, London, Hong Kong: World Scientific Publishing Co. Charlesworth, W.R (1969). The Role of Surprise in Cognitive Development. In D. Elkind & J. Flavell (Eds.), Studies in Cognitive Development. London: Oxford University Press. DÇbrowski, K. (1964). Positive Disintegration. Boston: Little, Brown and Company. DÇbrowski, K. (1967). Personality Shaping Through Positive Disintegration. Boston: Little, Brown and Company. DÇbrowski, K., Kawczak, A. & Piechowski, M. (1970). Mental Growth Through Positive Disintegration. London: Gryf Publications Ltd. 145 Odwaga Decydowania DÇbrowski, K. (1972). Psychoneurosis is Not an Illness. London: Gryf Publications Ltd. DÇbrowski, K. (1973). The Dynamics of Concepts. London: Gryf Publications Ltd. DÇbrowski, K. (1976). On the Philosophy of Development Through Positive Disintegration and Secondary Integration. Dialectic and Humanism, 3-4, 131-144. DÇbrowski, K. & Piechowski, M. (1977a). Theory of Levels of Emotional Development, Volume 1 – Multilevelness and Positive Disintegration. New York: Dabor Science Publications. DÇbrowski, K. & Piechowski, M. (1977b). Theory of Levels of Emotional Development, Volume 2- From Primary Integration to Self-Actualization. New York: Dabor Science Publications. DÇbrowski, K. (1996). Multilevelness of Emotional and Instinctive Functions. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Damasio, A. (1994). Descartes’ Error. Emotion, Reason, and the Human Brain. London, England: Penguin Books. Damasio, A. (2003). Looking for Spinoza. Joy, Sorrow, and the Feeling Brain. A Harvest Book Harcourt, Inc. Deci, E. L., & Ryan, R.M. (1985). Intrinsic Motivation and SelfDetermination in Human Behavior, New York: Plenum. Deci, E. L., & Ryan, R.M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11, 227-268. Dilthey, W. (1976). W. Dilthey Selected Writings. Cambridge, London, New York, Melbourne: Cambridge University Press, pp. 170-245. 146  Bibliografia Dilthey, W. (2010). Understanding the Human World. Princeton and Oxford: Princeton University Press. Dodge, K. A. (1991). Emotions and social information processing. In J. Garber & K.A. Dodge (Eds.), The Development of Emotion Regulation and Dysregulation (pp. 159-181). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Eigen, M. (2004). The Sensitive Self. Middletown: Wesleyan University Press. Fisher, K.W (1980). A theory of cognitive development: The control and construction of hierarchies of skills. Psychological Review, 87, pp. 477-531. Frankl, V.E. (1971). Man’s Search for Meaning: An Introduction to Logotheraphy. New York: Washington Square Press. Freeman, W.J. (1999). How Brains Make Up Their Minds. London: Weidenfeld and Nicholson. Fromm, E. (1975). Man for Himself. An Inquiry into the Psychology of Ethics. New York: Fawcett Premier. Fromm, E. (1998). The Art of Listening. New York: Continuum. Harter, S. (1999). The Construction of the Self. A Developmental Perspective. New York, London: The Guilford Press. Hartman, R.S. (2013). Freedom to Live. The Robert Hartman Story. Eugene, Oregon: WIPF& Stock. Izard, C.E (1984). Emotion-cognition relationships and human development. In C.E. Izard, J. Kagan, & R.B. Zajonc (Eds.), Emotion, Cognition and Behavior. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 17-37. Izard, C.E, Ackerman, B.P., Schoff, K.M. & Fine, S.E. (2000). Self-organization of discrete emotions, emotion patterns, and emotion-cognitive relations. In M.D. Lewis and I. Granic (Eds.). Emotion, Development, and Self-Organization. Cambridge University Press. pp. 15-36. 147 Odwaga Decydowania Kapusta, A. (2007). Life circle, time and the self in Antoni K×pi÷ski’s conception of information metabolism. Filosofija, Sociologija, T. 18. Nr.1. pp. 46-51. Kegan, R (1994). In Over Our Heads. The Mental Demands of Modern Life. Cambridge, Massachusetts, London, England: Harvard University Press. Keltner, D., & Buswell, B.N. (1997). Embarrassment: its distinct form and appeasement functions. Psychological Bulletin, 122, pp. 250-270. K×pi÷ski, A (1972a). Psychopatologia nerwic [Psychopathology of neurosis]. Warszawa: Panstwowy Zaklad Wydawnictw Lekarskich (in Polish). K×pi÷ski, A (2002). Psychopatologia nerwic [Psychopathology of neurosis]. Krakow: Wydawnictwo Literackie (in Polish). K×pi÷ski, A (1972b). Rytm zycia [Rhythm of life]. Krakow: Wydawnictwo Lekarskie (in Polish) K×pi÷ski, A (1977a). Lek [Anxiety]. Warszawa: Panstwowy Zaklad Wydawnictw Lekarskich (in Polish). K×pi÷ski, A (2002). Lek [Anxiety]. Krakow: Wydawnictwo Literackie. K×pi÷ski, A (1977b). Psychopatie [Psychopaties]. Warszawa: Panstwowy Zaklad Wydawnictw Lekarskich (in Polish). K×pi÷ski, A (2002). Psychopatie [Psychopaties]. Krakow: Wydawnictwo Literackie. K×pi÷ski, A (1978). Poznanie chorego [Learning of the patient]. Warszawa: Panstwowy Zaklad Wydawnictw Lekarskich (in Polish). K×pi÷ski, A (1979a). Melancholia [Melancholy]. Warszawa: Panstwowy Zaklad Wydawnictw Lekarskich (in Polish). 148  Bibliografia K×pi÷ski, A (1979b). Schizofrenia [Schizophrenia]. Warszawa: Panstwowy Zaklad Wydawnictw Lekarskich (in Polish). K×pi÷ski, A (2012). Rytm Zycia (Rhythm of Life). Krakow: Wydawnictwo Literackie, p. 191 (in Polish). Kokoszka, A. (1999). Information metabolism as a model of human experiences. Intern. J. Neuroscience, Vol. 97, pp. 169-178. Kohlberg, L (1969). Stages and sequences: The cognitivedevelopmental approach to socialization. In D.A. Goslin (Ed.), Handbook of Socialization Theory and Research. Chicago: Rand-McNally, pp. 347-480. Laycraft, K. (2009). Positive maladjustment as a transition from chaos to order. Roeper Review, A Journal on Gifted Education, 31, pp.113-122. Laycraft, K. (2011). Theory of positive disintegration as a model of adolescent development. Nonlinear Dynamics, Psychology, and Life Sciences, Vol. 15, No.1, pp.29-52. Laycraft, K. (2012). The development of creativity: A study of creative adolescents and young adults. Doctoral dissertation, University of Calgary, http://theses.ucalgary.ca/handle/11023/166. Laycraft, K.C. (2013). Creativity as an Order Through Emotions. A Study of Creative Adolescents and Young Adults. (First edition). Victoria, BC: AwareNow Publishing. Laycraft, K.C. (2014). Creativity as an Order Through Emotions. A Study of Creative Adolescents and Young Adults. (Second edition). Victoria, BC: Promontory Press. Laycraft, K.C. (2014). Feeling Life. Patterns of Emotions. Victoria, BC: AwareNow Publishing. 149 Odwaga Decydowania Lewis, M.D., & Granic, I. (1999). Self-organization of cognition-emotion interactions. In T. Dalgeish and M. Power (Eds.), Handbook of Cognition and Emotion. Chichester: Wiley. pp. 683-701. Lewis, M.D., & Ferrari, M. (2001). Cognitive-emotional selforganization in personality development and personal identity. In H.A. Bosma & E.S. Kunnen (Eds.), Identity and Emotion, Development Through Self-Organization. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Mahoney, M.J. H. (1991). Human Change Processes. The Scientific Foundations of Psychotherapy. Basic Books. A Subsidiary of Perseus Books, L.L.C. Mahoney, M.J. (2005). Constructive Psychotherapy. Theory and Practice. New York, London: The Guilford Press. May, R. (1975). The Courage to Create. New York, London: W.W. Norton & Company. Modell, A. H. (2006). Imagination and the Meaningful Brain. Cambridge, Massachusetts, London, England: A Bradford Book The MIT Press. Nicolis, G., & Prigogine, I. (1989). Exploring Complexity. New York: W.H. Freeman and Company. Nozick, R. (1989). The Examined Life. Philosophical Meditations. New York, London, Toronto, Sydney: Simon & Schuster Paperbacks Nussbaum, M.C. (2001). Upheavals of Thought. The Intelligence of Emotions. Cambridge University Press. Oxford English Dictionary, The Compact Edition of the 1971, 2 Vol. Oxford, UK: Oxford University Press. Perls, F., Hefferline, R.F., & Goodman, P. (1980). Gestalt Therapy. Toronto, New York, London, Sydney: Bantam Books 150  Bibliografia Piechowski, M. (1999). Overexcitabilities. In M. Runco & S. Pritzker (Eds.), Encyclopedia of Creativity, Vol. 2. San Diego, CA: Academic Press, pp. 325-334. Piechowski, M. (2006). Mellow Out, They Say. If I Only Could. Intensities and Sensitivities of the Young and Bright. Medison, Wisconsin: Yunasa Books. Prigogine, I. (1980). From Being to Becoming, Time and Complexity in the Physical Science. San Francisco: W.H. Freeman and Company. Piechowski, M. (1999). Overexcitabilities. In M. Runco & S. Pritzker (Eds.), Encyclopedia of Creativity, Vol. 2. San Diego, CA: Academic Press, p. 327. Prigogine, I., & Stengers, I. (1984). Order Out of Chaos. Toronto, New York, London, Sydney: Bantam Books. Sartre, J.-P. (1994). Sketch for a Theory of the Emotions. London, New York: Routledge Classics. Sartre, J. –P. (1975). Existentialism and Humanism. London: Eyre Methuen Ltd. Schwartz, S.H. (1992). Universals in the content and structure of value: Theory and empirical tests in 20 countries. In M. Zanna (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology (Vol. 25). (pp. 1-65). NY: Academic Press. Solomon, R. C. (1993). The Passions. Emotions and Meaning of Life. Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company. Tangney, J.P., Miller, R.S., Flicker, L., & Barlow, D.H. (1996). Are shame, guilt, and embarrassment distinct emotions? Journal of Personality and Social Psychology, 70, pp.12561269. Taylor, M.C. (2003). The Moment of Complexity: Emerging Network Culture. Chicago: The University of Chicago Press 151 Odwaga Decydowania TenHouten, W.D (2007). A General Theory of Emotions and Social Life. London, New York: Routledge. Taylor & Francis Group. Thelen, E. (1995). Motor Development: A New Synthesis. American Psychologist, 50. 79-95. Tomkins, S.S., (1962). Affect, Imagery, Consciousness. Vol. I. The Positive Affects. New York: Springer. Troszkiewicz, K. (1966). Diary of K. Unpublished manuscript. Warsaw: Poland. Vaillant, G.E. (1995). Adaptation to Life. First Harvard University Press. Vallacher, R.R., & Nowak, A. (2009). The dynamics of human experience: Fundamentals of dynamical social psychology. In S.J. Guastello, M. Koopmans, & D. Pincus (Eds.), Chaos and Complexity in Psychology. The Theory of Nonlinear Dynamical Systems. Cambridge: University Press, pp. 370-401. Webster’s New World Dictionary of American English (1988). Ed. V. Neufelds and D.B. Guralnik, New York: Webster’s New World. Wojtyõa, K. (1979). The Acting Person. Dordrecht, Holland, Boston, U.S.A., London, England: D. Reidel Publishing Company (Translated from the 1969 Polish edition Osoba i Czyn). Wojtyla, K. (1974). The Personal Structure of SelfDetermination. http://www.catholicculture.com/fr_bob_reading/self_deter mination.html 152  IndeksRzeczowy IndeksRzeczowy A akceptacja, 23, 54, 66, 69, 70, 74, 89, 92, 103 aksjologia, 36 akt woli, 97, 109 aktywnoä©, 5, 102, 103, 105 alarm, 13, 15, 18, 70 Assagioli, Roberto, x, 106, 107, 108, 109, 145 autentyzm, 122 B Ben-Ze’ev, Aaron, 7, 34, 145 bezradnoä©, 7 b×l, 126 C caÏoä©, vii, 5, 6, 60, 97 cecha, 73 cel, 44, 79, 103, 110, 118 chaos, 130, 149 charakter, viii, 72 Charlesworth, W.R., 15, 145 choroba, 86, 87 ciekawoä©, 4, 28, 87, 91, 117, 138 cierpienie, 19, 20 czasowoä©, 70 czÏowiek, ix, 2, 11, 13, 29, 55, 56, 62, 64, 65, 74, 77, 81, 82, 83, 84, 96, 98, 123, 133 czuÏoä©, 5 czyn, ix, 95, 98, 99, 115 czynnik, 124, 125, 128, 134, 135 D D¦browski, Kazimierz, xi, 49, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 130, 132, 134, 145, 146 Damasio, Antonio, 9, 10, 46, 146 Deci, Edward, ix, 101, 146 decyzja, viii, 5, 6, 11, 20, 33, 42, 44, 46, 58, 59, 60, 61, 64, 74, 91, 92, 136, 140 dobro, 36, 40, 51, 52 dobro©, viii, 40 153 Odwaga Decydowania dobrostan, 104 doäwiadczenia, 2, 10, 20, 30, 31, 56, 59, 70, 107, 114, 116, 117, 118, 133, 138 duchowoä©, 62 dynamizm, 107, 130, 131, 132 dyscyplina, 107, 108 E efektywnoä©, 104, 108 egzystencja, ix, xi, 76, 81, 88, 121 egzystencjalizm, 77, 79 element, 45, 81, 88 emocja, 13, 27, 31 empatia, 122 energia, 44, 119 entuzjazm, 27, 28, 48, 87, 135 esencja, xi H Hartman, Robert, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 51, 147 hedonizm, viii hierarchia, 56, 60 I identifikacja, 38, 103 instynkt tw×rczy, 130 integracja pierwotna, 127 integracja wtorna, 127 intencja, 109, 110 internalizacja, 103 introjekcja, 103 Izard, C.E., 2, 147 J Ja, x, 25, 35, 36, 38, 39, 40, 49, 58, 82, 91, 99, 106 jednostki, 103, 115, 116, 123, 124, 129 F K fascynacja, 117 faza, 5, 6, 111, 130 filozofia, 79 Fisher, K.W., 147 Frankl, Victor, ix, 13, 81, 82, 83, 84, 86, 147 Fromm, Erich, v, 12, 26, 147 Kegan, R., 148 K¸piÑski, Antoni, viii, 22, 23, 44, 45, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 61, 64, 148, 149 Kohlberg, L., 149 kompleks, 56 kontrola, 99, 107, 108 154  L L¡ngle, Alfried, 88 Lewis, Marc, 2, 5, 147, 150 life, 148 logoterapia, 81, 88, 89 M Magiczna transformacja, 12 May, Rollo, 143, 150 metabolizm, 61 miÏoä©, 23, 31, 70, 126, 133 Modell, Arnold, 8, 33, 150 motywacja, 45, 96, 97, 109 myäl, 6, 21, 139, 140, 142 N nadzieja, 20, 70 negatywne emocje, 4, 12, 18, 19, 24, 25, 144 nerwice, 122 nieprzystosowanie, 130, 131 niezadowolenie, 130, 135 Nussbaum, Martha, 7, 150 O obrazy, x, 9, 25, 31, 32, 33, 99, 125, 135 oczekiwanie, 14, 15, 17, 18, 20, 23, 54, 69, 70 odkrycia, 84, 106 odpowiedzialnoä©, 81, 99, 100, 105, 122 IndeksRzeczowy odrzucenie, 15, 18, 20, 55, 69, 70, 98, 103 odwaga, 28, 46, 108, 109, 143 ogniska integruj¦ce, 55 opanowanie, 107, 108 optymizm, 28, 46, 70, 136 organizacja, iv, 142 Osoba I czyn, ix, 95, 152 osobowoä©, 89 otwartoä©, 27, 140 P parametry kontrolne, 5 pasja, 87 pesymizm, 28, 33, 46, 136 pewnoä©, 134 planowanie, 43 Plutchik, R., 69, 70, 71 podniecenie, 3, 4, 7, 33, 44, 66, 74 poj¸cie, 51, 82, 106 pok×j, 38 pomysÏ, 42, 110 porz¦dek, vii, 21, 51, 62, 134, 140 Postawa "do", 54 Postawa "od", 54 Potencjal Rozwojowy, 124 Potrzeba relacji, 102 Potwierdzenie, ii, 109, 111 poziom, 39, 44, 100, 124, 129, 130, 132, 134 Poznanie, 52, 148 Pozytywne emocje, 22 155 Odwaga Decydowania pozytywne sprz¸Ăenie, 5, 17, 138, 141 Praca, v, 116 pragnienia, vii, 7, 60, 108, 135 Prigogine, Ilya, 122, 150, 151 process, xi, 10, 54, 57, 100, 133 Przekraczanie siebie, 67, 73 przeszÏoä©, 29, 56, 59 przeĂycia, 21, 64, 98, 115, 120, 135, 139 przyjaĀÑ, 23, 28, 133 przystosowanie, 69, 132 przyszÏoä©, viii, 14, 20, 27, 28, 29, 33, 46, 53, 57, 121, 135, 136, 144 psychiatria, 51 psychologia, 37 psychonerwice, 122 R radoä©, 4, 14, 20, 21, 28, 31, 32, 33, 44, 47, 48, 53, 54, 60, 70, 74, 87, 91, 112, 137, 138 reorganizacja, 123 rozczarowanie, 14, 19, 20, 28, 53, 70, 136 rozwaĂanie, 109 rozw×j, xi, 38, 44, 116, 118, 122, 123, 126, 134 Ryan, Richard, ix, 101, 146 156 rzeczywistoä©, 13, 31, 32, 98, 118, 129, 144 S samostanowienie, 98, 100 Sartre, Jean-Paul, viii, ix, 2, 13, 19, 76, 77, 82, 151 satysfakcja, 104 scenariusz, 18, 20, 24 Schwartz, Shalom, viii, 65, 67, 151 self, 148 sens Ăycia, ix, 8, 37, 77, 84, 85, 86 Solomon, Robert, 27, 151 spok×j, 21, 64, 134 sprz¸Ăenie zwrotne, iv, 5, 6, 17, 88, 138, 139, 141, 142 stabilizacja, 6, 66, 74 stan chaotyczny, 17, 141 strach, 13, 69, 70, 73, 87 struktura, 69, 128 struktury czynnoäciowe, 64 struktury zrealizowane, 64 äwiadomoä©, x, 25, 89, 106, 107, 122 äwiat wewn¸trzny, 21, 48, 55, 59 äwiat zewn¸trzny, 25, 54, 59, 64, 87 system wartoäci, viii, 54 sytuacja, 19 szcz¸äcie, 20, 22, 28, 31, 32, 47, 48, 53  szkoÏa, 43, 111 szok, 13, 14, 18 T TenHouten, W.D., 16, 138, 140, 152 Teoria Dezyntegracji Pozytywnej, x, 120, 121 terytorialnoä©, 69, 139 Tomkins, S.S., 15, 152 toĂsamoä©, 69 transformacja, 133 trudnoäci, 7, 69, 78, 105 tw×rca, x tw×rczoä©, 9, 96 U uaktywnianie, viii ucieczka, 21, 22, 23 uczynnoä©, viii umiejetnoäci, 69 Uniwersalizm, 67 uniwersalnoä©, viii V Von Kirchbach, G., 82, 88 Vygotsky, Lev S., 29, 30, 31, 32 W wartoäci, iii, iv, viii, ix, x, 7, 8, 20, 24, 25, 27, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 65, 66, IndeksRzeczowy 67, 68, 69, 72, 73, 74, 76, 77, 79, 84, 88, 89, 91, 92, 96, 97, 98, 101, 103, 104, 105, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 123, 125, 128, 129, 131, 132, 133, 134, 136, 143 warunki, iv, 12, 83, 88, 90, 136 w¦tpliwoäci, 4, 6, 33, 44, 53, 64, 74, 91, 93, 97, 129, 135 wgl¦d, 95 wizja, 28, 142 WojtyÏa, Karol, ix, 94, 95, 96, 97, 98, 152 wola, ix, x, 81, 97, 99, 106, 107, 110, 111 wolnoä©, 13, 18, 20, 79, 82, 96, 110, 144 world, 117 wyb×r, 10, 13, 19, 24, 74, 77, 97, 143 wyobraĀnia, 30, 31, 32, 33, 34, 79, 123 Z zachowanie, vii, 61, 87, 102, 103, 104, 105, 129, 131, 142 zachwyt, 4, 7, 28, 31, 32, 87, 107 zainteresowania, 48, 78, 116, 121 zaniepokojenie, 130 157 Odwaga Decydowania zdolnoäci, v, 29, 41, 43, 77, 125 zdrowie psychiczne, 104 zdziwienie, 130 zÏoä©, 13, 14, 15, 18, 20, 69, 70, 73, 87 znaczenie, vii, 2, 7, 81, 121 158 zwrotne, iv, 5, 6, 17, 88, 138, 139, 141, 142 Ăycie, 7, v, viii, ix, x, 7, 25, 33, 35, 37, 40, 43, 44, 48, 50, 51, 53, 81, 83, 89, 91, 92, 102, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 124, 135, 138, 143