МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ ТҮҮХ, АРХЕОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ОРОСЫН ГАзАР зҮЙН НИЙГЭМЛЭГ РУССКОЕ ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОБЩЕСТВО МОНГОЛЬСКАЯ АКАДЕМИЯ НАУК ИНСТИТУТ ИСТОРИИ И АРХЕОЛОГИИ ruSSIAN GEOGrAPhICAL SOCIETY MONGOLIAN ACADEMY OF SCIENCES ThE INSTITuTE OF hISTOrY AND ArChEOLOGY МОНГОЛЧУУД ОНГОЛ ОРОН П.К. КОЗЛОВыН МОНГОЛД АжИЛЛАСАН СүүЛчИЙН шИНжИЛГЭЭНИЙ АНГИЙН Түүх (1923–1926 он) МОНГОЛИЯ И МОНГОЛЫ ИСТОРИЯ ПОСЛЕДНЕЙ ЭКСПЕДИЦИИ П.К. КОЗЛОВА в МОНГОЛИЮ (1923–1926 гг.) MONGOLIA AND MONGOLS THE HISTORY OF P.K. KOZLOV’s LAST EXPEDITION to MONGOLIA (1923–1926) Улаанбаатар 2018 ДАА-958 ННА-63.4 Ч-891 П.К.Козловын Монголд ажилласан сүүлчийн шинжилгээний ангийн түүх (1923–1926 он) Эмхтгэсэн С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева. – Улаанбаатар. “Адмон” хэвлэлийн газар. 2018 он. – 312 нүүр. Оросын нэрт аялагч, Төв Ази судлаач П.К. Козловын 1923–1926 онд явуулсан Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн сүүлчийн судалгаа шинжилгээний түүхийг энэхүү номонд өгүүлэх болно. Судлаачийн энэ гурван жилийн судалгаа дийлэнхдээ Монгол орны хойд болон төв бүсэд өрнөсөн байдаг. Мөн тухайн жилүүдэд Петр Кузьмич анх 1908–1909 онд очиж байсан Хятадын хойд хэсэгт элсээр хучигдан орших дундад зууны Хар хотын турьд малтлага судалгааны ажлыг багтаан хийжээ. Нэг талаар Монгол орны шинэ нийгэм улс төрийн нөхцөл байдалд тохируулан судалгаа шинжилгээний хөтөлбөр хэрэгжүүлэх явдал, нөгөө талаар шинэ бүс нутагт тохируулан судалгааны арга барилаа өөрчлөх шаардлага зэрэг нь шинжилгээний ангийн амаргүй хувь заяанд тусгалаа олжээ. Шинжилгээний ангийн үйл ажиллагаа П.K. Козловын гэрэл зураг болон ишлэлээр баяжигдсан юм. Түүхийн ухааны эрдэмтэд, монгол судлаачид, мөн XX зууны эхэн үед Оросын судлаачдын Монголд хийсэн судалгааны түүхийг сонирхож буй хэн бүхэнд зориулагдсан болно. HISTORY OF MONGOLS IN PHOTOGRAPHS VOL. IV История последней экспедиции П.К. Козлова в Монголию (1923– 1926 гг.) / Сост. С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева. – Улаанбаатар: Изд-во: Адмон, 2018. – 312 с. The History of Petr Kozlov’s Last Expedition to Mongolia (1923–1926) / S. Chuluun, T. Yusupova, A. Andreev, М. Matveeva. – Ulaanbaatar: Admon, 2018. – 312 p. В книге рассказывается об истории Монголо-Тибетской экспедиции 1923– 1926 гг. – последней экспедиции известного российского путешественника, исследователя Центральной Азии П.К. Козлова. Большая часть ее деятельности проходила на территории северной и центральной Монголии. Кроме того, экспедиция произвела дополнительные раскопки в засыпанном песками Гоби средневековом городе Хара-Хото, на севере Китая, в котором П.К. Козлов впервые побывал в 1908– 1909 гг. В непростой судьбе экспедиции отразились, с одной стороны, сложности встраивания исследовательских программ по изучению Монголии в новые социально-политические условия, а с другой – смены исследовательских методов в этом регионе. Деятельность экспедиции иллюстрируется фотографиями и цитатами из дневников П.К. Козлова. This book tells the story of the MongolianTibetan expedition, the last one made in 1923–1926 by the outstanding Russian explorer of Central Asia Petr Kuz’mich Kozlov. Its route went largely through the territory of northern and central Mongolia. Also, the expedition conducted some additional excavation of the ruins of the sand-buried medieval city of Khara-Khoto, in northern China, which had been originally visited and excavated by Kozlov in 1908–1909. The difficult fate of the journey reflected, on the one hand, the complexity of relationship of the expedition staff and its leader with the new Soviet administration, and, on the other hand, the radical change of the methods of exploration of Mongolia. The edition includes photographs as illustrations of the expedition activities. The book is intended for general readership, especially those interested in the history of Mongolia and its exploration by Russian scientific expeditions. Книга адресуется историкам науки, монголоведам, а также всем, кто интересуется историей изучения Монголии российскими исследователями в XX в. Эмхтгэсэн: С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева Хэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Б. Баясгалан Уран сайхны редактор: С. Цацралт Орчуулагч: С. Чулуун, Д. Эгиймаа Техник редактор: Г. Хавчуур Хэвлэлийн газар: Адмон Хэвлэсэн тоо: 300 ширхэг Составители: С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева Компьютерная верстка: Б. Баясгалан Художественный редактор: С. Цацралт Переводчики: С. Чулуун, Д. Эгиймаа Технический редактор: Г. Хавчуур Издательство: Адмон Тираж: 300 экз. Compiled by: S. Chuluun, T. Yusupova, A. Andreev, M. Matveyeva Computer layout: B. Bayasgolan Art Editor: S. Tsatsralt translators: S. Chuluun, D. Egiimaa Technical Editor: G. Havchuur Publisher: Admon Circulation: 300 copies Энэхүү ном нь зохиогчийн эрхийн хуулиар хамгаалагдсан бөгөөд зөвшөөрөлгүйгээр хувилан олшруулах, олон нийтийн зорилгоор хэрэглэх, радио, зурагт, сонин хэвлэлд нийтлүүлэх зэрэг бусад бүх төрлийн хууль бус аль ч хэлбэрээр ашиглахыг хатуу хориглоно. Авторское право на эту книгу защищается на законной основе и никакая часть данной публикации не может быть воспроизведена или передана в любой форме или любыми средствами, включая фотокопирование, запись, или другие электронные или механические методы без разрешения. Copyright: All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed, or transmitted in any form or by any means, including reprint, electronic method or photocopying. ISBN 978-99978-931-3-0 © С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев (текст), 2018 © Русское географическое общество (фотографии), 2018 © Институт истории и археологии Монгольской Академии наук (фотографии), 2018 ISBN 978-99978-931-3-0 ГАрчИГ өМНөх үГ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 МОНГОЛыГ СуДЛААч П.К. КОЗЛОВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 П.К. КОЗЛОВыН МОНГОЛ-ТөВДИЙН шИНжИЛГЭЭНИЙ АНГИ (1923–1926 ОН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Гэрэл зураг дахь П.К.Козлов ын удирдсан 1923–1926 оны Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн түүх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 хАВСРАЛТ Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн архив дахь П.К.Козловын хөмрөг дэх монголын гэрэл зургууд. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 хүНИЙ НЭРСИЙН хЭЛхЭЭ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 ГЭРЭЛ ЗуРГИЙН ЦЭС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 ОГЛАВЛЕНИЕ ПРЕДИСЛОВИЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ИССЛЕДОВАТЕЛЬ МОНГОЛИИ П.К. КОЗЛОВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 МОНГОЛО-ТИбЕТСКАЯ ЭКСПЕДИЦИИ П.К. КОЗЛОВА (1923–1926 гг.) . . . 34 История Монголо-Тибетской экспедиции 1923–1926 гг. под руководством П.К. Козлова в фотографиях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 ПРИЛОжЕНИЯ: Монгольские фотографии из фонда П.К. Козлова в Архиве Русского географического общества . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 ИМЕННОЙ уКАЗАТЕЛЬ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 КАТАЛОГ ФОТОГРАФИЙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Contents PREFACE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 THE MONGOLIAN-TIBETAN EXPEDITION OF P.K. KOZLOV (1923–1926) . . . . 44 The History of the Mongolian-Tibetan Expedition 1923–1926 under P.K. Kozlov in Photographs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 APPENDICES: Mongolian photographs from the P.K. Kozlov collection in the Archive of the Russian Geographical Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 NAME INDEX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 LIST OF PHOTOGRAPHS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 10 МОНГОЛ ОРОН ба МОНГОЛЧУУД PREFACE f the host of Russian explorers of Central Asia of the late 19th – early 20th century the O name of Petr (Pyotr) Kuz’mich Kozlov (1863–1935) is most closely connected with Mongolia. Many pages in his books and articles are filled with descriptions of Mongolian nature, its varied landscapes, climate, soils, plants and animal life, as well as the population of the country, its way of life, traditions and religion. Petr Kozlov visited Mongolia for the first time in 1885 as a member of Nikolai Przhevalskii’s fourth Central Asian expedition. It was in Urga (mong. Өргөө, today’s Ulan-Bator; mong. Ulaanbaatar) that his own first expedition to Mongolia and Kham (Eastern Tibet) of 1899–1901 terminated. And it was in Urga again that two more of his journeys, known as the Mongolian-Sichuan (1907–1909) and Mongolian-Tibetan (1923–1926) expeditions, started and to Urga they both returned. Also, in Urga Kozlov had a chance to meet and befriend the theocratic ruler of Tibet, the Thirteenth Dalai Lama Thubten Gyatso, in the summer of 1905. Kozlov’s Mongolian-Tibetan expedition was largely focused on Mongolia as his party actively explored the northern and central parts of the country, in the period between October 1923 and September 1926. The results of these explorations are well known from his own reports and those of his colleagues and the specialists who described the materials he had collected. Undoubtedly, the expedition’s major achievement was the archeological finds made in the burial mounds of the nomadic people of hunnu (xiongnu) from the period of the Han dynasty (206 B.C. – 220 A.D.) in the Noin-Ula (mong. Ноён уул) Mountains, in Northern Mongolia. These valuable relics are exhibited now in the State Hermitage in St. Petersburg and in the National Museum of Mongolia in Ulan-Bator. Moreover, the expedition minutely explored the Urga region, the southeast Khangai, the vast area of Northern Gobi and the Holt Valley, as well as the legendary “dead city” of Khara-Khoto in the north of China; finally it gathered extensive botanical, zoological and paleontological collections. In the course of his journey Kozlov kept a diary, the complete text of which was published in 2003,1 and took about three hundred photographs, on glass plates, as he noted in his travel report.2 He usually had several cameras, along with plates and chemicals provided by the Imperial Russian Geographical Society, the main sponsor of his expeditions. He is known to have developed and printed his photos himself, but sometimes he handed over his plates to photographic workshops 1 Kozlov, P.K. Dnevniki Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii (Diaries of the Mongolian-Tibetan Expedition), 1923–1926 / Eds. T.I. Yusupova, A.I. Andreyev, A.V. Postnikov. St. Petersburg: Nauka, 2003. 1039 p. 2 Kozlov, P.K. Kratkii otchet o Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii Gosudarstvennogo Russkogo Geograficheskogo obshchestva 1923–1926 gg. Leningrad: Izdatel’stvo AN USSR, 1928. (Severnaia Mongolia, III). 11 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛЫ in Urga. In his diary he commented on the people and objects he photographed, gave the names of the Urga photographers and evaluated the quality of their work. He usually made several prints from every plate. The vast majority of Kozlov’s photographs from his Mongolian-Tibetan expedition belong now to the Archive of the Russian Geographical Society (RGS) and to the Kozlov Memorial Museum affiliated with the Institute for the History of Science and Technology, St. Petersburg branch. These two collections largely duplicate each other. Unfortunately, only few of these photographs have captions on the back side made by Kozlov himself or his wife Elizaveta Kozlova (1892–1975), who also took part in the journey. Many pictures in these two collections, especially landscape photos, are unlabeled and therefore cannot be identified. In the course of writing up this book, two gift albums entitled “The Mongolian-Tibetan expedition of P.K. Kozlov” have been discovered in the Archive of the Presidium of the Mongolian Academy of Sciences (MAS). These albums (F. 59; F. 64) include over three hundred photographs (193 the first, and 115 the second one), which have short captions. The purpose of this edition is to tell the story of Kozlov’s Mongolian-Tibetan expedition by illustrating it with the help of photographs and brief excerpts from his travel diary. We used mainly the pictures from the Archive of the RGS and that of the Presidium of the MAS. The photos are arranged chronologically, according to Kozlov’s expedition diary entries. In these photos the Mongolia of the early twentieth century comes to life before our eyes – we see the country’s typical landscapes, its ethnic types, the Buddhist monasteries and ancient monuments, the sights of old Urga, and portraits of his many Mongolian friends. To these we also added some ethnographic photos and those portraying the prominent Mongolian princes (noyons) and officials from Kozlov’s collection in the RGS, so as to give the reader a better knowledge of Old Mongolia. These photos were taken by some unknown persons in the much earlier period (1905–1915). A large part of negatives of these photos is preserved in the Photo-filmdocumentary archive of the National Archival Administration of Mongolia. We hope that this book will be another contribution to the cause of preservation of the historical memory of Mongolia, the country connected with Russia by the long-time and close economic and cultural ties, as well as a land thoroughly explored by Russian travelers. S. Chuluun, T. Yusupova, A. Andreyev, M. Matveeva 

МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИ ТҮҮХ, АРХЕОЛОГИЙН ХҮРЭЭЛЭН ОРОСЫН ГАзАР зҮЙН НИЙГЭМЛЭГ РУССКОЕ ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОБЩЕСТВО МОНГОЛЬСКАЯ АКАДЕМИЯ НАУК ИНСТИТУТ ИСТОРИИ И АРХЕОЛОГИИ ruSSIAN GEOGrAPhICAL SOCIETY MONGOLIAN ACADEMY OF SCIENCES ThE INSTITuTE OF hISTOrY AND ArChEOLOGY МОНГОЛЧУУД ОНГОЛ ОРОН П.К. КОЗЛОВыН МОНГОЛД АжИЛЛАСАН СүүЛчИЙН шИНжИЛГЭЭНИЙ АНГИЙН Түүх (1923–1926 он) МОНГОЛИЯ И МОНГОЛЫ ИСТОРИЯ ПОСЛЕДНЕЙ ЭКСПЕДИЦИИ П.К. КОЗЛОВА в МОНГОЛИЮ (1923–1926 гг.) MONGOLIA AND MONGOLS THE HISTORY OF P.K. KOZLOV’s LAST EXPEDITION to MONGOLIA (1923–1926) Улаанбаатар 2018 ДАА-958 ННА-63.4 Ч-891 П.К.Козловын Монголд ажилласан сүүлчийн шинжилгээний ангийн түүх (1923–1926 он) Эмхтгэсэн С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева. – Улаанбаатар. “Адмон” хэвлэлийн газар. 2018 он. – 312 нүүр. Оросын нэрт аялагч, Төв Ази судлаач П.К. Козловын 1923–1926 онд явуулсан Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн сүүлчийн судалгаа шинжилгээний түүхийг энэхүү номонд өгүүлэх болно. Судлаачийн энэ гурван жилийн судалгаа дийлэнхдээ Монгол орны хойд болон төв бүсэд өрнөсөн байдаг. Мөн тухайн жилүүдэд Петр Кузьмич анх 1908–1909 онд очиж байсан Хятадын хойд хэсэгт элсээр хучигдан орших дундад зууны Хар хотын турьд малтлага судалгааны ажлыг багтаан хийжээ. Нэг талаар Монгол орны шинэ нийгэм улс төрийн нөхцөл байдалд тохируулан судалгаа шинжилгээний хөтөлбөр хэрэгжүүлэх явдал, нөгөө талаар шинэ бүс нутагт тохируулан судалгааны арга барилаа өөрчлөх шаардлага зэрэг нь шинжилгээний ангийн амаргүй хувь заяанд тусгалаа олжээ. Шинжилгээний ангийн үйл ажиллагаа П.K. Козловын гэрэл зураг болон ишлэлээр баяжигдсан юм. Түүхийн ухааны эрдэмтэд, монгол судлаачид, мөн XX зууны эхэн үед Оросын судлаачдын Монголд хийсэн судалгааны түүхийг сонирхож буй хэн бүхэнд зориулагдсан болно. HISTORY OF MONGOLS IN PHOTOGRAPHS VOL. IV История последней экспедиции П.К. Козлова в Монголию (1923– 1926 гг.) / Сост. С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева. – Улаанбаатар: Изд-во: Адмон, 2018. – 312 с. The History of Petr Kozlov’s Last Expedition to Mongolia (1923–1926) / S. Chuluun, T. Yusupova, A. Andreev, М. Matveeva. – Ulaanbaatar: Admon, 2018. – 312 p. В книге рассказывается об истории Монголо-Тибетской экспедиции 1923– 1926 гг. – последней экспедиции известного российского путешественника, исследователя Центральной Азии П.К. Козлова. Большая часть ее деятельности проходила на территории северной и центральной Монголии. Кроме того, экспедиция произвела дополнительные раскопки в засыпанном песками Гоби средневековом городе Хара-Хото, на севере Китая, в котором П.К. Козлов впервые побывал в 1908– 1909 гг. В непростой судьбе экспедиции отразились, с одной стороны, сложности встраивания исследовательских программ по изучению Монголии в новые социально-политические условия, а с другой – смены исследовательских методов в этом регионе. Деятельность экспедиции иллюстрируется фотографиями и цитатами из дневников П.К. Козлова. This book tells the story of the MongolianTibetan expedition, the last one made in 1923–1926 by the outstanding Russian explorer of Central Asia Petr Kuz’mich Kozlov. Its route went largely through the territory of northern and central Mongolia. Also, the expedition conducted some additional excavation of the ruins of the sand-buried medieval city of Khara-Khoto, in northern China, which had been originally visited and excavated by Kozlov in 1908–1909. The difficult fate of the journey reflected, on the one hand, the complexity of relationship of the expedition staff and its leader with the new Soviet administration, and, on the other hand, the radical change of the methods of exploration of Mongolia. The edition includes photographs as illustrations of the expedition activities. The book is intended for general readership, especially those interested in the history of Mongolia and its exploration by Russian scientific expeditions. Книга адресуется историкам науки, монголоведам, а также всем, кто интересуется историей изучения Монголии российскими исследователями в XX в. Эмхтгэсэн: С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева Хэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Б. Баясгалан Уран сайхны редактор: С. Цацралт Орчуулагч: С. Чулуун, Д. Эгиймаа Техник редактор: Г. Хавчуур Хэвлэлийн газар: Адмон Хэвлэсэн тоо: 300 ширхэг Составители: С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева Компьютерная верстка: Б. Баясгалан Художественный редактор: С. Цацралт Переводчики: С. Чулуун, Д. Эгиймаа Технический редактор: Г. Хавчуур Издательство: Адмон Тираж: 300 экз. Compiled by: S. Chuluun, T. Yusupova, A. Andreev, M. Matveyeva Computer layout: B. Bayasgolan Art Editor: S. Tsatsralt translators: S. Chuluun, D. Egiimaa Technical Editor: G. Havchuur Publisher: Admon Circulation: 300 copies Энэхүү ном нь зохиогчийн эрхийн хуулиар хамгаалагдсан бөгөөд зөвшөөрөлгүйгээр хувилан олшруулах, олон нийтийн зорилгоор хэрэглэх, радио, зурагт, сонин хэвлэлд нийтлүүлэх зэрэг бусад бүх төрлийн хууль бус аль ч хэлбэрээр ашиглахыг хатуу хориглоно. Авторское право на эту книгу защищается на законной основе и никакая часть данной публикации не может быть воспроизведена или передана в любой форме или любыми средствами, включая фотокопирование, запись, или другие электронные или механические методы без разрешения. Copyright: All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed, or transmitted in any form or by any means, including reprint, electronic method or photocopying. ISBN 978-99978-931-3-0 © С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев (текст), 2018 © Русское географическое общество (фотографии), 2018 © Институт истории и археологии Монгольской Академии наук (фотографии), 2018 ISBN 978-99978-931-3-0 ГАрчИГ өМНөх үГ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 МОНГОЛыГ СуДЛААч П.К. КОЗЛОВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 П.К. КОЗЛОВыН МОНГОЛ-ТөВДИЙН шИНжИЛГЭЭНИЙ АНГИ (1923–1926 ОН) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Гэрэл зураг дахь П.К.Козлов ын удирдсан 1923–1926 оны Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн түүх . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 хАВСРАЛТ Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн архив дахь П.К.Козловын хөмрөг дэх монголын гэрэл зургууд. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 хүНИЙ НЭРСИЙН хЭЛхЭЭ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 ГЭРЭЛ ЗуРГИЙН ЦЭС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 ОГЛАВЛЕНИЕ ПРЕДИСЛОВИЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ИССЛЕДОВАТЕЛЬ МОНГОЛИИ П.К. КОЗЛОВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 МОНГОЛО-ТИбЕТСКАЯ ЭКСПЕДИЦИИ П.К. КОЗЛОВА (1923–1926 гг.) . . . 34 История Монголо-Тибетской экспедиции 1923–1926 гг. под руководством П.К. Козлова в фотографиях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 ПРИЛОжЕНИЯ: Монгольские фотографии из фонда П.К. Козлова в Архиве Русского географического общества . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 ИМЕННОЙ уКАЗАТЕЛЬ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 КАТАЛОГ ФОТОГРАФИЙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Contents PREFACE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 THE MONGOLIAN-TIBETAN EXPEDITION OF P.K. KOZLOV (1923–1926) . . . . 44 The History of the Mongolian-Tibetan Expedition 1923–1926 under P.K. Kozlov in Photographs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 APPENDICES: Mongolian photographs from the P.K. Kozlov collection in the Archive of the Russian Geographical Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265 NAME INDEX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 LIST OF PHOTOGRAPHS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 6 өмнөх үг XIX зууны сүүл XX зууны эхний хагасын Төв Ази судлаач Оросын эрдэмтэд дотроос нэрт аялагч Петр Кузьмич Козловын (1863–1935 он) нэр Монгол оронтой хамгийн нягт холбогддог. Түүний нийтлэлүүдийн хэдэн арван хуудас Монгол орны байгаль, уур амьсгал, газар нутаг, хөрс, ургамал, ан амьтан, нутгийн хүмүүүс, тэдний амьдралын хэв маяг, эрхлэж буй ажил, зан заншил, шашин шүтлэгт зориулагдсан юм. П.К. Козлов Монгол Улсын нийслэл Өргөөд (өнөөгийн Улаанбаатар) 1885 онд Н.М. Пржевальскийн Төв Азийн 4 дүгээр шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд багтаж анх ирсэн байна. 1899–1901 онд МонголКамын, 1907–1909 онд Монгол-Сычуаны, 1923–1926 онд Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги тус тус ажилласан. Мөн 1905 оны зун Өргөөд П.К. Козлов, Төвдийн шашны тэргүүн XIII Далай ламтай уулзжээ. П.К. Козловын “жинхэнэ” монгол аялал бол түүний сүүлчийн Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги юм. Монгол орны хойд болон төв бүсэд дийлэнх судалгаа нь хийгдсэн байна. Гурван жилийн хугацаанд (1923 оны 10 дугаар сараас 1926 оны 9 дүгээр сар хүртэл) шинжилгээний анги Монгол орны нутаг дэвсгэрт томоохон хэмжээний судалгааны ажлыг хийсэн нь П.К. Козловын болон түүнтэй хамт малтлага судалгаа хийсэн, цуглуулгыг судлан шинжилсэн мэргэжилтэн, ажилтнуудын ном бүтээлээс харагддаг. Тус судалгааны ангийн гол ололт нь Умард Монголд Ноён ууланд малтан судалсан хүннүгийн язгууртны булшнаас (Хан гүрний үеийн НТӨ 206 оноос НТ 220 он) гарсан археологийн олдворууд юм. Ноён уулын цуглуулгыг эдүгээ Санкт-Петербург хотод Улсын Эрмитаж болон Улаанбаатар хотод Монголын Үндэсний музейн танхимууд дэлгэн үзүүлж байна. Шинжилгээний анги үүнээс гадна Өргөө орчимын бүс нутаг, Хангайн зүүн урд хэсэг, Говийн хойд бүс болон Холтын хөндий, БНХАУ-д эртний Хар хот, түүний орчмын нутагт судалгаа хийж, ургамал, амьтан болон палеонтологийн арвин баялаг цуглуулгыг бүрдүүлжээ. П.К. Козловын шинжилгээний ажлын үеэр хөтлөж байсан өдрийн тэмдэглэл 2003 онд бүрэн эхээр хэвлэгдэн гарсан. Тэрээр судалгаа шинжилгээний ажлаа баримтжуулах зорилгоор хэд хэдэн гэрэл зургийн аппарат ашиглаж байв. Оросын Газарзүйн нийгэмлэг шинжилгээний ангийн гол ивээн тэггэгчээр ажиллаж байсан болохоор гэрэл зургийн шилэн хальсны иж бүрдэлээр тогтмол хангаж байсан юм. Иймд маш олон тооны гэрэл зураг үлдээж чадсан. Нэрт аялагчийн тайланд дурьдсанаар Монголд 300 хальс гэрэл зураг авчээ. Хээрийн нөхцөлд Петр Кузьмич өөрөө зургаа угааж байсан бол Өргөөд ирсэн үедээ мэргэжлийн гэрэл зурагчдад өгч угаалгадаг байв. П.К. Козлов “Өдрийн тэмдэглэлдээ” ямар газар орны, юуны зураг, хэний зургийг авснаа, мөн Өргөөд хэн гэгч гэрэл зурагчинд хальсаа өгч, зургаа буулгасан болон зургийн чанарын талаар тогтмол тэмдэглэдэг байсан ажээ. Нэг хальснаас хэд хэдэн хувь зураг угаана. Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн гэрэл зураг болон гэрэл зургийн хальсны хамгийн том цуглуулга одоо Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн Шинжлэх ухааны архив, Санкт-Петербург хотноо П.К. Козловын гэр-музейд хадгалагдаж байна. Энэ хоёр газар буй гэрэл зураг нь ихэнхдээ давхцдаг. Харамсалтай нь аль ч байгууллагын гэрэл зургийн тодорхойлолт бүрэн хийгдээгүй ажээ. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 7 Харамсалтай нь, зурагны ихээхэн хэсэг нь П.К. Козлов болон Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн гишүүн, Козловын эхнэр Е.В. Козловагийн (1892–1975 он) гэрэл зурагнууд нь огноо, газрын нэрийг заагаагүй буюу тодорхойгүй байна. Байгаль, уул усны зураг нэг хэсэг зураг байгаа нь тайлбар болон газар усны нэр тэмдэглэгдээгүй нь танихад маш хэцүү ажээ. Энэ номыг хэвлэлд бэлтгэх явцад Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Тэргүүлэгчийн газрын архивт “П.К. Козловын Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги” нэртэй зургийн цомог хоёр байгааг олж мэдсэн юм (Х.59, Х.64). Дээрх хоёр цомогт товч талбар бүхий 300 гаруй гэрэл зураг (зурган дээрх хүмүүсийн нэр, зураг авсан газар, огноог заагаагүй). Нэг цомогт 193 гэрэл зураг, нөгөө цомогт 115 гэрэл зураг багтжээ. Тайлбар тэмдэглэлийг Е.В. Козлова хийсэн болохыг цомгонд багтаасан гэрэл зургийн жагсаалтаас мэдэх бололцоотой. Судар бичгийн хүрээлэнд эдгээр цомгийг бэлэглэсэн хэмээн таамаглах боломжтой ч харамсалтай нь хэдэн онд бэлэглэсэн нь тодорхойгүй ажээ. Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Монголд явуулсан үйл ажиллагааг П.К. Козловын авсан гэрэл зургаар харуулах нь энэ номыг хэвлүүлэх зорилго оршино. Тус бүтээлд Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн Эрдэм шинжилгээний архив, Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Тэргүүлэгчийн газрын архивт хадгалагдаж байгаа гэрэл зургуудаас оруулсан болно. Козловын аяллын тэмдэглэлийн цаг хугацааны дарааллаар байршуулсан. Номын зохиогчид П.К. Козловын өдрийн тэмдэглэл болон “Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн товч тайлан” зэргээс зохих эшлэлийг хэд хэдэн газар авч ашигласан байна. П.К. Козловын гэрэл зурган дээр бидний өмнө ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс сэргэн харагдаж байна. Тухайлбал, Монгол орны байгалийн үзэсгэлэн, олон үндэстэн угсаатан, бурханы шашны сүм хийд, эртний хөшөө дурсгал, Өргөө хот, судалгааны ангийн бүрэлдэхүүнд багтсан Козловын монгол найз нөхөд, танил хүмүүс. Уншигчдад Монгол орны талаар өргөн хүрээтэй ойлголт өгөх зорилгоор Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн сан хөмрөгийн аялагчийн архивт хадгалагдаж буй 1905–1915 онд Козлов болон бусад хүмүүсийн (нэр нь үл мэдэгдэх) авсан угсаатны зүйн чиглэлийн монгол ноёд, түшмэлийн хөрөг зураг, гэрэл зураг зэргийг багтаасан юм. Эдгээр гэрэл зургуудын хальсны нэгээхэн хэсэг Монгол улсын Архивын ерөнхий газрын Кино, гэрэл зураг, дуу авианы баримтын архивт хадгалагдаж байна. Монголчууд Орос орон, оросын ард түмэнтэй эртний найрсаг харилцаатай явж ирсэн. Оросын судлаачид, аялагчид Монгол орны түүхийг судлахад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан байдаг. Зохиогчид Монголчуудын түүхэн ой санамжийг хадгалахад энэхүү бүтээл нь бас нэг хувь нэмэр оруулна хэмээн найдаж байна. С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 8 ПРЕДИСЛОВИЕ И з плеяды российских исследователей Центральной Азии конца XIX – первой четверти XX вв. имя путешественника Петра Кузьмича Козлова (1863–1935) наиболее тесно связано с Монголией. Многие страницы его публикаций посвящены описанию её природы, ландшафтов, климата, почв, фауны и флоры, населяющих ее народов, их образа жизни, занятий, обычаев и религии. Впервые в Монголию и в ее столицу Ургу (монг. Өргөө, современный Улан-Батор, Улаанбаатар) П.К. Козлов попал в 1885 г. в составе 4-й Центральноазиатской экспедиции Н.М. Пржевальского. В Урге завершилась его Монголо-Камская экспедиция 1899–1901 гг., начались и закончились МонголоСычуаньская 1907–1909 гг. и Монголо-Тибетская 1923–1926 гг. экспедиции. Кроме того, именно в Урге летом 1905 г. состоялась первая встреча П.К. Козлова с правителем Тибета Далай-ламой XIII. Самым «монгольским» путешествием П.К. Козлова стала его последняя, Монголо-Тибетская экспедиции. Практически вся ее деятельность проходила на территории Северной и Центральной Монголии. За три года (с октября 1923 г. по сентябрь 1926 г.) экспедиция проделала большую работу по исследованию страны. Её результаты хорошо известны по публикациям самого П.К. Козлова, его сотрудников и специалистов, обрабатывавших коллекции, собранные экспедицией. Безусловно, главное достижение экспедиции – археологические находки, сделанные в захоронениях правителей хунну (периода Ханьской династии, 206 до н. э. – 220 н. э.) в горах Ноин-Ула (монг. Ноён уул), в Северной Монголии. Сейчас ноин-улинская коллекция экспонируются в залах Государственного Эрмитажа в Санкт-Петербурге и Монгольского национального музея (National Museum of Mongolia) в Улан-Баторе. Но, кроме того, экспедиция подробно изучила Ургинский район, юго-восточный Хангай, район Северной Гоби и долины Холт, а также древний город Хара-Хото и его окрестности на севере Китая, собрала значительные ботанические, зоологические и палеонтологические коллекции. В ходе экспедиции П.К. Козлов вел дневники, полный текст которых был опубликован в 2003 г.1, и много фотографировал. Обычно он пользовался несколькими фотокамерами и имел с собой набор стеклянных фотопластинок, которыми его снабжало Русское географическое общество, главный спонсор его экспедиций. В своем отчете путешественник отмечал, что в Монголии им было заснято до 300 фотографических пластинок2. В походных условиях Петр Кузьмич проявлял фотографии сам, а во время пребывания в Урге отдавал местным мастерам-фотографам. В «Дневниках» П.К. Козлов, как правило, отмечал, какие объекты или кого он снимал, качество получившихся снимков, писал, кому из ургинских фотографов передавал стеклянные пластинки для печати, характеризовал их работу. Как правило, с каждой фотопластинки делалось несколько отпечатков. Самые большие коллекции фотографий Монголо-Тибетской экспедиции и их негативов в настоящее время хранятся в Научном архиве Русского географического общества (РГО) и в Архиве Мемориального музея1 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции, 1923–1926. / Ред.-сост. Т.И. Юсупова, сост. А.И. Андреев, отв. ред. А.В. Постников. СПб.: Наука, 2003. 1039 с. 2 Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. (Северная Монголия. Вып. III) МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 9 квартиры П.К. Козлова при Санкт-Петербургском институте истории естествознания и техники Российской академии наук. В большинстве своем фотоотпечатки этих двух коллекций дублируют друг друга. Их описание пока не проводилось ни в РГО, ни в Музее. К сожалению, только часть фотографий подписаны П.К. Козловым или его женой Е.В. Козловой (1892–1975), также участницей Монголо-Тибетской экспедиции, и, как правило, без указания точного места и даты съемки. Большая часть фотографий, в основном, ландшафтные и видовые снимки, не имеют подписей, поэтому их идентификация очень затруднена. Уже в процессе подготовки этого издания в Архиве Президиума Монгольской Академии наук удалось обнаружить два подарочных альбома под названием «Монголо-Тибетская экспедиция П.К. Козлова» (Ф. 59 и Ф. 64). В них находится более 300 фотографий (в одном альбоме – 193 фотографии, в другом – 115) с краткими подписями (как правило, без указания имен изображённых на них лиц, точного места и даты съемки). Подписи сделаны Е.В. Козловой, о чём свидетельствуют ее рукописные списки фотографий, помещенных в альбомы3. Можно предположить, что альбомы были подарены Монгольскому Ученому комитету, но когда был сделан этот дар, установить не удалось. Цель настоящего издания – проиллюстрировать деятельность Монголо-Тибетской экспедиции в Монголии фотографиями, сделанными П.К. Козловым. В книге использованы фотографии из коллекции Научного архива РГО и Архива Президиума Монгольской академии наук. Они расположены в хронологической последовательности, согласно дневниковым записям путешественника. Авторы сопроводили фотографии соответствующими цитатами из дневников П.К. Козлова или (в нескольких случаях) из его «Краткого отчета о Монголо-Тибетской экспедиции»4. На снимках П.К. Козлова перед нами оживает Монголия начала ХХ века: здесь и характерные для этой страны ландшафты, этнические типы, буддийские монастыри и древние памятники, виды Урги, фотографии его монгольских знакомых и монголов, помогавших в работе экспедиции. В книгу также включены фотоснимки этнографического характера и портреты видных монгольских князей и чиновников из фонда путешественника в РГО, сделанные в другие временные периоды (в 1905–1915 гг.) и другими лицами (неизвестными нам), чтобы дать читателям более широкое представление о Монголии. Часть негативов этих фотографий хранится в Фотокинодокументальном архиве Генерального Архивного агентства Монголии (National Archival Administration of Mongolia). Авторы надеются, что эта книга явится ещё одним вкладом в дело сохранения исторической памяти о Монголии, с которой Россию связывают давние и крепкие узы, и в историю ее изучения российскими исследователями и путешественниками. С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев, М. Матвеева 3 Копии списков Е.В. Козловой находятся в личных архивах А. Андреева и Т. Юсуповой. 4 Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 10 PREFACE O f the host of Russian explorers of Central Asia of the late 19th – early 20th century the name of Petr (Pyotr) Kuz’mich Kozlov (1863–1935) is most closely connected with Mongolia. Many pages in his books and articles are filled with descriptions of Mongolian nature, its varied landscapes, climate, soils, plants and animal life, as well as the population of the country, its way of life, traditions and religion. Petr Kozlov visited Mongolia for the first time in 1885 as a member of Nikolai Przhevalskii’s fourth Central Asian expedition. It was in Urga (mong. Өргөө, today’s Ulan-Bator; mong. Ulaanbaatar) that his own first expedition to Mongolia and Kham (Eastern Tibet) of 1899–1901 terminated. And it was in Urga again that two more of his journeys, known as the Mongolian-Sichuan (1907–1909) and Mongolian-Tibetan (1923–1926) expeditions, started and to Urga they both returned. Also, in Urga Kozlov had a chance to meet and befriend the theocratic ruler of Tibet, the Thirteenth Dalai Lama Thubten Gyatso, in the summer of 1905. Kozlov’s Mongolian-Tibetan expedition was largely focused on Mongolia as his party actively explored the northern and central parts of the country, in the period between October 1923 and September 1926. The results of these explorations are well known from his own reports and those of his colleagues and the specialists who described the materials he had collected. Undoubtedly, the expedition’s major achievement was the archeological finds made in the burial mounds of the nomadic people of hunnu (xiongnu) from the period of the Han dynasty (206 B.C. – 220 A.D.) in the Noin-Ula (mong. Ноён уул) Mountains, in Northern Mongolia. These valuable relics are exhibited now in the State Hermitage in St. Petersburg and in the National Museum of Mongolia in Ulan-Bator. Moreover, the expedition minutely explored the Urga region, the southeast Khangai, the vast area of Northern Gobi and the Holt Valley, as well as the legendary “dead city” of Khara-Khoto in the north of China; finally it gathered extensive botanical, zoological and paleontological collections. In the course of his journey Kozlov kept a diary, the complete text of which was published in 2003,1 and took about three hundred photographs, on glass plates, as he noted in his travel report.2 He usually had several cameras, along with plates and chemicals provided by the Imperial Russian Geographical Society, the main sponsor of his expeditions. He is known to have developed and printed his photos himself, but sometimes he handed over his plates to photographic workshops 1 Kozlov, P.K. Dnevniki Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii (Diaries of the Mongolian-Tibetan Expedition), 1923–1926 / Eds. T.I. Yusupova, A.I. Andreyev, A.V. Postnikov. St. Petersburg: Nauka, 2003. 1039 p. 2 Kozlov, P.K. Kratkii otchet o Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii Gosudarstvennogo Russkogo Geograficheskogo obshchestva 1923–1926 gg. Leningrad: Izdatel’stvo AN USSR, 1928. (Severnaia Mongolia, III). МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 11 in Urga. In his diary he commented on the people and objects he photographed, gave the names of the Urga photographers and evaluated the quality of their work. He usually made several prints from every plate. The vast majority of Kozlov’s photographs from his Mongolian-Tibetan expedition belong now to the Archive of the Russian Geographical Society (RGS) and to the Kozlov Memorial Museum affiliated with the Institute for the History of Science and Technology, St. Petersburg branch. These two collections largely duplicate each other. Unfortunately, only few of these photographs have captions on the back side made by Kozlov himself or his wife Elizaveta Kozlova (1892–1975), who also took part in the journey. Many pictures in these two collections, especially landscape photos, are unlabeled and therefore cannot be identified. In the course of writing up this book, two gift albums entitled “The Mongolian-Tibetan expedition of P.K. Kozlov” have been discovered in the Archive of the Presidium of the Mongolian Academy of Sciences (MAS). These albums (F. 59; F. 64) include over three hundred photographs (193 the first, and 115 the second one), which have short captions. The purpose of this edition is to tell the story of Kozlov’s Mongolian-Tibetan expedition by illustrating it with the help of photographs and brief excerpts from his travel diary. We used mainly the pictures from the Archive of the RGS and that of the Presidium of the MAS. The photos are arranged chronologically, according to Kozlov’s expedition diary entries. In these photos the Mongolia of the early twentieth century comes to life before our eyes – we see the country’s typical landscapes, its ethnic types, the Buddhist monasteries and ancient monuments, the sights of old Urga, and portraits of his many Mongolian friends. To these we also added some ethnographic photos and those portraying the prominent Mongolian princes (noyons) and officials from Kozlov’s collection in the RGS, so as to give the reader a better knowledge of Old Mongolia. These photos were taken by some unknown persons in the much earlier period (1905–1915). A large part of negatives of these photos is preserved in the Photo-filmdocumentary archive of the National Archival Administration of Mongolia. We hope that this book will be another contribution to the cause of preservation of the historical memory of Mongolia, the country connected with Russia by the long-time and close economic and cultural ties, as well as a land thoroughly explored by Russian travelers. S. Chuluun, T. Yusupova, A. Andreyev, M. Matveeva МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 12 МОНГОЛыГ СУДЛААЧ П.К. КОЗЛОВ Монголын цэнгэг агаар, цэлгэр уудам тал, үүрийн гэгээ, ханат гэрүүдийг ... залшгүй дурсан санагалзана. П.К. Козлов (1926 он) Н.М. Пржевальскийн дараа Төв Азийг зорин ирсэн аялагчид дотроос аяллын үргэлжилсэн хугацаа, гаргасан үр дүнгээрээ онцгой ялгардаг нэгэн бол Петр Кузьмич Козлов юм. Тэрээр 1883 оноос 1926 онд Төв Азийг судлах зургаан том аялалд оролцсон. 1883–885 онд Н.М. Пржевальскийн Төв Азийн дөрөвдүгээр экспедици, 1889–1890 онд М.В. Певцовын Төвдийн экспедици, 1893–1895 онд В.И. Роборовскийн Төвдийн экспедицийн бүрэлдэхүүнд багтаж ажилласан байдаг. 1899–1901 онд Монгол-Камын экспедици, 1907–1909 онд МонголСычуаны экспедици, 1923–1926 онд Монгол-Төвдийн экспедицийг өөрийн биеэр удирдсан юм. Козловын шинжилгээний анги Алтайн нурууны өмнөөс Ховд хүртэлх өндөрлөг уулс, Монгол орны урд, төв, хойд хэсэг, Алашаа, Алашаагийн уулс, Хөх нуур орчмын Нань шань уул, Цайдам нутаг, Лоб нуур, Ганьсу мужийн баруун хойд хэсэг, Төвдийн зүүн урд, зүүн хойд хэсэг болох Кам, Амдо орчмын нутгийг судлан шинжилжээ. П.К. Козлов 1863 онд Смоленск мужийн Духовщина хотод бичиг үсгийн боловсрол тааруу, ядуу гэр бүлд төржээ. Улмаар 1878 онд зургаан жилийн сургуулиа төгсөнгүүтээ Слобода суурингийн (одоогийн Смоленск мужийн Пржевальск хот) дарсны үйлдвэрийн конторт ажилд оржээ. 1882 онд Николай Михайлович Пржевальскийтай (1839–1888 он) санамсаргүй тохиолдлоор танилцсан нь Козловын амьдралыг эрс өөрчилсөн түүхтэй. Тухайн үед Слободад эдлэн газар худалдаж авахаар ирсэн Пржевальский, туршлагатай цэргийн сурган хүмүүжүүлэгчийн нүдээр 19 настай залуу хүүг сонжин харж, “төрөлхийн” аялагч болохыг нь таниад, Төв Азийн дөрөвдүгээр шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд орох санал тавихдаа, алс холын аялалд Петр Кузьмич Козлов Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1. Петр Кузьмич Козлов, 1913. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1 Petr Kuz’mich Kozlov, 1913. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1. бэлтгэхэд нь туслалцаа үзүүлэхээ амлажээ. Козлов нэрт аялагчийн багт багтан оролцох шаардлагыг жилийн дотор бүрэн дүүрэн хангаж чадсан юм. Смоленск дахь Александровскийн дунд сургуульд суралцалгүй шууд шалгалт өгч, Москва хотын Софийн явган цэргийн хоёрдугаар хороонд гурван сар алба хааж бэлтгэл сургуулалтанд хамрагдан, Пржевальскийн шууд удирдлагаар алс хол аялахад шаардагдах газар орны төрх МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы байдлыг нүдэн баримжаагаар тогтоож, газрын гадаргуу дээрх цэгүүдийн өндрийг тодорхойлох, шувуу амьтныг задлан шинжлэх, ургамал таниж тодорхойлох, хатаамал хийх зэрэг цуглуулга бүрдүүлэхэд шаардагдах мэргэжлийн наад захын арга ажиллагаа, дадал мэдлэгийг эзэмшиж авчээ. Козлов Пржевальскийг дагалдан аялахдаа тандалт судалгааны аргачлалыг нарийн судалж, дэлгэрэнгүй дүрслэн тайлбарлах арга барилд шантралгүй суралцан, судалгаа шинжилгээний ажилдаа амжилттай ашиглан аяндаа мэргэжлийн аялагч-судлаач болж бүрэн төлөвшиж чадсан аж. Түүний анхны бие даасан судалгаа шинжилгээ нь 1899–1901 онд үргэлжилсэн Монгол-Камын шинжилгээний анги юм. Энэ үеэр түүний байгаль шинжээч-аялагч авьяас нь онцгой тодорсон юм. Козловын судалгаа нь бүх хүний хүлээлтийг давсан, олныг гайхшруулсан ажил болсон билээ. Тус шинжилгээний анги Санкт-Петербург хотноо байгалийн түүхийн маш олон төрлийн, асар их хэмжээний арвин баялаг цуглуулга авч очсон төдийгүй Төвд, Монголын нүүдэлчин ард түмний талаар угсаатны зүйн сонирхолтой мэдээ сэлт цуглуулан, урьд өмнө судлагдаагүй Төв Азийн бүс нутгийн талаарх үнэ цэнтэй мэдээлэлийг авч очжээ. 10 000 гаруй километр газар туулан, олон зуун гэрэл зургаар аяллаа баримтжуулсан тус шинжилгээний ангийн томоохон гавьяа нь урьд өмнө тэмдэглэгдээгүй байсан Төвдийн төв, зүүн хэсгийн өндөрлөг уул нуруудыг газрын зурагт тэмдэглэн бүртгэлжүүлсэн явдал байлаа. Козловын судалгаа шинжилгээний ажлыг дэлхийн шинжлэх ухааны нийгэмлэг өндрөөр үнэлсэн юм. Мөн тус шинжилгээний ангийг санхүүжүүлсэн Оросын эзэн хааны Газар зүйн нийгэмлэг 1902 онд Козловын Төв Ази судлалд оруулсан гарамгай хувь нэмрийг нь үнэлж, өөрийн дээд шагнал Константиновын алтан медалиар шагнажээ. Хэсэг завсарласны дараа 1907 оноос 1909 онд Козлов Монгол-Сычуаны шинжилгээний ангийг удирдаж ажилласан. Энэ удаа Эзний голын эрэг дээр говийн элсэн цөл дэх “Хар хот” хэмээх дундад зууны хотын малтлага судалгааны ажлыг зориглон хийсэн нь түүнд археологийн ховор нандин одворуудаараа алдар хүндийг авч ирсэн юм. Бурхны шашны байгууламж болох суварганаас судалгааны ангийнхан тангуд, хятад, төвд, уйгур хэл дээр бичсэн олон зуун ном судар, гар бичмэл, бурхан шүтээн, сахиус, өдий төдий жижиг бурхад олжээ. Эдгээр хэрэглэгдэхүүн нь өнөөгийн Хятадын нутагт 250 жил 13 оршин тогтносон тангудын мартагдсан Си Ся (Xi Xia) улсын (982–1227 он) түүхийг нэхэн сэргээх боломжийг судлаачдад олгожээ. Хар хотын малтлага судалгаагаар олсон олдворууд нь шинжлэх ухаанд ихээхэн шуугиан тарьсан юм. Пётр Кузьмич Козлов Италийн Газар зүйн нийгэмлэгийн (Societa Geografica Italiana) дээд шагнал, Лондон дахь хааны газар зүйн нийгэмлэгийн (Royal Geographical Society of London) дээд шагнал, Францын шинжлэх ухааны Академийн (Académie des sciences) П.А. Чихачевын нэрэмжит шагнал хүртэж, 1910 онд Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн хүндэт гишүүнээр, 1911 онд Унгарын Газарзүйн нийгэмлэгийн (Magyar Foldrajzi Társaság) хүндэт гишүүнээр тус тус сонгогдон алдар хүндийн дээд оргилд хүрсэн түүхтэй. П.К. Козловын удирдсан Монгол-Кам, Монгол-Сычуаны шинжижилгээний ангиуд нь Оросын музейнүүдийг байгалийн ухаан, дүрслэх урлагийн олон зуун ховор нандин бүтээл, олдворудаар баяжуулан, Төв Ази судлалд Орос улсын тэргүүлэх байр суурийг бэхжүүлж өгсөн билээ. Петр Кузьмичийн амьдралд тохиолдсон нэгэн чухал үйл явдал болох Төвдийн шашны тэргүүн Дээрхийн гэгээн 13 дугаар Далай лам Түвдэнжамцтай (1876–1933 он) танилцсаныг энд тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй юм. А.Ф. Янгазбундын удирдсан Английн цэргүүд Төвд рүү дайрснаас болж Далай лам эх орноосоо дүрвэн 1905 онд Хүрээнд ирсэн үед нь Козловт анх түүнтэй уулзах завшаан тохиосон юм. Уулзалтын үеэр Козлов Төвдийн шашны тэргүүний амрыг айлтгаж, Оросын эзэн хааны Газар зүйн нийгэмлэгийн гарын бэлгийг өргөн барихын ялдамд Оросын Жанжин штаб болон Гадаад хэргийг яамны даалгасан ёсоор Далай ламыг Лхас руу буцахдаа Оросын цувааны тэргүүнд явах боломжтой эсэх талаар лавлан асуужээ. Төвдийн хувьд эгзэгтэй агшинд болсон энэхүү уулзалт нь тэдний олон жилийн турш үргэлжлэх халуун дулаан, найрсаг харилцааны эхлэл болсон юм. 1909 онд нэрт аялагч Дээрхийн гэгээнтэй уулзах дараачийн аялалдаа гарчээ. Баруун Төвдийн Амдо мужийн буддын шашны Гүмбэн хийдэд очихоор товложээ. Далай лам болон түүний тойрон хүрээлэгчидтэй тогтоосон П.К. Козловын урьдын найрсаг, дотно харилцаа нь ОросТөвдийн улс төрийн харилцааг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байсан төдийгүй өрнөдийнхөнд хаалттай ертөнц хэвээр байсан Лхасын нууцын гүнд нэвтрэхэд сониуч аялагчид чухал түлхэц болж өгсөн байдаг. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 14 1914 онд урт хугацааны шинэ аялалд бэлтгэх үедээ Козлов хуучин танилын хүрээгээ ашиглахыг оролдсон юм. Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн зорилго нь Хар хотын үлдсэн хоёр балгасыг дахин нягтлан малтах, Төвдийн өндөрлөгийн судлах, Меконг, Салуэн, Хөх мөрөн зэрэг Азийн гурван том голын ай савыг судлан шинжлэх явдал байлаа. Энэ удаа Козлов багшийнхаа болон өөрийнхөө олон жилийн нандин мөрөөдлийг биелүүлэн Лхаст очих боломж олдлоо хэмээн найдаж байв. Харамсалтай нь Дэлхийн I дайн дэгдэж, түүний төлөвлөгөө тасалджээ. Жанжин штабын хурандаа П.К. Козловыг баруун өмнөд фронт руу Тарн, Ясса хотуудын захирагчийн алба хашуулахаар илгээжээ. 1915 онд армийн хэрэгцээнд зориулан мал худалдан авах үүрэг бүхий “Монголэкс” хэмээх Засгийн газрын тусгай ангийн тэргүүний хувиар Козлов Монголд дахин ажиллах дундаа Монгол, Хятадын баруун хэсэг Шинжаан болон Төвдөд хүч нөлөөгөө нэмэгдүүлэх сонирхолтой байсан большевик удирдагчид түүнийг дэмжиж эхэлсэн юм. 1922 оны 8 дугаар сард Оросын Газар зүйн нийгэмлэгт Козлов төслөө танилцуулахдаа 1914 онд гаргахаар зэхэж байсан Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн судалгааны зорилго, судалгааны төлөвлөгөө сэлтийг төдийлөн өөрчлөлгүй орж ирсэн хэдий ч нийгэмлэгийн удирдлагууд, түүний ажлын төлөвлөгөөг дэмжжээ. ЗХУын Ардын комиссарын зөвлөлд Газарзүйн нийгэмлэгээс илгээсэн захидалд “салбартаа тэргүүлэгч”, “газар зүйн судалгааны өндөр чадвартай” хэмээн Козловын шинжилгээний ангийг магтахын зэрэгцээ өргөн утгаараа “судалгаа шинжилгээний гялалзсан үр дүн” гаргаж, “Төв Азийн ард түмнүүдтэй ойр дотно шинэ харилцаа тогтооход чухал үүрэгтэй” гэж онцлон тэмдэглэжээ. томилолтоор иржээ. Урьд өмнө тулгарч байгаагүй хүнд суртал, аж ахуйн асуудал зэрэг олон зүйлийг шийдвэрлэх ЗХУ-ын Засгийн газар Козловыг дэмжин, 1923 оны 2 дугаар сард Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн төлөвлөгөөг батлажээ. Гагцхүү улс төрийн шалтгааны улмаас Козлов Төвд орж, Лхаст очиж чадахгүй болсон болохоор судалгаа шинжилгээний төлөвлөгөөндөө үүрэг энэ удаа түүнд оноогдсон юм. Олон удаа хээрийн шинжилгээний ангид ажиллаж байсан туршлага нь эдгээр даалгаврыг төвөггүйхэн биелүүлэхэд дөхөм болжээ. Цэргийн явдлын яам Козловын энэ удаагийн гавьяаг өндрөөр үнэлж, 1916 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдөр хошууч генерал цол олгосон байна. 1917 оны Октябрийн хувьсгалын ялалтыг Козлов төдийлөн сайшаан хүлээн аваагүй хэдий ч большевикуудтай хамтран ажиллахаас татгалзаагүй юм. Шинэ тутам байгуулагдсан Засгийн газрын хүчирхэг байдал нь түүнийг ийм алхам хийхэд хүргэжээ. Арван нэгэн сард нэрт аялагчийг Оросын өмнөд хэсэгт орших Тавричи мужийн Аскания-Нова байгалийн нөөц газрын комиссараар томилсон байна. Энэ томилгоо нь санамсаргүй хэрэг биш байжээ. Козлов АсканияНовагийн байгалийн нөөц газрыг үүсгэн байгуулагч Ф.Э. Фальц-Фейнтай (1863–1920 он) дотно танил байв. Түүний урилгаар 1913, 1915 онд хоёр удаа энд зочилж байсан агаад тухайн нөөц газрыг сайн мэддэг нэгэн байсан юм. Козлов байгалийн өвөрмөц онцлог бүхий энэ газрыг яаралтай, цаг алдалгүй улсын хамгаалалтанд авахыг дэмжин, идэвхтэй ажилласаны дүнд 1919 оны 4 дүгээр сард ЗХУкраин улсын Засгийн газрын тогтоолоор Аскания-Новаг улсын хамгаалалтанд авах шийдвэр гарсан байна. Иргэний дайны дараа судалгаа шинжилгээний ажлаа сэргээж, дахин хайрт нутаг Ази руу аялах найдвар Козловт бий болжээ. Төв Азийн бүс нутаг, тэр өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болжээ (Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн талаар өөр хэсэгт өгүүлэх болно). Алс холын Төвд орныг зорих аянаасаа татгалзаж, Монгол орныг судлахад бүхий л хүчин чармайлтаа зориулахаар болсон юм. Козловт дахин аз тохиож, Хүрээнээс хойд зүгт орших Ноён уулан дахь булш бунханыг (Хан улсын үе буюу НТӨ 206–220 он) шинжилгээний ангийнхан 1924 оноос 1925 онд малтан судалжээ. Малтлагаар урьд өмнө илэрч олдож байгаагүй ховор нандин, үнэ цэнтэй археологийн олдворуудыг илрүүлэн олсон байна. Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги томоохон нээлт хийж, амжилт гаргахад сайн удирдагч, зохион байгуулагч Пётр Кузьмич төдийгүй, түүний залуу хамтрагчид онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Эдгээрийн тоонд аялагчийн гэргий Е.В. Козлова (1892–1975 он) болон Н.В. Павлов (1893–1971 он), С.А. Кондратьев (1896–1970 он) нарыг нэрлэх нь зүйтэй. Тухайн жил Козловын гэргий Елизавета Владимировна Монгол нутаг дахь шувууны судалгааг эхлүүлэн, 1929 он, 1931 онд Монголд дахин ирж, судалгаагаа үргэлжлүүлсэн нь маш их өгөөжтэй, үр дүнтэй ажил болсон билээ. Елизавета Владимировна Козлова Монгол, Төвдийн шувуу судлалын томоохон эрдэмтдийн нэг болсон юм. Энд дурьдахгүй өнгөрч болохгүй нэг хүн бол Хангайн уулсын ургамлын аймгийг судласан судлаач МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 15 Н.В. Павлов юм. С.А. Кондратьев Козловын даалгавраар Ноён уулан дахь малтлага судалгааг ахлан ажиллахын зэрэгцээ монгол ардын дуу, хөгжмийн бүтээлийг цуглуулах, судлах ажлыг их амжилттай гүйцэтгэж байв. 1925 оны эхээр Кондратьев Судар бичгийн хүрээлэнд ажилтнаар орж, 1930 он хүртэл ажилласан байдаг. Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн өөр нэг гишүүн А.Д. Симуков (1902–1941 он) Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллахаар Монголд үлдэн, Монгол орны газар зүйн судалгааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд дорвитой хувь нэмэр оруулжээ. ухааны хүрээнд эзлэх болсон байр суурь зэрэг нь 1925 онд ЗХУ-ын Засгийн газрын дэргэд Монгол оронд шинжлэх ухааны судалгаа хийх комисс буюу ЗХУ-ын Коммунист Намын Төв Хорооны дэргэд “Монголын комиссыг” байгуулах нэг шалтгаан байсан юм. 1927 онд Монголын комисс ЗХУ-ын Шинжлэх ухааны Академийн харьяанд орж, 25 гаруй жил Судар бичгийн хүрээлэнтэй /Монголын улсын шинжлэх ухааны Академитай/ хамтран Монгол орныг судлах ажлыг хийж гүйцэтгэж ирсэн ажээ. Пётр Кузьмич Судар бичгийн хүрээлэнтэй нягт уялдаа холбоотой ажиллан, Монгол орныг судлан шинжлэх ажлыг зохион байгуулах, музейд үзмэр хэрэглэгдэхүүн цуглуулах, лекц унших зэргээр төрөл бүрийн дунд хэдийнээ танил болсон байв. Олонд танигдсан эрдэмтэн, судлаачийн хувиар түүнээс хувь, “хувьсгалын” туслалцаа үзүүлдэг байжээ. Судар бичгийн хүрээлэнгийн хүсэлтээр, 1924 оны 11 дүгээр сард өөрийн цуглуулга, тэр дундаа Ноён уулын малтлагаар гарсан археологийн олдвороор Хүрээнд үзэсгэлэн гаргасан нь үзэгчдийн сонирхлыг ихэд татсан юм. Энэхүү үзэсгэлэнг Монгол улсын Засгийн газрын гишүүд, тэр үед хуралдаж байсан Улсын Анхдугаар Их хурлын төлөөлөгчид, оюутнууд, Хүрээнд сууж байсан гадаадын иргэд ирж үзэж сонирхсон байна. Үзэсгэлэнгийн дараа зарим үзмэрийг Судар бичгийн хүрээлэнд үлдээсэн ажээ. П.К. Козлов Судар бичгийн хүрээлэнтэй нягт уялдаатай ажиллаж, судалгаа шинжилгээн дээр мэддэг чаддагаа зааж сурган, чин сэтгэлээсээ туслаж байсан нь Монгол оронд шинэ тутам байгуулагдсан шинжлэх ухааны байгууллагад үзүүлж буй дэмжлэг бөгөөд Орос улсын Монгол оронд хандаж ирсэн хандлагын илрэл гэдгийг энд онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй. 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн хүндэт гишүүнээр өргөмжилсөн мэдээ П.К. Козловыг ихэд баярлуулсан юм. Тэрээр тэмдэглэлдээ “Энэ хүндэтгэлд би их сэтгэл хангалуун байна. Үнэнийг хэлэхэд, 1914 оноос хойш Дэлхийн I дүгээр дайны дараах үе хүртэл намайг ямар нэг сонгуульт ажилд томилоогүй. Миний хувьд, урт удаан хугацааны асар их хүлээлтийн дараа монголчууд намайг ийн өргөмжилсөн нь надад их таатай байна” гэж бичжээ. Козловын Монгол судлалд оруулсан бас нэг хувь нэмрийг энд дурьдахгүй өнгөрч болохгүй юм. Шууд утгаараа мэдэгдэхгүй боловч Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн ололт амжилт, шинжлэх ухааны ач холбогдол, олон нийтийн дундах нэр хүнд, шинжлэх Козлов тухайн үед өөрийн судалгаа шинжилгээний ажлаараа Монголын улс төрийн томчууд, ихэс дээдсийн олон асуудлыг шийдүүлэхэд дэмжлэг туслалцаа хүсэх нь олонтаа байжээ. Ардын хувьгалаас өмнө Монголд ирэхдээ Козлов дийлэнхтэй нь танилцаж нөхөрлөн, дотно харилцаа холбоотой болсон байсан юм. Тэдний дотор чин ван Минжиддоржийн Ханддорж (1869–1915 он), хичээнгүй сайд Балингийн Цэрэндорж (18681928 он), Сайн ноён хан Намнансүрэн (1878–1918 он), Жамсрангийн Цэвээн (1881–1942 он) нар багтаж байлаа. Эдгээр эрхмүүдтэй уулзсан тухайгаа тэрээр тэмдэглэлийн дэвтэртээ тогтмол бичсэн байна. Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги Монголд ирэх үед Ардын Засгийн газрын албан ёсны арга хэмжээнд Козлов тогтмол хүндэт зочны хувиар оролцдог байсан юм. Тэрээр үүнээс гадна жирийн ард түмний туслалцааг тогтмол авдаг байжээ. Тухайлбал, шинжилгээний ангийн хөтөч, туслахаар монголчуудыг авч ажиллуулна. Монголчуудын шашин шүтлэг, амьдралын хэв маяг, зан заншил, ертөнцийг үзэх үзэлийг бичиж тэмдэглэснээс нь үзэхэд нутгийн хүмүүстэй элэгсэг дотно, найрсаг харилцаатай байсныг гэрчилнэ. 1899–1901 онд ажилласан Монгол-Камын шинжилгээний ангийн тайландаа “Монголчууд ер бусын зочломтгой ард түмэн. Тэд аянд явахдаа мөнгөгүй, замын хүнсгүй гарах нь энүүхэнд. Учир нь мөнгө төлөлгүй чөлөөтэй хооллож ундлаж чадна. Хөдөө нутаг захын айл унд ус өгч, хоол ундаар дайлна гэдэгт бат итгэлтэй байдаг. Монголчууд зочдоо гэрээс гарч угтан, морины уяа хүртэл үдэж өгнө. Бие биентэйгээ төдийгүй бидэнтэй хүртэл хөөрөг зөрүүлэн мэндчлэх нь тэдний найрсаг зангийн илрэл ажээ.” Монголчуудын хөөрөг зөрүүлэх заншлын ачаар Козлов хөөрөг цуглуулж эхлэсэн түүхтэй. Козлов Монголын төдийгүй өөр улсын сүм хийдийн мяндагтай МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 16 лам нараас нилээдгүй олон тооны хөөрөг бэлгэнд авсан байдаг. Козловын хөөрөгний цуглуулга эдүгээ Их Петр хааны нэрэмжит ОХУ-ын Шинжлэх Ухааны Академийн Антропологи, угсаатны зүйн музейд хадгалагдаж байна. Газар зүйч хүний хувьд Козловыг эхэндээ Монголоос илүүтэй Төвд орон татаж байсан юм. Сүүлчийн аяллынхаа төгсгөлд Монгол орон тэр дундаа Алтай Хангайн нуруу илүүтэй татсаныг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Эх нутагтаа эргэн ирэхийн өмнөх шөнө тэмдэглэлийн дэвтэртээ “Монголын цэнгэг агаар, цэлгэр уудам тал, үүрийн гэгээ, ханат гэрүүдийг <…> залшгүй дурсан санагалзана” хэмээн бичиж үлдээжээ. Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги ажлаа дууссаны дараа ч гэсэн Козловын Азийн цээжинд дахин очих хүсэл нь хэвээр байлаа. 1927 онд шинэ шинжилгээний анги гаргах гэж цуцалтгүй оролдсон боловч ЗХУ-ын удирдлага түүнд татгалзсан хариу өгчээ. Засаг төр өөр болж, Оросын Эзэн хааны Газар зүйн нийгэмлэгээс зохион байгуулж байсан том хэмжээний төрөлжсөн шинжилгээний ангийн оронд Монголын комиссоос Шинжлэх ухааны Академийн суурин судалгааны жижиг жижиг ангиудыг ажиллуулж эхэлжээ. Засгийн газар П.К. Козловын шинжилгээний ангийн зөвшөөрлийн оронд “шинжлэх ухаанд оруулсан хосгүй хувь нэмрийг нь үнэлж”, 1928 оны 10 дугаар сард гавьяаных нь амралтанд гаргажээ. Ардын коммиссариатын Гэгээрэлийн хэлтэс, түүний судалгааны ажлыг өндрөөр үнэлэхдээ “Козловын шинжилгээний анги шинжлэх ухааныг үнэ цэнэтэй хэрэглэгдэхүүнээр баяжуулаад зогсоогүй, ЗСБНХУ БНМАУ-ын соёл, улс төрийн харилцааны хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсан” гэж тэмдэглэжээ. Козловын сэтгэл тайвширсангүй. Эрдэм шинжилгээний анги ажиллуулах зөвшөөрөл олгохгүй бол Засгийн газар ядаж Монгол явах зөвшөөрөл олгох болов уу хэмээн найдаж, 1929 оны 3 дугаар сарын 17-ны өдөр ЗХУ-ын Ардын комиссаруудын зөвлөлийн Хэрэг эрхлэх газрын дарга, Москва дахь өөрийнх нь “гол ивээгч” Горбуновт (1892–1938 он) чин сэтгэлийн захидал илгээхдээ “Монгол оронд дахин нэг очиж, цэвэр тунгалаг агаараар нь амьсгалах боломж олгоно уу” хэмээн бичжээ. Харамсалтай нь энэ хүсэлтэнд ч хариу өгөөгүй юм. Ийм нэгэн гунигтай гэмээр түүхээр нэрт эрдэмтэний Монгол дахь судалгаа шинжилгээний ажил дуусгавар болсон байдаг. Козлов 1930-аад оны эхээр Старая Русса хотоос 60аад километрт орших, Новгородын ойн гүн дэх Стречно тосгонд суурьшжээ. Энд их хотын шуугиант амьдралаас хол, байгаль дэлхийтэйгээ ойр амар амгалан ажлаа хийх бүрэн боломжтой байсан юм. Тэрээр ойр ойрхон ан хийхээр ойд явдаг байлаа. 1934 оны дундуур зүрх судасны өвчин нь хүндэрсэний улмаас түүний биеийн байдал эрс доройтжээ. П.К. Козлов 1935 оны 9 дүгээр сарын 26-наас 27-нд шилжих шөнө Ленинградын ойролцоох хуучин Петергофийн сувилалд таалал төгсжээ. Пётр Кузьмичийг Ленинград хотын Смоленскийн лютеран шашны оршуулгын газарт нутаглуулжээ. Пётр Кузьмичийн шинжлэх ухааны өв маш өргөн цар хүрээтэй. Судалгааны ажлын тайлан, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, ном зохиол, аяллын тэмдэглэл, найз нөхөд, хамтран ажиллагсадтайгаа харилцсан захидал, зураг зүй, гэрэл зургийн материалуудыг нь эдүгээ хүртэл эрдэмтэд бүрэн дүүрэн судлаж дуусаагүй байна. Үүнээс гадна шинээр илрүүлсэн газар усны нэр, амьтны шинэ төрөл зүйл, археологи, угсаатны зүй, ургамал, амьтны аймгийн баян цуглуулга мөн түүний өвд багтана. Энэ баялаг цуглуулга эдүгээ Санкт-Петербург хотын Эрмитаж, Их Петр хааны нэрэмжит хүн судал, угсаатны зүйн музей, Шинжлэх ухааны Академийн Дорно дахины Гар бичмэлийн хүрээлэн, Амьтан судлалын музей, Ургамал судлалын музей зэрэг ОХУ-ын тэргүүлэх музейн үзүүллэгт дэлгэгдэж, сан хөмрөгт хадгалагдаж байна. Козлов Монгол, Хятад, Төвд орны байгаль, соёл, түүхийг оросын үе үеийн эрдэмтэд судлаачдад үнэт өвөөрөө таниулж өгсөн гавьяатай нэгэн билээ. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 17 ИССЛЕДОВАТЕЛЬ МОНГОЛИИ П.К. КОЗЛОВ По воздуху, далям, зорям, юртам Монголии <…> непременно буду тосковать и вспоминать. П.К. Козлов (1926) Петр Кузьмич Козлов (1863–1935) среди последователей Н.М. Пржевальского в Центральной Азии занимает особое место, как по продолжительности экспедиционной деятельности, так и по её результативности. С 1883 по 1926 гг. он совершил шесть путешествий: участвовал в 4-й Центральноазиатской экспедиции Н.М. Пржевальского 1883–1885 гг., Тибетской экспедиции М.В. Певцова 1889–1890 гг., Тибетской экспедиции В.И. Роборовского 1893–1895 гг.; возглавлял в 1899–1901 гг. Монголо-Камскую, в 1907–1909 гг. Монголо-Сычуаньскую и в 1923–1926 гг. МонголоТибетскую экспедиции. Экспедиции Козлова обследовали Китайский Алтай, до Кобдо включительно, отдельные хребты Монгольского Алтая, северную, центральную и южную Монголию, Алашань и Алашаньский хребет, район озеро Кукунор и прилегающие к нему хребты Наньшаня, Цайдам, озеро Лобнор, северо-западную часть провинции Ганьсу, Северо- и Юго-Восточный Тибет – области Кам и Амдо1. П.К. Козлов родился в 1863 г. в бедной малограмотной семье в г. Духовщина Смоленской губернии. В 1878 г. он 1 Подробно о П.К. Козлове см.: Andreev A.I., Yusupova T.I. Pyotr Kuz’mich Kozlov, 1863–1935 // Geographers Biobibliographical Studies. Vol. 34 / Ed. by H. Lorimer and Ch.W. Withers. London; New Delhi; New York; Sydney: соединить: Bloomsbury Academic, 2015. P. 127–164; Andreev A., Baskhanov M., Yusupova T. The Quest for Forbidden Lands: Nikolai Przhevalskii and his Followers on Inner Asian Tracks. Leiden; Boston: Brill, 2018; Юсупова Т.И. Путешествие как образ жизни: исследователь Центральной Азии П.К. Козлов. СПб.: Нестор-История, 2016; Овчинникова Т.Н. П.К. Козлов – исследователь Центральной Азии. М.: Наука, 1964. Петр Кузьмич Козлов Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1. Петр Кузьмич Козлов, 1925. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1. Petr Kuz’mich Kozlov, 1925. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 18 окончил городское шестиклассное училище и через год поступил работать в контору винокуренного завода в поселке Слобода (ныне г. Пржевальск, Смоленской обл.). Случайная встреча в 1882 г. с Николаем Михайловичем Пржевальским (1839–1888), который в тот год купил имение в Слободе, круто изменила жизнь Петра Козлова. Пржевальский опытным глазом военного педагога разглядел в девятнадцатилетнем юноше «врожденное призвание» к путешествиям и предложил ему стать участником его 4-й Центральноазиатской экспедиции (1883–1885 гг.), а также свою помощь в подготовке к дальнему странствию. За один год Козлов смог выполнить все предъявленные знаменитым путешественником требования для участия в его экспедиции: сдал экстерном экзамены за курс Смоленского Александровского реального училища; прошел военную подготовку (прослужил три месяца во 2-м пехотном Софийском полку в Москве2); под непосредственным руководством Пржевальского приобрел необходимые для дальних странствий знания и практические навыки (освоил глазомерную съёмку местности и определение высот точек земной поверхности, овладел приемами профессиональной коллекторской работы, в том числе обучился препарировать животных и птиц, определять растения, составлять гербарии и т. п.). В дальнейшем, работая рядом с Пржевальским, Козлов сформировался как профессиональный путешественник-исследователь, овладел его экстенсивно-описательным методом маршрутной рекогносцировки и успешно использовал и развивал его в своей исследовательской деятельности. Особенно ярко его талант путешественниканатуралиста, проявился во время первой самостоятельной Монголо-Камской экспедиции 1899–1901 гг. Её научные результаты превзошли все ожидания – Козлов привез в Санкт-Петербург огромную и необычайно разнообразную естественно-историческую коллекцию, интересные этнографические сведения о кочевых племенах Тибета и Монголии, ценнейшие данные по зоогеографии совершенно неизученных областей Центральной Азии. В результате этой экспедиции, прошедшей со съёмкой более 10 000 км, на карту были нанесены крупнейшие хребты в Восточном и Центральном Тибете. Исследования 2 В 1887 г. П.К. Козлов закончил Санкт-Петербургское пехотное юнкерское училище. Его военная карьера была столь же удачной, как и исследовательская: он прошел путь от подпоручика до генерал-майора (декабрь 1916 г.). Козлова получили высокую оценку мирового научного сообщества. Снарядившее экспедицию Русское географическое общество наградило путешественника за выдающийся вклад в изучение Центральной Азии своей высшей наградой – Константиновской золотой медалью (1902). Следующая экспедиция Козлова, Монголо- Сычуаньская (1907–1909), прославила его уникальными археологическими находками, сделанными при раскопках средневекового Хара-Хото на р. Эдзин-гол, в песках южной Гоби. В одной из культовых построек – субургане-реликварии экспедиции посчастливилось найти богатейшую коллекцию, содержащую тысячи книг и рукописей на тангутском, китайском, тибетском и уйгурском языках, сотни скульптур и икон, святыни из буддийских храмов и т.п. Материалы из этого субургана позволили ученым восстановить историю забытого тангутского государства Си Ся, просуществовавшего около 250 лет (982–1227 гг.) на территории современного северного Китая. Сенсационные результаты археологических раскопок в Хара-Хото получили большой резонанс в научном мире, что принесло Козлову высшие награды Итальянского (Societa Geografica Italiana) и Королевского Лондонского географических обществ (Royal Geographical Society of London), премию им. П.А. Чихачева Французской Академии наук (Académie des sciences), а РГО и Венгерское географическое общество (Magyar Foldrajzi Társaság) избрали его почетным членом, соответственно в 1910 и 1911 гг. Монголо-Камская и Монголо-Сычуаньская экспедиции Козлова обогатили российские музеи многочисленными естественно-научными и художественными сокровищами и в то же время существенно упрочили приоритет России в изучении центральноазиатского региона. Следует отметить ещё одно важное событие в жизни Козлова этого периода – знакомство с духовным и светским правителем Тибета 13-м Далай-ламой Тубтэном Гьяцо (1876–1933). Их первая встреча произошла в 1905 г., в Урге, куда Далай-лама был вынужден бежать из-за вторжения в Тибет английской военной экспедиции Ф. Янгхазбенда (F. Younghusband, 1863–1942). Козлов приветствовал тибетского первосвященника, поднес ему подарки от имени РГО и по поручению Главного штаба и Министерства иностранных дел обсуждал с Далай-ламой МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы возможность сопровождать его во главе российского конвоя обратно в Лхасу. Встреча Козлова с Далай-ламой, происшедшая в столь драматический для Тибета момент, положила начало их теплым дружеским отношениям, продолжавшимся долгие годы3. В 1909 г. путешественник нанес новый визит правителю Тибета – на этот раз в буддийском монастыре Гумбум (в провинции Амдо, в Восточном Тибете). Близкие отношения Козлова с Далай-ламой и его приближенными имело не только важное политическое значение с точки зрения укрепления российско-тибетских связей, но были весьма полезными и в личном плане, поскольку открывало перед пытливым исследователем двери в запретную для европейцев Лхасу. Этим обстоятельством Козлов попытался воспользоваться в 1914 г., когда начал подготовку к новому большому путешествию. Экспедиция проектировалась как МонголоТибетская. Её целью должно было стать дополнительное исследование развалин Хара-Хото и изучение Тибетского нагорья, главным образом, бассейнов верхнего течения трех великих рек Азии – Янцзы, Меконга и Салуэна. В то же время Козлов втайне надеялся, что ему (наконец-то!) удастся осуществить свою и своего учителя заветную мечту – побывать в Лхасе. Но в его планы вмешалась Первая мировая война. В результате полковник Генштаба П.К. Козлов был направлен на Юго-Западный фронт, где некоторое время исполнял должность коменданта городов Тарнов и Яссы. А затем в 1915 г. его командировали в Монголию во главе особой правительственной экспедиции (Монголэкс), которая занималась закупками скота для нужд действующей армии. Эта поездка была сопряжена с решением многих незнакомых Козлову бюрократических и хозяйственных проблем. Однако экспедиционный опыт позволил ему справиться с поставленными задачами. За успешное выполнение этого задания 16 декабря 1916 г. Военное министерство присвоило Козлову звание генерал-майора. Октябрьскую революцию 1917 г. Козлов воспринял неоднозначно, но от сотрудничества с большевиками не отказался. Не последнюю роль в этом сыграла его 3 Подробно см., напр.: Цыремпилов Н.В. Новые сведения о советско-тибетских отношениях в 20-х годах XX в. // Письменные памятники Востока. 2011. № 2. С. 238– 247; Андреев А.И. Тибет в политике царской, советской и постсоветской России. СПб.: Изд-во СПбГУ; Изд-во А. Терентьева «Нартанг», 2006. 19 востребованность новой властью. Уже в ноябре 1917 г. путешественника назначили комиссаром в известный акклиматизационный заповедник Аскания-Нова в Таврической губернии на юге России4. Такое назначение не было случайным. Козлов был хорошо знакомым и с самим заповедником, и с его основателем Ф.Э. ФальцФейном (1863–1920). По его приглашению он посещал Асканию-Нова в 1913 и 1915 гг. Козлов энергично выступал за скорейшую национализацию этого уникального уголка природы. Итогом его деятельности стал декрет правительства советской Украины о придании АсканииНова статуса государственного заповедника в апреле 1919 г. С окончанием Гражданской войны появилась надежда на возобновление исследовательской деятельности, на новое путешествие в любимую Центральную Азию. Определенным стимулом для этого служило то, что большевистские вожди начали проявлять повышенный интерес к Востоку, особенно к Монголии, Западному Китаю (Синьцзяну) и Тибету, с целью усиления своего влияния в регионе. В августе 1922 г. Козлов представил на рассмотрение Совета РГО проект несостоявшейся в 1914 г. Монголо-Тибетской экспедиции на тех же основаниях и с той же программой научных исследований. Планы Козлова были поддержаны руководством РГО. В письме Географического общества в Совнарком СССР5 эта экспедиция была представлена как нечто совершенно исключительное, «единственное в своем роде предприятие», «важнейший географический подвиг». При этом подчеркивалось, что от неё ожидают не только «блестящих результатов в научном отношении», но и «немаловажные практические результаты, завязав новые, более тесные сношения с народностями Центральной Азии»6. Советское правительство также поддержало Козлова и в феврале 1923 г. Монголо-Тибетская экспедиция была утверждена. Однако по политическим причинам Козлову так и не удалось совершить путешествие в 4 Сейчас Херсонская обл. Украины. 5 Сокр. от Совет Народных Комиссаров (СНК) СССР – так до 1946 г. называлось советское правительство. 6 Цит по: Андреев А.И., Юсупова Т.И. История одного не совсем обычного путешествия: Монголо-Тибетская экспедиция П.К. Козлова (1923–1926 гг.) // Вопросы истории естествознания и техники. 2001. № 2. С. 55. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 20 Тибет и посетить Лхасу (об истории Монголо-Тибетской экспедиции, будет рассказано далее в отдельной статье). Козлову пришлось изменить научную программу – отказаться от поездки в далёкий Тибет, сосредоточив свои усилия на исследовании Монголии. И здесь ему вновь сопутствовала удача. В 1924 – 1925 гг. экспедиция произвела раскопки захоронений хунну (эпохи Ханьской династии, 206 г. до н. э. – 220 г. н. э.) к северу от Урги, в горах Ноин-Ула, во время которых добыла ценнейшие археологические материалы. Следует сказать, что своими научными достижениям Монголо-Тибетская экспедиция обязана не только П.К. Козлову, её организатору и руководителю, но и его молодым спутникам. Особенно большой вклад в работу экспедиции внесли Е.В. Козлова (1892–1975) – жена путешественника, Н.В. Павлов (1893–1971) и С.А. Кондратьев (1896–1970). Е.В. Козлова исключительно плодотворно занималась орнитологическими исследованиями, которые были продолжены в двух других экспедициях в Монголию (в 1929 и 1931 гг.). Она стала одним из крупнейших специалистов по орнитофауне Монголии и Тибета 7. Заслуживают упоминания и работы Н.В. Павлова, связанные с изучением флоры высокогорного Хангая8. С.А. Кондратьев по поручению П.К. Козлова руководил раскопками в Ноин-Уле и в то же время с большим успехом занимался собиранием и изучением музыкального монгольского фольклора9. В начале 1925 г. он стал сотрудником Ученого комитета (Учкома) Монголии, где проработал до 1930 г. Остался работать в Монголии еще один сотрудник МонголоТибетской экспедиции – А.Д. Симуков (1902–1941). Он внес важный вклад в развитие географических исследований в Ученом комитете10. Свою работу в Монголии П.К. Козлов вёл в тесном контакте с Ученым комитетом, которому оказывал разнообразную помощь, в том числе в организации исследований страны, в сборе материалов для музея, 7 См., напр.: Козлова Е.В. Птицы Юго-западного Забайкалья, Северной Монголии и Гоби. Л., 1930; Она же. Птицы зональных степей и пустынь Центральной Азии. Л., 1975. 8 Павлов Н.В. Хангай и Северная Гоби (Предварительный отчет) // Известия РГО. 1925. Т. 57. Вып. 1. С. 111–140. 9 Кондратьев С.А. Музыка монгольского эпоса и песен. М., 1970. 10 Симуков А.Д. Труды о Монголии и для Монголии. Т. 1–3. Осака, 2007–2008. чтении лекций и т. д. Откликаясь на просьбу Ученого комитета Козлов устроил в ноябре 1924 г. выставку сборов экспедиции, в том числе, археологических находок, которая привлекла внимание широких кругов населения Урги. Ее посетили члены правительства Монголии, делегаты проходившего в это время I Великого Хурала, учащиеся, иностранцы, проживавшие в Урге. Часть экспонатов выставки была затем оставлена в дар Учкому. Следует подчеркнуть, отношения П.К. Козлова с Монгольскими Ученым комитетом отражали в целом его взгляд на характер взаимодействия России с Монголией, уважительный, основанный на научном знании и искреннем желании оказать помощь в становление деятельности первого научного учреждения Монголии. Очень порадовало Козлова известие об избрание его в 1924 г. почетным членом Ученого комитета. «Этим избранием, – писал путешественник, – я очень доволен. Откровенно говоря, со времени 1914 года, со времени Мировой войны я не имел счастья <…> получить какоелибо приятное для меня избрание. Это первое избрание после долгого периода мне очень и очень лестно, главное приятно, что это от Монголии»11. Особо хочется сказать ещё об одном вкладе Козлова в изучение Монголии, может быть не таком очевидном на первый взгляд. Именно успешная деятельность МонголоТибетской экспедиции Козлова и тот общественный и научный резонанс, который вызвали ее результаты, явились одной из важнейших причин создания в 1925 г. при советском правительстве Комиссии по научному изучению Монголии, или Монгольской комиссии СНК СССР. В 1927 г. Монгольская комиссия перешла в ведении Академии наук СССР и более двадцати пяти лет совместно с Ученым комитетом / Комитетом наук МНР проводила всестороннее исследование страны12. В силу своего профессионального интереса Козлов был знаком с видными государственными деятелями и представителями высшей аристократии Монголии, которые, зная его высокий научный авторитет, нередко обращались к нему за помощью и поддержкой в решении 11 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции. 1923–1926. / Ред.-сост. Т.И. Юсупова, сост. А.И. Андреев, отв. ред. А.В. Постников. СПб.: Наука, 2003. С. 154. Запись от 20 марта 1924 г. 12 Подр. см.: Юсупова Т.И. Монгольская комиссия Академии наук. История создания и деятельности (1925–1953). СПб.: Нестор-История, 2006. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы различных вопросов, как личных, так и государственных. Со многими из них Козлова связывали тесные дружеские отношения еще с дореволюционного времени. Среди его хороших знакомых были М. Ханддорж (Мижиддоржийн Ханддорж, 1869–1915), Б. Цэрэндорж (Балингийн Цэрэндорж, 1868–1928), Сайн-нойон-хан Намнансурэн (Сайн ноён хан Намнансүрэн, 1877–1918), Ц.Ж. Жамцарано (Жамсрангийн Цэвээн, 1881–1942) и другие. Встречи с ними он описывает в своих дневниках. Во время пребывания Монголо-Тибетской экспедиции в Урге П.К. Козлов был почетным гостем на официальных мероприятиях народного правительства новой Монголии. В своих экспедициях П.К. Козлов часто прибегал к помощи простых монголов, которых приглашал в качестве проводников или подсобных рабочих. В целом отношение путешественника к местным жителям было позитивным и необычайно дружелюбным, о чём свидетельствуют его характеристики их образа жизни, обычаев и религии в публикациях. Так, в отчётном труде о Монголо-Камской экспедиции 1899–1901 гг. мы читаем: «Монголы довольно гостеприимны; они свободно могут не брать с собой еды и денег, будучи твёрдо уверены, что в любой юрте их и накормят и напоят. Большой вежливостью у монголов считается встретить гостя вне юрты, равно и проводить его до лошади. При встрече не только друг с другом, но даже и с нами монгол вместе с приветствием вручает и табакерку»13. Благодаря этому обычаю Козлов начал коллекционировать монгольские табакерки, многие из которых он получал в подарок от монголов-настоятелей монастырей (как в самой Монголии, так и за её пределами). Эта коллекция находится сейчас в Музее антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН. И хотя как географа Козлова больше всего манил к себе Тибет, в конце своего последнего путешествия он признавался, что полюбил ещё и Монголию, особенно Хангай, Монгольский Алтай. Накануне возвращения на родину путешественник записывает в дневнике: «По воздуху, далям, зорям, юртам Монголии <…> непременно буду тосковать и вспоминать»14. 13 Козлов П.К. Монголия и Кам. Труды экспедиции ИРГО, совершённой в 1899–1901 гг. под руководством П.К. Козлова. Т. 1. Ч. 1. СПб., 1905. С. 97. 14 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции. 1923–1926. СПб., 2003. С. 912. 21 По окончании Монголо-Тибетской экспедиции желание вновь посетить Центральную Азию не покинуло Козлова. В 1927 г. он предпринял попытку организовать новое путешествие, но получил отказ от советского руководства. Наступили другие времена – на смену большим комплексным экспедициям РГО пришли стационарные исследования экспедиций Академии наук, организованных Монгольской комиссией. Вместо разрешения на путешествие правительство в октябре 1928 г. предоставило Козлову персональную пенсию «за исключительные научные заслуги»15. При этом Народный комиссариат просвещения (Наркомпрос), характеризуя деятельность исследователя, особо подчеркнул, что «экспедиции Козлова не только дали ценнейшие научные материалы, но и способствовали культурнополитическому сближению между СССР и Монголией»16. Козлов, однако, не успокоился: если нельзя организовать большую экспедицию, то, может быть, правительство разрешит ему командировку в Монголию? По этому поводу 17 марта 1929 г. он написал проникновенное письмо Управляющему делами Совнаркома СССР и своему главному покровителю в Москве Н.П. Горбунову (1892–1938): «Будьте любезны, дайте возможность увидеть монгольский простор и подышать его воздухом»17. Но и эта просьба осталась без ответа. Таким образом, исследовательская деятельность Козлова завершилась. В начале 1930-х гг. он поселился в деревне Стречно, в 60 км от Старой Руссы, в глуши новгородских лесов. Здесь, вдали от суетной городской жизни, он мог спокойно работать в тесном общении с природой. Часто ходил в лес, на охоту. В середине 1934 г., однако, его состояние заметно ухудшилось в связи с серьезным сердечным недугом. П.К. Козлов умер в ночь с 26 на 27 сентября 1935 г. в санатории в Старом Петергофе, рядом с Ленинградом. Похоронили его в Ленинграде на Смоленском лютеранском кладбище. 15 Выписка из протокола заседания СНК СССР, 26 октября 1928 // Государственный архив РФ (ГАРФ). Ф. 5446. Оп. 37. Д. 11. Л. 55. 16 Отзыв о трудах П.К. Козлова, 24 августа 1928 // ГАРФ. Ф. 5446. Оп. 37. Д. 11. Л. 49 17 Письмо П.К. Козлова к Н.П. Горбунову, 17 марта 1929 // ГАРФ. Ф. 5446. Оп. 37. Д. 11. Л. 26. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 22 Научное наследие П.К. Козлова необычайно обширно и до сих пор еще не освоено полностью учеными. Оно включает в себя его экспедиционные отчеты, статьи и книги, путевые дневники и сохранившуюся огромную переписку с коллегами и друзьями, картографические и фотографические материалы. В то же время это и новые названия на географических картах, и открытые ученым-путешественником новые виды представителей животного царства, а также уникальные богатейшие коллекции – археологические, этнографические, естественно-исторические и другие. Эти коллекции хранятся ныне в лучших музейных собраниях СанктПетербурга – в Государственном Эрмитаже, в Музее антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамере), Зоологическом, Ботаническом музеях и Институте восточных рукописей РАН. Они сделали возможным познакомить с природой, культурой и историей Монголии, Китая и Тибета не одно поколение россиян. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 23 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 24 Монголын Судар бичгийн хүрээлэнгээс П.К. Козловыг хүндэт гишүүнээр сонгосон захидал Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Ф. 18. Оп. 2. Д. 26. Письмо ученого комитета Монголии П.К. Козлову об избрании его почетным членом, 29 февраля 1924 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 2. Д. 26. Letter of the Mongolian Scientific Committee to P.K. Kozlov on his election as an honorary member, 29 February 1924. Archive of the RGS. F. 18. Op. 2. D. 26. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 25 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 26 П.К. КОЗЛОВыН МОНГОЛ-ТӨВДИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ АНГИ (1923–1926 ОН) Би газарзүй, байгалийн түүхийн шинжлэх ухаанд дуртай, би аялах хачин их дуртай. Тиймээс би өөрийн цорын ганц зам болох шинжлэх ухааны замаар замнаж байна. П.К. Козлов (1924 он) П.К. Козлов 60 насандаа 1923 онд Монголд хийх сүүлчийн хээрийн шинжилгээний ажилдаа гарчээ. Хаант Орос улсын үед олон шинжилгээний анги зохион байгуулж явсан арвин туршлагатай тэрээр урт хугацааны аялал зохион байгуулах бэлтгэл ажлын танил олон шатаа шинэ Зөвлөлт засгийн тогтолцоотой уялдуулан даван туулах асуудалтай тулгарчээ. Хувьсгалын өмнө П.К. Козлов өөрийн шинжилгээний ангийн төлөвлөгөөгөө Оросын эзэн хааны Газар зүйн нийгэмлэгийн дэд тэргүүн П.П. Семенов-Тян-Шанскийтай хэлэлцдэг байсан бол Зөвлөлт засгийн үед ЗХУ-ын Ардын комиссаруудын зөвлөлийн хэрэг эрхлэх газрын дарга Горбунов хэмээх шинэ хүнд танилцуулах хэрэгтэй болжээ. Түүний дэмжлэгтэй Козлов Монгол болон Төвдөд хийх шинэ аялалын төлөвлөгөгөөний төслөө бэлтгэж эхлэсэн байна. Энэ удаа Козловт багш Н.М. Пржевальскийн болон өөрийн олон жилийн нандин мөрөөдөлөө биелүүлж, Төвдийн нийслэл Лхаст очих хамгийн сүүлчийн боломж тохиожээ. Судалгаа шинжилгээний ажлаа нэр төртэй дуусгавар болгоход энэ “газар зүйн нээлт” томоохон үүрэг гүйцэтгэх байлаа. Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн удирдлага болох тэргүүн Ю.М. Шокальский, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга В.Л. Комаров нар түүний аялалын төлөвлөгөөг сайшаан дэмжсэн юм. Нэрд гараад байсан Төв Ази судлаачийн шинээр эхлүүлэх шинжилгээний ангиар далимдуулан Дэлхийн нэгдүгээр дайнаас хойш судалгаа шинжилгээний ажил нь зогсонги байдалд ороод байсан Оросын Газар зүйн нийгэмлэг хуучин алдар хүндээ сэргээх бодол агуулж байжээ. Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн зөвлөл 1922 оны 9 дүгээр сарын 22-ний өдрийн хуралдаанаараа Козловын төлөвлөгөөг хэлэлцэж, түүний төлөвлөж буй ажилд бүхий л талын дэмжлэг үзүүлэхийг үүрэгдлээ. Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн нэрийн өмнөөс Шокальский, Комаров нар Засгийн газарт хандан “Маш их үр өгөөжтэй” ажиллахаар амласан Козловын шинжилгээний ангийн хөрөнгийг хуваарилаж өгөх албан ёсны хүсэлт гаргажээ. Мэдээжийн хэрэг “газар зүйн шинжлэх ухааны бүхий л талын гүн гүнзгий мэдлэг, зохион байгуулах гэж буй ажлынхаа зорилго зорилтыг сайтар ойлгосон байдал”, “тухайн үедээ цор ганц байсан” Төв Азийн байгалийг мэддэг нэгэн болон түүний удирдан зохион байгуулах чадвар, “Монгол, Төвдийн нэртэй хүмүүстэй” танил, гэмгүй сайхан нөхөрлөдөг зэрэг нь энэ бүхэнд нөлөөлжээ. Захидалд хавсаргасан төлөвлөгөө нь 1914 онд гаргахаар зэхэж байсан Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн судалгааны зорилго, судалгааны төлөвлөгөө бараг тэр чигээрээ туссан байлаа. Үүнд: экспедицийн бүрэлдэхүүн урьдчилсан байдлаар, тоног төхөөрөмж, ажлын багаж хэрэгслэл, өртөг зардалын нарийвчилсан тооцоо багтжээ. Төвдийн шинжилгээний ангийн /анх ингэж нэрлэж байсан/ гурван жилийн нийт зардал 100 мянган алтан рубль байхаар төлөвлөгдөжээ. Козлов гадаад харилцаатай холбоотой асуудлаа Ардын комиссариатаар өөрөө шийдүүлэхээр болж, 1922 оны 11 дүгээр сарын 11-ний өдөр Ардын комиссариатын Гадаад харилцааны Дорно дахины хэлтэсийн эрхлэгч Духовскийд төслөө өгчээ. Долоо хоногийн дараа Духовский Ардын комиссариатын орлогч дарга Л.М. Карахан, түүний илтгэлтэй танилцаж, “Төвд рүү гарах аялалыг зохион байгуулахад татгалзах зүйлгүй” хэмээсэнийг мэдэгджээ. Тухайн жилүүдэд үйлчилж байсан МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы журмын дагуу ажлын дараачийн шат нь санхүүжүүлтээ гаргуулж авахын тулд ЗХУ-ын Улсын төлөвлөгөөний комиссоор төлөвлөгөөгөө батлуулах ёстой байлаа. 1923 оны 1 дүгээр сарын 26-ний өдрийн Шинжлэх ухааны түр хорооны ээлжит бус хуралдаанаар уг асуудлыг авч хэлэлцжээ. Козловын Төвд рүү явах шинжилгээний ангид зөвшөөрөл олгож, санхүүжилтэнд нь “50 мянган рублийг цалин цагаан мөнгөөр, 50 мянган рублийг Зөвлөлтийн мөнгөн тэмдэгтээр” гаргахаар шийдсэн байна. Оросын ШУА-ийн дэд ерөнхийлөгч В.А. Стеклов төсөвлөсөн экспедицийг “түр завсарлах” нь зүйтэй, учир нь эдийн засгийн хүнд цаг үед гадаадад гэхээсээ илүүтэй дотоод судалгаандаа анхаарал хандуулах шаардлагатай гэж үзэн дээрх шийдвэрийг эсэргүүцсэн цорын ганц хүн юм. Козлов Оросын ШУА-тай нягт уялдаа холбоотой ажилладаг байсан хэдий ч төлөвлөгөөндөө Академийг багтаах шаардлагагүй гэж үзсэн учир Академийн удирдлага, түүнийг ямар нэгэн өөр зорилго агуулж байх вий хэмээн эмээж байлаа. Мөн дээр нь зөвхөн Козловын экспедицийн төсөвт Шинжлэх ухааны Академийн 1923 оны экспедицийн төсвөөс 10 дахин их санхүүжилт хуваарилсан явдал давхар хардлага төрүүлж байсан юм. Шинжлэх ухааны Академийн дургүйцэлийн дараачийн шалтгаан нь судалгааны арга зүй дутмаг, хоцрогдсон хэмээн үзсэн явдал юм. Пржевальскийн дэлгэрэнгүй тайлбарлан бичих арга хэдийнээ хуучирсан агаад судалгаа шинжилгээ шинэ шатанд гарсан өнөөгийн нөхцөлд Төв Азийн бүс нутагт нарийн мэргэшсэн судалгаа шинжилгээний ажил явуулах нь зүйтэй. ОХУ-ын Шинжлэх ухааны Академи ийм төрлийн судалгааны эхлэл болгож, Шинжлэх Ухааны Академийн Геологийн музейн И.П. Рачковскийн ахласан Монгол-Урианхайн шинжилгээний ангийг 1922 оны сүүлээр Монголд илгээсэн явдал юм. П.К. Козловын шинжилгээний ангийн давуу тал нь анхнаасаа Засгийн газрын нэрийн өмнөөс ажиллах байсан болохоор улс төр, үзэл суртлын тал дээр нь ихээхэн анхаарч байжээ. ШУА-ийн удирдлагуудын эсэргүүцэлтэй тулгарсан хэдий ч Ардын комиссариатын Бага хурал 1923 оны 2 дугаар сарын 9-ний өдрийн хуралдаанаараа Монгол-Төвдийн экспедицийн зардалыг гаргаж өгөх Улсын төлөвлөгөөний комиссын шийдвэрийг баталжээ. 2 дугаар сарын 27-ний өдрийн Ардын комиссариатын Их хурлаар: 1. “Цагаа олсон, нэн шаардлагатай ажил болох Монгол, Төвд рүү гарах шинжилгээний ангийг нэрт аялагч 27 Козловоор удирдуулан 3 жилийн хугацаатай ажиллуулах 2. Судалгааны зардлыг Засгийн газраас бүрэн хариуцахаар” тогтоожээ. Мөн уг хуралдаанаар Ардын комиссарын зөвлөл Ардын комиссарын гадаад харилцааны газарт Далайлам болон түүний бараа бологсодод өгөх бэлэг сэлтийг Козловтой ярилцаж зөвшилцөх асуудлыг даалгажээ. Улсын сангаас Далай ламын бэлгэнд зориулж нэмэлтээр 4000 алтан рубль гаргахаар болсон байна. Шинжилгээний анги бэлтгэл ажилдаа гурван сар гаруй хугацаа зарцуулжээ. П.К. Козлов 1923 оны 6 дугаар сарын 1-ний өдөр Оросын Газар зүйн нийгэмлэг дээр судалгааны ангийн маршрут, судалгааны ажлын зорилго, зорилт, шинжилгээний ангийн бие бүрэлдэхүүн зэргийг танилцуулсан дэлгэрэнгүй илтгэл тавьжээ. Урьдчилсан байдлаар Өргөөгөөс Хар хот-ГаньжоуНань-шань-Цайдам-Төвдийн өндөрлөг хүрч, уулархаг нутгийн гүн рүү Мур-ус гол хүрээд, тэндээсээ Лхас орно гэсэн маршрутаар явахаар төлөвлөжээ. МонголТөвдийн судалгааны анги шинжилгээний ангийн дарга, ахлах туслахаар-ургамал судлаач Н.В. Павлов, газар зүйч С.А. Глаголев, туслахаар шувуу судлаач Е.В. Козлова, эмч, шавьж судлаач Е.П. Горбунова, сувилагч Н.П. Горбунова, ургамал судлаач-цуглуулагч А.Д. Симуков, геологч Б.М. Овчинников, бэлтгэгчээр П.С. Савельев, В.А. Гусев, В.М. Канаев нарыг авч явахаас гадна П.М. Саранцев, К.К. Даниленко, Н.Н. Барсов, В.М. Худяков, Н.Ю. Касимов, С.А. Кондратьев (тэрээр удалгүй Козловын ахлах туслах болон Ноён ууланд хийсэн матлагыг удирдан ажилласан) нарын зургаан хүнийг, орчуулагчаар Б. Мухрайн, кинооператораар М.В. Налетнийг, цувааны ахлахаар өмнөх экспедицийн үнэнч нөхөд А. Мадаев, А.У. Бохин нарын нийт 21 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажиллана гэж төлөвлөөд байлаа. Хуралдаанд оролцсон хүмүүсийн ихэнхийг гайхашруулсан нэгэн зүйл бол шинжилгээний ангийн үндсэн бүрэлдэхүүнийг судалгааны ажлын туршлага багатай, урьд өмнө хайгуул шинжилгээний ажилд оролцож байгаагүй, харьцангуй залуу хүмүүсээр бүрдүүлсэн явдал байлаа. Багийн бүрэлдэхүүнд нарийн мэргэшсэн мэргэжилтэн байхгүй явдал нь судлаачдын өмнө тэднийг сул дорой хүч муутай мэтээр харагдуулж байв. 1923 оны 6 дугаар сарын сүүлчээр Петроградаас хөдлөхөөр төлөвлөж байсан шинжилгээний анги гэнэт МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 28 саатуулагдсан байна. Козлов болон түүний хамтрагчдыг “цагаантантай холбоотой” хэмээх үндэслэлгүй матаас Коммунист намын Улс төрийн товчоонд ирсэн нь тэднийг саатуулах шалтгаан болжээ. Судалгаа хийхээр төлөвлөж буй бүс нутагт Их Британий нөлөөнд байгаа нь Зөвлөлт засгийнханыг ихэд түгшээсэн. Коммунист намын Улс төрийн товчооны Гадаад харилцааны хэлтэсийн дарга В.Р. Менжинскийн санаачлагаар экспедицийн гишүүдийн гадаад паспортыг шалгах шаардлагатай гэсэн шалтгаанаар хураан авч, Овчинников, Барсов нарыг шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнээс хасахаар болжээ. яамнаас ирэх зөвшөөрөл, БНХАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Яг энэ үед буюу 6 дугаар сарын 25-ний өдөр Комму- юм. Москвагаас зөвшөөрөл ирэхгүй болохоор холын аянд бэлэн болсон жингийн цуваа хүлээсээр байлаа. Саатаад байгаа шалтгааныг Бээжин дэх Зөвлөлтийн дипломат төлөөлөгчөөр дамжуулан гадаад паспорт авах явцад асуудал гарсан хэмээн ЗХУ-ын төөлөгчийн газраас тайлбарлажээ. 1923 оны 9 дүгээр сарын 27-ний өдөр Коммунист намын Улс төрийн товчоо Менжинскийд Козловын экспедицийн бүрэлдэхүүнийг дахин нэг нягтлах заавар өгчээ. Энэхүү хоёр дахь удаагийн “цэвэрлэгээгээр” ахлах туслах Глаголев, бэлтгэгч Савельев, тээвэр хариуцсан ахлах Саранцев нарыг үндэслэлгүйгээр шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнээс хасчээ. нист намын Улс төрийн товчооны дарга Ф.Э. Дзержинский Коммунист намын Төв хорооны улс төрийн товчоонд хандан “Өнөө цагт Монгол болон Төвдөд шинжилгээний анги илгээх шаардлагатай эсэх” асуудлыг авч хэлэлцэх тусгай комисс байгуулах талаар захидал илгээжээ. 27-ний өдөр байгуулагдсан комиссын бүрэлдэхүүнд Улс төрийн товчооны гишүүн Л.Б. Каменев, Гадаад хэргийн ардын комиссар Г.В. Чичерин, Ардын комиссарын гэгээрлийн орлогч М.Н. Покровский болон Ф.Э. Дзержинский нар багтсан байлаа. Үүний зэрэгцээ Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга И.В. Сталины санал болгосноор Козловын шинжилгээний ангийн улс төрийн комиссараар Буриадын коммунист, Коминтерны гүйцэтгэх хорооны Алс Дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын газрын Монгол-Төвдийн хэсгийн гишүүн асан Д.М. Убугуновыг томилон ажиллуулах болжээ. Энэ томилгоог намын удирдлага хангалттай хэмээн үзэж, 7 дугаар сарын 17ны өдөр Монгол руу явах зөвшөөрөл олгожээ. Газар зүйн нийгэмлэг шинжилгээний ангийг замд гарах өдөр буюу 1923 оны 7 дугаар сарын 25-ны өдөр ёслол төгөлдөр үдэлтийг зохион байгуулжээ. Энэхүү арга хэмжээнд Оросын ШУА-ийн ерөнхийлөгч, Академич А.П. Карпинский, С.В. Платонов, В.В. Бартольд тэргүүтэй Академийн харьяа эрдэм шинжилгээний байгууллагын төлөөлөгчид оролцсон байна. Монгол улсын хил дээр Хиагтаас, Троицкосавскаас шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд П.К. Козловын эртний нөхөр, Орос дахь Төвдийн албан бус төлөөлөгч Агваан Доржиевын зөвлөсөн ёсоор буриад Б. Мухрай, лам Шагдар Эрдынеев, буриад, монгол хэлний орчуулагч Убугунов, Л.Е. Помытов нар нэгджээ. Козловын экспедици 10 дугаар сарын 1-ний өдөр Өргөө хотод ирсэн. Бээжингийн Гадаад харилцааны зорчих замын бичиг хүлээн аваад, тэмээнд ачаа бараагаа ачааллан замд гарах учир Монгол улсын нийслэлд удахгүйгээр явна гэж эхэндээ таамаглаж байсан ажээ. Европчуудын хувьд “хориотой” байсан Төвд оронд Далай ламаас тусгайлан илгээсэн нэвтрэх бичигтэй Козлов ямар ч саад бэрхшээлгүй зорчих боломжтой байсан юм. Төвдөд хийсэн судалгаа шинжилгээний практикт урьд өмнө ийм тохиолдол байгаагүй болохоор “дүрэмийн бус” үйл явдал байлаа. Гэвч Козлов товлосон өдрөө Өргөөгөөс гарч чадаагүй Козлов 1923 оны 11 дүгээр сарын 15-ны өдөр өдрийн тэмдэглэдээ ихэд харууссан маягтай “Манай шинжилгээний ангиас ямар нэгэн сайн сайхан зүйл, үр бүтээлтэй ажил хүлээх хэрэггүй” гэж бичжээ. Учир нь шинжилгээний ажил маань гайхамшигтай эхлэж байгаад “хоёр буудуулсан чоно шиг” хүнд шарх авлаа. Анх Петроградаас биднийг хөдлөх мөчид улс төрийн комиссарыг шинжилгээний ангид “чимэг” болгон зүүж өгсөн, харин Өргөөд ирсэн хойно хамгийн ухаалаг, хэрэгтэй хүмүүсийг бидний эгнээнээс хассан явдал юм. Козлов “гологдсон” хамтрагчиддаа эх орон руугаа буцаах гэж яарсангүй. Кремльд суух өөрийн ивээгч Горбуновыг өөрийгөө өмгөөлнө хэмээн ихээхэн найдлага тавьж байлаа. Козловын аялалын эргэн тойронд өрнөсөн далд явуулга ойлгомжгүй хэвээр түүнийг гайхашруулсаар байв. Түгшсэн байдалтай шинжилгээний ангийнхаа хувь заяаг хаашаа эргэхийг хүлээх зуур 1907–1909 оны Монгол-Сычуаний аялалаа дурсан ЗХУын шинжилгээний ангид хандах хандлагыг Хаант Орос улсынхтай харьцуулж байлаа. “Урьд ийм явдал гаргуулж байсангүй” гэж тэмдэглэлдээ бичжээ. “Замд гарах цаг МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы болжээ” гэхэд л аялал эхлэдэг байсан юм. 11 дүгээр сарын 27-ны өдөр Горбуновоос цахилгаан утас хүлээж авснаар асуудлын учиг тайлагдлаа. Цахилгаан утсанд “Олон улсын харилцаа таатай бус байгаатай холбогдуулан тодорхойгүй хугацаагаар Төвдийн шинжилгээний ангийг хойшлуулахаар шийдвэрлэлээ” гэжээ. Олон жилийн турш Козловын намтар судлаачид Төвдийн өндөрлөгийг судлах гэсэн анхны төлөвлөгөөнөөсөө татгалзах гол шалтгаан нь дээрх асуудал байсан хэмээн нэрлэж ирсэн юм. Олон улсын харилцааны нарийн төвөгтэй нөхцөл байдал давхар нөлөөлсөн хэдий ч ажил хойшлуулах гол шалтгаан биш байв. Козловын Төвдөд хийх аялалыг тасалдуулахад Коммунист намын Улс төрийн товчооны удирдлага, Ардын комиссарын Гадаад харилцааны газар, нөхөр Дзержинский, Чичерин нар гол үүрэг гүйцэтгэсэн нь ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн архив зэрэг хэд хэдэн архивын баримтаар нотлогдож байна. Аугаа Их Октябрийн хувьсгалын ялалтын дараа Их Британийн Энэтхэгтэй нягт ойртон хамтран ажилладаг Төвд орон Зөвлөлтийн Засгийн газрын анхаарлыг татаж эхэлсэн юм. Энэхүү газар зүй стратегийн хүчин зүйл нь Октябрийн хувьсгалын дараа дахин сэргэсэн Орос Английн Азид ноёрхох гэсэн уламжлалт өрсөлдөөний үндэс суурь нь болж, Зөвлөлт Орос улс Англи улсын үзэл суртлын ширүүн мөргөлдөөнд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1921–1922 онд ЗСБНХУ-ын Улс төрийн товчооны Гадаад харилцааны хэлтэс Комминтерний Алс Дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын газартай хамтран халимаг гаралтай В.А. Хомутниковоор ахлуулсан тагнуулыншинижилгээний ангийг Лхаст илгээсэн байна. Тэдний хэтийн зорилго нь Далай лам болон түүний Засгийн газартай найрсаг дотно харилцаа тогтоон хоёр орны цаашид ойртон нягтрах үндэс суурийг тавих явдал байжээ. Дипломат албанд Төвдийн шинэ шинжилгээний ангийн бэлтгэл хэдийнээ эрчимтэй өрнөж байсан 1922 оны намар Улс төрийн товчооны Гадаад харилцааны хэлтэс Козловын төслийг дэмжсэн юм. Энэ үед нэрт аялагчийн аялалын төлөвлөгөөнд Далай ламтай Лхаст уулзах уулзалт багтсан явдал нь Ардын комиссарын газрын төлөвлөгөөтэй яв цав нийцэж байсан бололтой юм. Төвдөд илгээх шинжилгээний экспедици нь Дорно дахины шашны нэр нөлөө бүхий удирдагчдын дунд Зөвлөлт засгийн нэр хүндийг өсгөөд зогсохгүй Буддын шашны тэргүүнтэй харилцах 29 харилцааг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх талтай байлаа. Ф.Э. Дзержинскийн Козловын талаар бичсэн захидлын дараа 1923 оны зун нөхцөл байдал эрс өөрчлөгдсөн. Үүгээр зогсохгүй мөн оны 8 дугаар сарын 9-ний өдөр Улс төрийн товчоо Лхаст Улс төрийн товчооны Гадаад харилцааны Дорно дахины хэлтэсийн ажилтан асан С.С. Борисовоор ахлуулсан Зөвлөлтийн шинэ дипломат төлөөлөгчийн газрыг (“Төвдийн 2 дугаар экспедици” хэмээн албан бичиг баримтанд томъёологдсон) албан ёсоор байгуулах шийдвэр гаргасан юм. Энэ нөхцөлд илэрхий “цагаан армийн” маягаар бэлтгэгдсэн Козловын шинжилгээний анги Чичерины хувьд дараа болж байлаа. Эс бөгөөс Ардын комиссарын үзэж буйгаар тэдний “зөвлөлтийн эсрэг ухуулга” сайтар боловсруулсан Төвдийн бодлогыг тасалдуулж магадгүй юм гэж үзжээ. Гэсэн хэдий ч Зөвлөлтийн Засгийн газар Козловын экспедицийг бүрэн мөсөн хааж төвдсөнгүй. Дахин бүрэлдүүлсэн багтайгаа Өргөөд өвөлжих зөвшөөрөлийг өгчээ. 1924 оны эхээр Козлов шинжилгээний ангийн улс төрийн зөвлөхийн үүрэг гүйцэтгэж байсан Горбуновын дүү Елена Петровна Горбуноваг Москва хот руу илгээжээ. Шинжилгээний ангийг ямар учраас саатуулаад байгааг албан бус хэлхээ холбоогоо ашиглан тодруулах зорилготой явсан байна. 5 дугаар сард Монголд ирсэнийхээ дараа Горбунова Петр Кузьмичид “Дипломат аялалынхаа” үр дүнгийн талаар ярьжээ. Захидал болгоныг шалгаж, уншиж байгаа учир эрсдэл үүрэхээс айгаад Москвагаас захидал бичиж чадсангүй гэсэн байна. Горбунова захидалдаа “Би ирсэнийхээ дараа шинжилгээний ангийг түр хугацаагаар саатуулаагүй гэдгийг мэдэж авлаа. Иймд цахилгаан шууданд ямар нэгэн хариу өгөх шаардлагагагүй, биднийг нутаг буцахыг хүлээж байсан ажээ” гэж бичжээ. Танд хандаж буй тов тодорхой, таатай бус хандлагыг би бүрэн дүүрэн ойлгосон. Биднийг ажиглаж байсан нь ойлгомжтой байлаа. Бүр эрт аялалын эхний өдрөөсөө бид үүнийг урьдчилан таамаглаж болох байсан юм. Манай шинжилгээний ангийн хэв маяг таалагдахгүй, бүтэц зохион байгуулалт нь хоцрогдсон хэмээн үзжээ. Шинжилгээний ангийн хувь заяаг шийддэг эрхэмүүдийн хувьд, шинжилгээний анги нь Зөвлөлт Орос улсын үзэл суртлын илэрхийлэл байх ёстой болохоос биш хуучинсаг үзэлийн хэлтэрхий байх ёсгүй ажээ. Тэд судалгаа шинжилгээний ажилд хөндлөнгөөс оролцдоггүй ч маш их сонирхдог байлаа. Дотоод бүтэц нь хоцрогдсон, орчин МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 30 үеийн нөхцөл байдалд тохирохооргүй болсон гэжээ. Ерөнхийд нь дүгнэж хэлэхэд, зуны ажлын зөвшөөрөл авах гэж асар их хүчин чармайлт гаргасан учир намар шинжилгээний ангийн цаашдын хувь заяаг шийдэх үед энэ зуны ажлыг ихээхэн анхаарах болно. Төвдийн шинжилгээний ангид ажиллуулахаар археологич Г.И. Боровка, С.А. Теплоухов, эрдэс судлаач В.И. Крыжановский, хөрс судлаач Б.Б. Полынов нарыг томилжээ. Ийнхүү Горбуновын идэвхтэй оролдлогын дүнд 1924 оны хавар Козловыг Монголд үлдэж ажиллахыг комиссарын зөвлөл Ноён ууланд хийсэн ажлаа тайлагнаж, олдворуудынхаа талаар танилцуулга хийлгэхээр Козловыг Москвад дуудуулжээ. ЗХУ-ын Ардын комиссарын зөвлөлийн шийдвэрээр 1925 оны 1 дүгээр сарын 8-ны өдөр Горбуновын ахалсан Засгийн газрын комисс байгуулагдсан юм. 1925 оны 1 дүгээр сарын 31-ний өдөр Ленинград хотын ШУА-д тус комиссын анхдугаар хуралдаан хуралджээ. Байр суурь нь тодорхойгүй, маш хүнд Зөвлөлтийн Засгийн газар зөвшөөрчээ. Энэ удаад түүний багийн бүрэлдэхүүнээс Худяков, Касимов, Помытов нарыг Москва руу эргүүлэн дууджээ. Козлов шинжилгээний ангийн төлөвлөгөөндөө өөрчлөлт оруулан, Хүрээ орчмын өвөрмөц сайхан байгалийг судлан шинжлэх ажлыг гүйцэтгэнэ гэж засварлажээ. Гэсэн хэдий ч тэрээр Азийн гүнд нэвтрэх боломжтой болно гэсэн найдлагатай хэвээр үлдсэн юм. Горбуноваг буцаж ирэхээс өмнө Монгол улсын нийслэлээс хойд зүгт орших Ноён уулын булшнаас нутгийн иргэдийн олж илрүүлсэн эртний эдлэлийн талаарх мэдээ Козловын анхааралыг татаж эхлэсэн байна. 1924 оны 2 дугаар сарын сүүлээр Козлов байдлыг тандуулахаар өөрийн ажилтануудаа илгээжээ. Улмаар энэ газрыг өөрийн биеэр ирж үзээд, малтлага хийхээр шийдсэн байна. Хар хотын малтлагын нэгэн адил Ноён ууланд ч түүнийг аз ивээсэн юм. Ноён уулан дахь эртний булшнууд нь хүннүгийн язгууртны бунхант булш байв. Дээрх дурсгалын малтлагаар Хан улстай эн зэрэгцэн оршиж байсан Хүннүгийн соёлыг тодорхойлохуйц эсгий ширдэг, ноосон болон торгон даавуу, алтан чимэглэл, модон эдлэл, төмөрлөг эдлэл, ваар сав, хүний гэзэг үс зэрэг өвөрмөц археологийн олдворууд гарсан юм. Ноён уулын малтлагаар гарсан цэвдэгт хөрсөнд хадгалагдан үлдсэн даавуу эдлэл, эсгий ширмэл ширдэг зэрэг хосгүй үнэ цэнэтэй, нандин олдвор олдсон юм. Судар бичгийн хүрээлэнтэй хийсэн гэрээний дагуу малтлагаар гарсан олдворуудыг Ленинград хот руу авч явсан байна. Эдийн соёлын түүхийн Академид археологийн олдворуудыг цэвэрлэж, сэргээн засварлан, судлан шинжлээд, гэрээ ёсоор цуглуулгын зарим хэсгийг Монголын талд хүлээлгэн өгсөн ажээ. Энэ том хэмжээний судалгааны ажлын үр дүнгээр К.В. Тревер (1932 он), С.И. Руденко (1962 он), японы археологич С. Умехара (1960 он) нар тус тус нэгэн сэдэвт бүтээл гаргажээ. Шинжлэх ухааны хүрээнд ховор нандин олдворуудын тухай анхны мэдээ маш их шуугиан тарьсан юм. Оросын Шинжлэх ухааны Академиас Монгол- 1924 оны сүүлээр Ольденбургийн санаачлагаар Ардын нөхцөлд байсан хэдий ч Козлов зориглон ажлаа эхлүүлсэн талаар өгүүлээд, 1923–1924 оны судалгаа шинжилгээний ажлынхаа дэлгэрэнгүй тайланг тавьсан юм. Үүний зэрэгцээ шинжилгээний ангид туслахаар томилогдсон эрдэмтэдийн тайланг давхар сонсжээ. Урт удаан хугацааны турш эрдэмтэдийн тайланг сонсож, хэлэлцсэний дараа Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн ажлыг бүрэн дүүрэн дэмжиж, тэдний судалгааны үр дүнг хэвлэн нийтлүүлэх шийдэлд хүрчээ. Козловын судалгааны ажлыг тасалдуулалгүй үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Оросын Шинжлэх ухааны Академиас Монгол орныг судлах шинжилгээний анги гаргах шаардлагатайг чухалчилжээ. Ийнхүү 1925 оны 3 дугаар сарын 31-ний өдөр Засгийн газрын дэргэд ЗХУ-ын Ардын комиссиарын зөвлөлийн тогтоолоор “Монгол орныг төлөвлөгөөтэй, системтэй, бүхий л талаар нь судлах зорилготой” тусгай комисс байгуулагдсан юм. Тус комиссыг Горбунов тэргүүлэх болсон бөгөөд удалгүй “Монголын комисс” гэж нэрлэгдсэн түүхтэй. Хүннүгийн булшны малтлагаар гайхалтай археологийн олдворууд илэрсэний дараа Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангид хандах “дээд эрхэмүүдийн” хандлага эрс өөрчлөгдсөн юм. Ноён уулын малтлага нь олон улсын түвшинд цууриатсан томоохон нээлт байсан учир Козлов Зөвлөлт засгийн газарт дахин “хэрэгтэй хүн” болж хувирчээ. Аялагчийн дараачийн аялал болох Төвдийн өндөрлөгийг судлах төлөвлөгөөг баталжээ. Төлөвлөгөө ёсоор тийш хүрэх хамгийн ойрын цэг болох зүүн Цайдамд бааз байгуулан, судалгааны гол цэг болох Төвдийн өндөрлөгийг судлах явдал байлаа. Судалгааны ажлыг үргэлжлүүлэх зардалд 12 000 алтан рубль нэмж гаргаж өгчээ. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Козловт Горбуновын идэвхтэй дэмжлэгээр “дипломатын бул чулууг хөдөлгөх” боломж олдсон юм. Чичерин Бээжин дэх бүрэн эрхт төлөөлөгчиддөө шинжилгээний ангийн нэвтрэх зөвшөөрлийг хугацаа алдалгүй олгохыг Хятад улсыг итгүүлэн ятгах даалгавар өгчээ. Үүний зэрэгцээ Козлов Глаголевыг шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүнд эргүүлэн авч, мөн Н.М. Пржевальскийн том ач хүү залуу Николай Пржевальскийг ажиллуулах зөвшөөрөл авч чадсан байна. Засгийн газраас шинжилгээний ангийн талаар авсан арга хэмжээнд сэтгэл хангалуун байсан тэрээр 1925 оны 4-р сарын эхээр Монголд эргэж иржээ. БНХАУ-д ажиллах зөвшөөрлийг түргэвчлүүлэх үүднээс өөрийн биеэр Бээжин орохоор шийдсэн байна. 1925 оны 5 дугаар сарын 9-ний өдөр Улаанбаатараас гарч, 12-ны өдөр Бээжинд иржээ. Хятадаас тамгатай паспорт авч ирэх нь түүний аялалын цорын ганц зорилго байгаагүй гэдгийг энд тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй. Түүнээс дутахааргүй зорилго нь Хятадын зүүн урд хэсэгт очиж үзэх, урьд өмнө очиж үзээгүй Бээжин хоттой танилцах явдал байлаа. Бээжин хотыг нүдээр үзэж, өөрийн төрсөн сэтгэгдэлээ Пржевальскийн дүрслэн бичсэнтэй харьцуулахыг хүсэж байв. Энэ хүсэл нь Бээжингээс гэр рүүгээ буцаж явсан Шведийн нэрт аялагч Свен Гединтэй 1923 оны 10 дугаар сард Хүрээнд уулзсанаар улам бүр бэхэжжээ. Козловыг Бээжинд хүлээж байсан юм. ЗХУ-ын элчин сайдын яам, Бээжингийн их сургууль дээр Ноён уулын хүннү булшны малтлага судалгааны талаар лекц уншуулахаар төлөвлөсөн байжээ. Бээжингийн Их сургууль түүнийг маш халуун дотно хүлээн авчээ. Их сургууль нийслэлийн улс төрийн амьдралын төвүүдийн нэг байсан болохоор ЗХУ-ын аялагчийн лекц нь шинжлэх ухааны төдийгүй улс төрийн сонирхлыг ихээхэн татжээ. Лекц уншихаас гадна Бээжингийн их сургуулийн эрдэмтэдтэй уулзаж, Ноён уулын археологийн малтлагаар гарсан зарим олдворуудыг танилцуулсан юм. Оросын судлаачийг хүндэтгэх үүднээс Их сургуулийн Хүндэт зочдын дэвтэрт гарын үсгээ үлдээхийг хүслээ. Козловын айлчлалыг Бээжин хотод амьдардаг байсан гадаадынхан мэдэлгүй өнгөрөөгүй юм. Козлов Английн төлөөллөгчийн газрын зохион байгуулсан оройн зоогт уригджээ. Мөн Зөвлөлтийн дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүн Л. Карахан Козловт зориулан хүндэтгэлийн зоог барьсан байдаг. “Таныг Британичууд хүлээн авалтанд урьсан болохоор Оросын элчин сайд мөн адил ийм оройн зоог барихгүй бол үл хүндэтгэсэн хэрэг болох байх” 31 хэмээн тэрээр шийдвэрээ тайлбарлажээ. Энэ нь зөвхөн шалтаг байсан юм. Тухайн үед Зөвлөлт-Хятадын харилцааг бэхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулах ийм чухал ажил зохион байгуулах нь ухаалаг хэрэг байжээ. 5-р сарын 20-ны өдөр болсон арга хэмжээнд Хятадын эрдэмтэд, засгийн газрын төлөөлөгчид, гадаадын дипломат корпусынхан уригдсан байлаа. П.К. Козловын өмнөх шинжилгээний ангийг зохион байгуулахад үзүүлсэн Хятадын талын “найрсаг харилцаа, тусламж”-д талархал илэрхийлээд, амжилт гаргахад дээрх хандлага, харилцааны ач холбогдлыг тэмдэглэн “Хятадын эрдэмтэдтэй эв нэгдэлтэй” байгаа энэ үед түүний дараа дараагийн судалгааны ажилд дэмжлэг үзүүлнэ гэдэгт найдаж байгаагаа илэрхийлжээ. Харамсалтай нь шинжлэх ухааны нотолгоо улс төрийн бодит байдлын өмнө хүчин мөхөсдөж байв. Карахан Козловын Бээжингээс явсан даруйд Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн гишүүдийн хятадад зорчих зөвшөөрөл авах гэж оролдсон боловч оролдлого нь амжилтгүй болсон юм. 1925 оны 6 дугаар сарын 11-ний өдөр Чичерин Горбуновт БНХАУ-ын Засгийн газар “зарим бүс нутагт маш олон тооны дээрэмчид” байгаа явдал нь аялагчдад аюул учруулж болзошгүй болохоор татагалзсан хариу өглөө гэж тайлбарласан байна. Энэ нь оросын аялагчдад аюулгүй байдалд санаа тавьж байгаа хэрэг хэмээжээ.Тохиромжтой мөчийг хүлээж байгаад “хүсэлт гаргана” гэсэн амлалтыг Карахан өгчээ. Хагас жилийн дараа буюу 1925 оны 11 дүгээр сард шинжилгээний ангийн төлөвлөгөөг өөрчлөх боомжгүй болсон тэр үед тухайн мөч тохиосон юм. Козлов Монголд буцаж ирээд, Ноён уулан дахь малтлага судалгааны ажлаа дуусган, хоёр баг болон хуваагдаж 8 дугаар сарын 1-ний өдөр “судалгаа шинжилгээний гэгээн хөндий Ази” руу хөдөлжээ. Хангайн өмнөд биеийг зорьсон эхний багийг Козлов өөрөө удирдан, 1926 оны хавар хүртэл 5 сар хиртэй ажилласан юм. Москва явж алдсан хугацааны ажлаа нөхөхийн тулд археологийн хайгуул судалгааг эрчимтэй хийж, эртний сүм болох Олон сүмийн турийг илрүүлэн, маршрутын зургийг авч, ургамал, амьтны цуглуулгаа баяжуулжээ. Хавар зун нь Холт голын орчим палеонтологийн малтлага судалгаа хийж, өөрийн гэргий Е.В. Козловатай хамт Орог нууран дээр шувуу ажигласан байдаг. Шинжилгээний ангийн хоёрдугаар багийг Глаголев ахлаж явсан юм. Тэдний гол зорилго нь Хар хотын малтлага судалгаа хийх явдал байжээ. Козловын МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 32 даалгавар ёсоор хотын дэвсгэр зургийг авч, нэмэлт малтлага үйлдэх, цаг уур орчны болон газар зүйн хэд хэдэн ерөнхий ажиглалт хийх ёстой байлаа. 1926 оны 6 дугаар сард Козлов өөрийн биеэр Хар хотыг очиж үзэх, залуу судлаачдын ажлыг шалгах зорилгоор иржээ. Козловын өөрийн багийн хамт 1926 оны 8 дугаар сарын сүүлээр, Глаголевын баг 9 дүгээр сарын эхээр Улаанбаатар хотноо эргэн иржээ. Шинжилгээний анги ажлаа амжилттай дуусгаж, 1926 оны 9 дүгээр сарын 17-ны өдөр эх орон руугаа буцжээ. Козловын Монголд хийсэн сүүлчийн шинжилгээний ангийн түүх товчхондоо ийм юм. 1923 онд Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн туган дор Төвдийн шинжилгээний анги нэртэй эхлэж байсан бол гурван жилийн дараа Ленинградад буцаж ирэхдээ Монголын шинжилгээний анги нэртэй болжээ. Шинжлэх ухааны түүхэнд “Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги” гэж тэмдэглэгдэн үлдсэн нь Төвдөд хийх аялалын биелэгдээгүй төлөвлөгөөний дурсгал гэлтэй. Зөвлөлт засгийн эрх баригчид, эрдэмтэд хоорондын анх удаагийн олон талаараа зөрчилтэй, төвөгтэй харилцааны толин тусгал нь Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн хатуу тавилан байсан юм. Козлов үг хэлээ олох, төр засгийнхантай эвлэрэхээс өөр аргагүй болсон байдаг. Учир нь түүнд өөр санхүүжилтийн эх үүсвэр байгаагүй бөгөөд түүний судалгааны зорилгоо зөвхөн ийм замаар биелэлээ олох боломжтой байлаа. Шинжлэх ухаанд үнэн голоосоо хайртай түүнд улс төр огтоос таалагддаггүй байлаа. Козлов тэмдэглэлдээ шинжлэх ухаан, улс төр хоёр “ангид зүйл” хэмээн тодотгон бичжээ. ЗХУ-ын хувьд геополитикийн чухал бүс нутаг болох Төв Азид шинжлэх ухааны судалгаа өрнөхөд улс төр шинжлэх ухаантай ямар нэгэн байдлаар холбогдох нь гарцаагүй юм. Козловын өндөр ёс суртахуун, эр зориг, урьд үеийн агуу судлаачиддаа үнэнч, гүн хүндэтгэлтэй ханддаг зан чанар нь эрх баригчдын дарамт шахалтыг эсэргүүцэх дорвитой хүчин зүйл болжээ. Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги түүнд хүлээлгэсэн итгэл найдварыг хөсөрдүүлээгүй бөгөөд Оросын газар зүйн шинжлэх ухааны түүхэнд тод мөрийг үлдээж чадсан юм. Төгсгөлд нь, Козловын судалгаа шинжилгээний үндсэн үр дүнгээ танилцуулсан “Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн товч тайлангийн” хэсгээс багтаалаа. “Юуны өмнө Умард Монголын Хэнтийн уулан дахь НТӨ 3–4 зууны Хан улсын үед хамаарах маш том хэмжээтэй, гүнзгий булшнуудыг нээж, малтлага судалгаа хийсэн явдал юм. Эдгээр булшнууд нь нэг талаас хятадын соёл, нөгөө талаас эртний нүүдэлчин ард түмнүүдийн соёлын нөлөөтэй дурсгалууд билээ. Шинжилгээний анги Монголын гүн рүү нэвтрэх тутам одон орны олон тооны цэг болон өндрийн тодорхойлолтууд дээр суурилан нүдэн баримжаагаар 3500 километр зам туулжээ. Хангайн Өмнөд хэсгийн мөхсөн Хар хот хүртэл Монголын цөл хээрийн бүсийг судалсан байна. Том жижиг нууруудыг судлахдаа гүний хэмжилтийг хийж, нуурын ургамал, амьтны цуглуулга хийжээ. Тухайлбал, гүний хэмжилтийг хийхдээ сав газрын хамгийн гүехэн хэсгийг тэмдэглэн, хатаж, ширгэх үйл явц явагдаж байгаа эсэхийг авч үзсэн байна. Газар дээр нь Хэнтийд төдийгүй шинжилгээний ангийн бүхий л замын турш цаг уур, орчны шинжилгээний ажиглалтыг тасралтгүй явуулжээ. Монгол орны цаг уурын ерөнхий дүгнэлт гаргахад Говьд буудалласан газрууд, Хангайн өвөлжөө, Эзний голын доод бие дэх өвөлжөө зэрэг нь тулгуур цэгийн үүрэг гүйцэтгэх юм. Шинжилгээний анги аяллынхаа турш байгалийн түүхийн ажиглалт явуулж, ургамал, амьтны болон геологийн цуглуулга хийсэн байна. Тухайлбал, олон төрлийн чулуулагаас 500 орчим ширхэгийг, 750 зүйлийн ургамлын 3000 нэгж ургамлын хатаамалаас гадна ОХУын Ботаникийн цэцэрлэгт ургуулсан олон төрөлийн ургамлын үрийн дээжийг эндээс цуглуулжээ. Амьтан судлал: 60 гаруй зүйл том, бага хөхтөн болох 600 гаруй амьтан цуглуулсан байна. Хөхтөн амьтны тасаг Хар хот орчмоос барьсан, ховор төрлийн мэрэгчийн тоонд багтах Salpingotus kozlovi-алаг даагаар баяжсан. Саяхан болтол энэ өвөрмөц төрлийн алаг дааганы /Хар хотоос олдсон/ цорын ганц хувилбар ЗХУ-ын ШУА-ийн Амьтан судлалын музейд хадгалагдаж байсныг тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй. Шувуу – 300 зүйлийн 2000 шувуу. Хамгийн сонирхолтой шувуудыг мэрэгчдийн нэгэн адил спиртэнд хийжээ. Өндөгтэй үүр – 40 ширхэг. Анх удаа цөл ууланд амьдардаг – Prinella kozlovi, Sylvia nana зэрэг шувууны өндөгтэй үүрийг олжээ. Загас – төрөл зүйл болон тоо ширхэг нь төдийлөн олон биш МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Хэвлээр явагчид ба хоёр нутагтан (могой, гүрвэл, мэлхий, бах мэлхий) – 100 гаруй амьтан Шавьжны тасаг олон төрөл агаад баялаг. Нийт тоо нь 30 000 нэгжид хүрнэ. Мэдээжийн хэрэг, эдгээрийн дотор бусад амьтадыг бодвол шинэ төрөл зүйл олон бий. Говийн хойд хэсэгт европчуудын очиж үзээгүй, хирс, анааш, гурван салаа туурайтай морь, Hipparion, ямаа, буга, том, бага мэрэгчид, дэлт чоно зэрэг сээр нуруутан амьтны чулуужсан ясаар баялаг газар орныг илрүүлсэн байна. Шинжилгээний анги Эзний голын монгол, торгууд угсаатны судалгаа, ажиглалтыг тогтмол системтэй хийсэн. Олон тооны эртний булш оршуулгын газрыг шинээр нээж илрүүлэн, гэрэл зургаар баримтжуулсан. Зарим нь гоёмсог хээ чимэглэлтэй булшны чулуутай /хавтан чулуу болов уу/ ажээ. Чухал утга агуулгатай монгол, хятад бичээс, гэрэлт хөшөө болон хаднаа зурсан зураг, хээ чимэглэл, зурагтай хавтан чулуу, хөшөө зэргийг олж илрүүлсэн <…>. Хангайн Өмнөд бэлд орших Олон сүм хэмээх том сүмийн турийг судалсан. Түүний зүүн ход хэсэгт зам зуур Ламын гэгээний хийдийн турийг бүртгэн баримтжуулав. Орхон голын эхэнд гүн хавцал руу цутгах хөөсөрхөг ус тай маш том хүрхрээ нээсэнийг “Козловын шинжилгээний ангийн хүрхрээ” гэж нэрийдсэн. Мөхсөн Хар хотын туурь дээр дахин малтлага хийхэд газрын хөрснөөс хэдийнээ арчигдсан Си Сягийн /Тангуд/ ахуй амьдрал, шашин шүтлэгт холбогдох цөөнгүй тооны шинэ хэрэглэгдэхүүн илэрсэн. Зөвхөн хотын дотор талын төдийгүй 50 километрийн тойрог хэмжээтэй том баянбүрдийг бүхэлд нь нарийвчилсан зургийг хийсэн. 1909 онд хийсэн анхны ажиглалт болон сая хийсэн шинэхэн ажиглалтыг харьцуулахад энэхүү хотын турь жил ирэх тутам элсээр хучигдаж байгаа нь харагдана. Монгол Алтайн ноён оргилын нэг Их Богд ууланд нэгэн ханы бунханыг нээж илрүүлсэн. Олон зуун километрийн 33 газрыг тольдох боломжтой энэхүү дурсгал нь бидний төдийгүй Европчуудын, алс холын Америкчуудын анхааралыг хүртэл татаж эхэлсэн байдаг. Хангайн нурууны Хан хөгшин уулын зүүн бэлд “Шюа-уй-чжэн” хэмээх эртний хотын туурийг олсон. Чулуун хөшөөний хятад бичээснээс энэ хотыг 1275 онд Хубилай хааны цэргүүд босгосон болохыг мэдэж болно. Шинжилгээний анги Хангай нурууны баруун шил дээр хад асган дунд Чингис хааны шууд удмын Сайн ноён ханы 13 үеийнхэнийг оршоосон оршуулгын газрыг олж илрүүлжээ. Хангайн нурууны уул, хөндий өвчин эмгэг анагаах увидастай 15,5˚- 55, 5˚ С хэмийн халуун рашаан ус, булаг шандаар баялаг билээ. Үйзэн вангийн хүрээнээс баруун хойш 25 километрт орших нэгэн рашаанд хэрх болон ходоодны өвчнийг анагаах увидастай халуун ус бий. Шинжилгээний ангийн хэвлэмэл бүтээлийг зурагжуулахын тулд 300 хальс гэрэл зураг авчээ. Козловын ангийн ховор нандин олдвор хэрэглэгдэхүүнийг цаг алдалгүй Ленинград хотноо хүргүүлсэн бөгөөд Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн байранд олон нийтэд дэлгэн үзүүлсэн байна. Одоо эдгээр үзмэрүүд Оросын Шинжлэх ухааны Академийн музей, Оросын музейд хадгалагдаж байгаа билээ. Энд мэргэжилтнүүд олдворыг нарийн тодорхойлох, судлан шинжлэх ажлыг гүйцэтгэж байна. Манай шинжилгээний ангийг ажиллуулахад дэмжлэг үзүүлсэн Оросын Газар зүйн нийгэмлэг, Шинжлэх ухааны Академи, Ардын комиссаруудын зөвлөлийн ажлын албаны дарга Николай Петрович Горбунов нарт гүн талархал илэрхийлж байна. Мөн биднийг бүхий л талаар дэмжиж ажилласан Монгол улсын Засгийн газар, Судар бичгийн хүрээлэнд баярласан талархсанаа илэрхийлье. Төгсгөлд нь судалгаа шинжилгээний ажилдаа өөрийн зүрх сэтгэл, хүч чадлаа харамгүй зориулан, бидний судалгааны ажил амжилттай хэрэгжихэд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан ахлах болон туслах ажилчид болох бүх хамтрагчиддаа нөхөр ёсны талархал илэрхийлж байна. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 34 МОНГОЛО-ТИБЕТСКАЯ ЭКСПЕДИЦИЯ П.К. КОЗЛОВА (1923–1926 гг.) Я иду одной моей научной дорогой, беззаветно люблю путешествия и географическую – естественно-историческую науку. П.К. Козлов (1924)1 В свою последнюю экспедицию в Монголию П.К. Козлов отправился в 1923 г., когда ему было почти шестьдесят. За его плечами был большой опыт организации экспедиций в царской России. Теперь путешественнику предстояло пройти все знакомые этапы по утверждению далекого и долгого путешествия в условиях другой, уже советской системы государственных учреждений. Если до революции Козлов начинал действовать после обсуждения плана экспедиции с влиятельным в государственных кругах России вицепредседателем Русского географического общества П.П. Семеновым-Тян-Шанским, то теперь у него появился новый патрон – управляющий делами правительства – Совета Народных Комиссаров (СНК, Совнаркома) СССР Н.П. Горбунов. Заручившись его поддержкой, Козлов начал готовить проект нового путешествия в Монголию и Тибет. Это была последняя возможность для Козлова осуществить мечту своего учителя Н.М. Пржевальского и свою собственную: попасть в столицу Тибета Лхасу. Этот «географический подвиг» должен был бы стать достойным завершением его исследовательской карьеры. Руководство РГО (председатель Общества Ю.М. Шокальский и ученый секретарь В.Л. Комаров) также горячо поддержало планы Козлова. Они рассчитывали с помощью нового большого путешествия 1 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции 1923– 1926 / Ред.-сост. Т.И. Юсупова, сост. А.И. Андреев, отв. ред. А.В. Постников. СПб.: Наука, 2003. С. 349. самого авторитетного на тот момент исследователя Центральной Азии возродить былую славу Общества, экспедиционная деятельность которого с начала Первой мировой войны практически прекратилась. Совет РГО рассмотрел план Козлова на своем заседании 27 сентября 1922 г. и постановил оказать проектируемой им экспедиции всемерную поддержку2. Шокальский и Комаров от имени РГО официально обратились в правительство с просьбой о выделении средств Козлову на организацию экспедиции, которая обещала быть «необыкновенно продуктивной». Этому способствовали, по мнению руководителей Общества, «его глубокое понимание научных задач по всем отделам географической науки», «единственное в своем роде» знакомство с природой Центральной Азии, его организаторские качества и дружба «с целым рядом выдающихся деятелей Монголии и Тибета»3. К письму прилагались намеченная программа исследований, практически повторявшая неосуществленный проект 1914 г., предложения по составу экспедиции и необходимого снаряжения, а также подробная смета расходов. Общая стоимость трехлетней Тибетской (так она первоначально называлась) экспедиции оценивалась в 100 тысяч золотых рублей4. Решение вопросов с Народным комиссариатом по иностранным делам (Наркоминдел, НКИД) Козлов взял на себя. 11 ноября 1922 г. он передал свой проект 2 Протокол заседания Совета РГО, 27 сентября 1922 // Архив РГО. Ф. 1-1922. Оп. 1а. Д. 95. Л. 7. 3 Письмо Ю.М. Шокальского и В.Л. Комарова в Совнарком, 24 октября 1922 // ГАРФ. Ф. 5446. Оп. 37. Д. 10. Л. 305– 305 об. 4 Доклад П.К. Козлова (Л. 7–9), смета экспедиции (Л. 10–11) // Архив РГО. Ф.18. Оп. 2. Д. 107. Л. 7–11. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы заведующему Отделом Востока НКИД С.И. Духовскому. А уже через неделю (17 ноября) Духовский известил путешественника, что заместитель наркома Л.М. Карахан ознакомился с его докладом и не возражает против научной экспедиции в Тибет5. Следующим этапом по существовавшему в те годы порядку получения финансирования было утверждение сметы экспедиции в Государственном плановом комитете (Госплан) СССР, где он был рассмотрен 26 января 1923 г. на заседании Особого временного комитета науки. Экспедиция Козлова в Тибет была утверждена и на ее снаряжение постановили «отпустить 50 тыс. рублей в серебряных ланах и 50 тыс. в золотом исчислении советскими знаками»6. Против такого решения возразил только один член Комитета – вице-президент РАН академик В.А. Стеклов. Он посчитал проектируемую экспедицию «несвоевременной», поскольку в такое экономически трудное время, по его мнению, следовало больше внимания уделять исследованиям внутри страны. Необходимо отметить, что, несмотря на тесные контакты с академическими учреждениями, Козлов не счел нужным посвятить в свои планы Академию наук7, поэтому руководство РАН было крайне обеспокоены ущемлением ее интересов. Особенно, если учесть, что на ее экспедиционные нужды в 1923 г. правительство выделило в 10 раз (!) меньшее финансирование, чем на экспедицию РГО под руководством Козлова8. Ещё одним поводом для недовольства академического сообщества являлись научно-методические соображения – время экстенсивно-описательных экспедиций в духе Пржевальского, по мнению академиков, прошло; на современном этапе изучения Центральной Азии и развития естественных наук назрела необходимость планомерных специализированных исследований этого региона. Академия наук уже начала такие работы 5 Записка С.И. Духовского к П.К. Козлову, 17 ноября 1922 // Архив РГО. Ф. 18. Оп. 2. Д. 107. Л. 4. 6 Выписки из протоколов заседания, 26 января 1923 // Российский государственный архив экономики (РГАЭ). Ф. 4372. Оп. 1. Д. 126. Л. 343, 366–367. 7 См.: Юсупова Т.И. Организация экспедиционной деятельности в Академии наук: 1921–1930 гг. // Вопросы истории естествознания и техники. 2012. № 4. С. 91. 8 Письмо А.Е. Ферсмана в Госплан, 12 октября 1923 // СанктПетербургский филиал Архива РАН (СПФ АРАН). Ф. 2. Оп. 1-1923. Д. 1. Л. 148. 35 в Монголии: в конце 1922 г. туда была направлена Монгольско-Урянхайская экспедиция Геологического музея РАН под руководством И.П. Рачковского. Однако у экспедиции Козлова имелся большой плюс – с самого начала она задумывалась как правительственная, что придавало ей значение важной политико-идеологической акции. Поэтому 9 февраля 1923 г., несмотря на противодействие руководителей Академии наук, Малый Совнарком (СНК РСФСР) на своем заседании утвердил решение Госплана об отпуске средств на организацию Монголо-Тибетской экспедиции. А 27 февраля уже Большой Совнарком (СНК СССР) постановил: «1. Признать своевременной и целесообразной экспедицию РГО в Монголию и Тибет под руководством путешественника П.К. Козлова сроком на 3 года; 2. Принять расходы экспедиции на средства правительства»9. На том же заседании Совнарком поручил Наркоминделу рассмотреть совместно с Козловым вопрос о подарках Далай-ламе и его свите, для чего начальнику экспедиции правительство отпустило из казны дополнительно 4000 золотых рублей. Снаряжение экспедиции заняло чуть более трех месяцев. 1 июня 1923 г. Козлов выступил с большим докладом на Совете РГО, в котором уточнил её маршрут, цели и задачи, штат сотрудников10. Маршрут предполагался следующий: Урга, Хара-Хото, Гань-чжоу, Наньшань, Цайдам, затем подъем на Тибетское плато и движение вглубь горной страны к р. Мур-усу и оттуда к Лхасе. Предполагалось, что отряд будет состоять из 21 человека – начальник, два старших помощника (ботаник Н.В. Павлов и географ С.А. Глаголев), четверо младших (орнитолог Е.В. Козлова, врач и энтомолог Е.П. Горбунова – сестра Н.П. Горбунова, ботаникколлектор А.Д. Симуков и геолог Б.М. Овчинников), три препаратора (П.С. Савельев, В.А. Гусев, В.М. Канаев), шесть человек конвойных (П.М. Саранцев, К.К. Даниленко, Н.Н. Барсов, В.М. Худяков, Н.Ю. Касимов, С.А. Кондратьев (вскоре он стал старшим помощником Козлова, руководил раскопками в Ноин9 Выписка из протокола заседания СНК СССР, 27 февраля 1923 // ГАРФ. Ф. 2307. Оп. 2. Д. 79. Л. 39. 10 Протокол заседания Совета РГО, 1 июня 1923 //Архив РГО. Ф. 1-1923. Оп. 1а. Д. 97. Л. 22–23. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 36 Уле)), один переводчик (Б. Мухрайн), два заведующих каравана (верные спутники по предыдущим экспедициям А. Мадаев и А.У. Бохин) и кинооператор (М.В. Налетный)11. отряду Козлова политкомиссара – бурята-коммуниста Д.М. Убугунова, в прошлом сотрудника МонголоТибетской секции Дальневосточного секретариата Исполкома Коминтерна14. Многих из присутствующих на заседании смутило то, Такую меру партийное руководство, по-видимому, посчитало достаточной, и 17 июля последовало разрешение на выезд экспедиции в Монголию. Козлов вместе со спутниками и экспедиционным багажом выступил в путь. В день отъезда экспедиции 25 июля 1923 г. Географическое общество устроило ей торжественные проводы, в которых приняли участие представители академических учреждений, в том числе академики А.П. Карпинский (президент РАН), С.В. Платонов, В.В. Бартольд и другие. что костяк отряда состоит из совсем молодых людей, не имеющих ни достаточной научной квалификации, ни экспедиционного опыта. Отсутствие в экспедиции Козлова высококвалифицированных специалистов делало её уязвимой в глазах научного сообщества. Экспедиция намеревалась выступить из Петрограда в конце июня 1923 г., однако неожиданно была задержана. Поводом послужил донос на Козлова в ГПУ12 – довольно голословное обвинение его и других путешественников в «белогвардейских настроениях»13. Это обстоятельство серьезно насторожило советское руководство, поскольку район предполагаемых исследований находился в сфере британского влияния. В результате, по инициативе начальника Иностранного отдела ГПУ В.Р. Менжинского у членов экспедиционного отряда были отобраны загранпаспорта, якобы для проверки, которая вскоре завершилась отчислением из его состава двух сотрудников – Овчинникова и Барсова. В то же время (25 июня) председатель ГПУ Ф.Э. Дзержинский обратился в Политбюро ЦК ВКП (б) с письмом о необходимости создания особой комиссии для рассмотрения вопроса о «целесообразности посылки в настоящей момент экспедиции в Монголию и Тибет». Такая комиссия была создана 27 июня в составе четырех человек (член Политбюро ЦК Л.Б. Каменев, нарком иностранных дел Г.В. Чичерин, заместитель наркома просвещения М.Н. Покровский и Дзержинский). Одновременно было принято и предложение генерального секретаря ЦК партии И.В. Сталина – прикомандировать к 11 Планировавшийся фильм о Монголо-Тибетской экспедиции не был снят, поскольку П.К. Козлов исключил М.В. Налетного из состава экспедиции за пьянство по дороге в Монголию. 12 ГПУ – Государственное политическое управление при Наркомате внутренних дел (НКВД) РСФСР / СССР (1922–1923); ОГПУ – Объединённое государственное политическое управление при СНК СССР (1923–1934); ранее ВЧК – Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем (1917–1922). 13 Подробно см.: Андреев А.И., Юсупова Т.И. История не совсем обычного путешествия: Монголо-Тибетская экспедиция П.К. Козлова (1923–1926 гг.) // Вопросы истории естествознания и техники. 2001. № 2. С. 51–74. На границе с Монголией, в Кяхте и Троицкосавске, к отряду присоединились буряты Б. Мухрайн и лама Шагдур Эрдынеев, рекомендованные Козлову его старым другом, неофициальным представителем Тибета в России Агваном Доржиевым, а также Убугунов и Л.Е. Помытов (переводчик бурятского и монгольского языков). В Ургу экспедиция прибыла 1 октября. Первоначально предполагалось, что она пробудет в столице Монголии недолгое время, необходимое для снаряжения каравана и получения из Пекинского МИДа Охранной грамоты и дорожных паспортов для работы на китайской территории. Каких-либо трудностей с въездом в запретный для европейцев Тибет у Козлова, в отличие от других западных путешественников, не предвиделось, поскольку он имел специально посланный ему Далайламой в Ургу пропуск – случай почти беспрецедентный в практике научных путешествий по Тибету15. И все же Козлову не удалось выступить из Урги в намеченный срок. Экспедиционный караван уже был полностью снаряжен, однако Москва почему-то не давала разрешения на выезд. В советском полпредстве путешественнику объяснили задержку неожиданно 14 Протокол Политбюро, 27 июня 1923 // Российский государственный архив социально-политической истории (РГАСПИ). Ф. 17. Оп. 3. Д. 362. Л. 6; Записка Ф.Э. Дзержинского // РГАСПИ. Ф. 76. Оп. 3. Д. 293. Л. 1. Политбюро ЦК РКП (б) – ВКП (б). Повестки дня заседаний. 1919–1952. Каталог. Т. I. 1919–1929. М.: РОССПЭН, 2000. С. 30. 15 Цыремпилов Н.В. Новые сведения о советско-тибетских отношениях в 20-х годах XX в. // Письменные памятники Востока. 2011. № 2. С. 238–247. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 37 возникшими сложностями с получением китайских паспортов советским дипломатическим представителем в Пекине. Тем временем Политбюро 27 сентября 1923 г. поручило Менжинскому еще раз пересмотреть состав экспедиции Козлова. Эта новая «чистка» завершилась удалением из отряда, без какой-либо мотивировки, еще трех человек – старшего помощника Глаголева, препаратора Савельева и заведующего транспортом Саранцева. «И ничего, ничего не выйдет толкового, путного из нашей экспедиции», – сокрушенно записал Козлов в путевом дневнике 15 ноября 1923 г. «Как блестяще она началась и какие две раны – мучительные раны – она уже получила на своем пути: одну еще в Петрограде, когда навязали «украшение» [политкомиссара] ученой экспедиции, другую здесь, в Урге, когда вырвали из ее среды самых нужных, толковых людей»16. Козлов, однако, не торопился отправлять «забракованных» спутников назад, возлагая надежды на заступничество своего высокого покровителя в Кремле – Горбунова. Разворачивающаяся в Центре интрига вокруг его путешествия была ему непонятна. В напряженном ожидании решения судьбы экспедиции он часто вспоминал свое предыдущее Монголо-Сычуаньское путешествие 1907–1909 гг., сравнивал отношение к его экспедициям в царской и советской России. «Прежде такой „истории“ не допускалось, – записывает он в дневнике. – Прежде могли раздаваться голоса: „Пора бы ехать!“ – и только»17. Развязка наступила 27 ноября, когда Козлов получил телеграмму от Горбунова, уведомляющую его о решении правительства «отложить Тибетскую экспедицию на неопределенный срок в связи с осложнением международных отношений»18. Именно этой причиной биографы Козлова долгие годы объясняли вынужденный его отказ от своих первоначальных планов, связанных с исследованием Тибетского нагорья. Сложности международной обстановки действительно имели место. Но не это было главной причиной. Знакомство с рядом документов из Архива Президента РФ и других архивов (РГАСПИ, ГАРФ) позволяют говорить о том, что поездка Козлова в Тибет 16 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции. 1923–1926. СПб., 2003. С. 73. 17 Там же. С. 25. 18 Там же. С. 82–83. в действительности была сорвана главным образом усилиями руководителей ГПУ и НКИД, Дзержинским и Чичериным. Тибет привлек к себе внимание советского правительства вскоре после Октябрьской революции по причине своей сопредельности с Британской Индией. Этот геостратегический фактор приобрел особенно большое значение в контексте острого идеологического противостояния Советской России и Англии, в основе которого лежало возродившееся в послереволюционный период традиционное англо-русское соперничество в Азии19. В 1921–1922 гг. Наркоминдел РСФСР совместно с Дальневосточным секретариатом Коминтерна направил в Лхасу разведывательную экспедицию во главе с калмыком В.А. Хомутниковым, которой предстояло завязать дружеские контакты с Далай-ламой и его правительством и подготовить почву для дальнейшего сближения между двумя странами. Осенью 1922 г. (когда НКИД одобрил проект Козлова) в дипломатическом ведомстве уже полным ходом шла подготовка к новой, собственной, Тибетской экспедиции. Очевидно, что на тот момент планы путешественника, включая планируемую встречу в Лхасе с Далай-ламой, вполне согласовывались с планами Наркоминдела. Научная экспедиция в Тибет могла бы поднять престиж Советского государства в глазах наиболее влиятельных лидеров буддийского Востока и тем самым, в известной степени, содействовать налаживанию отношений с буддийским лидером. Ситуация, однако, резко изменилась летом 1923 г. после получения Дзержинским доноса на Козлова. Тем более, что 9 августа 1923 г. Политбюро приняло решение о посылке новой советской дипломатической миссии в Лхасу («2-ой Тибетской экспедиции», как она именуется в официальных документах») во главе с бывшим сотрудником Восточного отдела НКИД С.С. Борисовым20. В этих условиях экспедиция настроенного якобы «по-белогвардейски» Козлова становилась помехой для Чичерина, ибо ее возможная «антисоветская агитация» могла, по мнению наркома, привести к срыву всей столь тщательно конструируемой им тибетской политики. 19 Подробно см.: Андреев А.И. Тибет в политике царской, советской и постсоветской России. СПб., 2006. 20 О миссии С.С. Борисова см.: Андреев А.И. Тибет в политике царской, советской и постсоветской России. СПб., 2006. С. 247–271. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 38 И всё же советское руководство не решилось полностью ликвидировать научную экспедицию, позволив Козлову остаться с переформированным отрядом на зимовку в Урге. В начале 1924 г. Козлов командировал в Москву сестру правительственного куратора экспедиции Елену Петровну Горбунову, чтобы она, используя свои неформальные связи, постаралась выяснить, что всё же ждёт его экспедицию. О результатах своего «дипломатического вояжа» Горбунова рассказала Петру Кузьмичу уже по возвращении в Монголию в мае 1924 г. (писать из Москвы она не рискнула, потому что «письма читаются усиленно»). «Когда я приехала, – писала Горбунова, – я узнала, что экспедиция задержана не временно, но полная её ликвидация прошла по всем инстанциям ещё в ноябре месяце, и нашего возвращения ждали, не считая нужным отвечать на телеграммы. <…>. в горах Ноин-Ула, к северу от монгольской столицы. В конце февраля 1924 г. Козлов отправил на разведку Я наткнулась на полную осведомленность, поразительно точную, и очень недоброжелательное отношение к Вам в Академии истории материальной культуры они были изучены и обработаны, после чего часть коллекции была передана в Ученый комитет. Результаты большой исследовательской работы нашли отражение в каталогах, лично. За нами наблюдали, что вполне понятно и можно было предполагать давно, с первого дня нашей поездки <…>. Не нравился общий уклад нашей экспедиционной жизни, весь её строй, не современный <…>. По мнению лиц, от которых зависит судьба экспедиции, экспедиция должна быть выразителем идей Советской России, а не осколком старины. В научную работу не вмешиваются, хотя и интересуются ею очень. Внутренний уклад считают неподходящим, не соответствующим современности. В общем должна сказать, что летняя работа отвоевана с громадным трудом и на неё будет обращено очень большое внимание при рассмотрении осенью дальнейшей судьбы нашей экспедиции»21. Итак, весной 1924 г., в основном благодаря энергичным действиям Горбуновой, правительство позволило Козлову остаться в Монголии. Состав его отряда, однако, подвергся дополнительному сокращению – в Москву отозвали Худякова, Касимова и Помытова. Козлов вынужден был скорректировать планы экспедиции и заняться изучением богатой и своеобразной природы Ургинского района в надежде, что всё же он получит разрешение на движение вглубь Азии. Ещё до возвращения Горбуновой его внимание привлекли сообщения о многочисленных предметах старины, которые находили местные жители в курганах 21 Письмо Е.П. Горбуновой к П.К. Козлову, 15 мая 1924 //Архив РГО. Ф. 18. Оп. 3. Д. 177. Л. 2–3. своих сотрудников и затем, обследовав эти места лично, решил приступить к раскопкам. И вновь, как и в ХараХото, путешественника ждала большая удача. Древние курганы оказались захоронениями знати хунну. В погребениях Ноин-Улы были найдены ковры, шерстяные и шелковые ткани, золотые украшения, деревянные и металлические изделия, образцы керамики, волосы, заплетенные в косы, и другой археологический материал, характеризующий культуру хунну времени китайской династии Хань. Особенно ценными и уникальными были ткани и ковры, прекрасно сохранившиеся в условиях вечной мерзлоты. Ноин-улинские находки в соответствие с договором, подписанным Козловым с Монгольским Ученым комитетом, были привезены в Ленинград. Здесь, составленных К.В. Тревер (1932), С.И. Руденко (1962) и японским археологом С. Умехарой (1960)22. Сообщение об уникальных находках вызвало большой интерес в академических кругах. В помощь Монголо-Тибетской экспедиции были командированы ученые Академии наук: археологи Г.И. Боровка и С.А. Теплоухов, минералог В.И. Крыжановский и почвовед Б.Б. Полынов. В конце 1924 г. по инициативе Ольденбурга Совнарком вызвал Козлова в Москву для отчета о проделанной работе и предварительной оценки ноинулинских находок. С этой целью постановлением СНК СССР от 8 января 1925 г. была создана правительственная комиссия под председательством Горбунова. Первое заседание комиссии состоялось 31 января 1925 г., в Ленинграде, в Академии наук. Козлов выступил с большим докладом о работе экспедиции в 1923–1924 гг., проведенной в трудных условиях неопределенности её статуса. Были заслушаны также сообщения учёных, командированных Академией наук ему в помощь. После продолжительного обсуждения 22 Тревер К.В. Excavations in Northern Mongolia (1924–1925). L., 1932; Руденко С.И. Культура хуннов и ноинулинские курганы. М.; Л., 1962; Umehara S. Studies of Noin-Ula Finds in North Mongolia. Tokyo, 1960. Изучение ноин-улинский предметов продолжается и сегодня. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 39 докладов комиссия полностью одобрила деятельность Монголо-Тибетской экспедиции, приняла решение об издании результатов её работы и, кроме того, о продолжении изучения Монголии как непосредственно экспедицией Козлова, так и Академией наук. Для «организации планомерного, систематического и всестороннего исследования Монголии» постановлением Совнаркома СССР от 31 марта 1925 г. при правительстве была образована специальная комиссия под председательством Горбунова, которая вскоре стала называться Монгольской комиссией23. впечатления с описаниями, сделанными Пржевальским. Это желание окрепло после его встречи в октябре 1923 г. в Урге со знаменитым шведским путешественником Свеном Гединым, который возвращался из Пекина домой. Отношение к Монголо-Тибетской экспедиции «наверху» после сенсационных археологических находок изменилось – Козлов стал вновь нужен советскому правительству, поскольку его открытие в вызвала не только большой научный, но и политический интерес. Ноин-Уле получило широкий международный резонанс. Путешественнику утвердили план дальнейших работ, главным пунктом которого, по-прежнему, являлось исследование Тибетского нагорья с организацией стационарной базы в Восточном Цайдаме, на ближайшем подступе к Тибету. На продолжение исследований Козлову выделили дополнительно 12 тысяч золотых рублей. При поддержке Горбунова ему удалось «сдвинуть тяжелый камень дипломатии» – Чичерин обещал поручить полпреду в Пекине убедить Китай выдать пропуск экспедиции в ближайшее время. В то же время Козлов смог добиться возвращения в экспедицию Глаголева, а также взять ещё одного сотрудника – юного Николая Пржевальского, внучатого племянника Н.М. Пржевальского. Удовлетворенный принятыми правительством относительно его экспедиции решениями, в начале апреля 1925 г. он возвратился в Монголию к своим спутникам. Чтобы ускорить получение разрешения на работы в Китае, Козлов решил лично поехать в Пекин. Он выехал из Улан-Батора 9 мая 1925 г. и 12 мая прибыл в Пекин. Надо отметить, что китайские паспорта для экспедиции были не единственной целью этой поездки. Второй, не менее значимой, являлось желание увидеть юго-восточную часть Китая, познакомиться с Пекином, в котором Козлов никогда не был, сравнить свои 23 Подробнее см. Юсупова Т.И. Монгольская комиссия Академии наук. История создания и деятельности (1925– 1953). СПб.: Нестор-История, 2006. Козлова в Пекине ждали. В советском посольстве и Пекинском университете были запланированы его лекции о раскопках в Ноин-Уле. В университете ему был оказан очень теплый прием. Сказалось и то обстоятельство, что университет был одним из центров политической жизни китайской столицы, и лекция путешественника из СССР Кроме лекции у Козлова состоялась ещё одна встреча с учеными Пекинского университета, где он представил некоторые ноин-улинские археологические находки. В знак уважения к русскому исследователю ему предложили расписаться в книге почетных гостей университета. Пребывание Козлова в столице Китая не осталось незамеченным и для иностранцев, проживавших в Пекине. Он был приглашен на ужин, организованный английским представительством. В свою очередь, глава советской дипломатической миссии Л.М. Карахан также устроил ужин в честь Козлова. «Вас принимали англичане, неудобно не сделать того же русскому послу» – объяснил он Козлову свое решение24. Но, скорее всего, это был хороший повод для организации мероприятия, которое могло бы способствовать так необходимому в этот момент укреплению советско-китайских отношений. На это мероприятие, состоявшееся 20 мая, были приглашены китайские ученые, представители правительства и иностранного дипломатического корпуса. Козлов поблагодарил китайскую сторону за «содействие и предупредительность» в отношении его прежних экспедиций, отметил значимость такого отношения в успехе его предыдущих путешествий и выразил надежду, что и сейчас, «при нашем единении с китайскими учеными», его новой экспедиции также будет оказана поддержка25. К сожалению, научные аргументы оказались слабее политических реалий. Карахан сразу же после отъезда 24 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции. 1923–1926. СПб., 2003. С. 504. 25 Там же. С. 507. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 40 Козлова из Пекина, как и обещал путешественнику, попытался получить китайские паспорта для МонголоТибетской экспедиции. Но попытка оказалась неудачной. 11 июня 1925 г. Чичерин сообщил Горбунову, что китайское правительство ответило отказом, аргументировав его заботой о безопасности русских путешественников «в виду наличия в соответственных местах значительного количества бандитов». Карахан пообещал воспользоваться каким-либо другим удобным моментом, «чтобы вновь поставить этот вопрос»26. Такой момент представился только через полгода, в ноябре 1925 г., когда изменить планы экспедиции было уже невозможно. года спустя уже как Монгольская. В истории науки она Вернувшись в Монголию, Козлов летом завершил работы в Ноин-Уле, и 1 августа экспедиция двумя партиями выступила на «светлые научные просторы «искреннего любителя первой и совершенно не любящего вторую»27. Но когда научные исследования сопряжены со столь важным в геополитическом отношении для Советской России регионом, как Центральная Азия, наука в той или иной степени всегда связана с политикой. И, все-таки, высокие моральные качества, личное мужество и преданность Козлова идеалам своих великих предшественников оказались достаточно сильным противовесом давлению властей. Его МонголоТибетская экспедиция сумела оправдать возлагавшиеся на неё надежды и вписала ещё одну славную страницу в летопись русской географической науки. Азии». Первая партия во главе с Козловым направилась в Южный Хангай, где его отряд пробыл около пяти месяцев – до весны 1926 г. Здесь Козлов стремился наверстать упущенное из-за отъезда в Москву: вёл интенсивную археологическую разведку (в урочище Олун-сумэ им были обнаружены развалины древнего монастыря), занимался маршрутной съёмкой, пополнял ботаническую и зоологическую коллекции. Весной–летом 1926 г. он провёл палеонтологические раскопки вблизи реки Холт и орнитологические наблюдения на озере Орок-нор (вместе с Е.В. Козловой). Целью второй партии во главе с Глаголевым являлось исследование Хара-Хото. По заданию Козлова эта партия должна были заняться дополнительными раскопками, снять план городища, провести ряд общегеографических работ и метеорологические наблюдения. В июне 1926 г. навестить Хара-Хото и проверить работу молодых сотрудников прибыл сам Козлов. В конце августа 1926 г. путешественник вместе со своим отрядом вернулся в Улан-Батор. К началу сентября в Улан-Батор прибыл и отряд Глаголева. Экспедиция завершила свои работы и 17 сентября 1926 г. отбыла на родину. Такова вкратце история последней экспедиции П.К. Козлова. Начинавшаяся в 1923 г. под флагом РГО как Тибетская, экспедиция вернулась в Ленинград три 26 Письмо Г.В. Чичерина к Н.П. Горбунову, 11 июня 1925 // ГАРФ. Ф. 8429. Оп. 4. Д. 41. Л. 24. фигурирует под названием Монголо-Тибетской, в память о неосуществленных тибетских планах. В трудной судьбе Монголо-Тибетской экспедиции как в зеркале отразился сложный и во многом противоречивый характер взаимоотношений власти и ученых в первые годы советской власти. Козлов вынужден был искать общий язык и идти на компромиссы с государственными структурами, поскольку только таким образом он мог реализовать свои научные амбиции – других источников финансирования у него не было. В своих дневниках Козлов подчеркивает, что наука и политика – «две вещи разные», особенно для него, В заключение, мы хотели бы привести отрывок из «Краткого отчета о Монголо-Тибетской экспедиции», в котором П.К. Козлов представил ее основные научные результаты28: «Прежде всего, в Северной Монголии, в Кэнтэе29 открыты и исследованы глубокие могилы, относящиеся ко времени Ханьской династии – к III – IV веку30 до нашей эры, с культурой Китая, с одной стороны, и античными влияниями, с другой. В дальнейшем, с продвижением экспедиции вглубь Монголии, пройдено маршрутно-глазомерной съёмкой (пяти- или десятиверстного масштаба) около 3 500 27 Козлов П.К. Дневники Монголо-Тибетской экспедиции. 1923–1926. СПб., 2003. С. 349. 28 Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923– 1926 гг. Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1928. С. 41–43. 29 Правильно: горы Хэнтэй (монг. Хэнтий нуруу) 30 Время правление Ханьской династии 206 г. до н.э. – 220 г. н. э. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы километров, опирающихся на астрономические пункты и многочисленные гипсометрические определения. Изучен Южный Хангай, степные и пустынные части Монголии вплоть до мертвого города Хара-Хото. Исследованы большие и малые озера с измерением глубин и сбором водных флоры и фауны, при чем, отмечены незначительная глубина бассейнов и наличие процессов усыхания. Как на месте в Кэнтэе, так и на всем пути экспедиции, непрерывно производились метеорологические наблюдения. Долгие стоянки в различных местах Гоби, зимовки в Хангае и низовье Эцзин-гола будут служить опорными пунктами для общих выводов о климате Монголии. Во время всего путешествия велись естественноисторические наблюдения и собирались коллекции в областях геологии, ботаники, зоологии. Образцов горных пород собрано около 500 номеров. Растений – 750 видов в количестве до 3000 гербарных листов. Кроме того, имеется порядочное количество семян, наиболее характерные образцы которых уже посеяны в Ботаническом саду Республики31. Зоология: крупных и мелких млекопитающих добыто более 60 видов, в количестве около 600 экземпляров. Отдел млекопитающих обогащен, между прочим, редким дорогим экземпляром грызуна – замечательного тушканчика Salpingotus kozlovi, изловленного в ХараХото. Надо заметить, что этот своеобразный тушканчик до сего времени имелся (и тоже из Хара-Хото) лишь в одном экземпляре, и только в Зоологическом музее Академии наук СССР. Птиц – 300 видов или 2000 экземпляров. Наиболее интересные птицы, подобно грызунам, положены в спирт. Гнезд с яйцами 40. Среди птиц впервые добыты гнезда пустынно-горных обитательниц – завирушки Prunella kozlovi и Sylvia nana. Рыб – немного и количеством особей и разнообразием. Пресмыкающихся и земноводных (змеи, дневные и сумеречные ящерицы, лягушки, жабы) – свыше 100 экземпляров. 31 Имеется в виду Главный Ботанический сад СССР; с 1930 г. передан в ведение Академии наук СССР и в 1931 г. вошел в состав Ботанического института АН СССР. 41 Отдел насекомых и богат, и разнообразен: общее количество их простирается до 30 000 экземпляров. Конечно, среди этого отдела находится более новых форм, нежели среди других. В северной Гоби найден не посещенный европейцами район, богатый ископаемыми остатками позвоночных: носороги, жирафа, трехпалая лошадь, Hipparion, козы, олень, крупные и мелкие грызуны и гиены. Этнографические наблюдения над монголами и торгоутами Эдзин-гола велись экспедицией систематически. Открыты и фотографически сняты многочисленные древние погребения, их памятники – нередко, с любопытными орнаментами. Найдены исключительные по своему содержанию монгольские и китайские письмена или надписи, а также рисунки на скалах, плитах и отдельных камнях. <…>. Исследованы развалины обширного монастыря Олунсумэ, залегающего у восточной подошвы Южного Хангая. В одном переходе к северо-востоку отмечены другие развалины – Ламэн-гэгэн. В верховьях Орхона открыт могучий водопад – «Водопад экспедиции Козлова», сливающий пенистые воды в глубокий каньон. Произведены дополнительные раскопки мертвого города Хара-Хото, дающие немало нового материала, относящиеся преимущественно к культу и обиходу, исчезнувшего с лица земли племени Си Ся. Сняты детальные планы не только внутри города, но и по всей площади обширного оазиса, окружность которого простирается до пятидесяти километров. Наблюдения 1909 года и только что произведенные дают наглядное представление об интенсивном засыпании песком развалин этого города. На одной из вершин Монгольского Алтая, его священном массиве Ихэ-богдо, открыт богатый древний мавзолей хана, с видом вокруг на сотни километров, вызвавший в последнее время огромный интерес не только у нас и в Европе, но и отдаленной Америке; а в Хангае, у восточной подошвы Хан-кокшун-ула, обнаружены развалины города Шюа-уй-чжэн; каменная плита с китайским письмом гласит о том, что город этот был построен в 1275 году войсками Хубилай-хана, захватившего трон китайского императора. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 42 На гребне восточного Хангая, среди суровых камней, экспедиция нашла усыпальницу тринадцати поколений Сайн-ноин-ханов – прямых потомков Чингис-хана. находятся в музеях преимущественно Академии наук и в Русском музее, где над ними уже работают специалисты с целью определения и изучения. В горах и долинах того же Хангая нередки целительные источники с температурой у места выхода В заключение, прежде всего, приношу мою глубокую благодарность и признательность Географическому их на дневную поверхность от 15,5˚до 55, 5˚ С. На одном таком целительном источнике в 25 км к северо-западу от обществу, Академии науки, управляющему делами Совета Народных Комиссаров Николаю Петровичу Горбунову за монастыря Уйзэн-ван-курэ имеются ванны для больных монголов, страдающих, преимущественно, ревматизмом проведение экспедиции. Затем, такую же благодарность и признательность выражаю монгольскому правительству и желудочными болями. и Монгольскому Ученому комитету за содействие. И, наконец, товарищеское спасибо всем моим спутникам – старшим и младшим сотрудникам, с любовью, беззаветно отдавшим делу экспедиции свои силы и уменье и тем самым в большой мере способствовавшим успеху ответственной задачи». Для иллюстрации предстоящих печатных трудов экспедиции заснято до трехсот фотографических пластинок. Научные ценности экспедиции, доставленные своевременно в Ленинград и выставленные на обозрение в здании Русского географического общества, ныне МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 43 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 44 THE MONGOLIAN-TIBETAN EXPEDITION OF P.K. KOZLOV (1923–1926) I am walking along the scientific path of my own, I passionately love journeying and the sciences of geography and natural history. P.K. Kozlov (1924)1 P.K. Kozlov was nearing sixty when he set out on his last journey to Mongolia in 1923. By that time he had got a wide practical experience on how to mount expeditions, though this was in the days of Tsarist Russia. This time, in the new Soviet realities, the explorer had to pass again through all the familiar stages of approval of his newly conceived expedition project. Before the Bolshevik October revolution Kozlov would start acting right after a discussion of his plans with Petr Petrovich Semenov-Tian-Shanskii, the Vice Chairman of the Russian Geographical Society (RGS – Russkoe Geograficheskoe Obshchestvo), a person of influence within the state circles; his new patron now was Nikolai Petrovich Gorbunov, the executive manager of the Soviet Government – the Council of People’s Commissars of the USSR (SNK or Sovnarkom). Having enlisted Gorbunov’s support, Kozlov drew up a project for a journey to Mongolia and Tibet. This was the last chance for Kozlov to fulfill the life-long dream of his mentor N.M. Przhevalskii as well as his own dream – to reach ‘the forbidden city’ of Lhasa, Tibet’s capital. This ‘geographical feat’, he believed, would become a worthy conclusion of his career as a scholartraveler, exploring the vast expanses of Inner Asia. The Chairman of the Geographical Society Yu.M. Shokalskii and the Academic Secretary V.L. Komarov also backed up Kozlov’s plans. They reckoned that with the help of a new 1 Kozlov P.K. Dnevniki Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii (Diaries of the Mongolian-Tibetan Expedition), 1923–1926 / Eds. T.I. Yusupova, A.I. Andreyev, A.V. Postnikov. St. Petersburg: Nauka, 2003. P. 200. large expedition led by the most authoritative explorer of Inner Asia they would be able to revive the former glory of the Society the expedition activities of which were disrupted by the World War I. The RGS Council reviewed Kozlov’s project at its session held on 27 November 1922 and decided to render all possible support to the expedition in the making2. Shokalskii and Komarov, on behalf of the RGS, officially requested the Soviet Government to allocate the necessary funds for Kozlov’s expedition, as it promised to be “extraordinary productive”. This would be possible, in their opinion, thanks to “Kozlov’s profound understanding of the academic tasks in all disciplines of geographical science” and “his unique knowledge of the nature of Inner Asia, his organizational qualities and friendly relations “with a whole host of outstanding personalities of Mongolia and Tibet.”3 Appended to the letter was a tentative program of the expedition, which practically reiterated the aborted 1914 expedition project, Kozlov’s proposals for the expedition staff and equipment, as well as a detailed estimate of expenses for a three-year period, amounting to 100 thousand gold rubles.4 This done, Kozlov also needed to get the consent of the People’s Commissariat for Foreign Affairs (Narkomindel or NKID). On 11 November 1922 he presented his draft to S.I. Dukhovskii, the head of the Eastern Department of the entity. And a week later (on 17 November) Dukhovskii 2 The meeting minutes of the Session of the RGS Council, 27 September 1922 // Archive of the RGS, F. 1-1922. Op. 1а. D. 95. L. 7. 3 Letter from Yu.M. Shokalsii and V.L. Komarov to Sovnarkom, 24 October 1922 // State Archive of the Russian Federation (GARF). F. 5446. Op. 37. D. 10. L. 305–305. 4 Report by P.K. Kozlov with estimate of the expedition // Archive of the RGS, F. 18. Op. 2. D. 107. Ll. 7–11. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 45 notified Kozlov that the Deputy People’s Commissar for Foreign Affairs L.M. Karakhan, having acquainted himself with his project, raised no objections whatever to the scientific expedition to Tibet5. The next stage in the procedure for funding, existing in those days, was approval of the expedition project by the State Planning Committee (Gosplan) of the USSR. The latter viewed the project at the sitting of the Special Provisional Science Committee, held on 26 January 1923. The Tibet expedition was approved by the Committee and Kozlov was subsequently allocated 50 thousand rubles in silver taels and 50 thousand more in gold calculated in Soviet currency6. There was only one member of the Committee, Vice President of the RAS Academician V.A. Steklov, who opposed this decision. He maintained that the projected voyage was ill-timed, given the country’s economic decline; Uriankhai expedition of the Geological Museum under I.P. Rachkovskii. therefore more attention should be given to research work within the country instead. It must be noted here that despite his close contacts with the academic institutions, Kozlov did not inform the Academy of Sciences7 of his plans, which made the RAS leadership extremely annoyed. The more so that the Government’s funding of academic expeditions, in 1923 alone, was ten times less than the funds allocated to the RGS expedition under Kozlov8. Another reason for the academic community to be unhappy was Kozlov’s mode of exploration. According to the At the same meeting, Sovnarkom requested the People’s Commissariat for Foreign Affairs (Narkomindel) to consider, academicians, the period of the preliminary reconnaissance of the region started by Przhevalskii in 1870s with his extensive description of nature and people en route was over. The contemporary stage of explorations in Central Asia and the development of natural sciences required a totally new approach, i.e. systematic and specialized studies, not just collecting whatever materials the travelers might come across. The Academy of Sciences has already launched this new system in late 1922 by mounting the Mongolian5 Memorandum from S.I. Dukhovskii to P.K. Kozlov, 17 November 1922 // Archive of the RGS, F. 18. Op. 2. D. 107. L. 4. 6 Excerpts from the meeting minutes, 26 January 1923 // Russian State Archive of Economy (RGAE). F. 4372. Op. 1. D. 126. Ll. 343, 366–367. 7 See: Yusupova T.I. Organizatsiia ekspeditsionnoi deiatel’nosti v Akademii Nauk, 1921–1930 // Voprosy istorii estestvoznaniia i tekhniki. 2012. No. 4. P. 91. 8 Letter from A.E. Fersman to Gosplan, 12 October 1923 // St. Petersburg Branch of the Archive of the RAS (SPb ARAS). F. 2. Op. 1-1923. D. 1. L. 148. Still, Kozlov’s venture had one big advantage – from its very start it was conceived as “a government expedition”, which rendered a certain political and ideological importance to it. Thus, the Minor Council of People’s Commissars (SNK RSFSR), notwithstanding the opposition of the leaders of the Academy approved Gosplan’s decision on releasing funds for the projected Mongolian-Tibetan Expedition at its meeting, on 9 February 1923. And on 27 February the Big Council of People’s Commissars of the USSR resolved to: “1. Recognize as timely and expedient the expedition of the RGS to Mongolia and Tibet under the leadership of explorer P.K. Kozlov for a period of three years; 2. Allocate funds for the expedition from the government budget”9. jointly with Kozlov, the necessity of sending gifts to the Dalai Lama and his numerous entourage. For this purpose the leader of the expedition was provided an additional sum of 4,000 golden rubles from the Government coffers. Purchase of equipment for the expedition took a little more than three months. On 1 June 1923 Kozlov made a presentation of his project at the meeting of the RGS Council in which he detailed his itinerary, the basic goals of the expedition and its staff10. The itinerary was as follows: Urga (mong. Өргөө), Khara Khoto, Ganzhou, Nanshan, Tsaidam Basin, thence ascending the Tibetan Plateau the party was to move deep into the mountainous country towards the river Mur-usu, and from there further on toward Lhasa. The expedition staff was to consist of 21 people – the leader (P. Kozlov), his two senior assistants (botanist N.V. Pavlov and geographer S.A. Glagolev) and four junior ones (ornithologist E.V. Kozlova, P. Kozlov’s wife; lady doctor and entomologist E.P. Gorbunova, N.P. Gorbunov’s sister; botanist-collector A.D. Simukov and geologist B.M. Ovchinnikov), three preparators or laboratory assistants (P.S. Saveliev, V.A. Gusev and V.M. Kanaev), six escorts (P.M. Sarantsev, K.K. Danilenko, N.N. Barsov, V.M. Khudiakov, N.Yu. Kasimov, and S.A. Kondratiev, to become subsequently Kozlov’s senior assistant), one 9 Extract from the meeting minutes of the SNK USSR, 27 February 1923 // GARF. F. 2307. Op. 2. D. 9. L. 39. 10 The meeting minutes of the Council of RGS, 1 June 1923 // Archive of RGS. F. 1-1923. Op. 1a. D. 97. Ll. 22–23. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 46 interpreter (B. Mukhrain), two heads of the caravan (A. Madayev and A.U. Bokhin, Kozlov’s trusted travel companions on his two previous journeys), and one cameraman (M.V. Naletnii). Most of those present at the meeting were surprised to know that the backbone of Kozlov’s team were young people with neither adequate scientific qualification nor prior experience of field work. Yet what made this team particularly vulnerable in the eyes of the academic community was absence of highly qualified specialists in it. The expedition planned to set out from Petrograd at the end of June 1923. However this did not happen. One of Kozlov’s ill-wishers, Martynov, accused him and some of his fellow travelers of counter-revolutionary (“whiteguard”) sentiments11 through a letter to F.E. Dzerzhinskii, head of the Soviet intelligence service GPU12. The accusation was absolutely baseless and unsubstantiated, the libel worked, having seriously alarmed the Soviet authorities, since the territory of Tibet was believed to be under the British influence. As a result the foreign passports of the expedition members were confiscated by order of the Chief of the Foreign Department of GPU V.R. Menzhinskii allegedly for verification, and soon after two of Kozlov’s companions (Ovchinnikov and Barsov) were removed from the team. At the same time, on 25 June, Dzerzhinskii himself sent a letter to the highest authority in the country – the Political Bureau (Politburo) of the Central Committee of the Communist Party, in which he suggested that a special commission should be established to consider “the expediency” of sending Kozlov’s expedition to Mongolia and Tibet. Such a commission, set up on 27 June, consisted of four highly placed officials – L.B. Kamenev (a member of the Political Bureau of the Central Committee), G.V. Chicherin (People’s Commissar for Foreign Affairs), B.N. Pokrovskii (Deputy Director of the People’s Commissariat for Education), and F.E. Dzerzhinsky. Simultaneously, J.V. Stalin, the General Secretary of the 11 For details see: Andreyev A.I., Yusupova T.I. Istoriia odnogo ne sovsem obychnogo puteshestviia: Mongolo-Tibetskaia ekspeditsiia P.K. Kozlova (1923–1926) // Voprosy istorii estestvoznaniia i tekhniki. 2001. No. 2. Pp. 51–74. 12 GPU – State Political Directorate under the People's Commissariat for Internal Affairs or NKVD of the RSFSR / USSR (1922–1923); OGPU – The Joint State Political Directorate under the Council of People's Commissars (SNK) of the USSR (1923–1934); earlier VChK – All-Russian Emergency Commission for Combating Counter-Revolution and Sabotage under the Council of People's Commissars of the RSFSR (1917–1922). Central Committee of the Bolshevik Party, made his own proposal which was finally accepted – to attach a political commissar to Kozlov’s team, D.M. Ubugunov, a Buryat communist, who had formerly worked in the MongolianTibetan section at the Far East Secretariat of Comintern13. Such a measure was regarded as good enough; hence, on 17 July, Kozlov was granted security clearance which allowed him to travel with his team to Mongolia. On the day when the expedition left Petrograd (today’s St. Petersburg) (25 July 1923), the Geographic Society arranged a great send-off attended by representatives of the academic institutions, including academicians A.P. Karpinskii (President of the RAS), S.V. Platonov, V.V. Bartold and others. At Kyakhta and Troitskosavsk, on the Mongolian border, the expedition was joined by Bulat Mukhrain and lama Shagdur Erdineyev who were recommended to Kozlov by his old friend Agvan Dorzhiev, the representative of Tibet in Soviet Russia, as well as Ubugunov and L.E. Pomytov (interpreter). The expedition arrived at Urga on 1 October. According to Kozlov’s initial plans, it was to remain in the capital of Mongolia for a short period of time needed for mounting the caravan and for receiving from the Foreign Ministry of China a safe conduct and travel passports. Unlike other Western explorers, Kozlov did not expect any difficulties with traveling to distant Tibet, a ‘forbidden land’ for Europeans, since he had received a special pass from the Dalai Lama14. Still Kozlov could not leave Urga with his expedition on the planned date. The traveler was informed that the Soviet embassy in Peking faced some unexpected problems with getting Chinese travel passports. At the same time, the Politburo in Moscow, on 27 September 1923, requested Menzhinskii to screen once again Kozlov’s expedition staff. This new “purge” ended with the removal from the team of three more persons – Glagolev, Saveliev and Sarantsev. «And nothing good will come out of our expedition”, Kozlov complained bitterly in his travel diary on 15 November 1923. “It started brilliantly and then received two painful blows 13 The Meeting minutes of the Politburo, 27 June 1923 // Russian State Archive of Socio-Political History (RGASPI). F. 17. Op. 3. D. 362. L. 6; Memorandum of F.E. Dzerzhinsky // RGASPI. F. 76. Op. 3. D. 293. L. 1. Politburo TsK RKP (b) – VKP (b). Povestki dnia zasedanii (1919–1952. Katalog. T. 1. Moscow: ROSSPEN, 2002. P. 30. 14 Tsyrempilov N.V. Novye svedeniia o sovetsko-tibetskikh otnosheniakh v 20kh godakh 20 veka // Pis’mennye pamiatniki Vostoka, 2011. No. 2. Pp. 238–247. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы – one in Petrograd when a “decoration” was imposed on our scientific expedition (an allusion to political commissar), and the other one here in Urga when the best and most competent persons got sacked.”15 Kozlov, however, did not hurry to send back the rejected fellow travelers, hoping that Gorbunov, his high patron in the Kremlin, would come to his aid. The intrigue around his expedition played out at the Center was totally unknown to him. While waiting eagerly for the Center’s ultimate decision, Kozlov often recalled his previous Mongolian-Sichuan expedition in 1907–1909, comparing the approaches of the Tsarist and Soviet Russian authorities. “In the past such a ‘mishap’ would not have been tolerated,” he wrote in his diary16. Finally, on 27 November, Kozlov received a telegram from Gorbunov who conveyed to him the decision of the Government – “the Tibet expedition should be delayed for an indefinite period of time in view of the strained international relations.”17 It was precisely this reason, according to Kozlov’s numerous Soviet biographers, that compelled the traveler to abandon his initial project for the exploration of the Tibetan Plateau. The international situation indeed was tense and complicated in the early 1920s, yet this was not the main reason for his failure. The information of the Soviet secret files in the Archive of the President of the Russian Federation and of some other sources shows clearly that Kozlov’s Tibet expedition was frustrated actually by his two ill-wishers in the Government, the leaders of GPU and NKID, Dzerzhinsky and Chicherin. Tibet began to attract the attention of the Soviet leaders soon after the October Revolution mainly as a territory adjacent to British India. This geostrategic factor assumed particular significance in the context of tense ideological confrontation between the Soviet Union and Great Britain which was in fact the revival of the traditional Anglo-Russian rivalry in Asia, the Great Game.18 In 1921–1922 the People’s 15 Kozlov P.K. Dnevniki Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii (Diaries of the Mongolian-Tibetan Expedition), 1923–1926. St. Petersburg, 2003. P. 73 16 Ibid. P. 25. 17 Ibid. Pp. 82–83. 18 See: Andreyev A. Soviet Russia and Tibet: The Debacle of Secret Diplomacy, 1918–1930s, Brill, Leiden-Boston, 2003; Andreyev A.I. Tibet v politike tsarskoi, sovetskoi i postsovetskoi Rossii (Tibet in the Policies of the Tsarist, Soviet and Post-Soviet Russia), St. Petersburg, 2006. 47 Commissar for Foreign Affairs of the RSFSR together with the Far East Secretariat of Comintern dispatched a secret diplomatic expedition to Lhasa led by a Kalmyk V.A. Khomutnikov, who was tasked to establish friendly contacts with the 13th Dalai Lama and his government, and prepare the groundwork for further rapprochement between the two countries. In the fall of 1922 (when the People’s Commissar for Foreign Affairs or NKID, had formally approved Kozlov’s project) preparation was in full swing for a new diplomatic mission to Lhasa. In this context, Kozlov’s concurrent scientific expedition to Tibet could only improve the image of the new-born Soviet state in the eyes of the influential leaders of the Buddhist East, the more so that Kozlov was an old friend of the Dalai Lama, who met him twice, in 1905 and 1909. The situation, however, changed drastically in 1923 after Kozlov’s denunciation. Moreover, on 9 August 1923 the Political Bureau decided to send a new Soviet diplomatic mission to Lhasa led by S.S. Borisov, a former official of the Department of the East at the People’s Commissariat for Foreign Affairs.19 Under such circumstances, Kozlov’s expedition became an obstacle to Chicherin, as it could impede his well-planned Soviet-Tibetan rapprochement. The Soviet leaders however did not cancel Kozlov’s expedition completely. In early 1924, while in Urga, Kozlov sent Gorbunov’s sister, Elena to Moscow to find out, using her informal contacts, why his expedition was being delayed in Urga. Gorbunova informed Petr Kuz’mich in a private letter about the results of her ‘scouting trip’ when she returned to Mongolia in May 1924: “When I arrived,” wrote Gorbunova, “I learnt that the expedition was being kept on hold not just temporarily, but its cancel has been already decided at all instances way back in November. <…>. [The authorities] were well-informed about our doings, their information is strikingly precise, and they are extremely illdisposed towards you personally. We have been watched over, which is totally understandable and could be expected from the very first day of our journey <…>. They did not like the general style of our expedition life, regarded as outdated <…>. According to the opinion of those people who decide the fate of our expedition, the expedition should be a spokesman of the ideas of Soviet Russia, not just a piece of antiquity. They do not want to interfere with our 19 On the Tibet mission of S.S. Borisov see: Andreyev A. Soviet Russia and Tibet. P. 162–238; Idem. Tibet v politike …. Pp. 247– 271. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 48 scientific work, yet they are extremely interested in it”.20 were sent to Mongolia to assist Kozlov’s expedition. And so, in the spring of 1924, thanks to the energetic efforts of Elena Gorbunov, the government permitted Kozlov to remain in Mongolia. The expedition staff, however, was again purged – three more members, Khudyakov, Kasimov and Pomytov were recalled to Moscow. As a result Kozlov had no other choice but to update his expedition plan and focus on the study of the rich and diverse nature of the Urga region in the hope that he would eventually get the permission to move deeper into Inner Asia. Prior to Gorbunova’s return, Kozlov’s obtained some information about numerous antique objects found by the locals in the burial mounds at Noyon Uul Mountain, north of the Mongolian capital. Hence, in late February 1924 Kozlov sent out his staff members to reconnoiter the area after which he decided to start the excavation of the mounds. And once again, like in Khara Khoto, luck was on the side of the explorers. The old burial mounds turned out to be the royal burials of the Huns (Xiongnu). Among the things uncovered were ancient rugs, woolen and silk fabrics, gold ornaments, objects made of wood and metal, samples of ceramic ware, braided human hair, and other archaeological In late 1924, at the initiative of the permanent secretary of the Academy S.F. Oldenburg, the Council of People’s Commissars of the USSR (Sovnarkom) summoned Kozlov to Moscow to report on the work done and to make a preliminary assessment of his finds at Noyon Uul. For this purpose a special Government commission was set up by decision of the Sovnarkom USSR, on 8 January 1925, under Nikolai Gorbunov. The first session of the commission was held at the Academy of Sciences, in Leningrad, on 31 January 1925. Kozlov presented a detailed report on the work accomplished by the expedition in 1923–1924. The scientists, who were assigned by the Academy of Sciences to assist Kozlov also reported about their own work. Following a lengthy discussion of the reports, the commission fully approved the activities of the MongolianTibetan Expedition and decided to have its results published. It was also resolved to continue the exploration of Mongolia materials pertaining to the culture of the Huns during the period of the Han dynasty in China. Particularly invaluable and unique were fabrics and rugs, which were preserved in perfect condition under the permafrost. The finds from Noyon Uul, in accordance with the agreement that was concluded by Kozlov with the Scientific Committee of Mongolia, were taken to Leningrad. There they were studied by specialists from the Academy of History of Material Culture after which a part of the collection was handed back to the Mongolian Scientific Committee. The description of the finds was later included in the catalogues compiled by K.V. Trever (1932), S.I. Rudenko (1962) and Japanese archaeologist S. Umehara (1960)21. Information about the excavation of the Noyon Uul mounds stirred up great interest within the Soviet academic circles. As a result a group of specialists from the Academy of Sciences – archaeologists G.I. Borovka and S.A. Teploukhov, mineralogist V.I. Kryzhanovskii and soil scientist B.B. Polynov a special commission chaired by Gorbunov was established under the Government, to be later named the Mongolian Commission22. The attitude at the “top” towards the MongolianTibetan Expedition changed thanks to Kozlov’s sensational archeological finds. Once again the explorer became a person much needed by the Soviet Government as his excavations at Noyon Uul received broad international response. Kozlov’s intention to continue his journey was approved by Moscow, his major goal, as before being exploration of the Tibetan Plateau and setting up a permanent base at eastern Tsaidam, at the close approach to Tibet. As a result Kozlov was allocated an additional sum of 12 thousand gold rubles for the new stage of his journey. With Gorbunov’s support Kozlov managed to “move the heavy rock of diplomacy”. Chicherin promised to convince the Chinese diplomatic office through the Soviet ambassador in Peking to grant Kozlov and his companions the needed travel passports, in the nearest future. At the same time, Kozlov was able to get back Glagolev to his team and he 20 Letter from E.P. Gorbunova to P.K. Kozlov, 15 May 1924 // Archive of the RGS. F. 18. Op. 3. D. 177. Ll. 2–3. 21 Trever K.V. Excavations in Northern Mongolia (1924–1925). Leningrad, 1932; Rudenko S.I. Kul’tura hunnov i noinulinskie kurgany.Мoscow; Leningrad, 1962; Umehara S. Studies of Noyon Uul Finds in North Mongolia. Tokyo, 1960 (in Japanese). by Kozlov’s expedition as well as by means of the Academy of Sciences. In keeping with the resolution of the Sovnarkom adopted on 31 March 1925, which prescribed to “organize a planned, systematic and comprehensive study of Mongolia”, 22 See for details: Yusupova T.I. Mongol’skaia komissiia Academii nauk. Istoria sozdaniia i deiatel’nosti (Mongolian Commission of the Academy of Sciences. The History of its Creation and Activities), 1925–1953. St. Petersburg: Nestor-Istoria, 2006. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 49 also found another companion – young Nikolai Przhevalskii, the grandnephew of N.M. Przhevalskii. Happy with this new turn of events, Petr Kuz’mich returned to Mongolia to his fellow-travelers in early April 1925. To speed up the issuing of Chinese passports, Kozlov decided to go to Peking personally. He left Ulan-Bator (mong. Ulaanbaatar; Urga, prior to November 1924) on 9 May 1925 and arrived in Peking three days later, on 12 May. Yet the travel permits was not the only purpose of his trip. Kozlov also wanted to see with his own eyes the southeastern part of China and to learn more about Peking, to compare his own impressions with those of Przhevalskii. This wish became even stronger after his meeting in Urga, in October 1923, with the famous Swedish scholar-traveler Sven Anders Hedin, who was returning home from Peking. Kozlov was eagerly expected in the Chinese capital, where he was invited to give talks on his recent excavations at Noyon Uul, at the Soviet embassy and at the Peking University. The university accorded him an extremely warm welcome and his lecture generated much interest, both scholarly and political, since the educational establishment was one of the centers of political life in Peking. Apart from informed Gorbunov that the Chinese Government denied the Soviet request, allegedly out of concern for the safety of Russian explorers “in view of the presence of a large number of bandits in the concerned areas.” Karakhan, however, promised to seek another opportune moment to “once again take up the matter” with the Chinese authorities25. Such a moment indeed appeared half a year his talks, Kozlov also met with a group of Chinese scholars, to whom he showed some of Noyon Uul’s archaeological finds. Kozlov’s visit to the Chinese capital also attracted the attention of Western community in Peking. Suffice it to say that he was invited to a dinner arranged by the British diplomatic office. At the same time the head of the Soviet diplomatic mission L.M. Karakhan organized a reception in his honor at the premises of the embassy. As he told Kozlov, his visit to Peking was very important as it could further the Soviet-Chinese cooperation23. Some leading Chinese scholars, government officials and Western diplomats also attended the reception, which was held on 20 May. Kozlov thanked the Chinese side for their “assistance and courtesy” towards his previous journeys and expressed the hope that his new expedition would be equally supported by China thanks to «our unity with the Chinese scholars”24. Unfortunately, the political realities took precedence over scholarly interests. Karakhan failed to obtain Chinese passports for Kozlov’s expedition. On 1 June 1925 Chicherin of the river Kholt and he conducted some ornithological observation on Orog Nuur (mong. Орог нуур) Lake, together with his wife Elizaveta. The second party led by Glagolev went straight to the ruins of the ‘dead city’, Khara Khoto. There, following Kozlov’s instructions, Glagolev and his companions carried out some additional excavation, made a plan of the site, and conducted some general geographical work as well as meteorological observation. In June 1926 Kozlov came to Khara Khoto to inspect the work of his young colleagues. In late August 1926, the explorer, together with his team, returned to Ulaanbaatar. The Glagolev party also arrived in Ulaanbaatar by early September. The expedition came to an end and its participants departed for their homeland on 17 September 1926. This is, in brief, the story of Kozlov’s last expedition. It began, in 1923, under the aegis of the Russian Geographical Society as an expedition to Tibet, and returned to Leningrad three years later as a Mongolian Expedition. In the history of science, it is known nowadays as the Mongolian-Tibetan Expedition in memory of Kozlov’s original plans. 23 Kozlov P.K. Dnevniki Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii, 1923– 1926. St. Petersburg, 2003. P. 504. 24 Ibid. P. 507. later, in November 1925, but it was too late then for Kozlov to change his expedition plan. After returning to Mongolia, Kozlov completed his excavations at Noyon Uul in the summer of 1924. And then, on 1 August, the expedition split into two parties and moved into the vastness of Inner Asia, within the borders of Mongolia. The first party, led by Kozlov himself, headed for Southern Khangai (mong. Хангайн нуруу). There it spent about five months, until the spring of 1926. This time was enough for Kozlov to conduct an intensive archaeological survey at Olun Sьm, where he came across the ruins of an ancient monastery. He also made a route survey and enriched his botanical and zoological collections with many new specimens. In the spring and summer of 1926, Kozlov carried out paleontological excavations in the neighborhood 25 Letter from G.V. Checherin to N.P. Gorbunov, 11 June 1925 // GARF. F. 8429. Op. 4. D. 41. L. 4. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 50 To sum up, the precarious fate of this expedition mirrored the complicated and rather contradictory nature of the relationship between scientists and state authorities in the early days of Soviet Russia. Kozlov had to look for a common ground with the latter and seek a compromise in order realize his scientific ambitions as the government was his only source of financing. In his diary, Kozlov underscored the fact that science and politics are “two different things”, especially for him, “who loves the former, and strongly dislikes the latter.”26 However, in Inner Asia, a region of great geopolitical importance for Soviet Russia, scientific research, in one way or another, was always closely linked with the political interests of the state. Still, Kozlov’s high moral qualities, personal courage and devotion to the lofty ideals of his great predecessors proved a strong enough counterbalance to the pressure of the authorities. Eventually his Mongolian-Tibetan Expedition became a great success and wrote another glorious page in the history of Russian geographical science. *** In conclusion, here is an extract from Kozlov’s “Brief Report on the Mongolian-Tibetan Expedition”, in which he listed his major scientific achievements27: “First and foremost, in the Khentii Mountains [mong. Хэнтий нуруу] in Northern Mongolia, deep graves from the period of the Han dynasty (3rd – 4th century BC28) were unearthed and explored. Subsequently, while the expedition was moving deeper into Mongolia, an eye survey of the entire route of about 3,500 kilometers was made on the basis of astronomical points and numerous hypsometric measurements. The Southern Khangai, the steppe and desert parts of Mongolia, right up to the dead city of Khara Khoto, have been likewise explored. Big and small lakes were surveyed, their depth measured, and samples of the water flora and fauna collected. While doing this, we determined that the water basins have only 26 Kozlov P.K. Dnevniki Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii, P. 349. 27 Kozlov P.K. Kratkii otchet o Mongolo-Tibetskoi ekspeditsii Gosudarstvennogo Russkogo Geograficheskogo Obshchestva (Brief Report on the Mongolian-Tibetan Expedition of the State Russian Geographical Society), 1923–1926. Leningrad: Izdatel’stvo AN SSSR, 1928. Pp. 41–43. 28 During the rule of the Han dynasty (206 BC – 220 AD). slight depth and the drying up process was going on. Meteorological observations were continuously carried out both at Khentii and along the entire expedition route. Prolonged stops at different places in Gobi and wintering at Khangai and the lower reaches of River Edzin Gol may serve as basic points for general conclusions regarding the climate of Mongolia. During the course of the journey, we also carried out natural-historical observations and created geological, botanical and zoological collections. Almost 500 items of rock specimens were collected, and some 750 types of plants mounted on up to 3,000 herbarium sheets. Apart from this, a similar amount of seeds was gathered and the most typical samples of these have already been planted at the Botanical Gardens of the Republic29. Zoology: some 600 specimens of more than 60 species of large and small mammals have been obtained. The group of mammals was replenished by a rare specimen of rodent – a remarkable jerboa; Salpingotus kozlovi, was caught at Khara Khoto. It is worthy of note that only one sample of this peculiar jerboa (also from Khara Khoto) has been preserved until now at the Zoological Museum of the USSR Academy of Sciences. The group of birds consists of 2,000 specimens of 300 species. The most interesting samples, like rodents, were preserved in alcohol. Also 40 bird nests with eggs were collected. Among these are the unique nests of jabber birds – Prunella kozlovi and Sylvia nana, denizens of desert and mountains. A small number of fish, with a little variety of species, was collected. Reptiles and amphibians (snakes, day-time and dusk lizards, frogs, toads): more than 100 specimens were collected. The collection of insects is rich and diverse; the total number reaches up to 30,000 specimens. Quite naturally, among these there are more new species than among other [collected invertebrates]. In northern Gobi, an area that has not been thus far visited by Europeans, rich fossil remains of vertebrates were found, such as rhinoceros, giraffe, tridactyl horses, 29 The Central Botanical Gardens in Leningrad was handed over, in 1930, to the Academy of Sciences, and in 1931 it became a part of the Botanical Institute of the same Academy. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Hipparion, goats, large and small rodents and hyena. The expedition systematically carried out ethnographical observation of Mongols and Torgouts from the Edzin Gol area. Many ancient burials were discovered and their photos taken. The tombstones are decorated quite often with intricate ornaments. We also found some very interesting Mongolian and Chinese inscriptions, as well as drawings on rocks, slabs and separate stones. <…>. The ruins of a large monastery Olun Sьm [mong. Олон сүм], lying at the eastern foot of Southern Khangai, were surveyed. To the northeast of these there are other ruins, known under the name of Lamyn Gegeen [mong. Ламын гэгээний]. In the upper reaches of the Orkhon River a big waterfall was discovered [and named] the ‘Waterfall of the Kozlov Expedition’ [mong. Улаан-Цутгалан]. Additional excavation was carried out at the site of the dead city of Khara Khoto that revealed quite substantial new materials related to the cults and customs of the extinct Xi Xia tribe. A detailed plan was drawn of not only the hillfort, but also of the entire territory of the vast oasis, the circumference of which stretches to about fifty kilometers. The observations made in 1909 and recent ones [made by us] clearly show that the ruins of this city are being intensively covered with sand. A rich mausoleum of a khan was discovered at one of the summits of Mongolian Altai, the sacred Ikh Bogd Range [mong. Их Богд уулан]. This has attracted much scholarly interest not only in Russia and in Europe, but also in America. In Khangai, at the eastern foots of Khankokshun-uul [mong. Хан Хогшин уул], we discovered the ruins of the town Shua-Ou-Zheng. A Chinese inscription 51 on the stone slab reads that the town was built in 1275 by the troops of Khubilai Khan, who had seized the throne of the Chinese emperor. On the crest of eastern Khangai, among rough rocks the expedition found the burial-vault of the thirteenth generation of Sain Noyon Khans [mong. Сайн ноён хан Намнансүрэн], direct descendants of Chinggis Khan. In the mountains and valleys of the same Khangai mountain range there are numerous mineral springs, with the temperature of water at their source ranging from 15.5 to 55.5° C. At one such mineral spring, some 25 km northwest of the Üizen Wang Khьree [mong. Үйзэн ван хүрэ] monastery, there is a bath for ailing Mongols suffering primarily from rheumatism and the gastric disease. The expedition took about 300 photographs on glass plates which can be used as illustrations for various publications. The scientific valuables of the expedition, delivered to Leningrad and exhibited in the premises of the Russian Geographical Society, are presently kept in the museum of the Academy of Sciences and the Russian Museum. There they are already in the hands of experts. In conclusion, I would like to extend my profound gratitude and appreciation to the Geographical Society, the Academy of Sciences, and personally to the executive manager of the Council of People’s Commissars Nikolai Petrovich Gorbunov for his assistance provided to the expedition. Also I would like to express my gratitude and appreciation to the Mongolian Government and the Scientific Committee of Mongolia for their kind assistance. And finally, comradely thanks go to all my fellow-travelers – senior and junior assistants, who selflessly gave all their energy and knowledge to the cause of the expedition, having thus largely contributed to its success”. 52 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы ГЭРЭЛ ЗУРАГ ДАхЬ П.К. КОЗЛОВыН УДИРДСАН 1923–1926 ОНы МОНГОЛ-ТӨВДИЙН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ АНГИЙН Түүх ИСТОРИЯ МОНГОЛО-ТИБЕТСКОЙ ЭКСПЕДИЦИИ 1923–1926 гг. ПОД РУКОВОДСТВОМ П.К. КОЗЛОВА В фОТОГРАфИЯх THE HIsTOry OF THE MONGOLIAN-TIBETAN EXPEDITION 1923–1926 uNDEr P.K. KOZLOV IN PHOTOGrAPHs 53 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 54 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Петроградаас хөдлөх мөч. 1923 оны 7 дугаар сарын 25-ны өдөр. Зүүн гараас: Н.В. Павлов, А.Д. Симуков, П.К. Козлов, Н.Ю. Касимов, К.К. Даниленко, С.А. Глаголев, Е.В. Козлова, С.А. Кондратьев, Е.П. Горбунова, нэр үл мэдэгдэх хүн, В.М. Худяков Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. Отъезд Монголо-Тибетской экспедиции из Петрограда, 25 июля 1923 г. Слева направо: Н.В. Павлов, А.Д. Симуков, П.К. Козлов, Н.Ю. Касимов, К.К. Даниленко, С.А. Глаголев, Е.В. Козлова, С.А. Кондратьев, Е.П. Горбунова, неустановленное лицо, В.М. Худяков Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. 1923 оны 7 дугаар сарын 25-ны өдөр. Алс холын аянд гарах өдөр боллоо. <..> Бидний гэрэл зургийг авлаа. Мөн кино зураг ч авлаа. 3 цаг 20 минут гэхэд төрлөх Петроградаас галт тэрэг хөдөллөө. <..> Сэтгэл нэг л сайхан, хөнгөн. Миний нөхдийн царайнд инээмсэглэл тодорчээ. Departure of the Mongolian-Tibetan expedition from Petrograd, 25 July, 1923. Standing, from left to right: N.V. Pavlov, A.D. Simukov, N.Y. Kasimov, K.K. Danilenko, S.A. Glagolev, E.V. Kozlova, S.A. Kondratiev, E.P. Gorbunova, unknown person, V.M. Khudiakov. Photography Collection of the P. Kozlov Memorial Museum (St. Petersburg). 25 июля 1923 г. Настал и день отъезда в заветную даль! <..> Нас фотографировали. Нас снимал и кинематограф. Поезд точно в 3 часа 20 мин. оставил милый Петроград. <…> На душе легко и хорошо! На лицах моих спутников отражалась сияющая улыбка радости. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 55 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүн Троицкосавскт. 1923 оны 8 дугаар сар. участники Монголо-Тибетской экспедиции в Троицкосавске, август 1923. Members of the Mongolian-Tibetan expedition in Troizkosavsk, August 1923. Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн тэргүүлэгчдийн газрын архив (МУШУА-ийн архив). Х. 59. № 8. Архив Президиума Монгольскойакадемии наук (Архив МАН). Ф. 59. № 8. Archive of the Presidium of theMongolian Academy of Sciences (Archive of the MAS). F. 59. No. 8. 1923 оны 8 дугаар сарын 19. Петр Саввич Михно хэмээх эелдэг, сэтгэл сайтай нэгэн “Троицкосавск хотоос Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн салбарт - музейд бидэнд байрлах байр гаргаж өгсөн” талаар мэдээллээ. Биднийг чин зүрхнээсээ сэтгэл гарган угтаж авлаа. Талх давс барин угтаж, халуун цайгаар дайлан бүхий л анхааралаа хандуулан, хүндэтгэн хүлээж авсан юм. 1923 оны 8 дугаар сарын 23. Өнөөдөр бид 5 цагт бослоо. Боссон даруйгаа буудлага руу явлаа. Би маш их сэтгэл хангалуун байна. Сайн буугаар, шудрагааар буудлаа. 19 августа 1923 г. Прелестный Петр Саввич Михно, милый, сердечный, он сообщил, что город отвел помещение в Троицкосавске, в отделении РГО – в Музее. В последнем нам приготовлена сердечная встреча: хлеб-соль, чашка горячего чая и высокое родное внимание. 23 августа 1923 г. Сегодня встали в 5 час. утра и тотчас пошли на стрельбу. В общем, я очень доволен: стреляли порядочно, ружья также порядочные МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 56 Цокто Гармаевич бадмажапов, 1908 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Ф. 18. Оп. 7. Д. 172. Цокто Гармаевич бадмажапов, 1908 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 172. Tsokto Garmaevich Badmazhapov, 1908. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 172. 1923 оны 10 дугаар сарын 1. Үдээс хойш 4 цагт бид Өргөөд хүрч ирлээ. Чимээ шуугиант хотоос гараад, миний хуучин анд, хамтрагч Ц.Г.Бадмажаповынд зочиллоо. Өргөө хуучны адил бохир заваан, золбин ноход, гуйлгачидаар (ядуус) дүүрэн хэвээр, хаа сайгүй хүмүүс орилож чарлан, хашхираж, амьтад архирана. Шинэ зүйл нь цахилгаантай болсон явдал байв. Азаар бид Өргөөгийн тэсэхийн аргагүй өмхий самхай үнэртэйхгүй хэсэгт буужээ. Төвхөнлөө! Ц.Г.Бадмажаповын найрсаг зочломтгой зангийн буянд бид сайхан амьдарч байлаа. 1923 оны 10 дугаар сарын 4. Шинжилгээний ангийнханд зориулан Ц.Г.Бадмажаповын зэргэлдээ нэг гудманд хоёр гэр, саравчтай хашаа бэлтгэжээ. Бид майхнуудаа босгон, шинжилгээний ангийнхан зохих ёсоор байрлах болно. 1 октября 1923 г. В 4 часа дня мы уже прибыли в Ургу и, миновав шумный город <…> прибыли, наконец, под гостеприимный кров моего старого спутника-друга Ц.Г. Бадмажапова. Урга прежняя, грязная, с обилием собак и грязных нищих (беднота), крик, гам, рев животных. <…> Новость – электричество. Мы в лучшей части Урги, не опоганенной зловонием. Устроились! Благодаря любезности моего Ц.Г. Бадмажапова нам живется отлично. 4 октября 1923 г. Для экспедиции, в близком соседстве с Ц.Г. Бадмажаповым, в той же линии, приготовлено помещение в огороженном участке с двумя юртами и сараем. Мы поставим свои палатки, и персонал экспедиции разместиться как надо. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 57 жамсраны Цэвээн Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн тэргүүлэгчдийн газрын архив. Х. 8. № 5. Цыбен жамцаранович жамцарано Архив Института истории и археологии Монгольской академии наук. Ф. 8. № 5. Tsyben Zhamzaranovich Zhamtsarano Archive of the Institute of History and Archeology of Mongolian Academy of Sciences F. 8. No. 5. 1923 оны 10 дугаар сарын 2. Жамсранов гэгч энэ эр хэн хүнээс илүүтэй миний сэтгэлд нийцэж, сонирхолыг минь татаж байлаа. 2 октября 1923 г. <…> Но больше всех мне доставил удовольствия и интереса – это славный Жамцарано. 1923 оны 12 дугаар сарын 17. Жамсранов Өргөө хотыг өнгөрсөнтэй нь мэддэг нэгэн. 17 декабря 1923 г. <…> Жамцарано – источник сведений об Урге и ее прошлом. Зөвхөн археологийн малтлага гэлтгүй, судалгааны ажлаа эхлүүлэхийн тулд Монгол улсын Засгийн газар тэр дундаа МонголТөвдийн шинжилгээний ангийн ажлыг амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд бүхий л хүчин чармайлтаа гаргасан Судар бичгийн хүрээлэнгийн зөвшөөрлийн дагуу ажлаа эхлүүлэх ёстой байлаа. Монгол-Төвдийн шинжилгээний анги хөрш ЗХУ-ын өмнө маш их өртэй хэдий ч, зочломтгой Монгол улсын Засгийн газар, Судар бичгийн хүрээлэнд ч маш их баярласан талархсанаа илэрхийлэхээс хэтрэхгүй байлаа. Миний хуучин анд, Судар бичгийн хүрээлэнгийн захирал Ц.Жамсрановаар дамжуулан би Монгол улсын шинжлэх ухаантай халуун дотно мэндчилж байна. Мы могли приступить к археологическим, да и вообще ко всем научным работам в Монголии, только с разрешения Монгольского правительства, в частности Монгольского Ученого комитета, сделавшего для Монголо-Тибетской экспедиции все, чтобы обеспечить ей посильный успех. <…> Монголо-Тибетская экспедиция в большом долгу перед соседкой СССР, но она, пока, в состоянии только выразить правительству и Ученому комитету гостеприимной Монголии свою глубокую благодарность и признательность. В лице моего старого друга Ц. Ж. Жамцарано — председателя Ученого комитета Монголии — я горячо приветствую науку в Монголии. Умард Монгол. Ноён уулын дурсгалууд // Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Умард Монголд хийсэн судалгааны товч тайлан. Козлов. Л., 1925. Северная Монголия. Ноин-Улинские памятники // Краткие отчеты экспедиций по исследованию Северной Монголии в связи с Монголо-Тибетской экспедицией П.К. Козлова. Л., 1925. 58 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 59 Сэлбэ голын хөөвөн дээрх буддын шашны сүм Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн тэргүүлэгчдийн газрын архив. Х. 59. № 10. буддийский храм на р. Сельба Архив МАН. Ф. 59. № 10. A Buddhist temple on the river Selba. Archive of the MAS. F. 59. No. 10. 1923 оны 10 дугаар сарын 21. Бид хойд зүйг Сэлбэ голыг өгсөн явлаа. Бидний зам чанх хойд зүг чиглэж байв. Өргөө хотын зах өнгөрөхөд үзэсгэлэнт хөндий бидний өмнө зурайж байлаа. Уулын хөндий маш их чулуутай, зам муутай болохоор ихэвчлэн нэг захаас нөгөө зах хүртэл сүлжин явсаар уулын бэлд ойртлоо. 20 бээр газрынхаа талд орох тэр мөчид бидний өмнө хөндийд хоёр сүм сүндэрлэн харагдлаа. Хоёр сүмийн нэгийг нутгийн ноён санаачлан, өөрийн хөрөнгөөр босгосон ажээ. Маш их хөрөнгө мөнгө зарцуулсан нь сүмийн гадна төрх, уран нарийн хийцээс илт харагдана. Нутгийнханы яриагаар, энэ сүмд эмэгтэйчүүдийг багагүй хугацагаар чөлөөтэй оруулдаг ажээ. Энэ сүм ёс жаяг барьдагаараа төдийлөн гайхагдахгүй хэдий ч Богд хааны ордоныг дууриахыг хичээх аж. 21 октября 1923 г. Мы <…> покатили к северу, вверх по р. Сельбе. Путь наш шел в строгом северном направлении. Миновав Ургу и пригород с севера, долина открылась в полной прелести. Предгорья приближались, долина-русло страшно каменистое, делает дорогу очень затруднительной, так как последняя нередко перебегает с одного берега на другой. Едва мы вступили в самое ущелье, как вдруг открылись два монастыря, находившиеся значительно впереди нас, примерно на середине общего нашего 20-ти верстного пути. Первый из них очень богатый, красивый, устроенный по инициативе и на средства богатого монгольского князя, пожертвовавшего, как говорят, что-то очень многое, чтобы можно было придать ему такой хороший вид. Говорят также, что в этом монастыре допускается некоторая свобода к допуску женщин не только на короткое, но и на значительное время. В этом отношении обитель не славится чистотой нравов и старается словно подражать своему главному святителю – Богдо-гэгэну. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 60 Свен Гедин болон Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүн. өргөө. 1923 оны 11 дүгээр сарын 21. Баруун гар талаас, эхний эгнээнд: Ш. Эрдэниев (Эрдэнеев). А.У. Бохин, П.Е. Помытов, Е.П. Горбунова, Е.В. Козлова, П.К. Козлов, Св. Гедин, П.П. Телешов, Д.М. Убугунов. В.А. Гусев, М.С. Степанов, В.М. Худяков (?). арын эгнээнд: Н.В. Павлов, С.А. Кондратьев, К.К. Даниленко. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Свен Гедин и участники Монголо-Тибетской экспедиции. урга, 21 ноября 1923. Слева направо, первый ряд: Ш. Эрдэниев (Эрдэнеев). А.У. Бохин, П.Е. Помытов, Е.П. Горбунова, Е.В. Козлова, П.К. Козлов, Св. Гедин, П.П. Телешов, Д.М. Убугунов. В.А. Гусев, М.С. Степанов, В.М. Худяков (?). Второй ряд: Н.В. Павлов, С.А. Кондратьев, К.К. Даниленко. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Sven Hedin with the members of the Mongolian-Tibetan expedition, Urga, 21 November 1923. Standing in the 1st row (from left to right): Sh. Erdeniev, A.U. Bokhin, P.E. Pomytov, E.P. Gorbunova, E.V. Kozlova. P.K. Kozlov, Sven Hedin, P.P. Teleshov, D.M. Ubugunov, V.A. Gusev, M.S. Stepanov, V.M. Khudiakov (?). In the 2-nd row: N.V. Pavlov, S.A. Kondratiev, K.K. Danilenko. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 61 Свен Гедин болон Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн бүрэлдэхүүн. өргөө. 1923 оны 11 дүгээр сарын 21. Зүүн гар талаас: К.К. Даниленко, Л.Е. Помытов, П.К. Козлов, Св. Гедин, А.У. Бохин, М.С. Степанов, В.М. Худяков (?). Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Свен Гедин и участники Монголо-Тибетской экспедиции. урга, 21 ноября 1923. Слева направо: К.К. Даниленко, П.Е. Помытов, П.К. Козлов, Св. Гедин, А.У. Бохин, М.С. Степанов, В.М. Худяков (?). Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Sven Hedin with the members of the Mongolian-Tibetan expedition. Urga, 21 November 1923. From left to right: K.K. Danilenko, L.E. Pomytov P.K. Kozlov, Sven Hedin, P.P. Teleshov, A.U. Bokhin, M.S. Stepanov. V.M. Khudiakov (?). Urga, 21 November 1923. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 62 П.К. Козлов, Свен Гедины хамт. өргөө. 1923 оны 11 дүгээр сарын 21. Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. П.К. Козлов и Свен Гедин, урга, 21 ноября 1923. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Sven Hedin and P.K. Kozlov, Urga, 21 November 1923. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1923 оны 11 дүгээр сарын 21. Үдээс хойш 2 цагт миний найз С.Л.Гедин ирж, <…> бид хамтдаа манай шинжилгээний анги дээр очлоо. Хүн бүр сэтгэл өндөр байв. <…> Бид маш олон гэрэл зураг авхууллаа: хоёулаа, шинжилгээний ангийн бие бүрэлдэхүүний хамт г.м. Свен Людвигович миний ахлах туслахуудын гэрт орж, тэдэнд гарын үсгээ өгч, шинжилгээний ангийн эд хогшилтой биечлэн танилцаж, надад сэтгэл өег хэдэн үг хэллээ. Манай шинжилгээний ангийнхан их хөөрч, би ч гэсэн их баярлаж байв. 21 ноября 1923 г. В 2 часа дня прибыл ко мне мой друг С.Л. Гедин, < …> и мы пошли к нам, в лагерь. Все были в приподнятом настроении. <..> Мы снимались на всякие лады: вдвоем, со всеми спутниками и т.д. Свен Людвигович зашел в юрту старших моих помощников, затем написал им свой автограф, в заключение лично ознакомился со всем нашим вьючным богатством экспедиции, сказал любезное слово на мое новое ему приветствие. Мои спутники ликовали, я также очень радовался. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 63 Е.В. Козлова гэрийн лэргэд. өргөө. 1923 оны 11 дүгээр сарын 21. Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Е.В. Козлова около юрты. урга, 21 ноября 1923. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Elizaveta Kozlova in front of a yurt (ger). Urga, 21 November 1923. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 64 шинжилгээний ангийн жингийн цуваа Госторгийн байшингийн өмнө. өргөө. 1923 он. Экспедиционные верблюды у здания Госторга* в урге, 1923 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1271. 1923 оны 12 дугаар сарын 17. Бид тэмээнүүдээ “Госторг” хэмээх газрын хашаа руу аваачлаа.Тэнд тэмээнүүдийн маань нурууг амраахаар, зөөлөн хэвтэр, өвс тэжээл бэлтгэсэн нь хэсэг амрагаад, цааш Халган зүг буцахад нь бэлтгэж байгаа байдал гэлтэй. * Госторг – ЗХУ-ын Ардын комиссарын газрын улсын импорт, экспортын Гадаад, дотоод худалдааны контор (1922–1930 он) The expedition camels outside the building of Gostorg (State exportimport department) in Urga, 1923. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1271. 17 декабря 1923 г. Наконец-то увели со двора наших верблюдов в так называемый Госторг. Там им вначале приготовили мягкую подстилку и корм – полный отдых, внимательное отношение, затем, вероятно, поставят на работу – везти вьюки в Калган и обратно! * Госторг – Государственная импортно-экспортная торговая контора Наркомата внешней и внутренней торговли РСФСР (1922–1930). МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 65 Төвд донир чойжин Лувсан чойндон (Лувсан чойндон) өргөө. 1923 он. Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Тибетский донир чжойни-Лусан-чиндэ (Лупсан чойндэн) в урге, 1923. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The Tibetan emissary (donir) Chzhoini-Lusan-Chinde (Lupsan Choinden) in Urga, 1923. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1923 оны 11 дүгээр сарын 25. Төвдийн төлөөлөгч Чойжин Лувсан Чойндон хэмээгч гэнэт гарч ирлээ. <…> Лувсанд бид цай, амттан, дарс барьж, аль байдагаараа дайллаа. Дараа нь <…> Лувсан бид хоёр цаашдын ажлынхаа талаар нухацтай ярилцав. Тэрээр надад Төвдийн нутаг дэвсгэрт зорчиход шаардагдах зөвшөөрлийн хуудсыг Далай ламд илгээх захидлын хамт өгөхөөр болов. Бид Хөх мөрөн хүрээд, миний Петроградын нөхөр, Өвөр Байгалийн уугуул Агваан Доржиевын захидлын хамт уг захидлыг илгээхээр болсон юм. Чойжинд торго, алтан эдлэлүүдийг бэлэг болгон барив. Лхаст Лувсангийн төрсөн ах ерөнхий сайдаар суудаг болохоор бидэнд ихээхэн хэрэг болж магад. Лувсан өөрөө төрөлх Төвд орон Лхас руугаа явахыг мөрөөддөг бололтой. Энэ нь бидний нэгэн адил түүний гэгээн мөрөөдөл ажээ. 25 ноября 1923 г. <…> объявился донир, представитель Тибета, по имени Чжойни-Лусан-Чиндэ. <…> Лусана также угостили как могли вином и чаем со сластями. Потом <…> мы с Лусаном обстоятельно обо всем дальнейшем переговорили. Он даст мне в дорогу открытый лист, пригодный по Тибетской территории и еще письмо ко двору Далай-ламы, которое, в свое время, мы отошлем по принадлежности только с берегов Мур-усу вместе с письмом моего петроградского забайкальца-друга [Агвана Доржиева]. Чжойни был поднесен подарок: парча и несколько золотых предметов, ведь в Лхасе у Лусана родной брат премьер-министр, который, может быть, очень пригодится. Кажется и сам Лусан мечтает о поездке в родной Тибет, в Лхасу. Но это только заветная мечта, как и наша! МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 66 Зуун мод (Ноён уул). Оросын колончдын суурин. Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн архив. Х. 59. № 32. Дзун-Модо (Ноин-ула). Поселение русских колонистов. Архив МАН. Ф. 59. № 32. Dzun-Modo (Noyon Uul). A settlement of Russian colonists. Archive of the MAS. F. 59. No. 32. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 1924 оны 2 дугаар сарын 27. Зам зуур Васильев Зуун мод орж, Оросын колончидтой ярилцах, анд явах хүсэлтэй байгаа нь тодорхой болов. Тэрээр намайг урьлаа. < …> Би ч зарчмын хувьд зөвшөөрсөн. 67 27 февраля 1924 г. По дороге выяснилось, что Васильев хочет ехать в Дзун-модо, прокатиться на охоту и поговорить с русскими колонистами. Пригласил меня < …>. Я принципиально согласился. 1924 оны 3 дугаар сарын 1. Эхлээд өргөн хөндий замаар явж байгаад, аажмаар зүүн, зүүн өмнө зүгт сайхан модтой ам руу орж, адагт нь хүрэхийн хирд бид гоёмсог байшинтай сайхан суурин бүхий алтны уурхайд хүрлээ. Энэ Монголор нийгэмлэгийн бүтээн байгуулалт ажээ. Уурхайн амин сүнс болсон Грот Монголорыг удирдана. Энд алтны агууламж өндөртэй кварцын чулуулагийг боловсруулна. < …> Зуун модонд олон сайхан байшингууд эзэнгүй байна. Зуны улиралд агаартай, нартай, талын үнэр үнэртсэн, өнгө үзэсгэлэн хосолсон амьдрахад тохиромжтой, таатай сайхан газар юм. Дээр өгүүлснээс илүү юу байх билээ. ... A.Н.Васильев тэр үеэр Монгол дахь Оросын колоничдын амьдрал ахуйтай танилцаж, Зуун модонд улаан буудай, овьёос, хөх тариа зэргийг тарих хэрэгцээг тодруулах зорилгоор уулзалт зохион байгуулж явлаа. 1 марта 1924 г. Дорога шла вначале широкой долиной, затем постепенно втянулась в восточно-юго-восточном направлении в лесистое красивое ущелье, чуть не в его голову, и мы достигли прекрасного селения с богато построенными домами и заводом по золотой промышленности. Это создание общества Монголор во главе со знаменитым Гротом*, душою предприятия. Здесь разрабатывались коренные кварцевые породы с богатым содержанием золота. < …> В Дзун-модо масса отличных домов пустующих. Вот где полезно и приятно жить летом: воздух, солнце, аромат полей, красота форм и красок. Что может быть лучше всего сказанного! < …>. А.Н. Васильев тем временем знакомился с бытом русских колонистов в Монголии. Здесь, в Дзун-модо, было устроено им собрание для выяснения нужд по обсеменению полей пшеницей, ярицей и овсом. * Монголор - Монголд алт олборлож байсан Оросын хувь нийлүүлсэн компаний товчилсон нэр. 1900 онд тайж В.Ю.Гротын удирдлаган дор Түшээт хан, Цэцэн хан аймгийн нутагт концесийн гэрээгээр алт олборлож байв. * Монголор – сокращенное название Русского акционерного общества рудного дела Тушету-ханского и Цэцэнханского аймаков в Монголии, которое было основано в 1900 г. на основе концессии на разработку золота в этих аймаках, полученной бароном В.Ю. Гротом. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 68 Зуун мод (Ноён уул). Оросын суурин. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 31. Дзун-Модо (Ноин-ула). Поселение русских колонистов. Архив МАН. Ф. 59. № 31. Dzun-Modo (Noyon Uul). A settlement of Russian colonists. Archive of the MAS. F. 59. No. 31 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 69 Сөгнөгөрийн голын хөндий. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 16. Долина р. Сугунур. Архив МАН. Ф. 59. № 16. The Sugunur river valley. Archive of the MAS. F. 59. No. 16. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 70 Сөгнөгөр тосгон. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 19. Поселок Сугунур. Архив МАН. Ф. 59. № 19. Sugunur village. Archive of the MAS. F. 59. No. 19. 1924 оны 7 дугаар сарын 27. Сөгнөгөрийн голын хөндийгөөс сонгино мангирын анхилам үнэ ханхлаж, явуулын хүнийг мансуурлана. Надад ч гэсэн шинэ эрч хүч нэмэгдсэн мэт сэтгэгэдэл төрлөө. <…> Бид шинэс модны сүүдэрт голын хөвөөн дээр анхилам үнэрт өнгийн цэцэгс алагласан цэцэгт нугад буудаллаа. Өнгийн цэцэгс бидэнд том олз байв. Би өөрийн эрхгүй татагдаж, майхныхаа хажуухан талаас үхэр хэдгэнэ болон олон төрлийн хос далавчит шавж барилаа. 27 июля 1924 г. От долины Сугу-нур подымался пряный, ароматный воздух, вконец опьяняющий путника. Казалось, у меня стали прибывать новые силы. <…> Наш лагерь уютно приютился вблизи речки, в тени лиственниц и соседстве прекрасных покосных лугов, благоухающих ароматом множества цветов, на которых держалась наша добыча. У самой палатки я не мог не поддаться соблазну и ловил шмелей и всякого рода шмелевидных и пчеловидных мух. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 71 Сөгнөгөрийн гол. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 20. Река Сугунур. Архив МАН. Ф. 59. № 20. The Sugunur river. Archive of the MAS. F. 59. No. 20. Сөгнөгөрийн голын гүнзгий хэсэг. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 15. Река Сугунур в высокую воду. Архив МАН. Ф. 59. № 15. The Sugunur river. Archive of the MAS. F. 59. No. 15. 1924 оны 6 дугаар сарын 30. Тас харанхуй шөнө, шөнөжин салхи ульж, бороо цутгасаар байв. Сөгнөгөрт цахилгаан цахиж, аянга буух мэт. Төгсгөлгүй мэт энэ урт шөнө надаас гадна манай багын олон хүн шөнөжин цурам ч хийж чадсангүй. 30 июня 1924 г. Ветер выл всю ночь, дождь лил, не переставая, ночь темная-темная. Сугу-нур буквально загремел, загрохотал. Я, да и многие из обитателей, не могли сомкнуть глаз в течение всей ночи, казавшейся бесконечной. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 72 Туул голын дээд бие уу булан дахь суурин (орос, буриад). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 25. Селение колонистов (русских и бурят) в убулуне, верховья р. Толы. Архив МАН. Ф. 59. № 25. The settlement of the Russian and Buryat colonists in Ubulun, in the upper Tola. Archive of the MAS. F. 59. No. 25. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 73 уу булан дахь орос, буриадууд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 26. Русские и буряты из убулуна. Архив МАН. Ф. 59. № 26. The Russian and Buryat dwellers of Ubulun. Archive of the MAS. F. 59. No. 26. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 74 уу булангийн анчид. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 27. Охотники из убулуна. Архив МАН. Ф. 59. № 27. Huntsmen from Ubulun. Archive of the MAS. F. 59. No. 27. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 75 Е.В. Козлова, И.Д. Тугариновын гэр бүлийн хамт. уу булан. 1924 он. Е.В. Козлова, И.Д. Тугариновын гэр бүлийн хамт. уу булан. 1924 он. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 17. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 18. П.К. Козлов и семья И.Д. Тугаринова. убулун, 1924 г. Е.В. Козлова и семья И.Д. Тугаринова. убулун, 1924 г. Архив МАН. Ф. 59. № 17. Архив МАН. Ф. 59. № 18. Petr Kozlov with the family of I.D. Tugarinov. Ubulun, 1924. Elizaveta Kozlova with the family of I.D. Tugarinov. Ubulun, 1924. Archive of the MAS. F. 59. No. 17. Archive of the MAS. F. 59. No. 18. 1924 оны 11 дүгээр сарын 24. Хаалганы замын эхний буудлаас “Манжуурын зам” хэмээх зам сална.Тэр замаар би Туул голын дагуу Уу булан хүртэл явлаа. Өргөөгөөс Уу булан хүртэл 50 мод. Уу булан гэж Туул голын эрэг дээрх гурав дөрөвхөн ламтай буддын шашны жижиг сүмтэй газрыг хэлнэ. 24 ноября 1924 г. У первой станции Калганского тракта отделяется так называемый маньчжурский путь. Им вдоль Толы ехал и я до урочища Убулун. Расстояние от Урги – 50 верст. Убулун – приветливое, широкое место на Толе с небольшим буддийским монастырем, обитающим 3–4 ламами. Сүмээс холгүйхэн уг амтай ижил нэртэй “Уу булан” хэмээх 4-5 тавхан байшин гэртэй Орос тосгон байрлана. Хоёр байшинд хоёр айл, нийтдээ 8 айл л амьдардаг цомхон тосгон. Тэд цөөн тооны адуу, үхэртэй, загас барьж, ан агнахаас гадна хааяа улаа нэхнэ. Энд нар бүгд манай Өвөр Байгалийн казакууд. Сөгнөгөрт ажиллаж байхдаа бид Тугариновын гэр бүл, ах дүү Кочетовтой танилцсан юм. Тугаринов манай хөтөч-анчин, Кочетов –тэрэгчин. Неподалеку от монастыря, вниз, ютится русское селение, называемое по имени урочища – Убулун, из пяти хаток и юрты. В двух хатках по две семьи. Таким образом, всего населения 8 семейств. Занимаются они рыболовством, охотой или ямщиной, имеют немного лошадей и крупного рогатого скота. Все это наши забайкальские казаки. С одной семьей – Тугариновых и братьями Кочетовыми мы знакомы по Сугу-нуру. Тугаринов – наш охотникпроводник; Кочетов – возчик. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 76 Р.ч. Эндрюс П.К. Козловын хамт. өргөө. 1924 оны 9 дүгээр сарын 5. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. Р.ч. Эндрюс и П.К. Козлов. урга, 5 сентября 1924. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. Roy Chapman Andrews and Petr Kozlov, 5 September 1924. Photography Collection of the P. Kozlov Memorial Museum (St. Petersburg). 1924 оны 9 дүгээр сарын 4. 2 цагаас хойш нэрд гарч буй Монголыг судлаач Америк эр надтай уулзахаар ирлээ. Тийм залуу биш хэдий ч маш их эрч хүчтэй, жинхэнэ Америк эр. “Өнөөдөр миний хувьд азтай өдөр. Пржевальский шиг дэлхийд нэрд гарсан аялагчтай танилцах боломж тохиосон өдөр” гэж хэллээ. Тэрээр өөрийн хийсэн судалгаа, гарсан үр дүнгийн талаар ярихын зэрэгцээ удахгүй хийх томоохон ажлуудаа сонирхууллаа. <…>. 4 сентября 1924 г. <…> после 2 часов прибыл ко мне сразу приобретший известность американский исследователь Монголии Эндрюс. Это немолодой, но очень энергичный человек, настоящий тип американца. Он сказал: «Счастливый для меня день, день знакомства с выдающимся, как Пржевальский, мировым путешественником». Говорил о своих исследованиях, о результатах, о предстоящей большой деятельности <…>. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 77 П.К. Козлов гэрийн хажууд. өргөө. 1924 оны 9 дүгээр сарын 5. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Ор. 7. Д. 1269. П.К. Козлов у юрты. урга, 5 сентября 1924. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Petr Kozlov in front of a yurt (ger), 5 September 1924. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1924 оны 9 дүгээр сарын 4. Өдрийн 2 цаг 15 минутын үед Эндрюс амалсан ёсоор гэрэл зургийн хоёр аппараттай ирлээ. Тэд намайг ганцааранг нь, Эндрюстэй хамт гэх мэтчилэн хэд хэдэн удаа зураг авсан юм. Эдгээр зурагнууд маань сайхан гараасай гэж би хүсэж байлаа. Дахин аяллын тухай, ажлын талаар сайхан яриа өрнүүллээ. 5 сентября 1924 г. В 2½ часа дня, как и обещал, прибыл Эндрюс с двумя фотоаппаратами. Снимали меня одного, потом с ним, по несколько раз. Очень хотелось бы, чтобы эти снимочки вышли хорошо. Опять мило беседовали о путешествии и работах в нем. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 78 шарга морьтын ам. ущелье шарга-моритэ. The Sharga-morite gorge. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 12. Архив МАН. Ф. 59. № 12. Archive of the MAS. F. 59. No. 12. 1924 оны 9 дүгээр сарын 7. Орой би Жамсрановынд очиж, Эндрюсийн хамт уулзах уулзалтын тов болон багцаагаар мягмар гаригт Сүжигтийн аман дахь археологийн малтлага руу явах талаар ярилцлаа. 7 сентября 1924 г. Вечерком я побывал вновь у Жамцарано, условился с ним насчет приема нас с Эндрюсом днем и нашей общей поездки на археологические раскопки в Судзуктэ, приблизительно во вторник. 1924 оны 9 дүгээр сарын 9. Эндрюсийн сайн машинаар торохгүй сайхан явж байна. Баруун хойд зүгээс хурын зузаан үүл улам ихсэж байлаа. Урдаас олон тэрэг асуй. Ихэвчлэн мод ачсан үхэр тэрэг аж. Цааш Шар эсвэл Шарга морьтын ам өгсөнө. Тэнд хадсан өвс, бухалдсан өвс овоолоостой. Зам маш хэцүү: зам их өгсүүр, чулуу ихтэй. Эндрюс Халзан уулын орой дээрээс өргөн уудам уулын үзэмж, өнгө алагласан ногоон, алтан шаргал навчисийн зураглалыг гайхшран зогсоно. 9 сентября 1924 г. Едем на прекрасной машине Эндрюса довольно успешно. С северо-запада более и более сбиваются снеговые свинцовые тучи. Навстречу идут обозы, главным образом с лесом, на быках. Выше ущелья Шара- или Шарга-моритэ и в нем самом – покосы, сено стоит в копнах. Дорога тяжелая: подъем вверх по многочисленным камням. С вершины перевала Халцзан Эндрюс восхищался широкими горными видами, раскраской листвы: зеленая и желто-золотая слились в одно восхищение. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 79 халзангийн даваа. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 13. Перевал халцзан. Архив МАН. Ф. 59. № 13. The Khaltszan mountain pass. Archive of the MAS. F. 59. No. 13. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 80 Сүжигтийн ам (Ноён уул). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 55. № 57. ущелье Судзуктэ (Ноин-ула). Архив МАН. Ф. 59. № 55. № 57. A gorge Sudzukte (Noyon Uul). Archive of the MAS. F. 59. No. 55. No. 57. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 81 Ц.ж. жамсранов, К.К. Даниленко, Е.В. Козлова, С.А. Кондратьев, Р.ч. Эндрюс, В.А. Гусев. Сүжигтийн ам (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 10. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 4. Ц.ж. жамцарано, К.К. Даниленко, Е.В. Козлова, С.А. Кондратьев, Р.ч. Эндрюс, В.А. Гусев. Судзуктэ (Ноин-ула), 10 сентября 1924. Архив МАН. Ф. 64. № 4. Ts.Zh. Zhamtsarano, К.К. Danilenko, E.V. Kozlova, S.A. Kodratiev, R.Ch. Andrews, V.A. Gusev. Sudzukte (Noyon Uul), 10 September 1924. Archive of the MAS. F. 64. No. 4. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 82 Ц.ж. жамсранов, Е.В. Козлова, Р.ч. Эндрюс. Сүжигтийн ам (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 10. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Ц.ж. жамцарано, Е.В. Козлова, Р.ч. Эндрюс. Судзуктэ (Ноин-ула), 10 сентября 1924. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Ts. Zhamtsarano, E. Kozlova, R.Ch. Andrews. Sudzukte (Noyon Uul), 10 September 1924. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1924 оны 9 дүгээр сарын 10. Өглөөний 10.00 цаг гэхэд цаг агаар сайхан боллоо. Тэнгэр цэлмэж, нар дээш хөөрч, дулаахан болсон байв. Бид бүгд, америкчууд ч, би ч гэрэл зургийн аппаратаа авч, олон зураг дарлаа. Хэд хэдээрээ зураг авхуулж байсан бөгөөд бараг зураг болгонд Эндрюс бид хоёр орсон юм. Манай багийнхан бүгд баяр хөөртөй байлаа. Эндрюс бид хоёр харилцан бие биендээ ямар их анхаарал тавьж, сайхан хандаж байгааг тэд харж байсан юм. 10 сентября 1924 г. В 10 час. утра погода совершенно просветлела. Небо голубое, солнце яркое и теплое. Снег исчез и американцы и я взялись за фотоаппараты и сделали много снимков. Снимались группы и почти во всех группах имеется наличие Эндрюса и меня. Мои спутники в восторге. Они видели с какой симпатией относимся мы друг к другу, как мил и внимателен ко мне Эндрюс и наоборот. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 83 К.К. Даниленко, С.А. Кондратьев, П.К. Козлов, Е.В. Козлова, В.А. Гусев. Сүжигтийн ам (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 10. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. К.К. Даниленко, С.А. Кондратьев, П.К. Козлов, Е.В. Козлова, В.А. Гусев. Судзуктэ (Ноин-ула), 10 сентября 1924. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. К.К. Danilenko, S.A. Kodratiev, P.K. Kozlov, E.V. Kozlova, V.A. Gusev. Sudzukte (Noyon Uul), 10 September 1924. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 84 Р.ч. Эндрюс, Ц.ж. жамсранов, П.К. Козлов. Сүжигтийн ам (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 10. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. Р.ч. Эндрюс, Ц.ж. жацарано, П.К. Козлов. Судзуктэ (Ноин-ула), 10 сентября 1924. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. R.Ch. Andrews, Ts. Zhamtsarano, P. Kozlov. Sudzukte (Noyon Uul), 10 September 1924. Photography Collection of the P. Kozlov Memorial Museum (St. Petersburg). Ц.ж. жамсранов, Е.В. Козлова, П.К. Козлов, Р.ч. Эндрюс. Сүжигтийн ам (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 10. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. Ц.ж. жамцарано, Е.В. Козлова, П.К. Козлов, Р.ч. Эндрюс. Судзуктэ (Ноин-ула), 10 сентября 1924. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. Ts. Zhamtsarano, E. Kozlova, P. Kozlov, R.Ch. Andrews. Sudzukte (Noyon Uul), 10 September 1924. Photography Collection of the P. Kozlov Memorial Museum (St. Petersburg). МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 85 Сүжигтийн амны 25 дугаар булшнаас ус шахаж гаргаж байгаа нь (Ноён уул), 1924 он. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 63. Откачивание воды из могильного кургана № 25 в Судзуктэ (Ноин-ула), 1924 г. Архив МАН. Ф. 59. №. 63. Pumping water from the burial mound in Sudzukte (Noyon Uul), 1924. Archive of the MAS. F. 59. No. 63. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 86 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Ноён уулан дахь малтлаганд оролцож буй хятад ажилчид. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Китайские рабочие, участвовавшие в раскопках, производимых Монголо-Тибетской экспедицией в Ноин-уле. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Chinese workmen, taking part part in the Noyon Uul excavations. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 87 хятад ажилчид. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 51. Китайские рабочие. Архив МАН. Ф. 59. № 51. Chinese workmen. Archive of the MAS. F. 59. No. 51. 1924 оны 4 дүгээр сарын 25. Орос ажилчдын оронд ирсэн хятад ажилчид: дуугай, удаан, байнга ажилладаг. 25 апреля 1924 г. Рабочие – китайцы, недавно сменившие партию русских, лучше: тихи, медлительны, но постоянны и трудолюбивы. 5 дугаар сарын 13. Хятад ажилчдыг ажиллуулах нь орос ажилчдыг ажилуулахаас бараг л бүхий л талаараа илүү ашигтай гэсэн нийтлэг үзэл бодлыг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. 13 мая. Должен признать, и это общее мнение, что китайцырабочие несравненно выгоднее русских во многих, если не сказать во всех отношениях. 5 дугаар сарын 15. Манай хятад ажилчид малтлага хийх улам сонирхолтой болж байсайн юм. Энэ тухайгаа хоорондоо яриад зогсохгүй, манай багийнханд хэлж байлаа. 15 мая. Наши китайцы-рабочие все более и более проникаются интересом к раскопкам и часто по этому поводу говорят и между собою, и с моими спутниками. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 88 Сүжигтийн ам (Ноён уул), “гурван нарсны дэргэдэх” булш. Судзуктэ (Ноин-ула), курган “у трех сосен”. A burial mound at the “three pine trees” in Sudzukte (Noyon Uul). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 62. Архив МАН. Ф. 59. № 62. Archive of the MAS. F. 59. No. 62. 1924 оны 6 дугаар сарын 5. Малтлага ийм байдалтай байна: Андреевын булшны малтлага түр зогссон. Ямар нэгэн мэдээлэл үгүй, олдвор байхгүй. 23 дугаар булш буюу “гурван нарсны дэргэдэх” булшийг 4 саженей гаруй л малтсан, хөрс шороо бөөгнөрсөн. Булшны нүхийг олох найдвар тур дөхөж байгааг илтгэнэ. 1924 оны 7 дугаар сарын 26. Кондратьев өөрийн тайландаа 23 дугаар буюу “гурван нарсны дэргэдэх” булшнаас олдвороо гаргаж авах тухай бичжээ. <…> 1924 оны 9 дүгээр сарын 9. Сергей Александрович надад археологийн үнэт ховор олдворуудын хэсэг болох гоёмсог хээ бүхий алтаар хийсэн дүрслэх урлагийн бүтээлүүд, ээмэг, бөгж, модон аяганы чийдсэн хээ зэргийг үзүүллээ. Эдгээр хэрэглэгдэхүүн нь материаллаг үнэ цэнээс гадна шинжлэх ухаанд өндөр анхаарал татахуйц юм. 23 дугаар буюу “гурван нарсны дэргэдэх” булшны бунханг бүтэн гаргаж авсан нь сонирхолтой. 5 июля 1924 г. Археология в таком состоянии: Андреевский курган молчит, там работы приостановлены, на № 23, «у трех сосен», пройдено свыше 4 саженей, почва – навал, что дает основание надеяться на находку погребального помещения. 26 июля 1924 г. Кондратьев в своем отчете пишет об извлечении находок из кургана № 23, что у трех сосен, <...>. 9 августа 1924 г. Сергей Александрович познакомил меня с ценнейшею частью археологических находок – золотыми художественными изделиями в виде орнаментов, серег, колец и лаковых, с узорами, настольных чашечек. Эти предметы, помимо своей материальной ценности, представляют высокий научный интерес. Любопытно и то обстоятельство, что из кургана № 23, что у трех сосен, извлечена полностью гробница. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 89 Сүжигтийн амны “Нойтон булш” (Ноён уул). “Мокрый курган” в Судзуктэ (Ноин-ула). “The Wet burial mound” in Sudzukte (Noyon Uul). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 58. Архив МАН. Ф. 59. № 58. Archive of the MAS. F. 59. No. 58. 1924 оны 8 дугаар сарын 18. 25 дугаар булшны малтлагыг дуусгаад <…> , хэсэг хятад ажилчид Гусеевын удирдлаган дор Сүжигтийн амны доод талд орших “Нойтон булш”-ны малтлага руу шилжлээ. Мэдээж уг булшны нүхэнд устай байлаа. Гэсэн хэдий ч ажлаа дуусгахгүй орхих, малтлага хийхгүй үлдээхийг хүссэнгүй. <…> “Нойтон булш”-аас ус шахах машин болон бусад хэрэгслийг бэлтгэж амьжлаа. Дотор маш их устай. Би мэдэхгүй байна. Энэ их усыг шахаж чадах эсэхийг одоохондоо төсөөлөхөд бэрх. Ойрын хэдхэн өдрийн дотор усыг шахаж гаргах болно. 18 августа 1924 г. Покончив с курганом № 25 <…>, партия китайских рабочих под руководством Гусева перешла для работ на Мокрый шурф – нижний курган Суцзуктэ. В нем, конечно, имеется вода, но не хотелось бы его оставлять недоделанным, неоконченным. <...> На Мокром [кургане] только успели подготовить машину и другие принадлежности для откачивания воды. Воды там много. Я не знаю, пока трудно себе представить, возможно ли нам справиться с нею, сумеем ли ее откачать! А откачивать будем на протяжении ближайших дней. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 90 Сүжигтийн амны “Нойтон булш” (Ноён уул). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 59. Курган в Судзуктэ (Ноин-ула). Архив МАН. Ф. 59. № 59. A burial mound in Sudzukte (Noyon Uul). Archive of the MAS. F. 59. No. 59. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 91 Сүжигтийн амны булш (Ноён уул). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 60, № 61. Курганы в Судзуктэ (Ноин-ула). Архив МАН. Ф. 59. № 60, № 61. The burial mounds in Sudzukte (Noyon Uul). Archive of the MAS. F. 59. No. 60, No. 61. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 92 Сүжигтийн ам (Ноён уул). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 56. ущелье Судзуктэ (Ноин-ула). Архив МАН. Ф. 59. № 56. A gorge Sudzukte (Noyon Uul). Archive of the MAS. F. 59. No. 56. Сүжигтийн ам (Ноён уул). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 71. Судзуктэ (Ноин-ула). Архив МАН. Ф. 59. № 71. Sudzukte (Noyon Uul). Archive of the MAS. F. 59. No. 71. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 93 Ноён уулаас хойд зүгийн байдал. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 34. Вид к северу от Ноин-улы. Архив МАН. Ф. 59. № 34. A view north of Noyon Uul. Archive of the MAS. F. 59. No. 34. Сүжигтийн ам (Ноён уул). Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн ажилтанууд – археологийн малтлагад оролцогсод байрлаж байсан модон байшин. 1924-1925 он. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 53. Судзуктэ (Ноин-ула). Домик, где располагались сотрудники МонголоТибетской экспедиции – участники археологических раскопок, 1924–1925. Архив МАН. Ф. 59. № 53. The house in Sudzukte (Noyon Uul) where the expedition staff resided in 1924-1925. Archive of the MAS. F. 59. No. 53. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 94 Сүжигтийн ам (Ноён уул). Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн байшин. Судзуктэ (Ноин-ула). Домик Монголо-Тибетской экспедиции. The house in Sudzukte (Noyon Uul) where the expedition staff resided in 1924-1925. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 45. Архив МАН. Ф. 59. № 45. Archive of the MAS. F. 59. No. 45. 1924 оны 4 дүгээр сарын 24. Манай хээрийн шинжилгээний ангийнхан алтны уурхайн олон байшингийн нэгэнд байрлан, гэртээ байгаа мэт тохь тухтай байдлыг мэдэрч байлаа. Монгол улсын Засгийн газар энэ асуудлаар аль хэдийнээ урьдчилсан шийдвэр гаргажээ. Тээврийн хэрэгсэл болон эд хөрөнгө хариуцсан дарга Кузнецовт шинжилгээний ангийн ажлын хэрэгцээнд шаардлагатай багаж гаргаж өгөх эрхийг олгожээ. 24 апреля 1924 г. Наша группа в Суцзуктэ чувствовала себя как дома и очень удобно расположилась в одном из многочисленных домов золотого прииска. Монгольское правительство еще заранее сделало по этому поводу распоряжение, добавив, что заведующий транспортом и общим имуществом приисков Кузнецов вправе выдавать экспедиции необходимые ей инструменты. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 95 А.Д. Симуков, Монгол дахь Оросын бүрэн эрхт төлөөлөгч А.Н. Васильев, С.А. Теплоухов, С.А. Кондратьев нар Сүжигтийн аманд (Ноён уул), 1924 оны 4 дүгээр сарын 24. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. А.Д. Симуков, советский полпред в Монголии А.Н. Васильев, С.А. Теплоухов, С.А. Кондратьев в Судзуктэ (Ноин-ула), 24 сентября 1924. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. A.D. Simukov, the Soviet ambassador in Mongolia A.N.Vasil’ev, S.A. Teplouhov, S.A. Kondrat’ev in Sudzukte (Noyon Uul), 24 September 1924. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1924 оны 1 дүгээр сарын 7. Би өглөөний 11 цагийн үед А.Н.Васильевтэй ажлаар уулзахаар очлоо. Анхны харц, бөхийж хүндэтгэсэн байдал зэрэг нь надад их таалагдлаа. Тэрээр маш эелдэг, тал зассан, эзэмдэх маягтай зан чанар нь хүнийг чин сэтгэлээсээ харьцахад хүргэдэг. Эрх бүхий хүн, 45 орчим насны, махлагдуу, булчинлаг, гадаад байдал нь хүнд тогтогдохуйц (эрч хүчтэй, хоёр давхар эрүүтэй). 7 января 1924 г. К 11 часам утра я отправился по делам и с визитом к А.Н. Васильеву. <…>. С первого взгляда и поклона он мне понравился, в нем много ласки и того качества, которое называется подкупающим и располагающим, и человек делает вас искренним. Представительный, лет около 45-ти, он скорее полный, мускулистый и с внешностью, которая скоро запоминается (с энергичным, двойным подбородком). 1924 оны 2 дугаар сарын 8. Өнөөдөр би А.Н.Васильевынд очлоо. Тэрээр намайг хүлээж байсан шигээ надад их итгэл үзүүлж, маш их анхаарал хандуулж байлаа. Энэ хүнтэй уулзах бүрт ямар нэг сонирхолтой, таатай зүйлийг мэдэж авна. 8 февраля 1924 г. Сегодня я навестил А.Н. Васильева, который, как и надо было ожидать, принял с отменным вниманием и доверием. В каждую встречу с этим располагающим к себе человеком узнаешь что-либо приятное, интересное. 1924 оны 6 дугаар сарын 1. Монгол улсын Засгийн газрын гишүүд шинжилгээний ажлыг дэмжиж байлаа. Шинжилгээний ангийг ажлыг сайн үр дүнд хүргэхийн тулд тэр ч байтугай илүү бидний нутаг нэгтэн А.Н.Васильев, Ц.Ж.Жамсранов, Д.Р.Ринчино г.м. хүмүүс хувь нэмрээ оруулж байлаа. 1 июня 1924 г. Члены монгольского правительства идут экспедиции навстречу. Еще более того – успешному достижению научных результатов экспедиции способствуют наши соотечественники – А.Н. Васильев, Ц.Ж. Жамцарано, Д.Р. Ринчино и др. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 96 П.К. Козлов, С.А. Теплоухов, А.Н. Васильев нар Сүжигтийн аманд (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 24. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. П.К. Козлов, С.А. Теплоухов и А.Н. Васильев в Судзуктэ (Ноин-ула), 24 сентября 1924. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. P.K. Kozlov, S.A. Teplouhov, A.N. Vasil’ev in Sudzukte (Noyon Uul), 24 September 1924. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1924 оны 9 дүгээр сарын 24. Өглөө урьдын адил сайхан. Алексей Николаевич [Васильев] ердийн байдлаар биднийг алсын замд Сүжигтийн ам руу Төвдийн шинжилгээний ангийн археологийн малтлага руу яаруулж байв. Васильев, жолооч осет эртэй сэлгэж машин барина. 24 сентября 1924 г. Утро прежнее, прекрасное. Алексей Николаевич [Васильев] <…> по обыкновению начал торопить <…> в дальнейший путь, к Судзукте, в центр археологических раскопок Тибетской экспедиции. Вели машину поочередно Васильев или шофер-осетин. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 97 П.К. Козлов, А.Н. Васильев, С.А. Теплоухов нар Сүжигтийн аманд (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 24. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 68. П.К. Козлов, А.Н. Васильев, С.А. Теплоухов в Судзуктэ (Ноин-ула), 24 сентября 1924. Архив МАН. Ф. 59. № 68. P.K. Kozlov, A.N. Vasil’ev, S.A. Teplouhov in Sudzukte (Noyon Uul), 24 September 1924. Archive of the MAS. F. 59. No. 68. А.Н. Васильев Сүжигтийн аманд (Ноён уул), 1924 оны 9 дүгээр сарын 24. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 69. А.Н. Васильев в Судзуктэ (Ноин-ула), 24 сентября 1924. Архив МАН. Ф. 59. № 69. A.N. Vasil’ev in Sudzukte (Noyon Uul), 24 September 1924. Archive of the MAS. F. 59. No. 69. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 98 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Ноён уулан дахь малтлагаар гарсан археологийн олдворууд МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 4, № 5. Археологические находки МонголоТибетской экспедиции в Ноин-уле. Архив МАН. Ф. 59. № 4, № 5. The archeological findings of the Mongolian-Tibetan Expedition in Noyon Uul. Archive of the MAS. F. 59. No. 4, No. 5. Ойрын ирээдүйд археологичдын хамтарсан хүчин чармайлтын үр дүнд Хиагт Улаанбаатарын хоорондох түүхэн замын зүүн талд Монгол улсын нийслэлээс хойд зүгт 130 километрт орших Ноён уулын булшны түүх бүрэн бүтэн судалгааны үр дүнд тодрон, Монгол орны амар амгалан орших үзэсгэлэнт уулын ойн байгалийн “гивлүүр” сөхөх болно. Козлов П.К. Северная Монголия. Ноин-Улинские памятники // Краткие отчеты экспедиций по исследованию Северной Монголии в связи с Монголо-Тибетской экспедицией П.К. Козлова. Л., 1925. Общими усилиями трудов археологов в недалеком будущем история ноин-улинских погребальных курганов будет вылита в ясное, стройное, целое исследование, которое поднимет завесу над этим мирно покоившимся уголком красивой горно-лесной природы Монголии, над уголком, который ютится всего в 130 километрах к северу от столицы Монголии и в 7–10 км. к востоку от исторического тракта между Кяхтой и Улан-Батором. Козлов П.К. Северная Монголия. Ноин-Улинские памятники // Краткие отчеты экспедиций по исследованию Северной Монголии в связи с Монголо-Тибетской экспедицией П.К. Козлова. Л., 1925. Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Ноён уулан дахь малтлагаар гарсан археологийн олдворууд. Гэрэл зургийг: Елихина Ю.И. Эрмитаж дахь Ноён уулын эрдэнэс номноос. П.К. Козловын шинжилгээний анги 1924–1926 он. Улаанбаатар, 2017. Археологические находки Монголо-Тибетской экспедиции в Ноин-уле. Фото из: Елихина Ю.И. Эрмитаж дахь Ноён-уулын эрдэнэс. П.К. Козловын шинжилгээний анги 1924–1926. Улаанбаатар, 2017. The archeological findings of the Mongolian-Tibetan Expedition in Noyon Uul. Photo from: Yelikhina Yu.I. Treasures from Noyon Uul in the collection of the State Hermitage. P. Kozlov’s expedetion, 1924–1926. Улаанбаатар, 2017. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 100 МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 6. Архив МАН. Ф. 64. № 6. Archive of the MAS. F. 64. No. 6. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 6. Архив МАН. Ф. 59. № 6. Archive of the MAS. F. 59. No. 6. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 101 Сүжигтийн ам (Ноён уул). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 54. Судзуктэ (Ноин-ула). Архив МАН. Ф. 59. № 54. Sudzukte (Noyon Uul). Archive of the MAS. F. 59. No. 54. Залуус Сүжигтийн аманд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 70. Молодежь в Судзуктэ. Архив МАН. Ф. 59. № 70. Young people in Sudzukte. Archive of the MAS. F. 59. No. 70. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 102 Ноён уулын зүүн талаас харагдах байдал. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 38. Вид к востоку от Ноин-улы. Архив МАН. Ф. 59. № 38. A view east of Noyon Uul. Archive of the MAS. F. 59. No. 38. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 103 А.Д. Симуков ангийн олзтойгоо (буганууд). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 39. А.Д. Симуков с охотничьими трофеями (с изюбрами). Архив МАН. Ф. 59. № 39. A.D. Simukov with huntsmen trophies. Archive of the MAS. F. 59. No. 39. 1924 оны 5 дугаар сарын 26. Би хээрийн шинжилгээний ангийн судалгааны төвийн хажуугаар өнгөрөх хөтөлөөр даваад, миний эзгүйд цуглуулгадаа нэмэх зорилгоор буга агнасан Андрей болон задлан шинжээчтэй [Е.В. Козлова] тааралдсан юм. Андрейн нүд гялалзан, ан агнуурынхаа тухай дэлгэрэнгүй ярьж өглөө. Балжийн ам, түүний ан хийх хамгийн дуртай газар байсан бололтой. <...> 4 пүү хиртэй амттай, сайхан мах гарсан. Бидний нэг хэсэгтээ хэрэглэх махны хэрэгцээг хангаад зогсоогүй, Симуковын ангийн озлзыг хээрийн шинжилгээний ангийн төвд хүргэхэд тусалсан хятадууд хүртэл хэсэг мах өгсөн юм. 26 мая 1924 г. Спустившись с перевала в соседство нашего археологического лагеря, я прежде был встречен моим Пшевиком [Е.В. Козловой], а затем и Андреем, убившим в мое отсутствие самку изюбря или оленя в коллекцию. Андрей стоял сияющий и рассказал мне процесс самой охоты, кажется в урочище Бальджэ, его излюбленном месте охоты. <...> Отличного, вкусного мяса было до 4 пудов, не только нам было обеспечено мясное продовольствие на предстоящее время, но даже порядочную толику его получили и китайцы, помогавшие в перенесении Симуковских трофеев на бивак экспедиции. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 104 бугын эвэр барьсан В.А. Гусев МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 50. П.К. Козлов, Е.В. Козлова нар шинжилгээний ангийн нэгэн нохойны хамт. улаанбаатар. 1925 оны 7 дугаар сар. В.А. Гусев с рогами изюбра. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1271. Архив МАН. Ф. 59. № 50. V.A. Gusev carrying the deer antler. П.К. Козлов и Е.В. Козлова с одной из экспедиционных собак. улан-батор, июль 1925. Archive of the MAS. F. 59. No. 50. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. Elizaveta and Petr Kozlov with one of the expedition hounds, July 1925 Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1271. 1925 оны 7 дугаар сарын 28. Гайхамшигтай өглөө. Нам гүм, цэлмэг. Нар мандангуут бүгд бослоо. Преображенский тэргүүтэй “Спартакчууд” [спортын нийгэмлэг] бидний гэрэл зургийг авлаа. 28 июля 1925 г. Превосходное утро: тихое, ясное! Все на ногах с восходом солнца. «Спартаки» [спортивное общество] во главе с Преображенским фотографировали нас. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 105 П.К. Козловын монгол паспорт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Ф. 18. Ор. 2. Д. 26. Монгольский паспорт П.К. Козлова. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 2. Д. 26. P.K. Kozlov’s Mongolian travel passport. Archive of the RGS. F. 18. Op. 2. D. 26. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 106 Наадам Надаам The Naadam festival Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1925 оны 8 дугаар сарын 1. Монголчууд баяр наадамт яарч байлаа. Сав л хийвэл хээрийн шинжилгээний ангийн төв рүү дайчид нааш цааш холхино. Баяр 8 дугаар сарын 3-ний даваа гаригт болох хэдий ч туг хатгасан хэдэн машин явж өнгөрлөө. Баяр хөөр болсон хүүхдүүд хашгиралдана. 8 дугаар сарын 3. Бид баярт явж байгаа монголчуудыг ажин суулаа. Морь уралдуулж, өөр бусад зугаа цэнгэл болдог жилдээ нэг болдог баяр наадам юм. Ард түмний баяр наадам бүтэн хэдэн өдөр үргэлжилнэ (идээ ундаатай, бөх барилдаж, илбэ үзүүлнэ). 1 августа 1925 г. Монголы торопились с дорогой к празднику! То и дело сновали военные к лагерю и обратно. Пробежало несколько машин с флагами, обрадованные дети кричали, хотя праздник еще состоится только в понедельник, то есть 3-го августа. 3 августа. Мы наблюдаем ехавших монголов на праздник в лагерь. Это годовой большой праздник, с байгой [скачками] и многими другими отделами увеселений. Целых несколько дней длятся развлечения народа (с борьбой, фокусниками, с едой и питиями). МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 107 108 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 109 110 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 111 112 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 113 114 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 115 Монгол улсын аврага Вандан Вандан (“Титан”) – чемпион Монголии по национальной борьбе в 1922–1923 гг. Vandan (“Titan”) – champion of the Mongolian national wrestling in 1922-1923. Монгол улсын аврага “буур” жамъян жамъян (“Верблюд”) – чемпион по монгольской национальной борьбе в 1926 г. Jamyan (“Camel”) – champion of the Mongolian national wrestling in 1926. 116 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 117 118 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 119 120 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 121 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 122 өргөө дэх шинжилгээний ангийн байшин. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 72. Домик экспедиции в урге. Архив МАН. Ф. 59. № 72. The expedition house in Urga. Archive of the MAS. F. 59. No. 72. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 123 С.А. Глаголевын баг хар хот руу хөдлөхийн өмнө. Партия С.А. Глаголева перед выходом в хара-хото. S.A. Glagolev’s party before setting out from Khara-Khoto. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 73. Архив МАН. Ф. 59. № 73. Archive of the MAS. F. 59. No. 73. 1925 оны 7 дугаар сарын 27. Өглөө бага зэрэг үүлтэй. Шинжилгээний ангийн баг эртлэн бослоо. Глаголевын багийн ачаа ачих шарыг эхлээд, дараа нь бидний ачааг ачих шарыг авчирлаа. Манай хашаа хөглөрсөн хуаран адил байлаа. <…> 1925 оны 7 дугаар сарын 30. Шинжилгээний ангийн зүүн баг Глаголевоор ахлуулан 7 дугаар сарын 28-ны өдөр замд гарлаа. Би 8 дугаар сарын нэгний өдөр замд гарна. Монгол орны гүн рүү зүглэж байна. Монгол Алтайн нурууны өмнөд бэлд уулзана. 27 июля 1925 г. Утро полуясное. Бивак поднялся рано. Прибыли быки первой, Глаголевской, партии, а за ней вслед ввалились во двор и наши. Наш двор – сплошной бивак. <…> 30 июля 1925 г. Восточная Глаголевская партия экспедиции выступила 28 июля. Я выступаю первого августа. Направляемся вглубь Монголии. На южных склонах Монгольского Алтая встретимся. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 124 Туул голын тохой / Туулын тохой. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 82. Излучина реки Толы. Архив МАН. Ф. 59. № 82. A bend of the river Tola. Archive of the MAS. F. 59. No. 82. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 125 Туул голын баруун хойд зүг эргэсэн эргэлт. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 83. Поворот Толы на северо-запад. Архив МАН. Ф. 59. № 83. The north-west bend of the Tola river. Archive of the MAS. F. 59. No. 83. хөгшин Туул гол. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 99. Старица Толы. Архив МАН. Ф. 59. № 99. The old riverbed of Tola. Archive of the MAS. F. 59. No. 99. 126 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 127 Туул голын өргөөгөөс дээш 45 мод газарт. МУШУА-ийн архив. Х. 76. № 76, № 77. Река Тола, в 45 верстах выше урги. Архив МАН. Ф. 59. № 76, № 77. The river Tola. Archive of the MAS. F. 59. No. 76, No. 77. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 128 Туул голын эрэг дээрх хээрийн шинжилгээний анги. бивак экспедиции на р. Толе. Expedition bivouac on the river Tola. Архив МАН. Ф. 59. № 79. Archive of the MAS. F. 59. No. 79. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 79. 1925 оны 8 дугаар сарын 9. Эндээс хөндий тэр чигтээ маш сайхан үзэгдэнэ. <…> алсын уулс, Өнжүүл, Бичигт улаан хад болон зүүн хойд талд Туул голын тасархай, хэвгий гэх мэтчилэн хатан Туул тэр чигтээ, мөн Туул голын баруун дэвсэг дээр нуугдан орших Наваан гүний хүрээ хүртэл харагдана. Эндээс, дээрээс дугуйрсан хөндийд Туул голын хэрэн тэнүүчилсэн нь тодорхой үзэгдэх аж. 9 августа 1925 г. Вид отсюда на всю долину превосходный, <…> видны отдаленные горы и Унчжюль и Бичиктэ улан-хада, виден прорыв и уклон Толы на северо-запад, видна вся она сама и монастырь Наван-гун курэ, приютившийся на террасе правого берега. Отсюда, сверху, более понятно блуждание Толы в этой закругленной долине. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 129 ульхан булан/ам дахь матлага хийх газар. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 84, № 85. Место раскопок в урочище улхуинбулун. Архив МАН. Ф. 59. № 84, № 85. The excavation site at Ulkhuin-bulun. Archive of the MAS. F. 59. No. 84, No 85. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 130 Туул голын тохой дээрх боржин чулуун яст мэлхий. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Гранитная черепаха в излучине Толы. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The granite turtle found in the Tola river bend. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. П.К. Козлов боржин чулуун яст мэлхийн өмнө талд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 86. П.К. Козлов у гранитной черепахи. Архив МАН. Ф. 59. № 86. P.K. Kozlov standing beside the granite turtle. Archive of the MAS. F. 59. No. 86. 1925 оны 8 дугаар сарын 13. Яст мэлхийн нуруун дээр бичигт хөшөөнд зориулсан ховилтой, бусад хэсэгт (бараан саарал өнгийн нягт чулуу) хээ чимэглэлтэй. Нийт гурван булш. Нэгийнх нь дээд талд яст мэлхийтэй. Чулуун яст мэлхийний ихэнх тал нь газарт шигдэн орсон болохоор гэрэл зураг авахын тулд түүнийг өргөж гаргах шаардлагатай аж. 13 августа 1925 г. На спине черепахи имеется отверстие для памятной доски, а на остальной поверхности (темно-серой плотной каменной массы) – оригинальный орнамент. Курганов три, на одном из них, где черепаха, сильный провал – черепаха вошла в землю большей своей частью. Ее необходимо поднять, чтобы иметь возможность снять фотографию. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 131 боржин чулуун яст мэлхий. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 87. Гранитная черепаха. Архив МАН. Ф. 59. № 87. The granite turtle. Archive of the MAS. F. 59. No. 87. боржин чулуун яст мэлхий. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 89. Гранитная черепаха. Архив МАН. Ф. 59. № 89. The granite turtle. Archive of the MAS. F. 59. No. 89. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 132 шинжилгээний ангийнханы яст мэлхийний дэргэд хийж буй малтлага. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 12. Раскопки экспедиции вблизи черепахи. Архив МАН Ф. 64. № 12. Excavation site near the granite turtle. Archive of the MAS. F. 59. No. 12. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 133 боржин чулуун яст мэлхийний дэргэдэх чулуун дурсгалууд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 92. Каменые фигуры рядом с гранитной черепахой. Архив МАН Ф. 59. № 92. The stone figures near the stone turtle. Archive of the MAS. F. 59. No. 92. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 134 Олон сүмийн аман дахь малтлага. 1925 оны намар. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 91. Раскопки в урочище Олун-сумэ, осень 1925 г. Архив МАН. Ф. 59. № 91. Excavations in Olun-sume, the autumn of 1925. Archive of the MAS. F. 59. No. 91. Олон сүмийн малтлага. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 90. Раскопки в Олун-сумэ. Архив МАН. Ф. 59. № 90. Excavations in Olun-sume. Archive of the MAS. F. 59. No. 90. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 135 Олон сүмийн малтлага. Раскопки в Олун-сумэ. Excavations in Olun-sume. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 93. Архив МАН. Ф. 59. № 93. Archive of the MAS. F. 59. No. 93. 1925 оны 8 дугаар сарын 8-аас 10-ний өдөр. Олон булштай, боржин чулуу ихтэй тал нутаг Хангайн нурууны өмнөд бэлд бараг тулж очино. Олон сүмийн булшны малтлагыг би удахгүй хийхээр төлөвлөж байна. Төвдийн шинжилгээний анги Монгол орны түүх археологийн төв хэсэгт нэвтрэн оржээ. Шинжилгээний анги олон жилийн турш бичигт хөшөө, хөшөө дурсгал, хиргисүүр, булшны малтлага судалгааг хийх болно. 8–10 августа 1925 г. Гранитное обширное поле с могилами доходит до самого северного подножья Хангая, в виде курганов Олун-сумэ, которыми я намерен скоро заняться. Тибетская экспедиция попала в самый центр истории археологии Монголии. Надолго-надолго хватит ей заниматься исследованием кэрэксуров, курганов, письмен и других памятников. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 136 бичигт уулан дахь хээрийн шинжилгээний ангийн байр. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 102. Лагерь экспедиции в горах бичиктэ. Архив МАН. Ф. 59. № 102. The expedition camp in the Bichikte mountains. Archive of the MAS. F. 59. No. 102. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 137 хангайн нуруу. хадан дээрх амьтдын дүрслэл.* хадан дээрх амьтад, анчдын дүрс.** Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1346. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1346. Изображение зверей на скалах, хангай.* Охотники на скалах с изображением зверей.** Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1346. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1346. Rock drawings of animals in Khangai. * Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1346. Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн Эдийн соёлын түүхийн хүрээлэнгийн архиваас Монголия и монголы. Т. III / Сост. М.В. Медведева и С. Чулуун. Улаанбаатар; СПб., 2017 г., номын 67 дугаар хуудсанд орсон. гэвч тэнд өөрөөр тэмдэглэсэн: * Улаан-хад. Хадны зургийн хэсэг. Вид части скалы с рисунками. 9 сарын 20. 12.00 цаг. маш бүрхэг, бороотой. ** Улөан-Хад. Хоёр хүнийг дүрсэлсэн хадны зураг. 9 сарын 20. 12.00 цаг. маш бүрхэг, бороотой. Hunters on the rocks with drawings of animals in Khangai.** Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1346. В книге: Монголия и монголы. Т. III / Сост. М.В. Медведева и С. Чулуун. Улаанбаатар; СПб., 2017 г., куда вошли фотографии Г.И. Боровки из Архива Института истории материальной культуры РАН, также есть эти фотографии (с. 67), но подписаны они по-другому: * Улан-Хода. Вид части скалы с рисунками. 20 сентября, 12.00, очень пасмурно, дождь. ** Улан-Хода. Наскальные рисунки – изображения двух человеческих фигур. 20 сентября, 12.00, очень пасмурно, дождь. В названии места у Г.И. Боровки ошибка; правильно Улан-Хада. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 138 бичигт хаднууд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 101. Скалы бичиктэ. Архив МАН. Ф. 59. № 101. The Bichikte rocks. Archive of the MAS. F. 59. No. 101. бичигт хаднууд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 110. Скалы бичиктэ. Архив МАН. Ф. 59. № 110. The Bichikte rocks. Archive of the MAS. F. 59. No. 110. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 139 бичигт хаднууд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 111. Скалы бичиктэ. Архив МАН. Ф. 59. № 111. The Bichikte rocks. Archive of the MAS. F. 59. No. 111. бичигт хаднууд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 108. Скалы бичиктэ. Архив МАН. Ф. 59. № 108. The Bichikte rocks. Archive of the MAS. F. 59. No. 108. 140 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 141 бичээс бүхий хад. бичигт дулаан хад. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 104, № 105, № 106. Скалы с писаницами, бичиктэ-дулан-хада. Архив МАН. Ф. 59. № 104, № 105, № 106. Rocks drawings at Bichikte-dulan-khada. Archive of the MAS. F. 59. No. 104, No. 105, No. 106. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 142 бичигт хадан дээр дүрсэлсэн ямаа. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 14. Рисунок козлов на скалах бичиктэ. Архив МАН. Ф. 64. № 14. A drawing of goats on the Bichikte rocks. Archive of the MAS. F. 64. No. 14. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Бичигт дулаан хад буюу “Халуун чулууны бичээс”-т ууланд шинжилгээний анги цөлийн худагны хажууд 7 хоног байрлахдаа олон нухчаад уулын ам бүрээр нь орж үзжээ. Бичигт дулаан хад нь Өргөөгөөс Халган орох замд таарах Чойрын уулын байгалийн тогтоцыг санагдуулам ажээ.Түүний ойролцоо мөн адил “Чойрын” гэсэн нэртэй цахилгаан мэдээний станц байрлана. Энэ хоёр уулын оргил алсаас сүндэрлэн харагдаж, замын хүний харааг булаана. Өвөрмөц тогтоцтой боржин хад чулуунаас бүрдэх уг уул нь гүн хавцал, жалга ихтэй. Доош буух хадан цохио уулын дэвсэгтэй нийлэн, цааш шовх орой нь хөх уулын хярруу уусан орох нь уран зураг адил үзэмжтэй. <…> Бичигт хадны торгон гадарга дээр бид олон тооны зураг, бичээс олж илрүүлсэний дотор янгир ямаа, буга, туулай зэргийн дүрслэжээ. Бусад нь эртний [түрэгийн] бичээстэй төстэй. Үүнэс гадна тодорхой хэдэн латин үсэг сийлсэн нь европын аль ч хэлэн дээр ямар нэгэн утга илэрхийлэхгүй байв. Уг чулуулгаас урган В горах Бичиктэ-дулан-хада, или “Письмена теплых скал”, экспедиция расположилась у отличного пустынного колодца и прожила здесь целую неделю, заглядывая во все уголки, во все сложные складки этих гор. В целом массив Бачиктэ-дулан-хада сильно напоминает такой массив, расположенный на пути из Урги в Калган и известный под именем Чойрэн, с телеграфной станцией этого же названия. Как тот, так и другой высоко поднимают свои вершины и издалека манят к себе путника; и тот, и другой сложены из гранитов, представляющих лабиринт ущелий, теснин, отвесно ниспадающих утесов, скал, лепящихся уступами в живописном беспорядке и уходящих остриями гребней в голубую высь. <…> На скалах Бичиктэ, на гладкой поверхности гранитов, мы нашли множество писаниц. Некоторые изображали горных козлов, или янгэр-яманов, изюбрей, зайцев. Другие походили на [дренетюркские] письмена. Были также и определенно латинские буквы, не составлявшие, однако, никаких удобопонятных слов ни 143 гарч байгаа мэтээр миний мэдэхгүй нэгэн аргаар хүний алгыг нь дээш харуулан нарийн цагаан судлаар дүрслэсэн зураг анхаарлыг маань татлаа. Уг зурагны доод талд дээрх аргаар латин цагаан толгойн “А” үсгийг дүрсэлжээ. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 8–9. 1925 оны 8 дугаар сарын 31. Бичигт хад, түүний ойр орчмын газрыг ашиглахаар орой нь явлаа. Бид зүүн зүг чиглэн гарч, буцахдаа баруун талаас ирлээ. Манай машин битүү тойрог хэлбэртэй зам үүсгэсэн байлаа. Бичээс хайж явсаар ойролцоо газраас, бидний байрласан газраас холгүйхэн таарах хад асга болон тусдаа орших хар (шатсан) чулууун дээрээс хэд хэдэн газраас оллоо. на одном европейском языке. В одном месте мое внимание привлек рисунок человеческой левой руки, ладонью кверху, исполненный непонятным для меня способом какими-то тонкими белыми жилками, как бы включенными в состав хранящей их основной породы. Под этим рисунком таким же способом, начертана латинская буква “А”. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 8–9. 31 августа 1925 г. Под вечер я поехал исследовать окраину Бичиктэ или ее окружность. Направившись на запад, я возвратился с востока, описав сомкнутую кривую. Я занимался розыском надписей и нашел их в недалеком соседстве, недалеком расстоянии от бивака, частью на отдельных черных (загорелых) плитах, частью на скалах. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 144 Цагаан дарь эх болон бурхан буддагийн хадан дээр дүрслэсэн хөрөг. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 102. Изображение на скале Амитаюс и белой Тары. Архив МАН. Ф. 64. № 102. A rock drawing of Amitayus and the White Tara. Archive of the MAS. F. 64. No. 102. 17 мөр Цогтын бичээс бүхий хад. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 118. Диабазовая скала с 17 строками Цокто-тайчжи. Архив МАН. Ф. 59. № 118. A diabase rock with the 17line writing of Tsokto-taiji. Archive of the MAS. F. 59. No. 118. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы <…> Мишиг гүнээс баруун урд зүгт Дойт нуурын аманд ягаавтар өнгийн, бүдүүн ширхэгтэй олон тооны өгөршсөн боржин чулуун дундаас нар салхинд элэгдэн, гялалзсан гадаргуутай маш сонирхолтой арал хэлбэрийн цуурхай хадан гарц олсон юм. Энэ хадан цохион дээр хоёр том монгол бичээс болон өөр жижиг бичээсүүд, амьтан ургамлыг нарийн уртай гаргажээ. Төвд, монгол бичээсүүд үүний хажуугаар бий. Хоёр хадан дээр сийлсэн 17 болон 8 мөр босоо бичээс ур дүрслэл, маш нарийн сийлбэрээрээ миний сонирхолыг ихэд татсан юм. Монгол бичээс нь Буддын шашны улааны урсгалыг баримтлагч, дайчин баатар Цогт тайжийн хэлсэн шүлэг аж. Хэд хэдэн утга санааг өөртөө агуулдаг. Шашин шүтлэгээсээ болоод гадуурхагдаад <…> мне удалось найти на юго-востоке от Мишик-гун, в урочище Доут-нор, среди моря серо-розовых рыхлых крупнозернистых гранитов, любопытный острововидный выход темных диабазовых скал, с отшлифованной бурями блестящей поверхностью. На этих скалах умелый художник-резчик картинно выгравировал две большие монгольские надписи, письмена, начертал животных, растения и т. п. Имеются также письмена на тибетском и китайском языках. Меня больше всего привлекли к себе художественным видом, своей тонкой гравировкой письмен две скалы с семнадцатью и восемью вертикальными строками. Монгольские письмена заключают в себе несколько мыслей, высказанных некогда известным борцом за староверческое, или красношапочное, учение Цокто-тайчжи. 145 өөр хошуунд амьдарч байсан тэрээр Онон мөрний хавьд үлдсэн өөрийн хайрт эгчийг үгүйлэн санагалзаж, гүн ухааралд автан, сэтгэл ихэд уярч шүлэглэсэнийг нь хожмоо “үнэт” зэс адил элгэн хаднаа сийлсэн ажээ. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 10. * Энэ бичээсний талаар: Надписи на скалах халхаского Цоктутайджи // Работы по истории и этнографии монгольских народов. М.: Восточная литература, 2002. С. 221–271. Будучи далеко за пределами своего хошуна вследствие религиозной борьбы, он сильно тосковал о своей любимой сестре, оставшейся на реке Ононе, и в сердечной печали предавался философским размышлениям, которые были записаны, а потом и выгравированы его последователями на темных диабазовых скалах, похожих на “драгоценную” медь*. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 10. *Об этих надписях см.: Владимирцов Б.Я. Надписи на скалах халхаского Цокту-тайджи // Работы по истории и этнографии монгольских народов. М.: Восточная литература, 2002. С. 221–271. 146 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 147 Дуут нуурын орчмын хадан дээрх зураг, бичээсүүд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 119, № 120, № 121. Писаницы и рисунки на диабазовых скалах в районе озера Доут-нор. Архив МАН. Ф. 59. № 119, № 120, № 121. Scribblings and drawings on the diabase rocks near the lake Dout-nor. Archive of the MAS. F. 59. No. 119, No. 120, No. 121. 148 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Туул голын эрэг дээрх Наваан гүний хүрээ. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 100. Наван-гун курэ на р. Толе. Архив МАН. Ф. 59. № 100. Navan-gun khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 100. 1925 оны 8 дугаар сарын 11. <…> Одоо бид дараагийн зорилго Наваан гүний хүрээ рүү чиглэх явдал байлаа. Бид ч тийш чиглэн явлаа. <…> Цагийн дараа бид зүүн эрэг дэх сүм дэргэд очсон юм. Энэ хавьд Туул гол маш гүнзгий 30-35 <…> өргөн, 2-3 <…> гүн ажээ. Ус нь тунгалаг биш, сааралдуу/ булингартай, бүлээхэн болохоор хажуу эрэг дээр хэд лам усанд орж байв. Голын эргийн орчим гэхэд л ус тэдний цээжээр татаж байлаа. Эрэг дээр зогсох хүмүүсийн хашхирах, уухайлах дуунаар зоригтонууд урсгал сөрөн усанд орж, ширүүн урсгалд туугдан доош урсаж, эргийн ойролцоо сэлж байв. ... Баруун эрэг дээр гарах боломжгүй болохоор бид эсрэг талын эрэг дээрх сүмийн орчмын хамгийн тохиромжтой газраас гэрэл зураг авч ... гэрийн зүг хурц, халуун нарны өөдөөс хурдан хурдан алхлаа. 11 августа 1925 г. <…> Теперь у нас была на очереди вторая задача: держать направление на кумирню Наван-гун курэ, что мы и сделали. <…> Через час мы были у монастыря на этом, левом берегу. Здесь Тола стремительно неслась одним глубоким руслом до 30–35 саженей шириною, при глубине, говорят, до 2-3 саженей; вода была серая, не прозрачная, довольно теплая и на соседнем берегу была компания купающихся лам. Вблизи берега им, взрослым, было по груди. Смельчаки забегали вверх по течению и, отдавшись силе течения, плыли, держась вблизи берега, под громкие возгласы и одобрения стоящих на берегу. <…> Произведя фотографический снимок с монастыря с наиболее удобного места противоположного берега, т.к. на правый перебраться не было возможности, мы <…> быстрым шагом направились домой, навстречу яркому, горячему солнцу. 149 150 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 151 Далай гүний хүрээ. Далай-гун курэ. Dalai-gun khure. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 127. Архив МАН. Ф. 59. № 127. Archive of the MAS. F. 59. No. 127. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 152 Далай гүний хүрээний суварга. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 16. Субурганы у монастыря Далай-гун курэ. Архив МАН. Ф. 64. № 16. Suburgas near the Dalai-gun khure monastery. Archive of the MAS. F. 59. No. 16. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 1925 оны 9 дүгээр сарын 19. Энэ хөндийн цаана Ар худагийн даваа өгсөх замтай. Эхний даваанаас намхавтар уул орой дээрээ овоотой. Бид сэтгэл баясгасан хөндий орох хүртэл малын бэлчээрээр дайрч, уулаар өгсөж уруудана. Цагаан чулуутын булаг хэмээх голтой хөндийн адагт урд зүг рүү бут сөөг ихтэй, өндөр сайхан Хайрхан уул руу хандуулан барьсан эртний сүм хийд, сүмийн гонх бүхий Далай гүний хүрээ бий. Богд уулан дээрээс Өргөө хотын төрх ийн харагдана. Сүмийг зориудаар нууж байрьсан гэлтэй. Уулын орой дээр гармагц зам дагуу нүдний өмнө хийдийн барилга харагдана. Тус хийдийг энд бараа бологч шавь нарын хамт ирсэн Эрдэнэ зуугийн нэртэй, чинээлэг Төвд эр үндэслэжээ. Цас маш ихтэй 1923 он хүртэл энэ хийд цэцэглэн хөгжжээ. Энэ жил олон монголчуудын сайхан сэтгэл туйлдаа хүрч, лам нарын эд хөрөнгө барагдаж дуусчээ. Хяслант 1923 он хүртэл монголчууд амар амгалан амьдарч, тус хийдэд 1000 гаруй лам хуврага хурал хурдаг байжээ. Одоо тэн хагас нь 19 сентября 1925 г. За этой долиной вновь подъем на перевал Ар-худук, немногим ниже первого, также с обо, с кормом и дополнительным подъемом и спуском, прежде, нежели мы попадаем в долину, очень приветливую, с речкою Цаган-чулутэнбулык, приютившую у себя в конце кумирню Далай-гун курэ, смотрящую своими вековыми храмами и кельями монахов на юг, на богатую, высокую гору Хайрхан с кустарником. Это в миниатюре Урга с Богдо-улой. Монастырь словно спрятан и вдруг, с вершины холма, по дороге открывается взору наблюдателя. Он помещен на двух соседних скатах и лощине между ними. Основан он одним видным, богатым тибетцем из Эрдэни-цзу, пришедшим сюда со свитою учеников. Монастырь процветал до 1923 года, года с ужасно обильным снегом, когда благополучию многих монголов нанесен был предел; вместе с прочими, погибло и добро лам. До несчастного, 1923 года, монголы благодушествовали, гремел и монастырь службами, 153 байх агаад, гэртээ байхгүй, үргэлж айл хэсэж, гэдэсээ борлуулна. Сүм хийдийн тал нь хаалгаа барьсан. Сүмийн хамба Лодой гавьж гэж дунд хирийн насны, айраг цагаанд ихээхэн дуртай нэгэн мөн гэртээ тогтохгүй, баян чинээлэг монголчуудынхаар байнга орж гарч, нааш цааш явна. Түүнийг байхгүй үед хэн нэгнийг сүм хийд рүү оруулдаггүй байлаа. <…> Бусад сүм хийдийн адил Далай гүний хүрээ хэд хэдэн тусдаа суврага болон нэг дор орших 7 цагаан суврагатай. Хамгийн том суврага нь баруун талын өндөрлөг газар байрлана. Тус хийд алсын зайнаас харагдахгүй учир энэхүү суврага гэрэлт цамхаг адил бурханы шашинтануудын харааг булаана. Тахилын чулууг тулах аранганаас гадна мал худалдахаас өмнө хашдаг хорооны үүргийг давхар гүйцэтгэдэг байгууламжийн суурин дээр өндөрлөгт нэг цагаан суврага бий. Монголчууд сүжигтэй болохоор сувраган доогуур оруулалгүй малаа зарж борлуулвал мал сүрэг нь хорогдож, гарз хохирол амсаад зогсохгүй, гэрт гай зовлон ирнэ гэж айна. монахов было около 1000 человек. Ныне их наполовину меньше, да и те не сидят дома, а разъезжают по гостям, этим и кормятся. Постройки наполовину заколочены. Сам настоятель, Лодой-габчжи, средних лет, большой любитель кумыса, дома не сидит, а все время разъезжает по состоятельным монголам. Его нет, некому и разрешить посещение храмов <…>. Как и прочие монастыри, Далай-гун курэ имеет несколько отдельных и группой в 7 белых субурганов. Наибольший расположен на западном возвышении, словно маяк, привлекающий взоры буддистов, так как на расстоянии обители совсем не видно. Имеется здесь и белый субурган на возвышении с устоями, поддерживающими помост для надгробия и в то же время служащими для прогона скота, отдельных животных, прежде чем их продать. Монголы из суеверия очень боятся, что если не прогнав скотину под субурганом продать, то можно навлечь на дом большое несчастие, убыль в скоте или вообще в хозяйстве. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 154 Илдэн бээлийн хүрээ. МУШУА-ийн архив. Х. 59.№ 129. Ильдэн-бэйлэ курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 129. Ilden-beile khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 129. 1925 оны 10 дугаар сарын 4. Бид Илдэний хүрээнээс доош гурван бээр газар улаан голын баруун эрэг дээр зогсоно. Дээд хэсгээрээ шинэс мод ургасан уулын арын бэлд тулгасан тэгш өнцөгт дотор хүрээ шахагдан оршино. Хүрээг алсаас харахад төдийлөн таатай сэтгэгдэл төрөхгүй. Олигтойхон ч сүмгүй ядмаг байгууламж бүхий хүрээг бидний газарчид болох энэ хүрээний лам нар Далай гүний хүрээтэй зүйрлэнэ. 1925 оны 10 дугаар сарын 5. Бидний зогсож буй даваанаас цэвэр тунгалаг ус нь урсах Горхон голын эргийн өндөр дэнж дээр тус хийд байрлана. Бүх сүм дагана нь хойд зүг рүү эсрэг талын уул харжээ. Ерөнхийдөө тус хийд уулын гүнд нуугдмал орших нь улам өнгө үзэмж нэмэн, сэтгэл татам болгоно. Хажуугийн өндөр уулын – Хангайн хойд салаанд өтгөн шинэсэн ой үлджээ. Эдгээр шинэсийг мод огтлох хорио тогтоосон лам нар тарьсан бололтой. <…> Далай ламын яриагаар бол, зуу гаруй жил оршин тогтносон сүм дугана ихэд тансаг, олон тооны алт шармал бурхантай байсныг гамин цэргүүд хулгайлсан болохоор “Илдэн хийдийг үндэслэгч манай том ламын сэтгэл ихэд өвдсөн.” Хонь, морь, сарлаг нийлсэн овоо хэдэн толгой малтай, жас нь эд хөрөнгө гайгүй болохоор сүм тогтмол хурал ном хурна. 4 октября 1925 г. Мы стоим ниже Ильдэн-курэ, на правом берегу прекрасной речки, в трех верстах. Курэ сжато в прямоугольник, прилепившись к подножью гор, в верхнем поясе, на северном склоне, убранном лиственницей. Издали впечатление от монастыря неважное: бедные постройки, не видно порядочного храма, хотя наши возчики – ламы этого монастыря – и сравнивают его с Далай-гун курэ. 5 октября 1925 г. Монастырь расположен на возвышенной береговой террасе речки Горхон-гол, катящейся от перевала, где мы стоим, своими чудными, прозрачными водами. Все постройки смотрят на север, на встречные горы. Вообще монастырь спрятан в горах, и это обстоятельство придает ему красоту, прелесть. В соседней высокой горе – Хангэ, в северном распадке, уцелел густой лес из лиственницы, вероятно, посаженный ламами, наложившими запрещение вырубки <…>. По рассказам да-ламы, монастырь, имеющий свыше ста лет возраста, был пышен, имел много золоченых дорогих бурханов, но гамины их уворовали и «больно нашему великому ламе, основателю Ильдэнской обители». Однако ныне монастырь в удовлетворительном состоянии, так как у него и казна в порядке, и порядочное количество скота: баранов, лошадей, сарлыков. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 155 156 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 157 үйзэн вангийн хүрээ. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 99. Монастырь уйцзэ-ван курэ. Архив МАН. Ф. 64. № 99. Uitze-van khure monastery. Archive of the MAS. F. 64. No. 99. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 158 1925 оны 12 дугаар сарын 11. Эцэст нь, орой дээрээ гурван суврагатай, уулын, харанхуй, амьгүй гүвээнд (галт уулын ул мөр бүхий) та бүхний нүдний өмнө Үйзэн вангийн хүрээ үзэгдэнэ. Өмнө хэсэгт дунд зэргийн хийцтэй сүм хийд, түүний ар талд Монценкоп*, «Шерсть»**-ийн оросын худалдааны газрууд, цөөн тооны оросууд дийлэнх нь хятадууд. 11 декабря 1925 г. Наконец, еще один горный, темный, безжизненный кряж (со следами вулканического происхождения) с тремя субурганами на вершине и вашим глазам представляется курэ Уйцзэ-вана. На первом плане – постройки средней руки монастыря, на втором – торговые фирмы русских, Монценкопа*, «Шерсти»**, китайцев; русских мало, китайцев много. Үйзэн ван дахь [авсан] хоёр гэрэл зураг: сүмийн булангийн хэсэг, манай хүмүүс хашаан дотор зогсож байгаа нь В Уйцзэ-ван [сделано] два снимка: уголок монастыря и группа наших во дворе. * Монцекоп – Монголын төв хоршоо. * Монцекоп – Монгольский центральный кооператив. ** «Шерсть» – Монголд 1920 оны эхээр үйл ажиллагаа явуулж байсан ЗХУ-ын гадаад худалдааны байгууллага. ** «Шерсть» – советская внешнеторговая организация, действовавшая в Монголии в начале 1920-х гг. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 159 үйзэн вангийн хүрээний шинэ дугана. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 100. Новый храм в уйцзэн-ван курэ. Архив МАН. Ф. 64. № 100. A new temple in the Uitze-van khure. Archive of the MAS. F. 64. No. 100. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 160 үйзэн вангийн орчим халуун рашаан. МУШУА-ийн архив. Х. 64.№ 101. Горячие ключи в окрестностях уйцзэна. Архив МАН. Ф. 64. № 101. Hot springs in the vicinity of Uitzen. Archive of the MAS. F. 64. No. 101. 1925 оны 12 дугаар сарын 13. Буцах замд Үйзэн вангийн хүрээний зүүн хойд хэсэг орших булш болон хүний зураг бүхий чулуун хөшөөний гэрэл зургийг авах. Мөн монголчууд хэрх өвчнөөс салах зорилгоор ордог халуун рашааныг мартахгүйгээр судлах. 13 декабря 1925 г. На обратном пути необходимо заснять в северовосточной окрестности Уйцзэ-вана погребение и каменный столб с рисунком человека, равно не преминуть исследовать горячий ключ, в котором монголы купаются с целью излечение от ревматизма. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 161 хангайн шинжилгээний ангийн замд таарсан хүн чулуу. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Каменная фигура у дороги, на пути экспедиции в хангай. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Stone figure on the road leading the expedition to Khangai. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1925 оны 12 дугаар сарын 14. Мишиг гүний умард замаас 50 бээр газар ар талаасаа хээ нь бүдгэрсэн боржин хавтангаар тулсан толгой нь бүрэн бүтэн хүн чулуу бий.<…> <…> Хүн чулууны толгойг үнгэгдсэн цэнхэр хадагаар ороожээ. Зүүн гараараа унжсан гэдэсээ доороос нь тулж, баруун гараа зүрхээ барьсан болхи хийцтэй хүн чулуу. Толгой дээр нь духыг хүрээлсэн намхан малгайг дагз, шилэн хүзүү рүү хойш унжсан маягтай дүрслэжээ. Уг хүн чулууны онцлог нь богино өндөр бүсний товруутай (хасаг маягийн), монгол маягын агсаргатай, баруун талдаа хэттэй. 14 декабря 1925 г. А в 50-ти верстах от Мишик-гуна, севернее дороги, стоит каменное изваяние человека с головой, сзади подперта гранитная выветрелая плита со слабо выраженным орнаментом. <…> Голова фигуры была обмотана истрепавшимися голубыми хадаками. Левою рукой фигура поддерживала отвислое брюхо, правой же ухватилась за сердце. Изваяние грубое. На голове низкая, объемлющая лоб шапка, низко спускающаяся через затылок и шею. Особенность фигуры – это поясной ремень с высокими, короткими бляхами (на манер кавказских) и с подверткой, вроде монгольской, от огнива, справа. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 162 хангайн нуруун дахь хээрийн шинжилгээний анги. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 144. Лагерь экспедиции в хангае. Архив МАН. Ф. 59. № 144. The expedition camp in Khangai. Archive of the MAS. F. 59. No. 144. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 163 Е.В. Козлова, П.К. Козлов нар. хангайн нуруун дахь өвөлжөө. 1925–1926 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Е.В. Козлова и П.К. Козлов. Зимовка в хангае, 1925–1926 гг. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The Kozlov couple at the winter camp in Khangai. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. хангайн нуруун дахь хээрийн шинжилгээний ангийн төв. Намар, өвөл. 1925–1926 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Лагерь экспедиции в хангае, осень–зима 1925–1926 гг. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The expedition camp in Khangai, autumn – winter 1925–1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 164 хангайн нуруун дахь хээрийн шинжилгээний анги. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 164. Лагерь экспедиции в хангае. Архив МАН. Ф. 59. № 164. The expedition camp in Khangai. Archive of the MAS. F. 59. No. 164. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 165 П.К. Козлов, В.М. Гусев нар ан хийсний дараа. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 154. П.К. Козлов и В.М. Гусев после охоты. Архив МАН. Ф. 59. № 154. P.K. Kozlov and V.M. Gusev after hunting. Archive of the MAS. F. 59. No. 154. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 166 хээрийн шинжилгээний ангийн өвөлжөөний ойролцоох хангайн нуруу. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 35. хангай в соседстве с зимовкой экспедиции. Архив МАН. Ф. 64. № 35. The Khangai mountains in the neighbourhood of the expedition winter camp. Archive of the MAS. F. 64. No. 35. 1925 оны 10 дугаар сарын 8-10. <…> Хээрийн шинжилгээний анги уулсын ойролцоох Битүүтийн амны хавцалаас цухуйх мөстөлгийн хурдас орчим шинэс модны захад газрын гүнээс 15.5˚С хэмтэй ундрах тунгалаг усны дэргэд байрлажээ. Эдгээр булшнууд шинжилгээний ангиас нэг хагас бээр доош өмнө талдаа нугын зөөлөн гүвээтэй тэгш тал дээр оршино. 8–10 октября 1925 г. <…> Лагерь экспедиции приютился ближе к горам, у морены, сползшей из ущелья Битютэн-ама, там, где начинается нижняя граница лиственницы и где бьет из земли прозрачный источник с t воды в 15.5˚ С. Курганы лежат на верступолторы ниже, в равнине, граничащей с южными луговыми мягкими увалами. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы битүүтийн амны хавцалын усны урсгал. 167 Водный поток в битютэн-ама. A river flow in Bitiuten-ama. Архив МАН. Ф. 59. № 190. Archive of the MAS. F. 59. No. 190. МУШУА-ийн архив. Ф. 59. № 190. 1925 оны 10 дугаар сарын 20. Бид хамгийн сайн сайхан ерөөлөөр үдүүлэн, мөстлөгийн хурдасыг хөндлөн гаталж, баруун зүгийг чиглэн Битүүгийн хавцалын зүг хөдөллөө. Ижил нэртэй даваа хүртэл бараг арван бээр газар үргэлжлэнэ. Хангайн нурууны өмнө талын бусад хавцалын нэгэн адил Битүүтийн хавцалд огцом урсгалтай чулуурхаг голтой. Хавцалын хажуу эгц: баруун талдаа шинэсэн ойтой, зүүн талдаа том жижиг үхэр чулуу, сайр болон ерником – намхан, бараан бутаар дүүрсэн хөндий тал хээр (дээд талын хясааны бүслүүрээр). 20 октября 1925 г. Напутствуемые лучшими пожеланиями, мы тронулись в путь прямо к западу, наперерез морены, в ущелье Битютэн, которое тянется до перевала того же имени почти десять верст. Как и другие ущелья южного склона Хангая, Битютэн имеет дно речки страшно каменистое, круто падающее. Бока ущелья крутые: справа с лесом, лиственницей, слева – со степной частью долины, заполненной большими и малыми валунами или сплошной осыпью (по крутизнам верхнего пояса) и ерником – темным, приземистым. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 168 битүүгийн амны хавцал. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 189. ущелье битютэн-ама. Архив МАН. Ф. 59. № 189. The gorge Bitiuten-ama. Archive of the MAS. F. 59. No. 189. битүүгийн амны хавцал. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 145. ущелье битютэн-ама. Архив МАН. Ф. 59. № 145. The Bitiuten-ama. Archive of the MAS. F. 59. No. 145. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 169 хангай. МУШУА-ийн архив. Х.59. № 143. хангай. Архив МАН. Ф. 59. № 143. The Khangai mountains. Archive of the MAS. F. 59. No. 143. хангай. МУШУА-ийн архив. Х.59. № 146. хангай. Архив МАН. Ф. 59. № 146. The Khangai mountains. Archive of the MAS. F. 59. No. 146. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 170 хангайн умард бэл. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 162. Северный склон хангая. Архив МАН. Ф. 59. № 162. The northern slope of Khangai. Archive of the MAS. F. 59. No. 162. Зүүн өмнөд хангай. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 142. Юго-Восточный хангай. Архив МАН. Ф. 59. № 142. The South-eastern Khangai. Archive of the MAS. F. 59. No. 142. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 171 Рашаан. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 141. Минеральный источник. Архив МАН. Ф. 59. № 141. A mineral spring. Archive of the MAS. F. 59. No. 141. хангайн морен. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 140. Морены хангая. Архив МАН. Ф. 59. № 140. The moraines at Khangai. Archive of the MAS. F. 59. No. 140. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 172 Сангийн далай нуур. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 126. Озеро Сангиин-далай. Архив МАН. Ф. 59. № 126. The lake Sangiin-dalai. Archive of the MAS. F. 59. No. 129. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 173 Сангийн далай нуурын судалгаа. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 128. Изучение озера Сангиин-далай. Архив МАН. Ф. 59. № 128. Exploring the lake Sangiin-dalai. Archive of the MAS. F. 59. No. 128. 1925 оны 11 дүгээр сарын 30. Очир намайг хээрийн шинжилгээний анги руу газарчилж явлаа. Би оросуудын эд хогшил, морьд болон гол нь Сангийн далай нууран дээр хөвөх завийг харах зорилготой байлаа. Энэ завин дээр миний хамтрагчид дээр хэмжилт хийж явлаа. 30 ноября 1925 г. Очир проводил меня до бивака, желая посмотреть имущество русских, их бивак, лошадей, но главное, конечно, лодку, которая скользила по поверхности вод Сангин-далай, в ней плавали мои спутники, производившие промеры. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 174 хан хөгшин уулын оргил. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 167. Вершина хан-кокшун-ула. Архив МАН. Ф. 59. № 167. The peak of Khan-kokshun-uul. Archive of the MAS. F. 59. No. 167. 1925 оны 10 дугаар сарын 23. Онгийн голын эрэг дээр орших хөшөө чулуутай хөндий зүүн хойд зүг чиглэнэ. Хангайн нурууны зүүн өмнө захад ой модтой, сайхан бэлчээртэй Хан хөгшин уул сүндэрлэнэ. 23 октября 1925 г. Долина с памятниками уходит к северо-востоку, в общее ложе зарожденного Онгиин-гола. На юго-западе среди общих гор – продолжение Хангая – выгодно поднимается Ханкокшун-ула, с лесом, прекрасными пастбищами и т.д. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 175 Ламын гэгээний сүмийн турь. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 38. Развалины монастыря Ламэн-гэгэн. Архив МАН. Ф. 64. № 38. The ruins of the Lamen-gegen monastery. Archive of the MAS. F. 64. No. 38. 1925 оны 12 дугаар сарын 2. Бичээс бүхий газар руу нэг ухасхийгээд ирэх, дараа нь эртний балгасыг судлах. Ламын гэгээний анх босгосон Олон сүмийн турийг мод огт ашиглалгүй дан шавраар барьсан бололтой. Учир нь тэр үед мод огтлох нь үхэх ялтай байсан болохоор ой мод огтлох хориотой байжээ. 2 декабря 1925 г. Нужно съездить на место расположения письмен, а затем осмотреть большие древние развалины, нежели Олун-сумэ – развалины первой постройки Ламэн-гэгэн, развалины, в которых нет, будто бы дерева, а главным образом, глина, так как тогда под страхом смерти запрещена была рубка какого бы то ни было леса. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 176 хээрийн шинжилгээний ангийн ойролцоох хангайн нурууны өвлийн төрх. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 157. Общий вид хангая зимой в соседстве с лагерем экспедиции. Архив МАН. Ф. 59. № 157. A view of the Khangai mountains in winter close to the expedition camp. Archive of the MAS. F. 59. No. 157. Е.В. Козлова (голд нь). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 155. Е.В. Козлова (в центре). Архив МАН. Ф. 59. № 155. Elizaveta Kozlova (in the center). Archive of the MAS. F. 59. No. 155. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 177 Цасанд суусан машин. Автомобиль, застрявший в снегу. МУШУА-ийн архив. Ф. 59. № 156. Архив МАН. Ф. 59. № 156. An automobile which got stuck in the snow. Archive of the MAS. F. 59. No. 156. 1925 оны 12 дугаар сарын 15. Бидний зам хөндийн адагт цасанд хучигдан улам бүр бүдгэрсээр, машины зам эгц өгсүүр ажээ. <…> Энд даваа, гүвээ, хөндийгээр цас багатай, судаг, гуу жалгаар цас хунгарласан. Урд яваа машинд замаа олох, зам гаргахад хэцүүхэн байлаа <…> Бид Бичигт орох замын дунд гүн жалганд цасан хунгарт сууж, машин маань шавар шавхайгаар хучигдав. 15 декабря 1925 г. Наша дорога в самой долине терялась, будучи занесена снегом, путь автомобиля проходит выше, косогором. <…>. И тут, по вершинам и скатам увалов, снег – мелкий в долинах, в логах и оврагах – очень глубокий. Особенно тяжело приходилось передней машине прокладывать и разыскивать путь, <…>. На половине дороги, у Бичиктэ, мы основательно зарылись в крутом овраге в снег. Машина погрязла до верха. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 178 Дээд Орхон. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 158. Верхний Орхон. Архив МАН. Ф. 59. № 158. The Upper Orkhon. Archive of the MAS. F. 59. No. 158. Орхон голын эх. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 139. Верховье Орхона. Архив МАН. Ф. 59. № 139. The Upper Orkhon. Archive of the MAS. F. 59. No. 139. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 179 хүрхрээ бүхий улаан гол (Орхон голын баруун салаа). МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 43. Река улаан (правый приток Орхона), на которой находится водопад. Архив МАН. Ф. 64. № 43. The river Ulaan (right tributary of Orkhon) having the waterfall. Archive of the MAS. F. 64. No. 43. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 180 улаан цутгалангийн хүрхрээ («шинжилгээний ангийн хүрхрээ»). Водопад улаан-Цутгалаан («Водопад Экспедиции»). The Ulaan-Tsutgalaan waterfall (“The Waterfall of the Expedition”). МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 44. Архив МАН. Ф. 64. № 44. Archive of the MAS. F. 64. No. 44. 1926 оны 2 дугаар сарын 25. <…> бид арай гэж дэнж дээр гарлаа <…> алган дээр байгаа мэт нүдний өмнө амь тасарч буй Улаан гол болон түүнээс эрчтэй шуугин урсах хүрхрээ сүр бараатай эгц доош хэдэн арван бээр унаж, Орхон голын усанд намуухан цутгана. Улаан гол амь тасрах сүүлчийн мөчдөө санаатайгаар гүн ангал руу тэнхээ мэдэн урсахдаа хөөсөрсөн толгойгоороо ёроолгүй хавцал руу мушигралдан орно. Чимээ анир, солонгорон оргилох усны дуслууд бүгд нийлэн нэгэн эд шийдийн, хачин сайхан зохицол болно. Би хавцалын орой дээрх мөөгөнцөртсөн чулуун хавтан дээр зогсохдоо өөрийн эрхгүй сэтгэл татсан, ийм гайхамшигтай зүйлээс нүд салгаж чадахгүй бодлогошрон харж маш удаан зогслоо. 25 февраля 1926 г. <…> едва вы поднялись на террасу <…>, как вам открывается, как на ладони, и умирающая река Улан и народившийся могучий, шумный, эффектный водопад, под прямым углом, через несколько десятков саженей, сливающий спокойно воды в Орхон. В последнюю минуту своего существования Улан словно умышленно бежит стремглав к пропасти и очертя пенной головой бросается в пучину. Шум, гул, фонтаны радужных брызг – все слилось в одну волшебную, потрясающую душу гармонию. Долго я стоял на каменных ноздреватых плитах вершины каньона словно зачарованный, смотрел, думал и не мог оторваться от такого грандиозного зрелища. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 181 МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 161. Архив МАН. Ф. 59. № 161. Archive of the MAS. F. 59. No. 161. Орхон голын эх. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 150. Верховье Орхона. Архив МАН. Ф. 59. № 150. The Upper Orkhon Valley. Archive of the MAS. F. 59. No. 150. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 182 Онгийн голын эх Цагаан увшхайн хүн чулуу бүхий булш. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 29. часовня с каменной фигурой Цаган-ушхай, верховье Онгиин-гола. Архив МАН Ф. 64. № 29. A chapel with the stone figure of Tsagaan-ushkhai, the upper Ongin-gol. Archive of the MAS. F. 64. No. 29. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 183 Цагаан ушхайн хүн чулуу. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 137. Каменная фигура Цаган-ушхай. Архив МАН. Ф. 59. № 137. Stone figure of Tsagaan-ushkhai. Archive of the MAS. F. 59. No. 137. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 184 Ёслолын хувцастай Цагаан увшхайн хүн чулуу. МУШУА-ийн архив. Х. 64. №. 30. Каменная фигура Цаган-ушхай в священных одеждах. Архив МАН. Ф. 64. № 30. Stone figure of Tsagaan-ushkhai in sacred clothing. Archive of the MAS. F. 59. No. 30. 1926 оны 2 дугаар сарын 7. Зүүн тийш Онги гол алс хөврөн урсана. Баруун талд нь эрээвэр хураавар хадан хошууны цаана Цагаан увшхайн булш, түүний цаахан талд сүм байрлах хийгээд Онги голын дунд бие дагуу уул толгод ихтэй. 1926 оны 3 дугаар сарын 13. Эхний өдөр бид зогсолтгүйгээр явж, хиргисүүрийн ойролцоох хамгийн ойрын сүм рүү зүглэн тэнд очиж саатлаа. Дотор том бүрээ хангинаж байв. Бид сүмд орж, хувцастай Цагаан увшхайн гэрэл зургийг бусад шүтээний хамт авсан. Дараа нь нөгөө хоёр ламыг “бүрээгээ үргэлжлүүлэн үлээхийг” хүсэж, мөн тэдний гэрэл зургийг авлаа. 7 февраля 1926 г. На восток, далеко, убегает долина Онгиингола, виден конгломератовый мыс справа, за которым красуется кумирня-часовня с Цаган-ушхай внутри нее, далее расположен монастырь, а за ним скопление гор, сопровождающих течение Онгиин-гол в среднем районе этой речки. 13 марта 1926 г. В первый день мы безостановочно проследовали до ближайшей к нам кумирни на кэрэксуре. Тут остановились. Внутри гудели самые большие трубы. Мы прошли внутрь помещения храма-часовни и засняли одетую Цаган-ушхай наряду со степными кумирами. Потом попросил двух лам продолжать их дело – “гудение в трубы” и я их снял тоже. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 185 хар увшхайн хүн чулуу. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 138. Каменная фигура хара-ушхай. Архив МАН. Ф. 59. № 138. Stone figure of Khara-ushkhai. Archive of the MAS. F. 59. No. 138. Онги голын хөндийн эхэнд хэдэн сонирхолтой хүн чулууд бий. Нэг нь Цагаан увшхай буюу “Сайхан сэтгэлт эмгэн” нэрээр алдаршсан бөгөөд бусад шүтээний нэгэн адил бурханы шашны нэгэн сүмийнхэн дээдлэнэ. Тал дээр байх саарал өнгөтэй нөгөө хүн чулууг Хар увшхай буюу “Хорон санаат эмгэн” хэмээнэ. Монголчуудын яриагаар бол, хэн нэгэн энэ хүн чулуунд хүрвэл гэнэт хүчтэй хуй салхи дэгдэж, малчдад ихээхэн гай болдог ажээ. Энэ дурсгал эдүгээ Ленинград хотод судлагдаж байгаа. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 16. Каменные бабы в долине Онгиин-гола, в верхнем течении, также очень любопытны: одна из них, под названием “Цаган-ушхай” (“Добрая старуха”), чтится как святыня в одной буддийской часовне, наряду с иконописью. Другая серая каменная баба, с кличкою “Хара-ушхай” (“Злая старуха”), находилась среди степи. Монголы уверяют, что стоит только кому-либо из людей дотронуться рукою до Хара-ушхай, как тотчас разразится сильная буря на горе скотоводам. Этот памятник находится теперь на изучении в Ленинграде. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного русского географического общества 1923–1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 16. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 186 Орхон голын эхэнд орших чулуун хөшөө. МУШУА-ийн архив. Х. 59.№ 151-152-153; № 159; № 160. Каменные обелиски в долине Верховья Орхона. Архив МАН. Ф. 59. № 151-152-153; № 159; № 160. Gravestones in the Upper Orkhon Valley. Archive of the MAS. F. 59. No. 151-152-153; No. 159; No. 160. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Орхон голын сав газраас шинжилгээний ангийн илрүүлсэн дөрвөн талд чулуун хөшөө ихэвчлэн тэгш тал дээр, толгодын орой дээр ганц нэгээрээ тохиолдоно. Эдгээр хөшөөг гоёмсог хээгээр чимэглэсэний дотор могойны толгой, бие болон эвэртэй хачин амьтны толгой зэргийг л ялгаж харах боломжтой.. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного русского географического общества 1923– 1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 16. Четырехгранные обелиски, найденные экспедицией в бассейне Орхона, стоят, обычно, одиноко, в равнине или на холмах, и украшены оригинальным орнаментом, в котором можно разобрать лишь отдельные детали – фигуру и голову змеи и головку какого-то странного животного с рожками. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного русского географического общества 1923– 1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 16. 187 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 188 Зүүн хангай. Зүүн рийд хийд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Монастырь Цзун-ридэ. Восточный хангай. The Tsun-ride monastery, Eastern Khangai. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 2 дугаар сарын 19. Ой модтой уулын аманд жижгэвтэр даруухан сүм гоёмсог оршино. Тус сүмд 15 их бага лам шавилан сууна. Тус сүм нилээд эрт байгуулагдаж, тохижсон. Гол сүмд том жижиг олон тооны торгон, даавуун шүтээнээс гадна Ямандаг, Дэмчиг зэрэг догшид, Будда, Зонхов, Аръяабал, Аюуш, Майдар, Цагаан дарь эх зэрэг цөөн тооны төмөрлөг бурхад бий. Лам хуврагууд өвлийн улиралд гэрт (5–6 ханатай), зуны улиралд эд хогшил болон хүнсний бүтээгдэхүүн хадгалах зориулалттай агуулах, пинд амьдрана. Хоолны хувьд харьцангуй хангалттай. Махтай шар будаатай шөл, гурилтай шөл иднэ. Баярын үеэр давхар маш их амттай банш бэлтгэнэ. Тэр баншаараа биднийг дайлсан юм. Биднийг сүмд ирэх үед цан, бүрээ, бишгүүр хангинаж, лам нар ном хурж байлаа. 19 февраля 1926 г. Небольшая, бедная кумиренка красиво расположена на фоне гор и леса. При ней 15 человек старших и младших монахов. Расположена и устроена довольно давно. В главном храме порядочное количество висячих матерчатых, больших и малых, шелковых, по большей части, бурханов, металлических мало: Будда, Цзонхава, Арьябало, Аюши, Майтреи, Цаган-дархэ и немногие другие; докшиты: Ямантака, Дэмчок. Монахи помещаются зимою в юртах (5–6), летом также, или в деревянных хозяйственных, для склада имущества и продовольствия, пристройках. Питаются они вполне удовлетворительно: кашицей из проса, сваренного вместе с мясом, или лапшой с мясом, по праздничным дням готовят себе пельмени (на пару), очень вкусные, ими нас угощали. Мы приехали в монастырь во время служения лам, их пения, чтения под аккомпанемент труб, тарелок, барабана и т.д. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 189 хангай. Эрхэт хайрхан уулын оргил. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 37. Вершина Ирхит-хайрхан, хангай. Архив МАН. Ф. 64. № 37. The Irhit-khairhan peak, Khangai. Archive of the MAS. F. 64. No. 37. 1926 оны 2 дугаар сарын 23. Орхон голын эхэнд уулын орой дээрээс Эрхэт хайрхан уул тодрон харагдана. Сөнөсөн галт уулын тогоотой уулыг би шууд харангуутаа таньсан юм. “Хуучин танил”-тайгаа уулзах мэт Эрхэт хайрхан уулыг бахдан харахад надад тааламжтай байлаа. 23 февраля 1926 г. Далеко вверх по течению Орхона, над сонмом гор гордо стоял всех выше Ирхит-хайрхан; его с вершиной – потухшим кратером я сразу узнал и мне было весьма приятно любоваться им, моим старым знакомцем. 190 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Сайн ноёны хүрээний гэгээний гүдэн. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. часовня-усыпальница гэгэнов в Сайн-ноин курэ. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The mausoleum of the gegens in the Sayn-noyon monastery. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 191 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 192 1925 оны 10 дугаар сарын 8–10. <…> Би Елизавета Владимировна [Козлова], Гусев нарын хамтрагчдын хамт үзэмж төгс Сайн ноёны том хүрээ орших Онгийн голын хөндийг бахдан харж зогслоо. Хурц нарны гэрэлд буддын сүм гэгээлэг, улаан, алтлаг зэрэг олон өнгөөр алаглан гялтганаж харагдана. <…> Хийд тансаг хийгээд гайхамшигтай. Би өөрийгөө барьж чадалгүй зам зуур хийдийн ерөнхий гадаад байдал болон зарим нэг хэсгийн гэрэл зургийг авлаа. Мөн овоон дээр очиж, түүнийг бас гэрэл зургийн хальснаа мөнхжүүллээ. 8–10 октября 1925 г. <…> я со своими двумя спутниками, Елизаветой Владимировной [Козловой] и Гусевым, любовались видом долины Онгиин-гола, посередине которой красовался большой богатый монастырь Сайн-ноин хана. На ярком солнце буддийская обитель контрастно выделяла массу богатых, светлых, красных, блестевших золотом храмов. <…> Монастырь так богат и чудесен, что я не удержался и во время дороги заснял его и общим видом, и в деталях; поднялся даже к величественному обо и его увековечил. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 193 Сайн ноёны хүрээ. МУШУА-ийн архив. Х. 59. №. 130. Сайн-ноин курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 130. Sain-noyon khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 130. Онгийн голын хадан дээрх бичээс. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 131. Письмена на скалах Онгиин-гола. Архив МАН. Ф. 59. № 131. Writings on the rocks in the upper basin of the Ongiin-gol River. Archive of the MAS. F. 59. No. 131. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 194 Сайн ноёны хүрээний баруун дугана. МУШУА-ийн архив. Ф. 64. № 26. храм барун-дуган в Сайн-ноин курэ. Архив МАН. Ф. 64. № 26. A temple Barun-dugan in the Sain-noyon khure. Archive of the MAS. F. 64. No. 26. 1925 оны 11 дүгээр сарын 22. <…> Би нэг ламыг бараа болгон сүм хийдийг [Сайн ноёны хүрээ] үзэж сонирхохоор явлаа. <…> Өнөөг хүртэл, яагаад гэдгээ мэдэхгүй, илүү сүр жавхлантай, “Баруун” сүм – “Баруун дугана” хэмээх дээрээ тагттай сүмийг гол буюу цогчин дугана гэж бодож байлаа. 22 ноября 1925 г. <…> я пошел осматривать храмы [Сайн-ноин курэ] в сопровождении одного из лам <…>. До сего времени, почему не знаю, за соборный или за самый главный я принимал храм с балконом наверху, более величественный, который называется «Западным» храмом – Барун-дуган. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 195 Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1271. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1271. 196 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 197 Сайн ноёны хүрээний сүм. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1371. Монастырь Сайн-ноин курэ. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. The Sain-noyon khure. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1271. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 198 Сайн ноён ханы бага хүү. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. Младший сын Сайн-ноин хана. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. The younger son of Sain-Noyon Khan. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1271. 1926 оны 2 дугаар сарын 12. <…> Би Сайн ноён ханы бэлэвсэн гэргий, угсаа залгамжлагчтай очиж уулзах ёстой байлаа. Бид хашааны өмнө ирлээ. Биднийг хүлээж байсан бололтой намайг хашаа руу ормогц улаан өмсгөлтэй хүмүүс гүйж ирлээ. Тэр даруй том, тансаг гэрээс намайг чиглэн ханы бэлэвсэн гэргий, угсаа залгамжлагч-13 настай хөөрхөн хүүгийн хамт гарч ирлээ. <…> би ялдамхан эздэд өөрийн авчирсан бэлэг болох бэлэвсэн авхайд шүрэн зүүлт, угсаа залгамжлагчид араатан амьтан, шувуутай чулуун иж бүрдэл, жижиг хутга, зураг зурж, бичих цаас харандаа зэргийг өргөн барьлаа. Миний бодлоор эзэд сэтгэл хангалуун байлаа. Харамсалтай нь Орос орон, хилийн чандын байдлыг харуулах стереоскоп надад байсангүй. Дараа нь би өөрийн найзуудыг [Сайн ноён ханы бэлэвсэн гэргий, угсаа залгамжлагч] гэрэл зургаа авхуулахыг хүслээ. Эхлээд хүүгийн зургийг, дараа нь ээжтэй хамт зургийг нь авлаа. 12 февраля 1926 г. <…> у меня предстоял еще визит к вдове покойного Сайн-ноин хана с наследником. <…> Вот мы и у двора ханши, нас ожидали; едва я проник в ограду, как забегали люди в красных одеждах и тотчас от юрты, очень богатой, большой, навстречу мне показались и ханша и прелестный 13-ти летний мальчик – наследник. <…> я поднес милым хозяевам подарки: ей коралловый браслет, наследнику же – серию каменных животных – зверей и птиц, ножичек и бумаги с карандашом для рисований и письма. По-видимому, хозяева были довольны; я очень сожалел, что у меня под рукой не было стереоскопа с видами и типами России и заграницы. Далее я предложил моим друзьям сняться; снялись мальчик соло и мальчик с матерью. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 199 Гэгээн – Сайн ноёны хүрээний гэгээн. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 133. Гэгэн – настоятель Сайн-ноин курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 133. The Gegen, abbot of the Sain-Noyon khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 133. 1925 оны 11 дүгээр сарын 21. Бид эхлээд хувилгааных руу явлаа. ... Талийгаач Сайн ноён ханы дүү гэж намбатай, сайхан эр, том духтай, цэмбэгэр, дэгжин хуруу гартай аж. Тэрээр өөрт эвтэйхэнээр биднийг суулгав. Биднийг суусан даруйд цай, талх, элсэн чихэр, хасарваань зэрэг амттан тэргүүтнийг авч ирж өглөө. Хувилгаан “сайн явж ирсэн үү, урт аяны дараа алжаалаа тайлсан үү” гэх зэргээр бидний амрыг асууж яриа эхэллээ. Миний тухай өөрийн талийгаач ахынхаа ярианаас мэддэг болсон болохыг би ярианаас нь анзаарлаа. Бид Монгол, Төвдийн тухай, Далай ламын тухай, миний Төв Азийн бүс нутгаар хэзээнээс эхлэн аялж яваа тухай болон би маш их юм үзэж, олон зүйлийг мэдэж авсан тухайгаа яриад зогссонгүй, хэдий болтол энд байх, дараа нь хаа явах, эх орондоо хэзээ буцахаа хүртэл ярьлаа. 21 ноября 1925 г. Мы направились прежде всего к хубилгану <…>. Представительный, красивый, с высоким ханским лбом, изящными, выхоленными руками брат покойного Сайн-ноин хана очень располагал в свою пользу. <…> Едва мы сели, как тотчас нам подали чай и сласти – хлеб, сахар, финики и др. Хубилган повел речь-приветствие: как ехали, отдохнули ли после дороги и т.д. Затем заметил, что он меня знает по рассказам своего покойного брата. Говорили о Монголии, о Тибете, о Далай-ламе, о том, как давно я путешествую по Центральной Азии и т.д., что я многомного видел и много знаю, сколько пробуду тут и куда пойду дальше и когда вернусь на родину. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 200 Да лам Сайн ноёны хүрээнд очих үеэр. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 134. Да-лама в Сайн-ноин курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 134. Da-lama in Sain-Noyon khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 134. 1925 оны 11 дүгээр сарын 21. Да лам босож зогсон намайг угтаад, гар барин, өөрийнхөө зүүн талын өндөр суудал дээр суулгаж, өөрөө урд талдаа ширээтэй буйдан дээр суулаа. Мэндчилсэний дараа тэрээр миний тухай эртнээс нааш мэддэгээ хэллээ. Гэсэн хэдий ч уулзана гэж сүүлийн үед төсөөлж байгаагүй ажээ. Түүний талийгаач ах миний тухай олон сайхан зүйл ярьсан гэнэ. ... Да лам сэргэлэн, их яриа хүн аж. Бид хоёр сүмийн тухай, түүний хийд, шавилан суудаг ламын тоо (2000 гаруй) болон Далай лам бараа бологсодын хамт энд ирсэн тухай гэх мэтчилэн элдэв зүйлийг хүүрнэлээ. Тэрээр 38 настай, хувилгаан 40 гарч яваа, Сайн ноён хан амьд байсан бол 48 настай байх байжээ. Өөрийн эрхгүй нүдний өмнө миний хуучин анд Сайн ноён хан амьд байгаа мэт царай зүс өнгөлөг, сайхан, сэтгэл татам үзэгдлээ. 21 ноября 1925 г. Да-лама встретил меня стоя, за руку поздоровался, усадил на левое от себя возвышение и сел на свое место – диван, перед столом. Едва мы поздоровались, как он сказал, что меня давно знает, но что в последнее время никак не представлял себе, что мы увидимся. Что его брат, покойный, много говорил обо мне хорошего и т.д. <…> Вообще, да-лама очень живой, очень общительный человек. Мы с ним беседовали о монастыре, о его храмах, о численности (свыше 2000) лам, о пребывании здесь Далайламы со свитой, о многом-многом мы толковали с ним. Ему 38 лет, хубилгану за 40 и покойному Сайн-ноин хану теперь было бы только 48 лет. Невольно встал мой покойный друг Сайн-ноин хан, словно живой – красивый и необыкновенно обаятельный. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 201 Сайн ноёны хүрээний төвд лам. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 135. Лама-тибетец в Сайн-ноин курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 135. A Tibetan lama in Sаin-Noyon khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 135. 1925 оны 11 дүгээр сарын 21. Би маш сайхан сэтгэгдэлтэй төвд ламын гэрийн зүг явлаа. Төвд лам хувилгаантай бараг адил, түүнээс ил ялиг даруухан маягтай амьдарна. Намайг ороход төвд лам зогсож угтаад, хачин эелдэгээр надтай мэндчиллээ. ... Төвд ламтай бид хоёр дийлэнхдээ Төвдийн тухай, ялангуяа Потала, Далай лам, Ванчин-Эрдэний тухай ярилцлаа. 21 ноября 1925 г. С лучшим впечатлением я направился к ламетибетцу и тоже в юрту. И тибетец жил совершенно также, как и хубилган, разве немного скромнее обстановкой. Тибетец-лама стоял и изысканно вежливо приветствовал меня. <…> С тибетцем мы больше говорили о Тибете вообще и в частности о Потале, Далай-ламе и Баньчэн-Эрдэни. <…> Төвд эр - 40 орчим настай, бага зэрэг бууралтсан, зүс царай нь онцлог шинж тэмдэгтэй, халуун өмнийн эр. Тэрээр төвд ноосон даавуугаар хийсэн улаан хүрэн өнгийн хувцас өмсчээ. Маш тэвдүү, настай лам нар шиг ердийн тайван бус, нүд нь тогтож өгөхгүй. <…>Тибетец – пылкий южанин с тонкими чертами лица, с легкой тонкой проседью, в возрасте около сорока лет; при всем том он очень нервный и не владеет волею глаз в такой степени, как его товарищи – старейшие ламы монастыря. На нем – широкие одежды цвета бордо из тибетских шерстяных тканей. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 202 1926 оны 2 дугаар сарын 28. <…> Сайн ноёны хүрээний Цогчин дуганы өмнө талд олон асар зассан талбай дээр очиж, цамын бүжиг үзэж сонирхохоор бид явахаар байлаа. За явцгаая. Хүмүүс шил шилээ даран цуврана. Бид дөхөж байна. Хүмүүс шаваастай. Лам нар ч гэж зөндөө. Хэдэн давхар тойрог болон бүчжээ. Язгууртнууд захаар нь асар майхнаа босгосон байв. Би Гусев, Ганжуров хоёртой тойрог дотор орж, нар өөд нуруугаа харуулан суулаа. Бидний өмнө цамын баг өмссөн бүжигчид цам харайж байлаа. Гурав нь зогсоод, хоёр нь хос хосоороо ээлжлэн солигдож, өөр өөрсдийн дүрийн бүжгийг бүжнэ. Би цамын бүжгэнд дасан зохицох хүртэлээ хоёр газраас 4 хальс гэрэл зураг авсан юм. Гортиг тэгээ тойрч баг өмссөн дүрүүдийн нэг хэсэг нь баруун тийш, нөгөө хэсэг нь зүүн тийш бүжиглэсээр эргэлдэнэ. Шохойгоор зурсан тигийг тойрон бүжиж, урд урдаасаа тулан ирэнгүүт, улам хурдан эргэлдэнэ. Өөрийн хэсгийг бүжиж дууссаны дараа бүжигчид цааш тайзны араар орно. Тэдний яриагаар, эрэмбэ дараагаар сүүлийн хоёр хос гартал цамын бүжиг үргэлжилдэг аж. Сүүлийн уншлага уншиж дууссаны дараа бүгд гарч ирнэ. 28 февраля 1926 г. <…> нам нужно ехать на танцы масок, поглядеть на многолюдство в Сайн-ноин курэ перед соборным храмом Чокчэн, на площади с палатками и т. д. Едем! Все честьчестью. Приближаемся – народа масса! На местах столько лам! В несколько рядов опоясали окружность. По углам расположены палатки для более знатных. <…> Я с Гусевым и Ганчжуровым проникли в круг, сели [спиной] к солнцу. Перед нами открылся круг с масками: тремя все время стоящими и парами сменяющими одна другую по исполнении своих номеров. С двух точек я заснял четыре пластинки, пока не приноровился к приемам масок. Одна шла налево, другая направо при вступлении на окружность с кругами; каждая маска шла танцуя, описывая быстрый круг на месте, мелом очерченного круга, затем, когда маски были vis-avis, они сходились навстречу одна другой и кружились быстро, также на месте белых, меловых окружностей; исполнив свои па, маски уходили. Говорят, так продолжается до последней пары; потом, в апофеоз, пары выходят все разом, но это случается значительно позднее. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 203 Сайн ноёны хүрээний сүмд Цагаан сарын үеэр. 1926 оны 2 дугаар сарын 28. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 50, № 51. Цаган Сар в монастыре Сайн-ноин курэ. 28 февраля 1926 г. Архив МАН. Ф. 64. № 50, № 51. The Tsagaan Sar (New Year) festival celebrated at the monastery of the Sayn-noyon khure, 28 February 1926. Archive of the MAS. F. 64. No. 50, No. 51. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 204 Сайн ноёны хүрээний ардуудын хурал. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 49. Народное собрание в Сайн-ноин курэ. Архив МАН. Ф. 64. № 49. People’s assembly at the Sain-noyon khure. Archive of the MAS. F. 64. No. 49. 1926 оны 3 дугаар сарын 1. Миний сайн танил Чимэддорж өвдсөн болохоор нутагтаа үлджээ. Ажил гүйцэтгэхээр засаг захиргааны хүмүүс энд ирж, нэг дэх нь Өргөөгөөс ирсэн Бага хурлын төлөөлөгч Гэндэн, хоёр дахь нь Цэцэрлэг хотын “дотоод хамгаалах анги газар” [БНМАУ-ын Улсын Дотоодоос хамгаалах газар]-ын Сүрэн гэгч. Гол төлөв энэ хоёр хүнтэй судалгаа шинжилгээний ажлын талаар ярилцлаа. <…> Монголын засгийн газрынхан бидний зэр зэвсгийн хангамж хийгээд гар буу, урт буу тэр бүү хэл манай баг бүрэлдэхүүний талаар сонирхож байв. Манай ангийн бүрэлдэхүүнд хятад тогооч багтсныг ихэд гайхан хүлээж авлаа. Эцэст нь, би Монголын эрх баригчдын асуусан, хүссэн болгонд нь бүрэн дүүрэн хариулт өгсөн болохоор тэд маш их сэтгэл хангалуун өөрсдийнхөө болон намынхаа (комсомолын хамт) гэрэл зургийг авч өгөхийг хүслээ. Дийлэнхдээ охид хүүхнүүд багтсан маш сонин, ганган хээнцэр баг гарлаа. Дараагаар нь Гэндэн намайг гэртээ урьлаа. Тэрээр Сайн ноён ханы бэлэвсэн гэргийн хамар хашаанд амьдардаг аж. <…> Би Гэндэнгээс хэдэн боодол (2–3) гэрэл зургийн цаас авсандаа магнай хагартал баярлаа. Үнэнийг хэлэхэд надад ширхэг ч цаас үлдээгүй байсан болохоор Орхон голын орчим авсан хэдэн шинэ зургаа буулгахад нэн шаардлагатай зүйлийн нэг гэрэл зургийн цаас байсан юм. Гэндэн надаас олон гэрэл зураг авах хүсэлтэй байгаагаа хэлэхэд, би түүний зүй ёсны хүслийг биелүүлэхэд бэлэн буйгаа илэрхийллээ. 1 марта 1926 г. Мой приятель Чимит Дорчжэ заболел и остался в своем кочевье. Вершителями дел теперь были прибывшие представители власти. Один, по имени Гэндэн, председатель Малого Хуралдана из Урги, второй – Сурун, “дотоод хамгалах анги газар” [Государственная внутренняя охрана МНР] из Цэцэрлика. Вот с этими лицами я, главным образом, и говорил о делах экспедиции. <…> Властей монгольских интересовал вопрос о нашем боевом снаряжении, о ружьях, наганах, о составе моих спутников; они странно смотрели на участие в экспедиции китайца в роли повара. В конце концов я дал монгольским представителям власти на все их запросы исчерпывающие данные, они вполне были удовлетворены и попросили меня их снять, их партию (с комсомолом). Группа вышла интересная и в большинстве нарядная, с включением женщин и девиц. После этого Гэндэн меня пригласил к себе; он жил рядом с помещением вдовы Сайн-ноин хана, будучи отделен хашаном. <…> Я был случайно счастлив получением от Гэндэна нескольких (2–3) пачек фотографической бумаги, которой у меня ни листочка и в которой я так нуждался, в особенности при наличии новых, Орхонских, удачных снимков. Гэндэн выговорил себе право получить от меня побольше снимков, на что я ответил ему готовностью вполне удовлетворить его законное желание. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 205 хэсэг монголчууд (монголын комсомолчид). Голд нь МАхН-ын бага хурлын тэргүүлэгчдийн дарга П. Гэндэн. Сайн ноёны хүрээ. 1926 оны 3 дугаар сарын 1. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 48. Группа монголов (монгольские комсомольцы). В центре председатель президиума Малого хурала МНР П. Гэндэн. Сайн-ноин курэ, 1 марта 1926. Архив МАН. Ф. 64. № 48. A group of Mongols (Mongolian Komsomol-members). Standing in the center is the Chairman of the Presidium of the Minor Khural of the Mongolian People’s Republic P. Genden. Sayn-noyon khure, 1 March 1926. Archive of the MAS. F. 64. No. 48. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 206 Асгат хад уул. хангайн нуруу. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 58. Горы Ашигэт-хат, хангай. Архив МАН. Ф. 64. № 58. Тhe Ashigat Hut Mountains in Khangai. Archive of the MAS. F. 64. No. 58. 1926 оны 3 дугаар сарын 23. Өмнөх зам маань төмөр замын ховил адил могой шиг мушгиралдан нуга, хөндийгөөр зурайна. Хөндий зүүн өмнөөс зүүн тийш алсын алсад одно. Мөн тийш баруун талаар нь сүрлэг өндөр уулс, зүүн талаар нь хамгийн сонин содон харуулын байшин, цайз, цамхаг адил хэлбэртэй толгод, жижиг уулс шаантаг адил Асгат хад хөндий рүү зүсэн орно. Ямар нэгэн хачин сонирхолтой зүйл агуулж байгаа мэт энэ Асгат хад чухам яагаад, миний сэтгэлийг тэгтэлээ их татаад байгааг би мэдэхгүй юм. 23 марта 1926 г. Дорога, словно две колеи рельсового пути, змеёю извивается по дну долины или ее боковым, луговым скатам. Долина сама далеко-далеко убегает к ЗЮЗ, туда уходят и горы – справа более мощные, слева – более мягкие, меньшие, самых причудливых замковых, башенных форм, врезающиеся клином в долину Ашигэтхат. Не знаю, почему меня притягивает к себе этот Ашигэт-хат, словно в нем заключается нечто самое интересное. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 207 Е.В. Козловагийн ахалсан Орог нуурын ангийн жингийн цуваа. 1926 оны 3 дугаар сарын 30. Караван Орок-норской партия во главе с Е.В. Козловой, 30 марта 1926 г. The caravan of the Orok-nor party under E.V. Kozlova, 30 March 1926. Гэрэл зургийн ар тал дээр: “Миний бяцхан Чуфрик [шинжилгээнйи ангийн нохой] Өргөөгөөс 700 бээр газар тууллаа” гэж Е.В. Козлова гараар бичсэн байлаа. Надпись на обороте рукой Е.В. Козловой: «Маленький Чуфрик [экспедиционная собака] на своих ножках сделал уже от Урги около 700 верст». IInscription on the back of the photo by E.V. Kozlova «Little Chufrik [expedition dog] has already travelled the distance of some 700 versts from Urga on his little legs». МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 60. Архив МАН. Ф. 64. № 60. Archive of the MAS. F. 64. No. 60. 1926 оны 3 дугаар сарын 30. 9 цаг 30 минут гэхэд би өөрийн ахлах туслах Елизавета Владимировна Козловад итгэж даалгасан Орог нуурын хээрийн шинжилгээний ангийхантай салах ёс гүйцэтгэлээ. Багийн бүрэлдэхүүнд бэлтгэгч Канаев, тогооч- орчуулагч Ганчжуров, мөн хоёр тэмээчин монгол эр багтжээ. 30 марта 1926 г. 9 час. 30 мин., сейчас я <…> распрощался с нашим Орок-норским отрядом, вверенным моему спутнику – старшему помощнику Елизавете Владимировне Козловой, в составе препаратора Канаева, переводчика и повара Ганчжурова, при двух погонщиках верблюдов, монголов. 1926 оны 8 дугаар сарын 25. Ноходоос бид бяцхан Чуфрагаа дагуулж явлаа [Ленинград дахь гэр рүүгээ]. Тэрээр бидэнтэй байх хувь тавилантай аж. 25 августа 1926 г. Из собак мы с собою [домой, в Ленинград] взяли нашего маленького Чуфра. Такова его судьба быть вместе с нами. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 208 холт орчмын хуучин булшин дээрх чулуун байгууламж (цонж). 1926 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Каменное сооружение (сончжэ) на древней могиле в окрестностях холта, 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The gravestone monument (sonchje) in the vicinity of Holt, 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 4 дүгээр сарын 7. Хотонтын цонжийн орой дээрх булшны тухай би дурьдлаа. Уг булш нэр нөлөөтэй нэгний чандарыг хадгална. Амьд ахуйдаа өөрийгөө Бээжин хот харагдахуйц тийм өндөрлөгт өргөмжлүүлэхийг хүссэн түүхтэй гэнэ. Хажуугийн уулын орой дээр нэг том, хэд хэдэн жижиг овоо бий. Холт дахь бидний хээрийн шинжилгээний ангийн тэндээс булштай уулын тэргүүн тодрон харагдана. 7 апреля 1926 г. Я упомянул о могиле на вершине Готонтэн-сончжэ, она историческая, хранит прах влиятельного покойника, который желал быть вознесенным на такую высоту, с которой был бы виден Пекин. На соседней вершине большое обо и ряд второстепенных, маленьких. Эта вершина-могила видна нам и с места нашей стоянки в урочище Холт. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 209 МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 94. Архив МАН. Ф. 64. № 94. Archive of the MAS. F. 64. No. 94. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 210 Монгол Алтай. Их богд уулан дахь ханы бунхан/булш. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 187. Мавзолей хана в горах Ихэ-богдо, Монгольский Алтай. Архив МАН. Ф. 59. № 187. The Khan’s Mausoleum in the Ikhbogdo mountains in the Mongolian Altai. Archive of the MAS. F. 59. No. 187. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 211 Монгол Алтай. Их богд уулан дахь ханы бунхан/булш. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Мавзолей хана в горах Ихэ-богдо, Монгольский Алтай. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The Khan’s Mausoleum in the Ikh-bogdo mountains in the Mongolian Altai. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 6 дугаар сарын 6. Нэр нь үл мэдэгдэх ханы бунхант уулнаас гярхай нэгний нүдний өмнө гоёхон зураглал тодроно. Хойд зүгт тэнгэрийн хаяааны наана, хөлгүй шаргал говийн цаанаас хөхрөх Хангай уулс дүнхийж, урд зүгт - Халтэрэ-нуру, Нэмэгэтэ с Ноинбогдо Ноён Богд уултай захгүй элсэн цөл залгана. Зүүн талд нь “Их Богд” хэмээх цогцолсон сайхан уулс, баруун талд нь Бага Богд уулын зах харагдана. 6 июля 1926 г. Какие дивные виды открываются наблюдателю от мавзолея некоего хана. На севере вы видите, на горизонте, темносиний Хангай, через море желтой пустыни, сильно взволнованной, на юге – бесконечную желтую пустынную даль с рядом гор до Халтэрэ-нуру, Нэмэгэтэ с Ноин-богдо включительно, на западе – священный массив Ихэ-богдо, а на востоке – часть Бага-богдо. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 212 хубилай ханы цэргийн хотын турь. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 57. Развалины военного города хубилай-хана. Архив МАН. Ф. 64. № 57. Ruins of the Khubilai Khan’s military camp. Archive of the MAS. F. 64. No. 57. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 213 хятад бичээс бүхий чулуун хавтан. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 166. Плита с китайским письмом. Архив МАН. Ф. 59. № 166. A stone slab with Chinese writings. Archive of the MAS. F. 59. No. 166. Шинжилгээний ангийн ажлын сүүл үе - 1926 оны хавар, зун – төрөл бүрийн ажил хийж, маш их үр бүтээлтэй өнгөрлөө. Последний период работ экспедиции – весна и лето 1926 г. – прошел особенно разнообразно и плодотворно. Бид Онгийн голын эх дэх өөрсдийн өвөлжөөнөөс “гэгээн” өмнө зүг рүү дөнгөж хөдлөх мөчид бидний давшингуй хөдөлгөөн Хангайн нурууны Хан хөгшин уулын баруун өмнө бэлд орших эртний хятадын цэргийн сонирхолтой хотын турийг олсноор саарсан юм. Хотын турь нь хийд хийгээд Сайн ноён ханы хашаанаас зүүн өмнө зүгт 45 бээрт бий. Едва мы выступили со своей зимовки на истоках р. Онгиин-гол по направлению к заветному югу, как наше поступательное движение было задержано открытием интереснейших развалин древнего китайского военного города, раскинувшегося по склонам юго-восточных отрогов Хангая, доминирующая вершина которых носит название Хан-кокшун-ула. От монастыря и ставки Сайн-ноин хана эти развалины отстоят в 45 верстах к юго-западу. Их модны хавцалд одоо хуучин хотын хананы нуранги хэмээгдэх дээр дээрээсээ давхралдсан дөрвөлжин хэлбэртэй 3 барилгын турь хадгалагдан үлджээ. Хамгийн доод талын хэрэм 200х200 метрийн хэмжээтэй, дөрвөлжин хэлбэртэй. Барилгын эс бөгөөс хаалганы ул мөр бололтой нум хэлбэрийн суурь хадгалагдан үлджээ. Зарим газарт өргөн суваг татсан нь хэд хэдэн эгнээ, төрөл бүрийн гүнтэй, өргөн шуудуугаар хүрээлэгдсэн байна. Хотын төв хэсэгт цэргийн харуулын байшинг санагдуулам жижиг чулуун байгууламж харагдана. Холгүйхэн, хад асгатай толгодын оройн өмнө талд бага зэрэг налуу байрлалтай, 1 метр орчмын өндөртэй, саарал өнгийн, сайтар өнгөлж зассан кварцево-порфировая чулуун хөшөө байв. Хөшөөн дээр дэрээс доош битүү хятад ханзаар бичсэн бичээс сайтар хадгалагдаж үлджээ. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923– 1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 27. В настоящее время от города остались следы развалин стен, расположенные тремя правильными квадратами, один над другим, в ущелье Ихэ-модо. Самый нижний и в то же время наименьший квадрат, сторона которого равна 200 м, сохранил следы, дугообразных оснований башен или ворот. В некоторых местах тянулись широкие канавы, обрамленные целым рядом углублений разнообразной формы. В центре города возвышалась небольшая каменная постройка, напоминавшая военный пост. Невдалеке, на каменистом холме, с южной его стороны стояла в наклонном положении серая, гладко отшлифованная кварцевопорфировая плита величиной около 1 м. Эта плита сверху донизу была покрыта высеченными на ней китайскими иероглифами, довольно хорошо сохранившимися. Козлов П.К. Краткий отчет о Монголо-Тибетской экспедиции Государственного Русского географического общества 1923– 1926 гг. Л.: Изд-во АН СССР, 1928. С. 27. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 214 Зүүн хангай. битүүгийн амны хавцал. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 193. ущелье битютэн-ама, Восточный хангай. Архив МАН. Ф. 59. № 193. The Bitiuten-ama gorge, Eastern Khangai. Archive of the MAS. F. 59. No. 193. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 215 Зүүн хангай. битүүгийн амны хавцалд ургасан цагаан хус мод. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 191. белая береза в битютэн-ама, Восточный хангай. Архив МАН. Ф. 59. № 191. A white birch-tree at Bitiuten-ama. Archive of the MAS. F. 59. No. 191. 1926 оны 5 дугаар сарын 30. Олон зүйл ургамалгүй, өвс ногоо тачирхан. Хөвөөгөөр нь хаа нэгтэй нугын өвс, голын жижиг арал болон сав дагуу нөмөрт уд /бургас/, ганц нэг улиангар, заримдаа бяцхан улиангаран төгөл ургажээ. Гол нь биднийг гайхшруулсан нэг зүйл бол голын сав дагуу чулуун дор үндсээ гүн нууж ургасан, өндөргүй, сагалгар хус байв. 30 мая 1926 г. Растительность бедная и ее немного. По дну коегде луговая трава и островками, преимущественно по скатам русла, приютились ивы, тополь – одиночки или маленькие рощицы, но главное, что нас немало удивило, это береза – невысокая, развесистая, прячущая корни глубоко в камнях, растущая также по скатам. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 216 Е.В. Козлова, В.М. Канаев нар. Их богд уул. 1926 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Е.В. Козлова и В.М. Канаев. Ихэ-богдо, 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Elizaveta Kozlova and Vasily Kanaev, 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 217 холт дахь П.К. Козловын хээрийн шинжилгээний анги. Палеонтологийн малтлага дээр. 1926 оны 8 дугаар сарын 13. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Лагерь П.К. Козлова в урочище холт, на месте палеонтологических раскопок, 13 августа 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. P. Kozlov’s camp in the Holt area, at the paleontological excavation site, 13 August 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 5 дугаар сарын 16. Хээрийн шинжилгээний анги Холтод ирэх үед энд монголчууд байсангүй. Харин одоо 5 дугаар сарын дундуур манай хөндий ногоорч, Холт “амь орж” эхэллээ. Бидний эргэн тойрон гэр барьж, гол тэр чигтээ өдрийн турш, заримдаа үе үе нүүдэлчдийн мал сүргээр дүүрнэ. 16 мая 1926 г. Когда экспедиция прибыла в урочище Холт тут никого из монголов не было, но теперь, к половине мая, когда наша долинка зазеленела, Холт сделался оживленным местом: юрты везде кругом нас и по временам, в течение дня, вся речонка наша запружена скотом номадов. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 218 холт дахь П.К. Козловын хээрийн шинжилгээний анги. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 62. Лагерь П.К. Козлова в холте. Архив МАН. Ф. 64. № 62. P. Kozlov’s camp in Holt. Archive of the MAS. F. 64. No. 62. холт голын хөндий дэх палеонтологийн малтлага. П.К. Козлов хамтрагчдын хамт. 1926 оны 8 дугаар сарын 13. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Палеонтологические раскопки в долине р. холт. П.К. Козлов и сотрудники экспедиции, 13 августа 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Paleontological excavation at the river Holt, 13 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 219 Тавдугаар сарын цас. 1926 он. холт. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 173. Снег в мае 1926 г., холт. Архив МАН. Ф. 59. № 173. The snowfall in May 1926, Holt. Archive of the MAS. F. 59. No. 173. 1926 оны 5 дугаар сарын 4. Ямар жигтэй цаг агаар вэ? Өнгөрсөн 4 дүгээр сард ихэнхдээ эсвэл цас орж, эсвэл хүйтэрч, салхи ихтэй байлаа. 4 мая 1926 г. Черт знает что за погода стоит и в большей части стояла и в минувшем апреле: ветры, холод, снег чередуются друг с другом. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 220 шинжилгээний ангийн гишүүд: В.А.Гусев, Фу-чин нар палеонтологийн малтлага хийж байгаа нь. холт. 1926 оны 8 дугаар сарын 13. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х.18. Оп. 7. Д.1269. Сотрудники экспедиции В.А. Гусев и Фу-чин за палеонтологическими раскопками. холт, 13 августа 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Expedition members V.A. Gusev and Fu-chin, conducting paleontological excavations. Holt, 13 August 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 4 дүгээр сарын 7. Ийнхүү бид явсаар миний хуучны сайн танил Чимиддоржийн өөрөө малтаж надад гаргаж өгсөн шүд болон бусад яс олсон газарт хүрэв. Энэ газрыг “Холт” гэдэг хэмээн надад хэлж өглөө. Бид горхины хажууд хүрч, тэндээ будаллахаар болсон юм. Хүчтэй салхи шуурга шуурч, гэр бариулахгүй хийсгэчихгээд байв. Гэвч бид бүгд олны хүчээр гэрээ барьж авлаа. 7 апреля 1926 г. Таким образов дошли до того места, где мой приятель Чимит Дорчжэ сам копал и подарил мне и зубы, и другие кости ископаемых. Урочище это мне назвали Холт. Мы дошли до родниковой воды и разбили бивак. Ветер с силою бури не давал возможности поставить юрту. С большим трудом мы это сделали силами всех участников. 1926 оны 4 дүгээр сарын 8. Малтлагын эхний өдөр би маш сэтгэл хангалуун байсан. Бид баруун талын №1 хамар/ эрэг дээр сууж, Гусев Фу-чин хоёр урьдны газраа, Цэрэн мөн адил ажиллаж байв. Тэнд ч, энд ч их амжилттай. Миний бодлоор, Цэрэн толгойн талд нь сууж байсан бололтой гавлын ясны хэсэг, олон тооны шүд олсон бол Гусев ч гэсэн гавлын ясны хэсгүүд, маш том хэмжээтэй соёонууд илрүүлэв. Тэд хоёул миний завраар нэг түвшинд малтлаж байлаа. 8 апреля 1926 г. Первый день раскопок меня очень удовлетворил: мы сидим на обрыве № 1-й, правобережный; Гусев с Фу-чином сидят на прежнем месте, Цэрэн тоже. И там и тут большой успех. По-видимому, Цэрэн – на месте головы, т. к. он добыл много зубов и частей черепа, Гусев – много костей тоже от головы и бивни очень значительных размеров. И тот, и другой по моему указанию ведут раскопки в одном горизонте. 1926 оны 8 дугаар сарын 13. Дараа нь би цуврал гэрэл зураг авлаа. <…> Хээрийн шинжилгээний анги, “баян” эрэг дээр хамтрагчдынхаа хамт болон Гусев, Фу-чин. 13 августа 1926 г. Затем я произвел целый ряд фотографических снимков: <…>, бивак, меня со спутниками у обрыва “богатого” и Гусев, Фу-чин. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 221 Монгол түшмэл чимиддорж гэр бүлийн хамт. 1926 оны 3 дугаар сарын 25. Нэгдүгээр/ Урд талын эгнээнд сууж байгаа: Ч. Дорж / Чимиддорж, түүний хүү Готов, ач хүү, бэрийн хамт Хөрш монгол охидууд араар нь зогсож байна. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Монгольский чиновник чимит Дорчжэ с семьёй, 25 марта 1926 г. В первом ряду сидят: Ч. Дорчжэ, его сын Готоп, внук, невестка. Стоят монгольские девушки-соседки. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Mongolian high official Chimit Dorzhe with family, 25 March 1926. Seated in the first row: Chimit Dorzhe, his son Gotop, his nephew and sister-in-law; standing behind are their Mongolian female neighbors. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 222 чимэддоржийн хүү чойнбол эхнэр хүүхдийн хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. чойнбэль, сын чимит Дорчжэ, его жена и сын. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Choinbel, the son of Chimit Dorzhe, his wife and son. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. ч.Доржийн хүү Готов. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 169. Готоп, сын ч. Дорчжэ. Архив МАН. Ф. 59. № 169. Gotop, Ch. Dorje’s son, on the rocks with writings. Archive of the MAS. F. 59. No. 169. 1926 оны 4 дүгээр сарын 1. Манай хөрш, миний сайн танил Чимэддорж гурван хүүтэй. Ууган хүү тайж Пунцаг (Сайн ноёны хүрээний лам), дунд хүү Чойнбол – хошуундаа хамгийн ахмад нь, ард түмний дундаас сонгогдсон эцгийнхээ орлогч, эцэст нь миний ажилтан Готовдорж. 1 апреля 1926 г. Всех сыновей у моего соседа-приятеля Чимит Дорчжэ три: старший Таши-Пунцук (лама в Сайн-ноин курэ), средний Чойнбыль – заместитель отца, избранник народа, старший в хошуне и, наконец, мой сотрудник Готоп Дорчжэ. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 223 чимиддоржийн хашаа. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 174. Стойбище чимит Дорчжэ. Архив МАН. Ф. 59. № 174. Chimit Dorzhe’s camp. Archive of the MAS. F. 59. No. 174. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 224 чимиддоржийн хашаа. Стойбище чимит Дорчжэ. Chimit Dorzhe’s camp. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 98. Архив МАН. Ф. 64. № 98. Archive of the MAS. F. 64. No. 98. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 225 1925 оны 11 дүгээр сарын 26. Чимиддорж Монгол Алтайн шилд Их, Бага Богд уулын хөндийд амьдардаг. Тэрээр миний аяллын эхэнд Өргөөд анх надтай уулзаж, чулуужсан амьтны шүдээ бэлэглэн оронд нь торго авсан эр. Орог нуур, Цагаан нуурын хөндий дэх миний шинжилгээний ажилд тусламж дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор үргэлж намайг ирэхийг хүлээж суудаг нэгэн. 1926 оны 3 дугаар сарын 25. Цэлмэг, чимээ аниргүй. Би ч, миний хамтрагч ч нүүр гараа угааж, сахал үсээ хусаж, хувцасаа сольж, бэлтгэж [уулзалтанд] байлаа. Бэлэг хадаг бэлэн. Явлаа. Миний танилын гэрийн (5) гадаа гоёлын хувцастай хүүхнүүд зогсоно. Чимидийн хүү эцгийнхээ гэр рүү дагалдан очиход, тэнд биднийг хүндэтгэлтэйгээр залуухан, ганган, монгол биш не по-монгольски хөөрхөн хүүхэн – хүүгийнх нь эхнэр хүлээж байсан юм. Биднийг тансаг том гэрт ороход гэрийн хойморьт Чимиддорж хэвтэж байлаа. Биднийг харангуутаа эргэж хөрвөөн, босох гэж сандарлаа. Би цагаа олоогүй хүслийг нь дарж, хуучны танилаа зөөлнөөр илж, тэвэрлээ. <…> Дараагаар нь Петроградад уулзсан тухайгаа хөөрөлдлөө. Миний ажлын өрөөнд томоо хутга пурбу харсан нь Чимиддоржийн сэтгэлд хоногшжээ. Москва, Крымийг дурсан, хилийн чанад, ялангуяа Герман улс хийгээд Орос орны өмнөд хэсгийн уулс, тэнгисийн үзэсгэлэнг биширсэнээ дурсав. Чимиддорж гэр бүлийнх нь зургийг авах миний хүсэлтийг урам зоригтой хүлээн авч, дуртай үедээ зургаа авхуулах боломжтойгоо давхар илэрхийлсэн юм. Би тэр даруй боломжийг ашиглан, тэр олон хүний зургийг хоёр ч дахин авлаа. 26 ноября 1925 г. Чимит Дорчжэ проживает в долине главных массивов Монгольского Алтая Ихэ и Бага-богдо. В свое время, в начале путешествия, свиделся со мною в Урге, подарил мне зуб ископаемого, взамен получил парчу и все время ожидал моего прихода к себе, чтобы оказать мне содействие в моей исследовательской работе в долине озер Орок и Цаган-нор. 25 марта 1926 г. Тихо, ясно. Я и мои спутники приводим себя в порядок мытьем, бритьем, одеванием, сборами [в связи] с визитом. Хадаки и подарки приготовлены. Идем. У юрт (5) моего приятеля стоят одетые по-праздничному женщины. Нас сопровождает сын Чимита до самой юрты отца, где уже почтительно ждет нас молодая нарядная и не по-монгольски красивая женщина – жена сына. Входим в богатую, большую юрту, на домашнем почетном месте которой лежит Чимит Дорчжэ. <…> При виде нас заворочался и силился встать, я удержал его от несвоевременного желания, обнял и приласкал приятеля. <…> Потом мы говорили о нашем свидании в Петрограде. Чимит Дорчжэ помнит сильное впечатление, вынесенное им у меня в кабинете, при виде большего пурбу; вспоминал Москву, Крым, заграницу, в особенности Германию, и дивился южно-русским красотам гор и моря. На мое желание снять семью Чимита Дорчжэ я встретил восторженное согласие и готовность в какое угодно время. Я всем этим живо воспользовался и снял большую компанию дважды. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 226 Зүүн хангай. Монгол бөө Цэдэнпунцаг сарлаг унаж буй нь. 1926 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Монгол шаман Цэдэн-Пунцук верхом на домашнем яке, Восточный хангай, 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. A Mongolian shaman Tseden-Puntsuk, riding a yak, East Khangai, 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 227 Монгол бөө Цэдэнпунцаг. 1926 он. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Монгол шаман Цэдэн-Пунцук, 1926. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. A Mongolian shaman Tseden-Puntsuk, 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 3 дугаар сарын 7. Бидэн дээр Цэдэнпунцаг ирж, надад бэлэг болгон 30 жилийн өмнө (залуухан байхдаа) Олон сүмийн турь орчмоос олсон, очир барьсан нэгэн сонин бурхан өгсөн юм. Ийм өргөлд би үргэлж сэтгэл хангалуун байдаг. Бурханы оронд би Цэдэнпунцагт хоёр ам “хятад сүлжмэл” гэгдэх торго барьлаа. Бөө ихэд сэтгэл хангалуун үлдсэн бололтой. Энэ өдрөө Цэдэнпунцаг дагалдан яваа хүмүүсийг маань гэрт төвхнүүлж <…> үзүүлбэр, тэр жинхэнэ утгаар нь, сонирхолтой, олон зүйлийг урьдчилан зөгнөж/ хэлж бөөлж байлаа. 7 марта 1926 г. К нам приезжал Цэдэн-Пунцук, привез мне в подарок очень интересную статуэтку Будды с вачиром, найденную им лет 30 тому назад (в молодые его годы) поблизости развалин Олун-сумэ. Такие приношения мне всегда доставляют большое удовлетворение. За бурхан я поднес Цэдэн-Пунцуку две амы парчи, так называемой, “китайской плетени”. Шаман, видимо, остался очень доволен. В этот же день Цэдэн-Пунцук устроил в юрте моих спутников <…> представление; он шаманил оригинально, интересно, с произнесением прорицаний. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 228 Мааньтын голын хөндийн эртний булшнууд. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 54; Х. 59. № 147; № 148; 149. Древние могилы в долине Манитэ. Архив МАН. Ф. 64. № 54; Ф. 59. № 147; № 148; 149. Ancient gravetombs in the Manite Valley. Archive of the MAS. F. 64. No. 54; F. 59. No. 147; No. 148; 149. 1926 оны 3 дугаар сарын 22. Цуваагаа 10 цагт явууллаа. Би нэг цагийн дараа замд гарав. Овоо босгосон даваагаар давж, аажмаар Улиастай орох замд нийлж, Мааньт голын хөвөөгөөр явлаа. Тармэлэн-гол Мааньт голд цутгадаг тэр хэсэгт бидний гурав түр зогсож, тухайн газрын гэрэл зургийг дарлаа. Олон зүйл устаж, анх намайг энд ирж байснаас их өөрчлөгджээ. Тармэлэну дагуу бидний цуваа хоёр бээр өгсөж, хээр хоноглохоор боллоо. <…> Би үлдээд, Мааньт дахь булшнууд дээр очиж, хавтан чулуу болон бичээсний зургийг авав. Цэрэнгээс гадна шинжилгээний ангийханыг Орог нуурт хүргэж өгсөн хөлсний тэн хагасыг авсан тамгын газрын түшмэл намайг дагалдан явлаа. Тэрээр бидний ажлыг ихэд сонирхож, миний гэрэл зургийг нь буулгасан чулуун дээрх бичээс орос бичиг мөн эсэхийг асуув. 22 марта 1926 г. Караван выступил в 10 час., я часом позднее. Перевалили высоту с обо и постепенно вышли на дорогу, ведущую в Улясутай, сначала ущельем-речкой Манитэ. У места впадения в последнюю Тармэлэн-гол трое из нас остановились и вновь засняли общий вид. После моего первого посещения здесь много изменилось, многое доразрушено. Караван поднялся еще две версты по Тармэлэну и приютился на ночевку. <…>. Я отстал, вернулся в Манитэ к погребению, тут сделал два снимка – с плиты и письмен на камне. Меня сопровождал сюда, помимо Цэрэна, чиновник из тамага, получивший половину суммы за доставку экспедиции на Орок-нор. Теперь он очень интересовался нашим занятием и спрашивал, не русские ли письмена на камне на моем снимке. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 229 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 230 ЗАМД ТААРАГСАД ВСТРЕчИ В ПуТИ MEETINGS ON THE WAY Орог нуурын ойролцоох монголчууд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Монголы с окрестностей озера Орок-нор. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The Mongols from the vicinity of Lake Orok-nor. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 231 Монгол бүсгүй. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 176. Монгольская девушка. Архив МАН. Ф. 59. № 176. A Mongolian girl. Archive of the MAS. F. 59. No. 176. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 232 буриад бүлийнхэн. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х.18. Оп. 7. Д. 1269. Группа бурят. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. A group of Buryats. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 233 Тэрэлж дэх буриад гэрт. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 29. Юрты бурят в Тэрэльджи. Архив МАН Ф. 59. № 29. The Buryat yurts at the Terelzhi gorge. Archive of the MAS. F. 59. No. 29. 234 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 235 Монгол настан. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Старик-монгол. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. An old Mongol. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. Монгол залуу. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Молодой монгол. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. A young Mongol. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 236 Тамыр нохой ба лам. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 81. Лама и собака Тамыр. Архив МАН. Ф. 59. № 81. Lama with a dog Tamyr. Archive of the MAS. F. 59. No. 81. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 237 Сайн ноёны хошууны монгол охид. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 136. Монгольские девушки из Сайн-ноин хошуна. Архив МАН Ф. 59. № 136. Mongol girls from Sain-noyon khoshun. Archive of the MAS. F. 59. No. 136. Монгол охин. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Монгольская девушка. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. A Mongolian girl. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 238 Монгол хүүхдүүд. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 163. Группа монгольских детей. Архив МАН. Ф. 59. № 163. A group of Mongolian kids. Archive of the MAS. F. 59. No. 163. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 239 буриад, монгол анчид. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 40. бурят и монгол, охотники. Архив МАН. Ф. 64. № 40. A Buryat and a Mongol hunters. Archive of the MAS. F. 64. No. 40. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 240 холт дахь хээрйн шинжилгээний ангийн хөрш монгол хүү. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 65. Монголенок, сосед экспедиции в холте. Архив МАН. Ф. 64. № 65. A Mongolian kid from the vicinity of Holt. Archive of the MAS. F. 64. No. 65. 11 дүгээр сарын 25. Өнөөдөр цэлмэг, аятайхан өдөр. Сүүдэр газраа 4–7 хэм дулаан. жижиг дэлэнчтэй ч, рашаан дээр сайхан байв. Цэрэнгийн хүүхдүүд хөл нүцгэн гүйлдэн, гэртээ гүйж орон нүцгэн гарч ирж, гадаа зогсож, наранд тоглоно. Тиймдээ ч тэд хүрэл шиг болжээ. 25 ноября. И сегодня ясно и приветливо, и сегодня в тени на открытом воздухе температура 4–7°, т.е. выше нуля. На аршане также приветливо и также толкается мелкая мошка. Дети Цэрэна бегают босиком, а малыши выскакивает из юрты в том, в чем мать родила, стоят на солнце или играют, оттого они и бронзовые. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 241 хан уулын шил (баруун талаасаа). МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 68. Массив хан-ула (с запада). Архив МАН. Ф. 64. № 68. The Khan-Uul massive (from the West). Archive of the MAS. F. 64. No. 68. 1926 оны 4 дүгээр сарын 2. Өмнө хэлсэнчилэн, Асгат уул зөвхөн боржин чулуунаас, Хан уул бараг тэр чигтээ бараан өнгийн занарлаг чулуунаас тогтсон. 2 апреля 1926 г. Как уже и говорил раньше, Ашигэт сложен почти исключительно из гранитов, Хан-ула, в целом, из темной породы <…> – роговообманковый сланец. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 242 хан уул орох зам дахь хүн чулуу. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 67. Каменное изваяние по дороге к хан-ула. Архив МАН. Ф. 64. № 67. A stone figure on the road to Khan Uul. Archive of the MAS. F. 64. No. 67. 1926 оны 4 дүгээр сарын 3. Би хоёр хамтрагчийнхаа хамт Хүйтэний хөндий рүү аялж, хар “завь”/бараан хошууг баруун талаас нь тойрч, урд зүг /баруун өмнө талаас/ зам хазайж, Хүйтэний голын чийгтэй шорвог ёроолд/доод талд хүрлээ. Голын зүүн эрэг дээр ургашаа нилээд зайтай газар боржин хүн чулуутай дөрвөлжин булш тааралдав. Хүн чулууны зөвхөн толгой, суурь л хадгалагдан үлдсэн агаад бусад хэсгийг (том ширхэгтэй боржин чулуу) монголхулиганууд хэмхчижжээ. 3 апреля 1926 г. Я с двумя спутниками сделал экскурсию в долину Куйтун, обогнув черный «челнок» с запада и склонив путь к югу (из юго-западного) достиг дна Куйтуна с соленой влагой. На левом берегу, в отдалении, к югу, стояла плиточная могила с изображением из гранита человека, от которого к нашему времени осталась лишь голова и основание. Все прочее (из темного крупнозернистого гранита) разбито монголами-хулиганами. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 243 Эзний голын эрэг дээрх П.К. Козловын хээрийн шинжилгээний анги. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 79. Лагерь П.К. Козлова на Эдзин-голе. Архив МАН. Ф. 64. № 79. P.K. Kozlov’s camp at Edzin-gol. Archive of the MAS. F. 64. No. 79. 1926 оны 6 дугаар сарын 16. Сайн гэрэлтүүлэг ашиглан/өдрийн нарны гэрэлд саглайсан улиасны сүүдэр дэх хээрийн шинжилгээний жижигхэн ангийнхаа зургийг авлаа. Өнөөдөр энд аагим халуун, тоостой. Аалз, шоргоолж, ялаа, гүрвэл зэрэг хорхой шавьж ихтэй. 16 июня 1926 г. Пользуясь хорошим освещением я снял вид моего маленького лагеря в тени развесистых тополей. Сегодня здесь жарко, душно, пыльно. Много всякого гнуса: пауков, муравьев, мух, ящериц. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 244 хар хот орох зам дахь суварганууд. МУШУА-ийн архив. X. 64. № 85. Субурганы на дороге к хара-хото. Архив МАН. Ф. 64. № 85. The suburgas on the road to Khara-Khoto. Archive of the MAS. F. 64. No. 85. хар хотын нуранги/ турь (зүүн хойд талаас). МУШУА-ийн архив. X. 64. № 87. Развалины хара-хото (с северо-запада). Архив МАН. Ф. 64. № 87. The ruins of Khara-Khoto (viewed from the nord-west). Archive of the MAS. F. 64. No. 87. хар хотын турь (зүүн хана). МУШУА-ийн архив. X. 64. № 88. Развалины хара-хото (западная стена). Архив МАН. Ф. 64. № 88. The ruins of Khara-Khoto (the Western wall). Archive of the MAS. F. 64. No. 88. 1926 оны 6 дугаар сарын 21. Онцин-гола Онцын голоос Хар хот хүртэл 12 бээр газар суварга, сухай ургасан дов сондуул, хуучин тариа тариалж байсан газар, суваг шуудуу, өдий болтол үлдэж хоцорсон боржин чулуунаас гадна багахан зайд нь нарийхан зам мушгиралдана. Хар хотын ойролцоо хойд зүгээс, зүүн хойд зүгээс шууран сул элс толгод болон овоорч, хотын хананд хярлан тогтож, хот руу орно. <…> 4 бээр хиртэй яваад суварганы хажуугаар өнгөрөөд, 7 бээрийн алсад хоорондоо нэг бээрийн зайтай хос суварга (хойд талынх нь залгаж барьсан шавар байгууламжтай) бүхий бутархай чулуун өндөрлөгийн дэргэдүүр өнгөрлөө. Цааш Хар хот руу дөхөх тусам эзэмшил газрын үлдэгдэл олон тохиолдоно. <…> Газрын ерөнхий байдал бага зэрэг өөрчлөгдсөн. Арал маягийн өндөрлөг эрэг дээрээс алдарт суварга өөрийн суурин дээр тодрон харагдана. Тэнд хот амирлангуй оршино. 21 июня 1926 г. От Онцин-гола до Хара-Хото 12 верст и на всем этом протяжении за весьма узкими, редкими исключениями, по которым змеится дорога или стоят субурганы, тянутся бугры с тамариском, видны следы древних пашен, арыков, до сих пор уцелели гранитные призматические валы и т.д. И только вблизи Хара-Хото с севера-северо-востока надвинулись сыпучие пески в виде бесформенной возвышенности, которые и присыпают стены, перебегая внутрь города. <…> Через 4 версты мы прошли одинокий субурган, через 7 – щебневое возвышение, на котором, в расстоянии 1 версты, располагаются парные субурганы (северный с глиняной пристройкой). Еще дальше – ближе к Хара-Хото – целые остатки поместья. <…>. Общий вид местности мало изменился. Знаменитый субурган своим пьедесталом выделялся на берегу возвышенной островидной террасы, на которой собственно и покоится город. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 246 бурхан будда, хар хотын малтлагаар гарсан буддагийн толгой. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 184. будда и голова будды из хара-хото. Архив МАН. Ф. 59. № 184. The statue of the Buddha and Buddha’s head from Khara-Khoto Archive of the MAS. F.59. No. 184. 1926 оны 6 дугаар сарын 21. Одоогийн байдлаар олдоод байгаа хамгийн үнэ цэнэтэй олдворууд нь миний өмнө дурьдаагүй хоёр тохой өндөр будагтай баримал, Буддагийн тэргүүн зэрэг юм. 21 июня 1926 г. Я не упомянул о фигуре-статуе в 2 фута величиною, раскрашенной, составляющей вместе с головой Будды самые ценные, пока, объекты находок. С.А. Глаголев, торгууд Гончигийн хамт. Эзний гол. 1926 оны 6 дугаар сар. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. С.А. Глаголев и торгоут Гончик. Эдзин-гол, июнь 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. S.A. Glagolev and a Torgout Mongol Gonchik. Edzin-gol, 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. 1926 оны 6 дугаар сарын 27. Би усчинтай, Хар хотод малтлага хийх 4 шинэ ажилчинтай боллоо. Тэдний дотор хамгийн ажил сайтай нь Гончиг гэдэг ажилчин байв. 27 июня 1926 г. Удалось получить водовоза и четырех новых рабочих для раскопок в Хара-Хото! В числе последних имеется лучший рабочий по имени Гончик. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 247 П.К. Козлов, торгууд гүний хамт (баруун талд нь Даш гүн). П.К. Козлов и торгоут-гуны (справа Даши-гун). P.K. Kozlov and the Torgout-guns (standing right is Dashi-gun). МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 183. Архив МАН. Ф. 59. № 183. Archive of the MAS. F. 59. No. 183. 1926 оны 6 дугаар сарын 27. Энэ бүгдийн тухай ярьж байх хооронд миний хуучин танил [торгууд] гүнг дагуулж ирлээ. Тэр үлгэн салган явна, баруун нүд нь огт юм хардаггүй, нөгөө нүд нь хажууд байгаа зүйлээ бүдэг бадаг харна. Ийм хүнийг харахад хэцүү, дээр нь түүний яриаг ойлгоход бүүр ч хэцүү. Бидэнтэй, өөрөөр хэлбэл надтай, өөрийн хүү гүнтэйгээ гэрэл зургаа авхуулахыг зөвшөөрлөө. 27 июня 1926 г. Пока мы толковали обо всем этом, привели под руки моего старого приятеля – [торгоут-] гуна*. Он – развалина, к тому же на один, правый, глаз не видит совершенно и чуточек лишь, смутно, видит вблизи себя силуэт предмета. Трудно видеть такого человека, еще труднее понять его лепет. Он согласился сняться с нами, т.е. со мною и его сыном – гуном. * П.К. Козлов 1908 оны 3 дугаар сард торгууд гүнтэй анх танилцсан. Үнэнэдээ тэрээр анх П.К. Козловт эртний хотХар хот хүргэх хөтөч олж өгч байсан. * С торгоут-гуном П.К. Козлов познакомился в марте 1908 г. Именно он дал П.К. Козлову проводника в Хара-Хото, чтобы найти древний город. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 248 Торгууд гүн Даш эхнэрийн хамт. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 50. Торгоут-гун Даши с женой. Архив МАН. Ф. 64. № 50. Torgout-gun Dashi with wife. Archive of the MAS. F. 64. No. 50. 1926 оны 6 дугаар сарын 27. Бид залуу гүнгийн том гэрийн зүг чиглэн алхлаа. Гэрийн гадаа түүний эхнэр дэгжин, нүдэнд дулаахан, хөөрхөн бүсгүй надтай чамин гээчийн өхөөрдмөөр хариу мэндчиллээ. <…> Бие биеийнхээ амрыг ирж, цай уусны дараагаар би гүн, түүний хар нүдэн болон жаал хүүгийн (шалданаар нь) гэрэл зургийг авч, хоёр боодол хальс зарцууллаа. 27 июня 1926 г. Мы направились в большую юрту молодого князя, вблизи которой стояла нарядная, симпатичная, красивая жена его, мило, изысканно ответившая на мое к ней приветствие. <…> Поприветствовав друг друга и выпив чая, я снял князя, его черноокую и малыша (в чем мать родила), истратил две пластинки на родителей без «кукут» и с ним вместе. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 249 Торгууд гүнгийн хашааны орчим Эзний голын сүмийн гарам дээрх лам нар. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 81. Ламы на портике монастыря на Эдзин-голе при ставке торгоут-гуна. Архив МАН. Ф. 64. № 81. Lamas at the portico of the monastery in Edzin-gol, at the encampment of the Torgout-gun. Archive of the MAS. F. 64. No. 81. 1926 оны 6 дугаар сарын 16. Бид шугуйгаас задгай газар руу гарч давхихад, дорно зүгт зүүн талд атаархам сайхан битүү зэгс ургасан [Сого-нор] Согоо нуурын урьд эрэг, баруун талд алсад сүм хийд, торгууд бэйлийн хашаа хороо зэрэг саарал шавар эсвэл чулуун байгууламж үзэгдэнэ. Бид 45 минутын дараа бид тэнд, хийд дээр очлоо. Залуу лам нар бид нарыг ширүүн харж, аярхан дуугаар: “Ямар аймаар хүмүүс ирэв ээ” гэлцэнэ. 16 июня 1926 г. Вскоре выехали из зарослей на открытую местность, где завидели обширные густые камыши южного берега озера [Сого-нор], это влево, к востоку, тогда как направо и вдали показались серые глиняные или каменные постройки монастыря и ставки торгоут-бэйлэ. Через три четверти часа мы были там, в монастыре. Молодежь-ламы строго смотрели на нас и вполголоса говорили: “Какие страшные люди пришли!” МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 250 Мишиг гүний хүрээний хөгшин лам нар. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Cтарейшие ламы Мишик-гун курэ. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The oldest lamas of the Mishik-gun monastery. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 251 Мишиг гүний хүрээний сүм. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 114. храм Мишик-гун курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 114. A temple at the Mishik-gun khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 114. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 252 Мишиг гүний хүрээ. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 113. Мишик-гун курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 113. The Mishik-gun khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 113. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 253 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 254 Мишиг гүний хүрээний суварга. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 117. Субурганы Мишик-гун курэ. Архив МАН. Ф. 59. № 117. The suburgans at the Mishik-gun khure. Archive of the MAS. F. 59. No. 117. 1926 оны 8 дугаар сарын 25. <…> Бид уулаар явж, налуу хөндий рүү уруудахад даваан дээрээс Мишиг гүний хүрээг олж харлаа. 25 августа 1926 г. <…> Горы вскоре оканчиваются, спускаемся в покатую долину, с перевала видим Мишик-гун курэ.. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 255 холт. Монгол-Төвдийн хээрийн шинжилгээний ангийн овоо. МУШУА-ийн архив. Х. 64. № 64. Обо Монголо-Тибетской экспедиции, холт. Архив МАН. Ф. 64. № 64. The Obo of the Mongolian-Tibetan Expedition at Holt. Archive of the MAS. F. 64. No. 64. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 256 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн гишүүд. 1926 оны 8 дугаар сарын 13. Нэгдүгээр эгнээ зүүн гараас: А.Д. Симуков, В.А. Гусев (нохойн хамт), С.А. Глаголев, К.К. Даниленко. Хоёрдугаар эгнээний гурав дахь хүн Е.В. Козлова, түүний хажуу талынх нь Н.В. Пржевальский. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. участники Монголо-Тибетской экспедиции, 13 августа 1926 г. Первый ряд, слева направо: А.Д. Симуков, В.А. Гусев (с собакой), С.А. Глаголев, К.К. Даниленко. Третья во втором ряду Е.В. Козлова, рядом Н.В. Пржевальский. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. Members of the Mongolian-Tibetan expedition at Edzin-gol, 13 August 1926. The 1st row, left to right standing: A.D. Simukov, V.A. Gusev (with a hound), S.A. Glagolev, K.K. Danilenko. The 3rd in the 2nd row is E.V. Kozlova, next N.V. Przhevalskii. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 257 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн бие бүрэлдэхүүн. 1926 оны 8 дугаар сарын 13. Зүүн гараас: К.К. Даниленко, В.А. Гусев (нохойн хамт), С.А. Глаголев, П.К. Козлов, Н.В. Пржевальский. А.Д. Симуков. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 112. участники Монголо-Тибетской экспедиции, 13 августа 1926 г. Слева направо: К.К. Даниленко, В.А. Гусев (с собакой), С.А. Глаголев, П.К. Козлов, Н.В. Пржевальский. А.Д. Симуков. Архив МАН. Ф. 59. № 112. Members of the Mongolian-Tibetan expedition at Edzin-gol, June 1926. Standing from left to right: K.K. Danilenko, V.A. Gusev (with a hound), S.A. Glagolev, P.K. Kozlov, N.V. Przhevalskii and A.D. Simukov. Archive of the MAS. F. 59. No. 112. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 258 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн цуваа улаанбаатарт эргэн ирж буй нь. 1926 оны 8 дугаар сар. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1269. Возвращение каравана Монголо-Тибетской экспедиции в улан-батор, август 1926 г. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1269. The return of the expedition caravan to Ulan-Bator, August 1926. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1269. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 259 Сүжигтийн ам (Ноён уул). хятадын улс төрч, уран бичээч Юй Южень дагалдан яваа хүмүүсийн хамт. 1926 оны 8 дугаар сарын 28. МУШУА-ийн архив. Х. 59. № 42. Судзуктэ (Ноин-ула). Китайский политик и каллиграф Юй Южень со спутниками, 28 августа 1926 г. Архив МАН. Ф. 59. № 42. Sudzukte (Noyon Uul). Chinese politician and calligrapher Yu Youzhen with companions, 28 August 1926. Archive of the MAS. F. 59. No. 42. 1926 оны наймдугаар сарын 28 Юй Южень надтай хамт машинд сууж байсан ба бид хоёрыг Франц, Орост хүмүүжсэн бөгөөд эл хоёр хэлийг мэдэх залуу орчуулагч зааглаж байв. Хоёр дахь унаанд Юйгийн бараа бологчид болох найман залуухан хятадууд байсан ба тэдний нэг нь монголоор ярина. <…> Даваан дээр нэгэн хадны дэргэд би Юй Южен тэргүүтэй бүрэлдэхүүний зургийг аваад Сүжигтийн жижиг боловч тээврийн хэрэгсэл явахуйц зам маань нийлэх өргөн замыг заав. 28 августа 1926 г. Юй Южень сидел со мною в машине, я отделен был лишь одним переводчиком, молодым человеком, воспитывавшимся во Франции и России и знакомым с двумя этими языками. Второй автомобиль составляла свита Юй – молодые китайцы, один из которых говорил на монгольском языке; всех же китайцев было восемь человек. <…> У скал, на перевале, я снял группу с Юй Юженем во главе, отсюда же я им показал и нашу большую дорогу, на которую выбегает судзуктинская малая, но все же автомобильная. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 260 улаанбаатар. Судар бичгийн хүрээлэн. 1926 оны 9 дүгээр сарын 13. Нэгдүгээр эгнээ зүүн гараас зогсож буй нь: Ю.Н. Рерих, Е.В. Козлова, ж. Цэвээн, Н.Н. Поппе, б.М. Куплетский, С.А. Глаголев, В.И. Лисовский; Хоёрдугаар эгнээ, сууж буй нь: Г.И. боровка, б.б. Полынов, Н.К. Рерих, П.К. Козлов; Гуравдугаар эгнээ: Н. Гомбодчийн (?), нэр үл мэдэгдэх хүн Оросын ШУА-ийн Эдийн соёлын түүхийн хүрээлэнгийн гэрэл зургийн архив. II. 25335. улан-батор, ученый комитет Монголии, 13 сентября 1926. Первый ряд, стоят, слева направо: Ю.Н. Рерих, Е.В. Козлова, Ц.ж. жамцарано, Н.Н. Поппе, б.М. Куплетский, С.А. Глаголев, В.И. Лисовский; второй ряд, сидят: Г.И. боровка, б.б. Полынов, Н.К. Рерих, П.К. Козлов; третий ряд: Н. Гомбодчийн (?), неустановленное лицо. Фотоархив Института истории материальной культуры РАН. II. 25335. At the Scientific Committee of Mongolia. Ulan Bator, 13 September 1926. Standing in the 1st row (from left to right): Yu.N. Roerich, E.V. Kozlova, Ts.Zh. Zhamtsarano, N.N. Poppe, B.M. Kupletskii, S.A. Glagolev, V.I. Lisovskii; seated, in the 2-nd row: G.I. Borovka, B.B. Polynov, N.R. Roerich, P.K. Kozlov; and in the 3-rd row: N. Gombodchiin (?), unknown person. Photoarchive of the Institute for the History of Material Culture, RAS. II. 25335. 1926 оны наймдугаар сарын 13. <...> бид гурвуулаа (Пшевик [Е.В.Козлова] ба Глаголевын хамт) манай орос эзэмшлийн Зохион байгуулах зөвлөл орж аялагчдын бүрэлдэхүүнд зургаа авахуулахаар явлаа. Аялагчдын дунд Рерих хүүгийн хамт байна. Би Николай Николаевичтай гайхалтай найрсаг уулзан явуут дунд мөнөөх жуулчинтай хэсэг зуур ихэд сонирхолтой яриа өрнүүллээ. 13 августа 1926 г. <...> я втроем (с Пшевиком [Е.В. Козловой] и Глаголевым) поехал к нашей русской колонии в Учком сниматься в группе с путешественниками. Среди последних был и Рерих с сыном; с Николаем Константиновичем я встретился дружески-прекрасно и немножечко, но очень интересно, на ходу, поговорил с туристом. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 261 улаанбаатар. Судар бичгийн хүрээлэн. 1926 оны 9 дүгээр сарын 13. Нэгдүгээр эгнээ зүүн гараас зогсож буй нь: С.А. Глаголев, Г.И. боровка, б.М. Куплетский, В.И. Лисовский, нэр үл мэдэгдэх хүн, Ю.Н. Рерих; Эхний эгнээ зүүн гараас: С.А. Глаголев, Г.И. боровка, б.М. Куплетский, В.И. Лисовский, нэр үл мэдэгдэх хүн, Ю.Н. Рерих Хоёрдугаар эгнээ, сууж буй нь: Е.В. Козлова, б.б. Полынов, Н.К. Рерих, ж. Цэвээн, П.К. Козлов. Оросын ШУА-ийн Эдийн соёлын түүхийн хүрээлэнгийн гэрэл зургийн архив. II. 25335. улан-батор, ученый комитет Монголии, 13 сентября 1926. Первый ряд, стоят, слева направо: С.А. Глаголев, Г.И. боровка, б.М. Куплетский, В.И. Лисовский, неизвестное лицо, Ю.Н. Рерих; второй ряд, сидят: Е.В. Козлова, б.б. Полынов, Н.К. Рерих, Ц.ж. жамцарано, П.К. Козлов. Фотоархив Института истории материальной культуры РАН. II. 25335. At the Scientific Committee of Mongolia. Ulan Bator, 13 September 1926. Standing in the 1st row (from left to right): S.A. Glagolev, G.I. Borovka, B.M.Kupletskii, V.I. Lisovskii, unknown person, Yu.N. Roerich; seated, in the 2-nd row: E.V. Kozlova, B.B. Polynov, N.R. Roerich, Ts.Zh. Zhamtsarano, P.K. Kozlov. Photoarchive of the Institute for the History of Material Culture, RAS. II. 25335. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 262 П.К. Козлов гэргий Е.В. Козловагийн хамт Орос нисгэгчдийн хамт улаанбаатар дээгүүр нисэхийн өмнө. 1926 оны 9 дүгээр сарын 14. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. П.К. Козлов и Е.В. Козлова с группой советских летчиков перед полетом над улан-батором, 14 сентября 1926. Коллекция Музея-квартиры П.К. Козлова (СПбФ ИИЕТ РАН). Фонд “Фотонегатека”. P. Kozlov and E. Kozlova with a group of Russian pilots before making a flight over Ulan-Bator on a Junkers aircraft, 14 September 1926. Photography Collection of the P. Kozlov Memorial Museum (St. Petersburg). 1926 оны есдүгээр сарын 14, эцэст нь бие бүрэлдэхүүний дарга <…> ирлээ. Тэрээр <…> «Юнкерс» загварын байлдааны болон хүнд машины зохион байгуулалтыг тун сайн тайлбарлаж өглөө. Дөрвөн хүний багтаамжтай бүхээгт Даниленко, Коля Прежевальский, Пшевик бид дөрөв багтаж нүүрэн талд нь суув. Бид гэнэт газраас хөндийрөн улам дээшилсээр баруун зүгт эргэн Туул гол дагуу хотын дээгүүр нисэв. <…> Өргөө хөл дор минь байна: ногооны газар, хашаа хороо, барилга байгууламжууд, Туул гол тэртээ дор нэгэн жижигхэн могой адил мушгиран байна! Майдар бурхан, Гандан хийд юутай үзэсгэлэнтэй, алтран туяарах Богд гэгээний орд нүд булаам сайхан харагдана. <…> Шинэ бодол толгойд эргэлдэн, шинэ мэдрэмж төрнө. Нисэх хүчний шинэ амжилтын өмнө мэхийн ёслоё. <…> Ингээд л алсын алс дахь баруун өмнө зүгт буй Түвд, Лхас уруу нисэхсэн! Энэ бол мөрөөдөл төдий зүйл биш юм шүү, түмэнтээ үгүй гэж хэлье, огт биш! 14 сентября 1926 г. Наконец прибыл командир отряда <…>. Он <…> отлично объяснили нам устройство машин – и военной, и тяжелой, типа «Юнкерс». 4-х местная каюта вместила на парадном месте: Даниленко, Колю Пржевальского, Пшевика, меня – всех нас четверых. Вдруг мы отделились от земли и поднимаемся выше и выше, делаем заворот к западу и несемся вдоль Толы и города. <…> Урга под ногами; огороды, дворы и фигурные участки построек; Тола маленькими змейками вьется далеко внизу! Красивы Майтреи и Гандан, очаровательны дворцы богдо-гэгэна, горевшие и искрившиеся золотом. <…>. Новые мысли зародились в голове, новые ощущения, новые преклонения перед достижениями авиации. <…> Вот так и полетел бы на далекий-далекий юго-запад, в Тибет, в Лхасу! А ведь это не мечта одна, тысячу раз нет! МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 263 Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн Ленинградын уулзалт. 1926 оны 9 дүгээр сарын сүүлч Зүүн гар талаасаа хоёр дахь нь акад. В.Л. Комаров, голд нь П.К. Козлов, В.П. Козлов, О.П. Козлова, Е.В. Козлова чуфрик нохойн хамт (чуфр), С.А. Глаголев. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1253. Встреча Монголо-Тибетской экспедиции в Ленинграде. Конец сентября 1926 г. Второй слева акад. В.Л. Комаров, в центре П.К. Козлов, В.П. Козлов, О.П. Козлова, Е.В. Козлова с собакой чуфриком (чуфром), С.А. Глаголев. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1253. Meeting the Mongolian-Tibetan expedition in Leningrad, end of September 1926. Standing: acad. V.L. Komarov (2-nd from the left), Petr Kozlov (in the center), Olga Kozlova, Elizaveta Kozlova, with expedition dog Chufra, and S.A. Glagolev. Archive of the RGS. F. 18. Op. 7. D. 1253. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 264 П.К. Козловын удирдсан Монгол-Төвдийн шинжилгээний ангийн цуглуулгын/олдворын үзэсгэлэн. Ленинград. Оросын Газар зүйн нийгэмлэг. 1927он. МУШУА-ийн архив. X. 64. № 110; № 111. Выставка коллекций, привезенных Монголо-Тибетской экспедицией под руководством П.К. Козлова. Ленинград, Русское географическое общество, 1927. Архив МАН. Ф. 64. № 110; № 111. The exhibition of collections brought by the Mongolian-Tibetan expedition of P.K. Kozlov, Leningrad, Russian Geographical Society. Archive of the MAS. F. 64. No. 110, No. 111. хАВСРАЛТУУД ПРИЛОЖЕНИЯ APPENDICEs МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 266 ОРОСыН ГАЗАРЗүЙН НИЙГЭМЛЭГИЙН АРхИВ ДАхЬ П.К. КОЗЛОВыН хөМРөГ ДЭх МОНГОЛыН ГЭРЭЛ ЗуРГууД МОНГОЛЬСКИЕ ФОТОГРАФИИ ИЗ ФОНДА П.К. КОЗЛОВА В АРхИВЕ РуССКОГО ГЕОГРАФИчЕСКОГО ОбщЕСТВА MONGOLIAN PHOTOGRAPHS FROM THE P.K. KOZLOV’S COLLECTION IN THE ARCHIVE OF THE RUSSIAN GEOGRAPHICAL SOCIETY Монгол улсын анхны ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 659. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 241. Архив РГО. Ф, 18. Оп. 7. Д. 659. Сайн-ноин хан Намнансурэн, первый премьер-министр Монголии (в 1912–1915 гг.). Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 241. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 267 Зургийн ар талд: өргөөний талбай дахь ачаа тээшний хэрэгсэлүүд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х.18. Оп. 7. Д. 677. Подпись на обороте фотографии: Мобилизация – проводы призывных на ургинской площади. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 677. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 268 Түшээт сайн хаан Насанцогт. Түшээт хаан Насанцогтын хатан хулангоо. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 657. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 656. Тушету-хан. жена Тушету-хана. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 657. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 656. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 269 Гэрэл зургийн арын хуудсанд: Монголын гаалийн газрын дарга бишрэлт ван гэр бүлийн хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 647. Подпись на обороте фотографии: битирильту-ван – начальник монгольских таможен с семьей. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 647. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 270 Зургийн ар талд: Монгол хатан (өргөө) бараа бологсодын хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 650. Подпись на обороте фотографии: Монгольская княгиня (урга) со свитой. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 650. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 271 Зургийн ар талд: өвөр Монгол гаралтай Тогтох, Цэргийн яамны сайд далай ван Гомбосүрэн, сартуул сэцэн ван Цэргийн яамны дэд сайд жалцангомбоцэдэн. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Подпись на обороте фотографии: Тогтох-тайджи, Далай-ван, Сартул-бейсе. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 644. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 272 Зургийн ар талд: Далай ван. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 635. Подпись на обороте фотографии: Далай-ван. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 635. Зургийн ар талд: халхын ноён Далай ван. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 636. Подпись на обороте фотографии: халхаские князья и Далай-ван. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 636. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 273 Цэргийн яамны сайд, далай ван Гомбосүрэн эхнэрийн хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 640. Далай-ван Гомбосурен с женой. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 640. Цэргийн яамны сайд, далай ван Гомбосүрэнгийн эхнэр болон язгууртан эмэгтэйн хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 639. жена Далай-вана Гомбосурена и монгольская княжна. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 639. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 274 богд хааны ордоны албан тушаалтангууд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 646. Должностные лица при дворе богдо-хана. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 646. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 275 Зургийн ар талд: Язгууртан халх охин туслах эмэгтэй болон түүний нөхөрийн хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 649. Подпись на обороте фотографии: жена одного из монгольских князей халхи и дочь секретаря ее мужа. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 649. халхын язгууртан эмэгтэй. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 643. Монгольская княгиня. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 643. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 276 богд хааны анхны хатан Норов, түүний дүү Эрдэнэчимэг нар. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 632. Подпись на обороте: Монголки халхаские, жены чиновников (Норов и Эрдэнэчимэг). Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 232. VIII богд хааны хатан Дондогдулам. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 631. Дондогдулам, жена богдо-гэгэна VIII. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 631. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 277 Зургийн ар талд: шүүх яамны анхны сайд Намсрай гүний хатан. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 645. Подпись на обороте фотографии: Княгиня, жена бывшего министра юстиции Намсрайн-гуна. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 645. Зургийн ар талд: Ц.Г. бадмажаповын эхнэр. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 633. Подпись на обороте фотографии: жена Ц.Г. бадмажапова. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 633. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 278 Мяндагтай лам. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 630. ученый лама. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 630. өндөр зэрэгтэй лам. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 629. ученый лама. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 629. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 279 Язгууртан настан. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 638. Знатный господин. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 638. Зурагт тэмдэглэсэн нь: Алаша хамба. Түшээт ханы тэргүүн. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 658. Подпись на фотографии: Алаша-хамба. Наставник Тушету-хана. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 658. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 280 Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 1271. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 1271. Зургийн ар талд: хүрээнд сууж байсан Түвэдийн мяндагтнууд. Далай ламын сангийн эрхлэгч. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 648. Подпись на обороте фотографии: Тибетский сановник со свитой в урге ...? Заведующий казной и драгоценностями Далай-ламы. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 648. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 281 Зургийн ар талд: хүрээнд сууж байсан түвэдүүд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 642. Подпись на обороте фотографии: Тибетцы в урге. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 642. хүрээнд сууж байсан түвэдүүд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 641. Тибетский лама в урге. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 641. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 282 хүрээнд сууж байсан худалдаачин хятадууд. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 654. Китайские торговцы в урге. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 654. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 283 Зургийн арын нүүрэнд: хүрээнд ирж суусан өвөр Монголын Тогтох тайж болон бусад өвөр Монгол ноёд. бараа бологсодын хамт. Оросын газар зүйн нийгэмлэгийн архив. Х. 18. Оп. 7. Д. 637. Подпись на обороте фотографии: Князья Южной Монголии во главе с Тогтох-тайджи. Архив РГО. Ф. 18. Оп. 7. Д. 637. МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 284 хүНИЙ НЭРСИЙН хЭЛхЭЭ ИМЕННОЙ УКАЗАТЕЛЬ NAME INDEX Бадмажапов Цокто Гармаевич (1879–1937) – бурят, казак, участник Монголо–Камской экспедиции П.К. Козлова 1899–1901 гг.; сотрудник Минюста и Монценкопа (в 1920–е гг.). Барсов Николай Николаевич – студент Киевского Высшего техникума внешних сношений. Был приглашен П.К. Козловым участвовать в Монголо-Тибетской экспедиции 1923–1926 гг., но исключен из ее состава ГПУ перед началом экспедиции. Бартольд Василий Владимирович (1869–1930) – востоковед, академик Академии наук (1913). Богдо-гэгэн – восьмой, Джебдзун-Дамба-хутухта (1870–1924), последний глава ламаистской церкви Монголии. Борисов Сергей Степанович (1889–1937) – сотрудник Дальневосточного секретариата ИККИ (1921– 1922), Восточного отдела НКИД (1922–1933, 1935–1937), начальник секретной Тибетской экспедиции НКИД СССР (1923–1925). Боровка Григорий Иосифович (1894/5–1941) – археолог, историк античного искусства. Бохин Александр Уварович – фельдшер, участник экспедиций П.К. Козлова: Монголо-Камской 1899– 1901, Монголо-Сычуаньской 1907–1909 и Монголо-Тибетской 1923–1926 гг. Ганчжуров – проводник и переводчик в Монголо–Тибетской экспедиции П.К. Козлова. Гедин Свен (Hedin Sven Anders,1865–1952) – шведский путешественник, исследователь Средней и Центральной Азии. Глаголев Сергей Анатольевич (1893– ?) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг. Горбунова Елена Петровна (1888–1973) – участница Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова, сестра Н.П. Горбунова. Горбунов Николай Петрович (1892–1938) – государственный деятель, академик АН (1935), секретарь СНК РСФСР и личный секретарь В.И. Ленина (1917–1920), управляющий делами СНК РСФСР / СССР (1920–1928 гг.), председатель Монгольской комиссии СНК СССР (1925–1927), непременный секретарь АН (1935–1937). Готоп Ч. Дорчжэ – сын Чимит Дорчжэ. Гусев Василий Андреевич – препаратор в Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг. Далай-лама XIII Тубтен Гьятцо (1876–1933) – светский и духовный правитель Тибета. Даниленко Константин Константинович (1905–1931) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова. 1923–1926 гг. МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Дзержинский Феликс Эдмундович (1977–1926) – советский политический и государственный деятель; с 1917 председатель ВЧК (с 1922 – ГПУ, ОГПУ). Донир – см. Чжойни-Лусан-Чиндэ. Доржиев Агван Лобсан (1853/54–1938) – бурят, религиозный и политический деятель, дипломат, идеолог и лидер обновленческого движения бурятского ламаистского духовенства. В 1920–1930-е гг. выступал в роли «полномочного представителя» Тибета в СССР. Духовский С.И. – заведующий Отделом Востока НКИД в 1920-х гг. Жамцарано Цыбен Жамцаранович (1880–1942) – монголовед, учёный секретарь Монгольского Учёного комитета (1921–1930). Каменев (Розенфельд) Лев Борисович (1883–1936) – советский партийный и государственный деятель, председатель Моссовета (1918–1926); с 1922 заместитель председателя СНК СССР, председатель СТО (1924–1926), член Политбюро ЦК партии (1919–1926). Канаев Василий Михайлович (1903–?) – препаратор, участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг. Карахан (Караханян) Лев (Левон) Михайлович (1889–1937) – заместитель наркома иностранных дел (1918–1920, 1927–1934), полпред СССР в Китае (1923–1926), полпред в Турции (1934–1937). Карпинский Александр Петрович (1847–1936) – геолог, академик (1896), первый выборный президент РАН (1917–1936). Касимов Надыр (Насир) Юсуф (1900–?) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова, переводчик китайского и тюркского языков. Козлов Владимир Петрович (1897–1971) – сын П.К. Козлова от первого брака, учёный почвовед. Козлова (Пушкарёва) Елизавета Владимировна (1892–1975) – зоолог, орнитолог, участница Монголо– Тибетской экспедиции П.К. Козлова; сотрудник Зоологического института АН СССР (с 1931), жена П.К. Козлова. Козлова Ольга Петровна (1903–1982) – дочь П.К. Козлова от первого брака, художник–иллюстратор. Комаров Владимир Леонтьевич (1869–1945) – ботаник, академик (1920), секретарь РГО (1918–1931); председатель Монгольской комиссии АН СССР (1930–1945), президент АН СССР (1936–1945). Кондратьев Сергей Александрович (1896–1970) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова, с 1925 по 1930 гг. работал в Ученом комитете Монголии. Кочетовы – семья русских колонистов в Монголии (пос. Убулун). Крыжановский Владимир Ильич (1881–1947) – сотрудник Геологического и Минералогического музея РАН, впоследствии директор Минералогического музея АН СССР. Кузнецов Алексей Александрович – сотрудник золотопромышленной компании «Монголор». 285 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 286 Куплетский Борис Михайлович (1894–1965) – сотрудник Минералогического музея; участник экспедиций Монгольской комиссии СНК СССР в 1925 и 1926 гг. Лисовский Всеволод Игнатьевич (1888–1958) – инженер–мелиоратор, сотрудник Учёного комитета Монголии (1921–1927). Мадаев Арья (?– 1937) – участник экспедиций П.К. Козлова: Монголо-Камской 1899–1901 гг. и Монголо-Сычуаньской 1907–1909 гг. Михно Петр Саввич (1867–1937) – краевед, музейный работник, председатель ТКО РГО, участвовал в организации краеведческих музеев Читы и Троицкосавска, совершил несколько экспедиций по Забайкалью и Монголии. Мухарайн (Мухрайн) Булат – бурят, участник Тибетской экспедиции НКИД под руководством С.С. Борисова (1923–1925). Предполагалось его участие в Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова. Менжинский Вячеслав Рудольфович (1874–1934) – советский партийный и государственный деятель, председатель ОГПУ (1926–1934). Налетный Марк Васильевич (1893–?) – кинооператор, участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг. Овчинников Борис Михайлович (1903 –?)– геолог. Был приглашен П.К. Козловым участвовать в Монголо-Тибетской экспедиции 1923–1926 гг., но исключен из ее состава ГПУ перед началом экспедиции. Ольденбург Сергей Фёдорович (1863–1934) – индолог, буддолог, исследователь Китайского Туркестана, академик АН (1903), непременный секретарь РАН / АН СССР (1904–1929), директор Азиатского музея / Института востоковедения АН (1916–1934). Павлов Николай Васильевич (1893–1971) – ботаник, участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг., академик АН Казахской ССР (1946). Платонов Сергей Федорович (1860–1933) – историк, академик АН (1920). Покровский Михаил Николаевич (1868–1932) – историк, академик АН (1929), заместитель наркома просвещения (1918–1932). Полынов Борис Борисович (1877–1952) – почвовед, геохимик, академик АН (1946), участвовал в экспедициях в Монголию в 1924 и 1925–1926 гг. Помытов (Памытов) Лаврентий Ефимович – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг., переводчик монгольского и тибетского языков Поппе Николай Николаевич (1897–1991) – этнограф, филолог, член-корр. АН (1932), специалист по алтайским языкам, автор учебника монгольского языка (1932); участник экспедиций Монгольской комиссии СНК СССР / АН СССР 1926, 1927 и 1929 гг. Исключен из состава АН в 1946 г. по обвинению в коллаборационизме. С 1949 жил в США, профессор университета в Сиэтле. Пржевальский Николай Владимирович (1908– ?) – внучатый племянник Н.М. Пржевальского, участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова. Пржевальский Николай Михайлович (1839–1888) – путешественник, исследователь Центральной Азии, генерал-майор, почетный член Сакнт-Петербургской АН и РГО. Рачковский Иван Петрович (1878–1961) – геолог, специалист в области геологии и тектоники Центральной Азии, сотрудник Геологического и минералогического музея / Геологического музея АН (1912–1935), с 1935 – Геологического института АН, ученый секретарь / заместитель председателя Монгольской комиссии АН СССР (в 1931–1948); участник экспедиций в Монголию Минералогического общества (1903), Геологического комитета (1916–1917, 1920), руководил Монголо-Урянхайской экспедицией АН (1922–1923), экспедициями Монгольской комиссии АН СССР (1927, 1930, 1931, 1933). МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы Рерих Николай Константинович (1874–1947) – художник, путешественник, писатель; руководитель Центральноазиатской экспедиции (1924–1928) в Китайский Туркестан, Монголию и Тибет. Рерих Юрий Николаевич (1902–1960) – востоковед, буддолог, сын Н.К. Рериха. Савельев Петр Семенович (1890–?) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг., препаратор. Саранцев Павел Михайлович (1898–?) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг., конвойный. Симуков Андрей Дмитриевич (1902–1942) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг.; после её окончания сотрудник Учёного комитета / Комитета наук Монголии (в 1926– 1939). Сталин (Джугашвили) Иосиф Виссарионович (1878–1953) – советский политический и государственный деятель, с 1922 г. генеральный секретарь ЦК ВКП (б). Стеклов Владимир Андреевич (1863/1864–1926) – математик, академик АН (1912), вице-президент РАН (1919–1926). Степанов Макар Васильевич – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг., конвойный Телешов Пантелей Прокофьевич (1861–1925) – забайкальский казак, участник двух экспедиций Н.М. Пржевальского (в 1879–1880 и 1883–1885 гг.) и двух П.К. Козлова: Монголо-Камской 1899– 1901 гг. и Монголо-Сычуаньской 1907–1909 гг. Теплоухов Сергей Александрович (1881–1934) – археолог, антрополог и этнограф; сотрудник Этнографического отдела Русского музея, участвовал в археологических раскопках Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова в Ноин-Уле в 1924 г. Убугунов Даниил Михайлович (1897–1938) – сотрудник Дальневосточного секретариата Коминтерна (1921), политкомиссар Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова в 1923–1924 гг. Ферсман Александр Евгеньевич (1883–1945) – минералог и геохимик, академик АН (1919), вицепрезидент АН (1927–1929); с 1919 г. организатор многих экспедиций по исследованию сырьевых ресурсов страны. Хомутников Василий Алексеевич (1891–1945) – псевдоним в Монголии Санжи Иштерович Кикеев, военный разведчик, руководитель первой советской секретной экспедиции в Тибет в 1921–1922 гг. Худяков Виктор Матвеевич (1886–?) – участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923– 1926 гг., конвойный. Цэдэн-Пунцук – монгольский шаман. Цэрэндорж Балингийн (Цэрэн Дорчжи) (1868–1928) – премьер-министр правительства Монголии / МНР (1923–1928). Чжойни-Лусан-Чиндэ (Лупсан Чойндэн) – представитель тибетского правительства (донир) в Урге. Чимит Дорчжэ – монгольский чиновник, управляющий тамага (присутственного места) Сайнноиновского аймага Монголии. Чичерин Георгий Васильевич (1872–1936) – нарком иностранных дел РСФСР / СССР (1918–1930). Эндрюс Рой Чэпман (Andrews Roy Chapman, 1884–1960) – американский палеонтолог, руководитель Центральноазиатской экспедиций Нью-Йоркского Музея естественной истории (1922–1930), работавшей в Монголии в 1922–1925 гг. Эрдэниев (Эрдэнеев) Шагдар – бурятский лама, участник Монголо-Тибетской экспедиции П.К. Козлова 1923–1926 гг. 287 ГЭРЭЛ ЗУРГИЙН ЦЭС КАТАЛОГ фОТОГРАфИЙ LIST OF PHOTOGRAPHS МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 289 хуудас 54 хуудас 60 стр. 54 стр. 60 хуудас 55 хуудас 61 стр. 55 стр. 61 хуудас 56 хуудас 62 стр. 56 стр. 62 хуудас 57 хуудас 63 стр. 57 стр. 63 хуудас 58-59 хуудас 64 стр. 58-59 стр. 64 хуудас 58 хуудас 65 стр. 58 стр. 65 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 290 хуудас 66 хуудас 72 стр. 66 стр. 72 хуудас 68 хуудас 73 стр. 68 стр. 73 хуудас 69 хуудас 74 стр. 69 стр. 74 хуудас 70 хуудас 75 стр. 70 стр. 75 хуудас 71 хуудас 75 стр. 71 стр. 75 хуудас 71 хуудас 76 стр. 71 стр. 76 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 291 хуудас 77 хуудас 82 стр. 77 стр. 82 хуудас 78 хуудас 83 стр. 78 стр. 83 хуудас 79 хуудас 84 стр. 79 стр. 84 хуудас 80 хуудас 84 стр. 80 стр. 84 хуудас 80 хуудас 85 стр. 80 стр. 85 хуудас 81 хуудас 86 стр. 81 стр. 86 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 292 хуудас 87 хуудас 92 стр. 87 стр. 92 хуудас 88 хуудас 92 стр. 88 стр. 92 хуудас 89 хуудас 93 стр. 89 стр. 93 хуудас 90 хуудас 93 стр. 90 стр. 93 хуудас 91 хуудас 94 стр. 91 стр. 94 хуудас 91 хуудас 95 стр. 91 стр. 95 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 293 хуудас 96 хуудас 99 стр. 96 стр. 99 хуудас 97 хуудас 100 стр. 97 стр. 100 хуудас 97 хуудас 100 стр. 97 стр. 100 хуудас 98 хуудас 101 стр. 98 стр. 101 хуудас 98 хуудас 101 стр. 98 стр. 101 хуудас 99 хуудас 102 стр. 99 стр. 102 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 294 хуудас 103 хуудас 108-109 стр. 103 стр. 108-109 хуудас 104 хуудас 108 стр. 104 стр. 108 хуудас 104 хуудас 109 стр. 104 стр. 109 хуудас 105 хуудас 110 стр. 105 стр. 110 хуудас 106 хуудас 111 стр. 106 стр. 111 хуудас 107 хуудас 112 стр. 107 стр. 112 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 295 хуудас 112 хуудас 116 стр. 112 стр. 116 хуудас 113 хуудас 117 стр. 113 стр. 117 хуудас 114 хуудас 118 стр. 114 стр. 118 хуудас 114 хуудас 119 стр. 114 стр. 119 хуудас 115 хуудас 121 стр. 115 стр. 121 хуудас 115 хуудас 120-121 стр. 115 стр. 120-121 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 296 хуудас 122 хуудас 127 стр. 122 стр. 127 хуудас 123 хуудас 128 стр. 123 стр. 128 хуудас 124 хуудас 129 стр. 124 стр. 129 хуудас 125 хуудас 129 стр. 125 стр. 129 хуудас 125 хуудас 130 стр. 125 стр. 130 хуудас 126 хуудас 130 стр. 126 стр. 130 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 297 хуудас 131 хуудас 135 стр. 131 стр. 135 хуудас 131 хуудас 136 стр. 131 стр. 136 хуудас 132 хуудас 137 стр. 132 стр. 137 хуудас 133 хуудас 137 стр. 133 стр. 137 хуудас 134 хуудас 138 стр. 134 стр. 138 хуудас 134 хуудас 138 стр. 134 стр. 138 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 298 хуудас 139 хуудас 144 стр. 139 стр. 144 хуудас 139 хуудас 144 стр. 139 стр. 144 хуудас 140 хуудас 145 стр. 140 стр. 145 хуудас 140 хуудас 146 стр. 140 стр. 146 хуудас 141 хуудас 147 стр. 141 стр. 147 хуудас 142 хуудас 147 стр. 142 стр. 147 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 299 хуудас 148-149 хуудас 160 стр. 148-149 стр. 160 хуудас 150-151 хуудас 161 стр. 150-151 стр. 161 хуудас 152 хуудас 162 стр. 152 стр. 162 хуудас 154-155 хуудас 163 стр. 154-155 стр. 163 хуудас 156-157 хуудас 163 стр. 156-157 стр. 163 хуудас 158-159 хуудас 164 стр. 158-159 стр. 164 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 300 хуудас 165 хуудас 169 стр. 165 стр. 169 хуудас 166 хуудас 170 стр. 166 стр. 170 хуудас 167 хуудас 170 стр. 167 стр. 170 хуудас 168 хуудас 171 стр. 168 стр. 171 хуудас 168 хуудас 171 стр. 168 стр. 171 хуудас 169 хуудас 172 стр. 169 стр. 172 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 301 хуудас 173 хуудас 178 стр. 173 стр. 178 хуудас 174 хуудас 178 стр. 174 стр. 178 хуудас 175 хуудас 179 стр. 175 стр. 179 хуудас 176 хуудас 180 стр. 176 стр. 180 хуудас 176 хуудас 181 стр. 176 стр. 181 хуудас 177 хуудас 181 стр. 177 стр. 181 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 302 хуудас 182 хуудас 187 стр. 182 стр. 187 хуудас 183 хуудас 187 стр. 183 стр. 187 хуудас 184 хуудас 187 стр. 184 стр. 187 хуудас 185 хуудас 188 стр. 185 стр. 188 хуудас 186 хуудас 189 стр. 186 стр. 189 хуудас 186 хуудас 190-191 стр. 186 стр. 190-191 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 303 хуудас 192-193 хуудас 199 стр. 192-193 стр. 199 хуудас 193 хуудас 200 стр. 193 стр. 200 хуудас 194 хуудас 201 стр. 194 стр. 201 хуудас 195 хуудас 202 стр. 195 стр. 202 хуудас 196-197 хуудас 203 стр. 196-197 стр. 203 хуудас 198 хуудас 204 стр. 198 стр. 204 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 304 хуудас 205 хуудас 211 стр. 205 стр. 211 хуудас 206 хуудас 212 стр. 206 стр. 212 хуудас 207 хуудас 213 стр. 207 стр. 213 хуудас 208 хуудас 214 стр. 208 стр. 214 хуудас 209 хуудас 215 стр. 209 стр. 215 хуудас 210 хуудас 216 стр. 210 стр. 216 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 305 хуудас 217 хуудас 222 стр. 217 стр. 222 хуудас 218 хуудас 222 стр. 218 стр. 222 хуудас 218 хуудас 223 стр. 218 стр. 223 хуудас 219 хуудас 224-225 стр. 219 стр. 224-225 хуудас 220 хуудас 226 стр. 220 стр. 226 хуудас 221 хуудас 227 стр. 221 стр. 227 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 306 хуудас 228 хуудас 232 стр. 228 стр. 232 хуудас 228-229 хуудас 233 стр. 228-229 стр. 233 хуудас 229 хуудас 234 стр. 229 стр. 234 хуудас 229 хуудас 235 стр. 229 стр. 235 хуудас 230 хуудас 236 стр. 230 стр. 236 хуудас 231 хуудас 237 стр. 231 стр. 237 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 307 хуудас 237 хуудас 243 стр. 237 стр. 243 хуудас 238 хуудас 244 стр. 238 стр. 244 хуудас 239 хуудас 244 стр. 239 стр. 244 хуудас 240 хуудас 245 стр. 240 стр. 245 хуудас 241 хуудас 246 стр. 241 стр. 246 хуудас 242 хуудас 246 стр. 242 стр. 246 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 308 хуудас 247 хуудас 254 стр. 247 стр. 254 хуудас 248 хуудас 255 стр. 248 стр. 255 хуудас 249 хуудас 256 стр. 249 стр. 256 хуудас 250 хуудас 257 стр. 250 стр. 257 хуудас 251 хуудас 258 стр. 251 стр. 258 хуудас 252-253 хуудас 259 стр. 252-253 стр. 259 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 309 хуудас 260 хуудас 266 стр. 260 стр. 266 хуудас 261 хуудас 266 стр. 261 стр. 266 хуудас 262 хуудас 267 стр. 262 стр. 267 хуудас 263 хуудас 268 стр. 263 стр. 268 хуудас 264 хуудас 268 стр. 264 стр. 268 хуудас 264 хуудас 269 стр. 264 стр. 269 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 310 хуудас 270 хуудас 274 стр. 270 стр. 274 хуудас 271 хуудас 275 стр. 271 стр. 275 хуудас 272 хуудас 275 стр. 272 стр. 275 хуудас 272 хуудас 276 стр. 272 стр. 276 хуудас 273 хуудас 276 стр. 273 стр. 276 хуудас 273 хуудас 277 стр. 273 стр. 277 МОНГОЛИЯ И МОНГОЛы 311 хуудас 277 хуудас 280 стр. 277 стр. 280 хуудас 278 хуудас 281 стр. 278 стр. 281 хуудас 278 хуудас 281 стр. 278 стр. 281 хуудас 279 хуудас 282 стр. 279 стр. 282 хуудас 279 хуудас 282 стр. 279 стр. 282 хуудас 280 стр. 280 МОНГОЛ ОРОН БА МОНГОЛчууД 312 Сампилдондов Чулуун Татьяна Ивановна Юсупова Александр Иванович Андреев Мария Федоровна Матвеева Сведения о составителях Александр Иванович Андреев – доктор исторических наук, старший научный сотрудник Санкт-Петербургского филиала Института истории естествознания и техники им. С.И. Вавилова Российской академии наук Мария Федоровна Матвеева – заведующая Научным архивом Русского географического общества Сампилдондов чулуун – доктор исторических наук, профессор, директор Института истории и археологии Монгольской академии наук Юсупова Татьяна Ивановна – доктор исторических наук, ведущий научный сотрудник Санкт-Петербургского филиала Института истории естествознания и техники им. С.И. Вавилова Российской академии наук ISBN 978-99978-931-3-0 © С. Чулуун, Т. Юсупова, А. Андреев (текст), 2018 © Русское географическое общество (фотографии), 2018 © Институт истории и археологии Монгольской Академии наук (фотографии), 2018 ISBN 978-99978-931-3-0