Światowit annual of the institute of archaeology of the university of warsaw vol. Xiii–Xiv (liv–lv) (2015–2016) fascicle a/B Prehistorical and Medieval archaeology. archaeology of Poland Mediterranean and non-euroPean archaeology warsaw 2018 Światowit rocznik instytutu archeologii uniwersytetu warszawskiego toM Xiii–Xiv (liv–lv) (2015–2016) fascykuł a/B archeologia Pradziejowa i Średniowieczna. archeologia Polski archeologia ŚrÓdzieMnoMorska i PozaeuroPejska warszawa 2018 Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW: Krzysztof Jakubiak Światowit Rocznik instytutu aRcheologii uniweRsytetu waRszawskiego Redaktorzy: Dariusz Błaszczyk (d.blaszczyk@uw.edu.pl), Jerzy Żelazowski (j.r.zelazowski@uw.edu.pl) Rada redakcyjna: Włodzimierz Godlewski (Przewodniczący) Elżbieta Jastrzębowska Joanna Kalaga Wojciech Nowakowski Tadeusz Sarnowski Tomasz Scholl Karol Szymczak Recenzenci tomu: Zdzisław Bełka, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Joanna Kalaga, Uniwersytet Warszawski Piotr Kittel, Uniwersytet Łódzki Henryk Kobryń, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Jerzy Libera, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Andrzej Michałowski, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Michał Pawleta, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu Jan Schuster, Uniwersytet Łódzki All rights reserved © 2018 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ISSN 0082-044X Projekt okładki, opracowanie graficzne i skład: Jan Żabko-Potopowicz Druk: Adres redakcji: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa Spis treści Contents Fascykuł A/B ARCHEOLOGIA PRADZIEJOWA I ŚREDNIOWIECZNA. ARCHEOLOGIA POLSKI ARCHEOLOGIA ŚRóDZIEMNOMORSKA I POZAEUROPEJSKA Fascicle A/B PREHISTORICAL AND MEDIEvAL ARCHAEOLOGy. ARCHAEOLOGy Of POLAND MEDITERRANEAN AND NON-EUROPEAN ARCHAEOLOGy OD REDAKCJI................................................................................................................................................................................9 Studia i materia∏y Katarzyna Januszek, Katarzyna Pyżewicz KRZEMIENNE NARZęDZIA SZLIfOWANE Z PóźNEGO NEOLITU – MIęDZy fORMą A fUNKCJą ........................................................................................................................................13 Late Neolithic polished flint tools – between form and function ......................................................................................27 Sylwia Domaradzka, Bartosz Józwiak, Michał Przeździecki MATERIAŁy Z EPOKI KAMIENIA I WCZESNEJ EPOKI BRąZU ZE STANOWISKA 2 W WOźNEJWSI, GM. RAJGRóD, WOJ. PODLASKIE Z BADAń W LATACH 2015–2016 ........................29 Stone Age and Early Bronze Age archaeological material from the site 2 in Woźnawieś, Rajgród commune, Podlaskie voivodship, from the excavations in 2015 and 2016........................................................46 Agata Trzop-Szczypiorska, Radosław Karasiewicz-Szczypiorski DOMy ZE STANOWISK KULTURy PRZEWORSKIEJ NA MAZOWSZU. KILKA PRZyKŁADóW Z NIEPUBLIKOWANyCH BADAń..................................................................................47 Houses from sites of the Przeworsk Culture in Masovia. A few examples from unpublished research ......................70 Agata Chilińska-Früboes, Bartosz Kontny PO JANTAR! RZyMSKI TROP W DALEKIM KRAJU ALBO RAZ JESZCZE O ZNALEZISKACH Z DAWNEGO IlIschken ..........................................................................................................73 Go for amber! Roman trace in a distant land or once more about old finds from former Ilischken..........................105 Dominik Chudzik WyBRANE ASPEKTy WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO OSADNICTWA RóWNINy ŁUKOWSKIEJ I WySOCZyZNy SIEDLECKIEJ................................................................................107 Selected Aspects of Early Medieval Settlement in the Łuków Plain and the Siedlce Upland ....................................131 Dariusz Błaszczyk POCHODZENIE I DIETA MęŻCZyZNy POCHOWANEGO W GROBIE D162 Z CMENTARZySKA W BODZI W ŚWIETLE BADAń IZOTOPOWyCH......................................................133 The provenance and diet of a man buried in the grave D162 from the cemetery in Bodzia in the light of isotopic analyses ............................................................................................155 Joanna Piątkowska-Małecka ZWIERZęCE SZCZąTKI KOSTNE Z TERENU ŚREDNIOWIECZNEJ OSADy W SURAŻU, STAN. 7/125, GM. loco, POW. BIAŁOSTOCKI, WOJ. PODLASKIE ....................................159 Animal skeletal remains from the medieval settlement in Suraż, site 7/125, Suraż commune, Białystok district, Podlaskie voivodship ..................................................................................................174 Marta Osypińska, Joanna Piątkowska-Małecka ZWIERZęTA W ZAGRODACH NA TERENIE OSADy LUDNOŚCI KULTURy CERAMIKI WSTęGOWEJ RyTEJ W LUDWINOWIE (STAN. 7, AUT. 112), GMINA I POWIAT WŁOCŁAWEK ..................................................................................................................................175 Homestead Animals in Linear Pottery Culture Settlement in Ludwinów (Site 7, Aut 112), Włocławek Commune and District ........................................................................................................................................193 Sławomir Wadyl, Marek Krąpiec DENDROCHRONOLOGIA O DATOWANIU WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO GRODZISKA W WęGIELSZTyNIE, GM. WęGORZEWO ..................................................................................195 Dendrochronology on the dating of an early medieval settlement in Węgielsztyn, Węgorzewo commune ..................................................................................................................................203 Agnieszka Olech SySTEM OCHRONy I PRZECHOWyWANIA ZAByTKóW ARCHEOLOGICZNyCH NA SŁOWACJI............................................................................................................................................................................205 System for Protection and Storage of Archaeological Collections in Slovakia.............................................................. 212 Kronika wykopalisk Michał Przeździecki, Elżbieta Ciepielewska RyDNO – STANOWISKO NOWy MŁyN, WyKOP I/2015, WOJ. ŚWIęTOKRZySKIE. BADANIA W ROKU 2015 ....................................................................................................................................................215 Rydno – Site: Nowy Młyn, Cut I/2015, Świetokrzyskie voivodship. The excavations in 2015 ................................218 Paweł Szymański CZERWONy DWóR, STAN. XXI, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2015 ........221 Czerwony Dwór, site XXI, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2015..........................................226 Artur Brzóska, Piotr Prejs BADANIA NIEINWAZyJNE DNA WISŁy NA ODCINKU MOSTU ŚWIęTOKRZySKIEGO DO MOSTU GDAńSKIEGO, WARSZAWA, WOJ. MAZOWIECKIE, BADANIA W LATACH 2015–2016 .................................................................................................................................. 227 Non-invasive Survey of the Bottom of the vistula River Between the Świętokrzyski Bridge and the Gdański Bridge, Warsaw, Mazowieckie voivodship, in the years 2015 and 2016 ........................................ 230 Ewa Marczak-Łukasiewicz TRUSZKI-ZALESIE, STANOWISKO 1 „OKOP” I STANOWISKO 3 „SIEDLISKO”, WOJ. PODLASKIE. BADANIA WyKOPALISKOWE W LATACH 2013, 2015 I 2016 .................................. 231 Trzuski-Zalesie, Site 1 (‘Okop’) and Site 3 (‘Siedlisko’), Podlaskie voivodship. Excavations in 2013, 2015, and 2016...................................................................................................................................... 233 Magdalena Natuniewicz-Sekuła WEKLICE, STAN. 7, POW. ELBLąSKI, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W LATACH 2015–2016 .................................................................................................................................. 235 Weklice, Site 7, Elbląg district, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2015–2016 .................... 240 Michał Starski PUCK, UL. 1 MAJA 3, DZ. 168, BADANIA W LATACH 2014–2015 .................................................................. 241 Puck, 1 Maja Street no. 3, Plot 168. The excavations in 2014 and 2015 ...................................................................... 248 Michał Starski SKARSZEWy – RyNEK, GM. SKARSZEWy, WOJ. POMORSKIE, BADANIA W 2015 ROKU .............. 249 Skarszewy – the market square, Skarszewy commune, Pomorskie voivodship. The excavations in 2015 ..............258 Sławomir Wadyl PASyM, ST. 1, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2016 ............................................ 259 Pasym, site 1, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2016 ................................................................ 265 Sławomir Wadyl, Jerzy Łapo PERŁy, ST. 1, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2016 .............................................. 267 Perły, site 1, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2016 .................................................................... 270 Witold Gumiński STANOWISKO TORfOWE ŁOWCóW-ZBIERACZy Z EPOKI KAMIENIA. SZCZEPANKI, STAN. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2016 ........................ 271 Szczepanki, site 8, Warmian-Masurian voivodship – a Stone Age peat-bog site of hunter-gatherers. The excavations in 2016 ............................................................................................................................................................ 278 Bartosz Kontny, Artur Brzóska, Anna Bucholc, Bartłomiej Kujda, Piotr Prejs Z POWIETRZA, LąDU I WODy. WSZECHSTRONNA WERyfIKACJA OSIEDLI NAWODNyCH MIKROREGIONU JEZIOR ORZySZ I WyLEWy. BADANIA W ROKU 2016 ............ 279 from the air, land and water. A comprehensive verification of lake settlements of the microregion of the Orzysz and Wylewy lakes. The expedition in 2016.............................................................. 288 Andrzej Szela BRUDNICE, ST. v, POW. ŻUROMIńSKI. BADANIA WyKOPALISKOWE W SEZONIE 2015 ................ 289 Brudnice, site v, Żuromin district. The excavations in 2015 ............................................................................................ 293 Andrzej Szela BRUDNICE, ST. v, POW. ŻUROMIńSKI. BADANIA WyKOPALISKOWE W SEZONIE 2016 ................ 295 Brudnice, site v, Żuromin district. The excavations in 2016 ............................................................................................ 298 Roksana Chowaniec PALAZZO ACREIDE, SICILy, ITALy. EXCAvATIONS IN 2015 .......................................................................... 299 Palazzolo Acreide, Sycylia, Włochy. Wykopaliska w 2015 r. ............................................................................................ 305 Rosa Lanteri, Marta Fituła ANCIENT SETTLEMENTS IN THE TERRITORy Of NOTO (SyRACUSE PROvINCE): NEW DATA fROM THE GIOI AND NIURA DISTRICTS .................................................................................... 307 Insediamenti Antichi nel Territorio di Noto (Provincia di Siracusa). Nuovi Dati Dalle Contrade “Gioi” e “Niura”. ...................................................................................................................... 316 Ślady osadnictwa starożytnego terytorium Noto (prowincja Syrakuzy). Nowe znaleziska z „Contrada Gioi” i „Niura” ...................................................................................................................... 319 Тadeusz Sarnowski, Agnieszka Tomas, Tomasz Dziurdzik, Ludmiła A. Kovalevskaya, Emil Jęczmienowski, Piotr Zakrzewski NOvAE 2015. LEGIONARy DEfENCES AND EXTRAMURAL SETTLEMENT ........................................ 321 Prace wykopaliskowe w Novae w 2015 r. Twierdzy legionowa i osiedle przyobozowe. .............................................. 327 Martin Lemke fIELDWORK AT NOvAE 2015 ........................................................................................................................................ 329 Wykopaliska w Novae w 2015 r. .............................................................................................................................................. 335 Martin Lemke fIELDWORK AT NOvAE 2016 ........................................................................................................................................ 337 Wykopaliska w Novae w 2016 r. .............................................................................................................................................. 342 Martin Lemke fIELDWORK AT RISAN 2015 .......................................................................................................................................... 343 Wykopaliska w Risan w 2015 r. ................................................................................................................................................ 348 Martin Lemke fIELDWORK AT RISAN 2016 .......................................................................................................................................... 349 Wykopaliska w Risan w 2016 r. ................................................................................................................................................ 354 Tomasz Dziurdzik LJUBšKI ARCHAEOLOGICAL PROJECT: A ROMAN AND LATE ANTIqUE SETTLEMENT IN WESTERN HERZEGOvINA, 2015 ..........................................355 Projekt archeologiczny Ljubuški (Ljubuški Archaeological Project) – osadnictwo okresu rzymskiego i późnoantycznego w zachodniej Hercegowinie, 2015 r.........................................363 Marcin Matera, Paweł Lech, Elżbieta Sroczyńska TANAIS, RUSSIA. EXCAvATIONS IN THE 2015 SEASON .................................................................................. 365 Tanais, Rosja. Wykopaliska w sezonie 2015 .......................................................................................................................... 371 Marcin Matera, Paweł Lech, Elżbieta Sroczyńska TANAIS, RUSSIA. EXCAvATIONS IN THE 2016 SEASON .................................................................................. 373 Tanais, Rosja. Wykopaliska w sezonie 2016 .......................................................................................................................... 380 Dmytro Nykonenko, Marcin Matera, Miron Bogacki, Wiesław Małkowski, Paweł Lech KONSULOvSKOE HILLfORT, UKRAINE. NON-INvASIvE SURvEy IN 2015 SEASON ...................... 381 Grodzisko Konsułowskoje, Ukraina. Badania nieinwazyjne w sezonie 2015 ................................................................ 388 Dmytro Nykonenko, Marcin Matera, Nadieżda Gawryluk, Paweł Lech KONSULOvSKOE HILLfORT, UKRAINE. 2016 SEASON .................................................................................. 389 Grodzisko Konsułowskoje, Ukraina. Badania w sezonie 2016 ........................................................................................ 392 Barbara Kaim, Nazarij Buławka THE SIXTH SEASON Of EXCAvATIOSN AT GURUKLy DEPE, SOUTHERN TURKMENISTAN (2015) ........................................................................................................................ 393 Szósty sezon wykopalisk na stanowisku Gurukly Depe w południowym Turkmenistanie (2015) .............................................................................................................................. 388 Włodzimierz Godlewski NAqLUN, EGyPT. EXCAvATIONS IN 2015 .............................................................................................................. 399 Naqlun, Egipt. Wykopaliska w 2015 r. .................................................................................................................................. 402 Dorota Dzierzbicka, Włodzimierz Godlewski DONGOLA, SUDAN – SEASON 2015–2016 .............................................................................................................. 403 Dongola, Sudan – Sezon 2015–2016 .................................................................................................................................... 412 Recenzje Joanna Kalaga RECENZJA: DARIUSZ BŁASZCZyK, DąBRóWKA STęPNIOWSKA (RED.), PochówkI w grobach komorowych na zIemIach PolskIch w okresIe wczesnego średnIowIecza, ŚWIATOWIT, SUPPLEMENT SERIES P: PREHISTORy AND MIDDLE AGES, vOL. XvIII, WARSZAWA 2016, 175 STRON, 93 ILUSTRACJE, 3 TABELE .................................................... 415 ŚWIATOWIT • XIII–XIv (LIv–Lv)A/B • 2015–2016 BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS Z POWiETRZA, LąDu i WODy. WSZEChSTRONNA WERyFiKACJA OSiEDLi NAWODNyCh MiKROREGiONu JEZiOR ORZySZ i WyLEWy. BADANiA W ROKu 2016 R ejon jeziora Orzysz (dawne arys-see) od dawna przykuwał uwagę archeologów. Już w XIX w., dzięki pracom melioracyjnym, doszło do odkrycia co najmniej dwóch osiedli nawodnych: na arys-see oraz czarni-see lub czarny-see (obecnie: jezioro Wylewy). Odkrycie nastąpiło w wyniku niefrasobliwie przeprowadzonej regulacji stosunków wodnych. Do 1863 r. pracował w miejscowości arys (obecnie Orzysz, gm. Stare Juchy) młyn wodny, ale spiętrzenie wód w rzece doprowadziło do zalania tysięcy morgów ziemi z ogromną szkodą dla okolicznych mieszkańców. W konsekwencji, na mocy decyzji rządu królewskiego, powołano Towarzystwo Melioracyjne, które miało się zająć rozwiązaniem problemu. Towarzystwo doprowadziło do zamknięcia młyna i przeprowadzenia melioracji. Wykopano kanał odwadniający między rzeką Orzyszą a jeziorem Orzysz oraz umocniono brzegi rzeki. Wyniki okazały się nadzwyczajne. Woda opadła o siedem stóp odsłaniając 400 morgów ziemi uprawnej w rejonie majątku werder (obecnie Ostrów), ale także 300 morgów z dotychczasowego akwenu czarni-see. Przede wszystkim jednak zdumienie budziły splątane korzenie i potężne pnie dębów i jesionów, spoczywające wcześniej na dnach obydwu zbiorników. Przykuły one uwagę syna właściciela majątku werder – studenta Louisa Dembowskiego. Podczas poszukiwań na południowo-wschodnim brzegu zatoki arys-see natrafił on na prostokątne wyniesienie terenu, na którym znalazł liczne elementy drewniane, ale także fragmenty ceramiki naczyniowej i kości. O odkryciu powiadomił właściciela majątku Krzywe koło Starych Juch (dawn. krzywen) i miłośnika starożytności w jednej osobie – Eduarda Balduhna1. Ten rozpoczął w 1866 r. badania owego stanowiska, jak się okazało – pozostałości nawodnego osiedla rusztowego z połowy I tysiąclecia przed Chr. (BALDUHN 1867; HOffMANN 1996). Kontynuował je w 1868 r. Dzięki zastosowaniu wierceń świdrem geologicznym oraz usuwając łopatami ziemię Balduhnowi udało się uchwycić zarys rusztowej platformy. Balduhn, przy pomocy studenta Webthoffa, rozpoznał również relikty podobnej osady, odsłoniętej w wyniku akcji melioracyjnej we wschodniej części czarni-see. Natrafiono wówczas na ozdobne paciorki szklane oraz żelazne groty broni drzewcowej. Dziś osada określana jest jako Ostrów, stanowisko 2 (HOffMANN 1999: 116, tabl. LXvIII: 11–12). Wyniki poszukiwań Balduhn opublikował, m.in. w altpreussische monatsschrift (BALDUHN 1867), a pozyskane zabytki przekazał Towarzystwu Starożytności Prussia (altertumsgesellschaft Prussia) w Królewcu. Rezultaty prywatnych wykopalisk Balduhna przedstawione zostały na tyle interesująco, że na stanowisko powrócili badacze w latach 1873–1876. Wówczas to osiedle orzyskie odsłonięto w całości, a pozyskane zabytki opracowano naukowo. Było to dziełem Johannesa Wilhelma Heydecka – historyka z zamiłowania, z zawodu zaś – malarza i profesora królewieckiej Akademii Sztuki. Podczas tych prac zamieszkiwał w majątku werder u Dembowskiego, wraz ze – wspierającymi go – studentem Webthoffem, rzeźbiarzem Eckartem oraz kapitanem von Strengiem z bartenstein (obecnie Bartoszyce); prace fizyczne wykonywali miejscowi robotnicy. Wyniki badań na tym miejscu, obecnie określanym jako 1 Groby rodziny Dembowskich zachowały się na pobliskim cmentarzu, zlokalizowanym na tzw. Zamkowej Górze, a napis na ocalałym ramieniu krzyża (Ryc. 3) wskazuje, że przedstawicielka rodu Balduhn – friederike Heinriette (1800–1878 r.) – wyszła za mąż za Dembowskiego. Sądząc po wieku, mogła to być matka (babka?) studenta Dembowskiego. 279 BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS wyżej wspomnianą konstrukcję, jak i tworzące palisadę (chroniącą mieszkańców przed atakami z lądu i wody) oraz most wiodący na brzeg. Na utworzonych w ten sposób rusztowych platformach stawiano domostwa (HEyDECK 1909; ROSSIUS 1933; HOffMANN 2000: 57–61; GACKOWSKI 2015; tam dalsza literatura). Według opisu Heydecka osada zbudowana była z rusztu o wymiarach 17 × 9 m, przylegającej doń mniejszej platformy, prawdopodobnie o funkcji gospodarczej i wymiarach 6×17 m oraz dwu palisad i mostu2. Ponad 100 lat trzeba było czekać na powrót archeologów na stanowiska. W 1982 r. ekspedycja kierowana przez Gerarda Wilke ponownie zlokalizowała most prowadzący do platformy rusztowej na stanowisku 2 w Ostrowie Skomack Wielki, stanowisko 1 (zob. HOffMANN 1999: 113–114; por. ŁAPO 2000: 538–539) zostały przedstawione na posiedzeniu Towarzystwa Starożytniczego Prussia w dniu 20 listopada 1874 r. (KRITIKEN UND REfERATE 1875: 89–91), a następnie opublikowane w sitzungsberichte der altertumsgesellschaft Prussia (HEyDECK 1889; 1893: 59; 1909: 196). To Heydeckowi właśnie zawdzięczamy najbardziej precyzyjny plan osady rusztowej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich z wczesnej epoki żelaza (Ryc. 1 – HEyDECK 1909: tabl. XL) oraz artystyczny szkic, ukazujący osadę w terenie (Ryc. 2 – HEyDECK 1909: tabl. XXII). Osiedla takie budowano w płytkich zatokach jezior północno-wschodniej Polski, układając na dnie warstwy drewna i kamieni oraz wbijając pale – zarówno stabilizujące Ryc. 1. Plan osiedla rusztowego na jeziorze Orzysz – Skomack Wielki, stan. 1: A – platforma rusztowa ze śladami domostw; B – pale mostu prowadzącego do brzegu; C – palisady obronne (wg HEyDECKA 1909: tabl. XL). fig. 1. Plan of the lake dwelling on the Orzysz lake – Skomack Wielki, site 1: A – grid platform with traces of houses; B – poles of a bridge leading to the lakeshore; C – palisade fortifications (after HEyDECK 1909: table XL). Heydeck prowadził jeszcze badania tej okolicy w 1888 r., wraz z von Strengiem. Przedmiotem rozpoznania była osada nawodna znad jeziora Tulewo (dawn. Tulewo-see), dziś identyfikowana jako Skomack Wielki, stan. 3 (HEyDECK 1889). 2 280 Z POWIETRZA, LąDU I WODy. WSZECHSTRONNA WERyfIKACJA OSIEDLI NAWODNyCH MIKROREGIONU JEZIOR ORZySZ... Ryc. 2. Położenie osiedla rusztowego na jeziorze Orzysz – Skomack Wielki, stan. 1 (wg HEyDECKA 1909: tabl. XXII). fig. 2. Localisation of the grid lake dwelling settlement on the Orzysz lake – Skomack Wielki, site 1 (after HEyDECK 1909: table XXII). (MACKIEWICZ 1984: 115; za ŁAPO, OSSOWSKI 2000: 133; HOffMANN 1999: 116), ale już badania weryfikacyjne, podjęte w kwietniu 1994 r. przez Studenckie Koło Badań Podwodnych działające przy Instytucie Archeologii i Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, zakończyły się fiaskiem. Zaobserwowano wówczas, że miejsce wyraźnie uwidacznia się w terenie, tworząc półwysep wdzierający się w jezioro, jednak silne zabagnienie terenu nie pozwoliło na dotarcie do reliktów osady. Dostrzeżono także, że miejsce jest najprawdopodobniej silnie zniszczone przez korzenie drzew i krzewów oraz zmiany poziomu wód gruntowych (ŁAPO, OSSOWSKI 2000: 133). Nie powiodła się również ówczesna weryfikacja osady na jeziorze Orzysz, do której domniemanej lokalizacji nie udało się dotrzeć ani od strony wody, ani lądu (ŁAPO, OSSOWSKI 2000: 134– 135). Ryc. 3. Ramię krzyża z grobu friederike Heinriette Dembowsky z domu Balduhn, znajdujący się na cmentarzu na Zamkowej Górze (fot. B. Kontny). fig. 3. Arm of a cross from the grave of friederike Heinriette Dembowsky, née Balduhn, located on the cemetery on Zamkowa Góra (photo by B. Kontny). 281 BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS Nowe możliwości w zakresie lokalizacji obu stanowisk zaistniały w związku z odnalezieniem w archiwum dawnego Prussia-Museum, przechowywanych w Berlinie (Museum für vor- und frühgeschichte der Staatlichen Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz), materiałów związanych z odkryciami z rejonu jeziora Orzysz. Dzięki uprzejmości dr. Horsta Wiedera, któremu składamy niniejszym serdeczne podziękowania, udało się pozyskać kopię teczki werder a. arys-see, kr. lötzen (sygn. PM-A 586, Bd. 1). Oprócz szeregu zdjęć grodziska w Skomacku, wykonanych z obszaru osady w dawnym Czarni-See, zawiera ona plan w skali 1:25 000, sporządzony przez – towarzyszącego Heydeckowi – kapitana von Strenga, z naniesionymi lokalizacjami interesujących nas stanowisk. Jest ona dość dokładna (Ryc. 5); ukazuje lokalizację osad (litery „b” i „c” – Pfahlbauten) i grodziska („A” – Schloßberg)3. Zaznaczono na niej również zarys linii brzegowej Czarni-See, zarówno tej aktualnej w momencie sporządzania planu, jak i dawnej, Ryc. 4. Szkic brązowej zapinki z metopą na końcu nóżki, pochodzącej z grodziska w Skomacku Wielkim, wykonany ręką felixa Jakobsona (wg NOWAKIEWICZ 2011). fig. 4. Outline of a bronze fibula with a metope at the end of the foot found at the stronghold in Skomack Wielki (drawing by felix Jakobson, after NOWAKIEWICZ 2011). Ryc. 5. Plan autorstwa von Strenga z zaznaczonymi osiedlami rusztowymi na dawnym arys-see i czarni-see (zbiory Museum für vorund frühgeschichte der Staatlichen Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, teczka „Werder a. Arys-See, Kr. Lötzen”, sygn. PM-A 586, Bd. 1). fig. 5. Plan drawn by von Streng with marked grid lake dwelling settlements on the former arys-see and czarni-see (holdings of the Museum für vor- und frühgeschichte der Staatlichen Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, file ‘Werder a. Arys-See, Kr. Lötzen’, signature no. PM-A 586, Bd. 1). Miejsce to przez wiele lat nie było badane wykopaliskowo, choć znane są stąd pojedyncze zabytki – brązowa zapinka z rozszerzeniem na nóżce (Ryc. 4), zdobionym motywem metopowym, znana z archiwum felixa Jakobsona (NOWAKIEWICZ 2011: Schlossberg Werder 001), stanowiąca formę wyjściową dla tzw. schlußkreuzfibeln, datowanych na początki późnego okresu wędrówek ludów i typowych dla środowiska zachodniobałtyjskiego (KONTNy, SZyMAńSKI 2015: ryc. 2). Szkicowy charakter doku3 282 mentacji zabytku pozwala na ostrożne przypuszczenie, że zabytek pochodzi raczej jeszcze z wczesnego okresu wędrówek ludów, niż z fazy E1 (por. KONTNy, SZyMAńSKI 2015: 335–336). Obecność niespodziewanie późnego zabytku potwierdzona została przez wyniki przeprowadzonych ostatnio badań wykopaliskowych, które dowiodły zasiedlenia stanowiska w późnym okresie wędrówek ludów (HRyNCZySZyN 2016). Z POWIETRZA, LąDU I WODy. WSZECHSTRONNA WERyfIKACJA OSIEDLI NAWODNyCH MIKROREGIONU JEZIOR ORZySZ... Ryc. 6. Plan z zaznaczonym położeniem osad rusztowych na dawn. Tulewo-See i Arys-See (wg H EyDECKA 1889: tabl. vIII:3). fig. 6. Plan with marked localisation of lake dwellings settlements on the former Tulewo-See and Arys-See (after HEyDECK 1889: table vIII:3). a także przebieg kanałów. Co ciekawe, położenie osady na jeziorze Orzysz jest tu przesunięte na wschód w stosunku do formułowanych w literaturze przypuszczeń oraz planu (Ryc. 6; por. HEyDECK 1889: tabl. vIII:3), co budziło nadzieję, że lokalizację uda się zweryfikować pozytywnie. Powyższe okoliczności sprawiły, że przygotowany został studencki projekt badawczy Podwodna, powierzchniowa i lotnicza weryfikacja osiedli nawodnych mikroregionu jezior orzysz i wylewy, realizowany przez Koło Naukowe Archeologii Podwodnej przy Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Opiekę nad projektem sprawowali z ramienia Instytutu Archeologii Bartosz Kontny, Artur Brzóska oraz Piotr Prejs. Zespół studentów realizujących projekt tworzyli Anna Bucholc (kierownik projektu), Bartłomiej Kujda, Aleksander Kozłowski, Monika Broniś, Magdalena Rzążewska i Kamila Chwiejczak. Jako cel postawiono sobie wykonanie podwodnej prospekcji z zastosowaniem zwiadu płetwonurkami oraz sonaru. Badania przeprowadzono w maju 2016 r. Wstępnym etapem było wykonanie serii zdjęć lotniczych, co pozwoliło na ogólny ogląd topografii rejonu jeziora Orzysz. Samolot pilotował Bartłomiej Kujda, a zdjęcia wykonała Anna Bucholc (Ryc. 7). Wykonano także ponad 600 zdjęć lotniczych mikroregionu obu jezior wraz z grodziskiem w Skomacku Wielkim, które posłużyły do wykonania ortofotomapy (Ryc. 8). Etap lądowy rozpoczęto od rozpoznania terenowego północno-wschodniego brzegu jeziora Wylewy metodą prospekcji powierzchniowej. Dzięki temu udało się wytypować prawdopodobną lokalizację stanowiska. Działania objęły pas odcinka brzegu długości 250 m tak od strony lądu, jak i wody (Ryc. 9). Przejrzystość wody była bardzo niska (do 0,5 m), a dno silnie zamulone, odnalezienie stanowiska było więc bardzo trudne. Na szczęście, z planu zachowanego w berlińskim archiwum było wiadomo, że stanowisko znajdowało się w sąsiedztwie wschodniego krańca kanału melioracyjnego. Obecnie miejsce to jest zalane, ale przegłębienie, nieczytelne z poziomu wody, dostrzec można było dzięki obrazom z drona Phantom 3, obsługiwanego przez Piotra Prejsa (por. Ryc. 7)4. W ten sposób dokonano weryfikacji podwodnej we właściwym miejscu. Niestety bardzo duża miąższość organicznego osadu dennego wykluczyła odkrycie czytelnych struktur osady. Natrafiono natomiast na spoczywające w układzie nieanatomicznym części szkieletu krowy5. Pobrano także fragment pala olchowego, tkwiącego w tym rejonie zbiornika. Badanie dendrochronologiczne dało wynik negatywny6. Lokalizacja stanowiska została zatem potwierdzona, choć kontynuacja badań nie jest możliwa bez osuszenia obszaru stanowiska. Mimo niesprzyjających warunków pogodowych (deszcz, grad, silny wiatr, wysoka fala) zespół podjął się roz- 4 Dron posłużył także do sporządzenia planu 3D grodziska w Skomacku Wielkim oraz jego modelu cyfrowego (Ryc. 10). 5 Analizę wykonała dr Anna Gręzak z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, której niniejszym składamy podziękowanie. Chronologia szczątków kostnych jest niejasna, bowiem zastosowanie datowania izotopem węgla 14C udaje się skrajnie rzadko w przypadku znalezisk wodnych z powodu niezachowania kolagenu w kościach. 6 Słoje drzew liściastych rozpierzchłonaczyniowych (w tym olchy) charakteryzują się nieregularnością przyrostów rocznych i występowaniem znaczących anomalii przyrostowych, co jest źródłem problemów przy określaniu wieku drewna. 283 BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS Ryc. 7. Jezioro Wylewy z lotu ptaka (fot. A. Bucholc). fig. 7. Bird’s-eye view of the Wylewy lake (photo by A. Bucholc). Ryc. 8. Ortofotomapa obszaru, za którym znajdują się prawdopodobnie relikty osiedla nawodnego na dawnym arys-see (wyk. i oprac. P. Prejs). fig. 8. Orthophotomap of the area behind which there are probably relics of a lake dwelling settlement on the former arys-see (compiled by P. Prejs). 284 Z POWIETRZA, LąDU I WODy. WSZECHSTRONNA WERyfIKACJA OSIEDLI NAWODNyCH MIKROREGIONU JEZIOR ORZySZ... Ryc. 9. Prace inwentaryzacyjne w jeziorze Wylewy (fot. A. Kozłowski). fig. 9. Inventory works on the Wylewy lake (photo by A. Kozłowski). poznania południowej części zatoki jeziora Orzysz (Ryc. 11). Niestety, kilkukrotne poszukiwania podwodne prowadzone do głębokości 3 m, zarówno w miejscu domniemywanym wcześniej, jak i sugerowanym przez plan von Strenga (między współrzędnymi x: 668289,28 / y: 701559,31, a x: 668659,70/y: 701815,96) dały wynik negatywny. Znaleziono jedynie wrak niewielkiej współczesnej łodzi oraz kamieniste wypłycenie w pasie trzcin, w obrębie którego natrafiono na dwa kute gwoździe (współrzędne: 53,838089N, 22,060759E). Przygotowano natomiast plan batymetryczny weryfikowanej części akwenu (Ryc. 12) dzięki zastosowaniu sonaru Lowrance HDS–12 (na jeziorze Wylewy nie było to możliwe z uwagi na znikomą głębokość zbiornika). Obraz dna nie wskazuje na ślady osady. Wydaje się zatem, że plan von Strenga nie był dokładny co do lokalizacji osady orzyskiej, inaczej niż w przypadku czarni-see, zapewne dlatego, że w tej okolicy nie ma precyzyjnych punktów odniesienia. Najprawdopodobniej osada znajduje się na trudnodostępnym niewielkim cyplu, jak domniemywali Łapo i Ossowski. Ryc. 10. Cyfrowy model grodziska w Skomacku Wielkim (fot. P. Prejs). fig. 10. Digital model of the stronghold in Skomack Wielki (photo by P. Prejs). 285 BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS Ryc. 11. Grupa penetrująca jezioro Orzysz przed zanurzeniem (fot. B. Kujda). fig. 11. Group exploring the Orzysz lake before the plunge (photo by B. Kujda). Badania uzupełnione zostały o lądową weryfikację powierzchniową. Grupa studentów przeprowadziła prospekcję południowego pasa przybrzeżnego jeziora Orzysz. Przebadano teren o szerokości 40 m i długości 2,5 km. Rozpoczęto od sprawdzenia stanu zachowania kurhanu przebadanego przez Jerzego Marka Łapo w latach 1996– 1998 (ŁAPO 1995; 1996; 1999). Ponadto zidentyfikowano dwa inne kurhany przykryte płaszczem kamiennym. Pierwszy znajduje się w południowej części łąki przylegającej do jeziora (współrzędne: 53,8370850N, 22,0654670E), Ryc. 12. Plan batymetryczny penetrowanej zatoki jeziora Orzysz (wyk. i oprac. P. Prejs). fig. 12. Bathymetric chart of the explored bay of the Orzysz lake (compiled by P. Prejs). 286 Z POWIETRZA, LąDU I WODy. WSZECHSTRONNA WERyfIKACJA OSIEDLI NAWODNyCH MIKROREGIONU JEZIOR ORZySZ... prof. UW dr hab. Bartosz Kontny Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski bdkontny@uw.edu.pl drugi zaś – niedaleko brzegu jeziora, w zalesionej części poniżej moreny. Natrafiono także na skupisko kamieni (współrzędne: 53,8348717N, 22,0591930E), które teoretycznie mogłoby wskazywać na istnienie w tym miejscu kurhanu. Nie tworzyło ono wyraźnego wzniesienia, a to budzi wątpliwości co do zabytkowego charakteru obiektu. Ponadto na skraju lasu znaleziono głazy ułożone na sobie na kształt prostokątnego muru o wysokości 50–80 cm, w tym miejscu znaleziono jeden niecharakterystyczny fragment ceramiki. Dodatkowo dokonano rozpoznania znacznego wyniesienia terenu na wyspie Ostrów (współrzędne: 53,835016N, 22,0139894E), z prostokątnym wypłaszczeniem (o bokach 5–10 m) na jego kulminacji. Realizacja projektu, obok rozpoznania osadnictwa w rejonie jezior Orzysz i Wylewy, w tym identyfikacji miejsc prowadzenia dawnych badań oraz wskazania nowych, potencjalnych stanowisk archeologicznych, pozwoliła na zastosowanie szeregu nowoczesnych metod prospekcji, co miało również walor edukacyjny dla studentów. mgr Artur Brzóska Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski brzoskaarturo@gmail.com mgr Anna Bucholc Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski a.bucholc@gmail.com mgr Bartłomiej Kujda Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski b.kujda@gmail.com mgr Piotr Prejs Stowarzyszenie Archeologów Jutra prejs.p@gmail.com Literatura BALDHUN E. 1867 bericht über die Pfahlbauten bei werder im kreise lötzen, „Altpreussische Monatsschrift” 4, 667–672. GACKOWSKI J. 2015 osiedla nawodne kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. kilka refleksji po dwudziestu latach od zakończenia badań w mołtajnach, pow. kętrzyński i Pieczarkach, pow. giżycki, (w:) B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy okulicz-kozaryn in memoriam, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 159–173. HEyDECK J. 1889 1909 die Pfahlbauten im szonstag- und Tulewo-see, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” 14, 127–137. die Pfahlbauten in ostpreußen, „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” 22, 194–202. HOffMANN M.J. 1996 zapomniany epizod z dziejów orzysza oraz jego następstwa, „Znad Pisy”, 17–22. 1999 Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn. 2000 kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Olsztyn. HRyNCZySZyN M. 2016 skomack wielki, gm. stare Juchy, stan. 1 i stan. 16. wstępne wyniki badań archeologicznych z lat 2014–2015/ skomack wielki, stare Juchy commune, sites 1 and 16. Preliminary findings from archaeological research made in 2014–2015, (w:) A. Bitner-Wróblewska, W. Brzeziński, M. Kasprzycka (red.), archeologia Jaćwieży. dawne badania i nowe perspektywy/yatving archaeology. Past research, new Perspectives, Warszawa, 217–224. KRITIKEN UND REfERATE 1875 [b.a.], kritiken und referate. altertumsgesellschaft Prussia, „Altpreussische Monatsschrift” 12, 89–91. KONTNy B., SZyMAńSKI P. 2015 bałtyjska zapinka z początku późnego okresu wędrówek ludów z Pucka, (w:) B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy okulicz-kozaryn in memoriam, Światowit Supplement Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 333–350. 287 BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS ŁAPO J.M. 1995 1996 1999 2000 skomack wielki, st. 2, gm. stare Juchy, woj. suwalskie azP 22-76, „Informator Archeologiczny” 29, 58–59. skomack wielki, st. 2, gm. stare Juchy, woj. suwalskie azP 23-76, „Informator Archeologiczny” 30, 141. „święta górka” nad jeziorem orzysz czyli o wykopaliskach na kurhanie w skomacku wielkim, „Znad Pisy” 1999/8, 18–25. [rec.] mirosław J. hoffmann, Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., rozprawy i materiały ośrodka badań naukowych im. wojciecha kętrzyńskiego w olsztynie, nr 177, olsztyn 1999, ss. 406, tabl. 171, mapa, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 3, 536–540. ŁAPO J.M., OSSOWSKI W. 2000 weryfikacyjne badania osiedli nawodnych na wschodnich mazurach przeprowadzone jesienią 1993 roku i wiosną 1994 roku, „Światowit N.S.” II/XLIII, fasc. B, 128–138. MACKIEWICZ A. 1984 zagadnienie tak zwanych osiedli nawodnych na obszarze ziem pruskich ze szczególnym uwzględnieniem kultury kurhanów zachodniobałtyjskich, Toruń (maszynopis w IAiE UMK w Toruniu), n.v. NOWAKIEWICZ T. 2011 (red.) archeologiczne dziedzictwo Prus wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona, Aestiorum Hereditas II, Warszawa (załącznik CD). ROSSIUS K.O. 1933 die sogennante Pfahlbauten ostpreußens, „Prähistorische Zeitschrift” 24, 22–95. BARTOSZ KONTNy, ARTUR BRZóSKA, ANNA BUCHOLC, BARTŁOMIEJ KUJDA, PIOTR PREJS F ROM ThE AiR , LAND AND WATER . A COMPREhENSivE vERiFiCATiON ORZySZ AND WyLEWy LAKES. T hE ExPEDiTiON iN 2016 OF LAKE SETTLEMENTS OF ThE MiCROREGiON OF ThE T he area of the Lake Orzysz (former Arys-See) and Lake Wylewy (former Czarni-See) attracted interest of archaeologists starting from the 19th century. The paper presents the history of archaeological research in the area, focusing namely on the lake dwellings of the West Balt Barrows Culture from the Early Iron Age. The region was surveyed in May 2016 by the team of scholars and students from the Institute of Archaeology, University of Warsaw. The archival data from former Prussia-Museum, stored in Berlin (Museum für vor- und frühgeschichte der Staatlichen Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz) were utilized to precise the position of the dwellings. Most important archival document was a map (Fig. 5) prepared by captain von Streng from ex-Bartenstein, a member of 19th century researchers team led by Joachim von Heydeck. With the use of aerial photographs, sonar underwater scanning, diving and land surveys it was possible to situate the dwelling from the Lake Wylewy however the position of the one from Lake Orzysz remains still hypothetical. Additionally a digital plan of the stronghold from Skomack Wielki was made (Fig. 10). Apart from the above a few spots to check were found, i.e. alleged archaeological sites. The enterprise had also significant educational value for students. Translated by bartosz kontny 288