Fitosociologia vol. 44 (2) suppl. 1: 271-278, 2007
271
Caratterizzazione fitosociologica dell’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di
graminacee e piante annue dei Thero-Brachypodietea”: caso di studio della Sardegna
settentrionale
E. Farris, Z. Secchi & R. Filigheddu
Dipartimento di Botanica ed Ecologia vegetale, Università di Sassari, Via Muroni 25 – 07100 Sassari, Italia; e-mail:
emfa@uniss.it; filighed@uniss.it
Abstract
Phytosociological characterization of the priority habitat 6220*-Pseudo-steppe with grasses and annuals of the Thero-Brachypodietea: case study
from Northern Sardinia. In this paper we aimed at characterizing phytosociologically the priority habitat 6220* in Northern Sardinia. In the study area
this habitat is identified on the field by the presence of 18 plant associations, referred to the following syntaxonomic classes: Helianthemetea guttati,
Poetea bulbosae, Artemisietea vulgaris and Lygeo-Stipetea. Within the Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae order of the Artemisietea vulgaris
class, three new associations are here described for the first time: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae, Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae
and Orchido collinae-Dactyletum hispanicae which are all referred to the Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris alliance. The wide structural and
functional heterogeneity, that prevent from outlineing common management strategies to all the 4 vegetation classes included in the habitat, suggests
the need of a clarification of the Habitats Directive and its revision on the basis of the recent phytosociologic findings.
Key-words: biodiversity, Habitats Directive, herb communities, Northern Sardinia, phytosociology.
Riassunto
In questo lavoro, abbiamo ritenuto di caratterizzare dal punto di vista fitosociologico l’habitat prioritario 6220* nella Sardegna settentrionale. Nell’area
di studio questo habitat è identificato da 18 associazioni, riferite a ben 4 classi diverse: Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae, Artemisietea
vulgaris e Lygeo-Stipetea. Nell’ambito dell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae, della classe Artemisietea vulgaris, vengono qui
descritte tre nuove associazioni: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae, Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae e Orchido collinae-Dactyletum
hispanicae tutte riferite all’alleanza Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris. La notevole eterogeneità strutturale e funzionale, che impedisce di delineare
strategie di gestione unitarie per le 4 classi di vegetazione incluse nell’habitat, suggerisce una semplificazione della Direttiva Habitat e sicuramente
un suo aggiornamento alla luce delle nuove conoscenze fitosociologiche.
Parole chiave: biodiversità, comunità erbacee, Direttiva Habitat, fitosociologia, Sardegna settentrionale.
Introduzione
Dei 198 tipi di habitat elencati nell’Allegato I della
Direttiva Habitat (43/92/CEE), 28 (14%) sono
minacciati dalla cessazione delle pratiche agricole
tradizionali, a bassa intensità (Ostermann, 1998). Molti
di questi habitat sono comunità erbacee seminaturali,
la cui conservazione è legata a tipi di gestione
tradizionale associata al pastoralismo (Myklestad &
Sætersdal, 2004; Koocheki & Gliessman, 2005).
Sebbene esistano numerosi studi sugli effetti ecologici
dell’abbandono delle attività agro-pastorali (Sanderson
et al., 2004; Peco et al., 2005) e numerosi programmi
di conservazione delle comunità erbacee seminaturali
(Muller, 2002; Primdahl et al., 2003), tuttavia esistono
pochi studi finalizzati alla caratterizzazione delle
comunità erbacee che identificano tipi di habitat
meritevoli di protezione (Eirnæs et al., 2004).
Un caso emblematico di un tipo di habitat poco
caratterizzato è l’habitat prioritario 6220*-“Percorsi
substeppici di graminacee e piante annue dei TheroBrachypodietea”. Essendo stata effettuata nell’anno
2006 la stesura dei Piani di Gestione dei SICp della
Sardegna, abbiamo ritenuto di caratterizzare dal punto
di vista fitosociologico questo habitat prioritario nella
Sardegna settentrionale.
Materiali e metodi
Seguendo le linee guida del Manuale
d’Interpretazione degli Habitat Comunitari (European
Commission, 2003), abbiamo identificato le comunità
vegetali erbacee che caratterizzano l’habitat prioritario
6220* nella Sardegna settentrionale, sia facendo
riferimento a fonti bibliografiche (Arrigoni & Di
Tommaso, 1991; Bacchetta et al., 2005; Biondi &
Bagella, 2005; Biondi et al., 2001; Valsecchi, 1976),
sia utilizzando nostri rilievi inediti.
Il lavoro di campo è consistito nella realizzazione di
27 rilievi secondo il metodo della scuola sigmatista di
Zürich-Montpellier (Braun-Blanquet, 1965; Tüxen,
1979; Géhu & Rivas-Martínez, 1981; Rivas-Martínez,
2005). La nomenclatura tassonomica segue Conti et al.
(2005) e Arrigoni et al. (1976-1991). La sintassonomia
segue i criteri della Terza Edizione del Codice
Internazionale di Nomenclatura Fitosociologica (Weber
et al., 2000, 2002).
272
Risultati
L’habitat prioritario 6220* è inserito nella
sottocategoria 62-praterie seminaturali secche e
facies arbustive. Rispetto ad altri tipi di habitat della
stessa sottocategoria, viene fornita dal Manuale
d’Interpretazione degli Habitat Comunitari una
descrizione notevolmente ridotta. Secondo il
Manuale si tratta di praterie annuali di piccole erbe
ricche in terofite, prevalentemente aperte, termo- e
mesomediterranee, xerofile; comunità terofitiche di
suoli oligotrofici su substrati ricchi in basi, spesso
calcarei. Tuttavia quando si descrive la
caratterizzazione fitosociologica, il Manuale recita:
comunità perenni – Thero-Brachypodietea, TheroBrachypodietalia: Thero-Brachypodion. Poetea
bulbosae: Astragalo-Poion bulbosae (basifilo),
Trifolio-Periballion (silicicolo). Comunità annuali
– Tuberarietea guttatae Br.-Bl. 1952 em. RivasMartínez 1978, Trachynietalia distachyae RivasMartínez 1978: Trachynion distachyae (calcifilo),
Sedo-Ctenopsion (gipsofilo), Omphalodion
commutatae (dolomitico e silico-basifilo). Dopo
l’indicazione dei sintaxa caratterizzanti l’habitat in
Francia, per l’Italia il Manuale indica: in Italia questo
habitat esiste prevalentemente nel sud e isole (TheroBrachypodietea, Poetea bulbosae e Lygeo-Stipetea).
In base alle scarne indicazioni fornite dal Manuale,
ricadrebbero nell’habitat le comunità erbacee
mediterranee delle classi Thero-Brachypodietea,
Poetea bulbosae e Lygeo-Stipetea. Dal momento che
Thero-Brachypodietea è un nomen ambiguum (art.
36), bisogna fare riferimento per i pratelli terofitici
alla classe Helianthemetea guttati (Rivas-Martínez,
1978) mentre le praterie perenni sono riferite alle
classi Lygeo-Stipetea (Bacchetta et al., 2005) e
Artemisietea vulgaris (Biondi et al., 2001). Vengono
di seguito riportate le comunità erbacee delle classi
Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae,
Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea che
identificano, nella Sardegna settentrionale, l’habitat
prioritario 6220*.
Classe Helianthemetea guttati
Sebbene il Manuale d’Interpretazione degli Habitat
Comunitari indichi solo le comunità annuali
calcicole dell’ordine Trachynietalia distachyae,
sarebbero da includere nell’habitat 6220* anche i
pratelli silicicoli dell’ordine Helianthemetalia
guttati. Nella Sardegna settentrionale tra le comunità
terofitiche calcicole è conosciuta l’associazione
Bupleuro fontanesii-Scorpiuretum muricati
dell’alleanza Trachynion distachyae, descritta per la
Nurra (Biondi et al., 2001), mentre tra i pratelli
silicicoli sono riportate le associazioni Tuberario
guttati-Plantaginetum bellardii e Sedetum caerulei
per l’Arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella,
2005), rispettivamente delle alleanze Helianthemion
guttati e Thero-Airion, mentre per la Nurra Valsecchi
(1976) indica l’associazione Allietum chamaemoly,
a nostro parere da riferire sempre all’all.
Helianthemion guttati.
Classe Poetea bulbosae
I pascoli ovini della Sardegna sono stati riferiti
all’associazione Trifolio subterranei-Poetum
bulbosae Rivas Goday 1964, descritta per la Spagna,
da Ladero et al. (1992). Successivamente nell’ambito
della revisione dei pascoli ovini mediterranei, le
comunità pascolive sarde sono state elevate al rango
di associazione col nome di Trifolio nigrescentisPoetum bulbosae (Galán De Mera et al., 2000),
dell’alleanza Trifolio-Periballion.
Classe Artemisietea vulgaris
Le comunità emicriptofitiche e geofitiche dense,
subnitrofile, termo- e mesomediterranee, sono state
inquadrate nella classe antropozoogena Artemisietea
vulgaris da Biondi et al. (2001). In questo ambito,
le praterie submediterranee dell’ordine Agropyretalia
repentis sono state distinte da quelle mediterranee
incluse nell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia
hispanicae. Tale ordine, comprendendo la
vegetazione emicriptofitica e geofitica, subnitrofila
delle formazioni secondarie che trovano il loro
ottimo nel piano fitoclimatico mesomediterraneo
subumido o umido e che possono penetrare anche
nel termomediterraneo per compensazione edafica,
delle alleanze Bromo-Oryzopsion, TheroBrachypodion ramosi, Reichardio maritimaeDactylion hispanicae e Leontodo tuberosi-Bellidion
sylvestris, sostituisce in parte la classe TheroBrachypodietea per ciò che concerne le praterie
perenni climaciche e mesofile.
Si ritiene che siano meritevoli di inserimento
nell’habitat 6220* tutte le comunità vegetali delle
alleanze Thero-Brachypodion ramosi, Reichardio
maritimae-Dactylion hispanicae e Leontodo
tuberosi-Bellidion sylvestris, per la presenza di entità
273
endemiche talvolta rare o localizzate, l’alta
percentuale in geofite a notevole significato
fitogeografico e l’alta densità specifica. Nella
Sardegna settentrionale sono state riconosciute le
seguenti associazioni. Nell’alleanza TheroBrachypodion ramosi: Anthyllido vulnerariaeKundmannietum siculae per la Nurra (Biondi et al.,
2001), Asphodelo africani-Brachypodietum ramosi
per la Nurra e l’arcipelago di La Maddalena (Biondi
et al., 2001; Biondi & Bagella, 2005), Triseto
splendentis-Brachypodietum retusi a Monte Albo,
Supramonte di Urzulei e isola di Tavolara (Bacchetta
et al., 2005) e Melico ciliatae-Brachypodietum retusi
sull’isolotto di Figarolo nel Golfo di Olbia
(Bacchetta et al., 2005). All’alleanza Reichardio
maritimae-Dactylion hispanicae vanno riferite le
seguenti: Loto cytisoidis-Dactyletum hispanicae e
Dactylo hispanicae-Camphorosmetum monspeliacae
entrambe per la Nurra (Biondi et al., 2001). Infine
all’alleanza Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris
vanno ascritte le associazioni: Scillo obtusifoliaeBellidetum sylvestris per ora rinvenuta
esclusivamente nella Nurra (Biondi et al., 2001) e
Scillo autumnalis-Bellidetum sylvestris descritta per
le aree collinari della Sardegna settentrionale presso
Oschiri (Biondi et al., 2001) e rinvenuta anche
nell’arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella,
2005). A quest’alleanza riferiamo in questa sede tre
nuove associazioni: Ophrydo praecocis-Dactyletum
hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 7 di Tab.
1), esclusiva dei substrati calcarei e marnosi
miocenici del Sassarese e della Planargia (Fig. 1),
calcicola, mesomediterranea inferiore seccasubumida, in serie con Prasio majoris-Quercetum
ilicis quercetosum ilicis e quercetosum virgilianae
e Lonicero implexae-Quercetum virgilianae; Orchido
longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco
(typus ril. nr. 16 di Tab. 1), propria dei suoli argillosi
che si costituiscono sui substrati vulcanici del ciclo
calcalcalino oligo-miocenico e secondariamente sui
basalti del ciclo plio-pleistocenico (Fig. 1), neutroacidofila, mesomediterranea inferiore e superiore
subumida-umida, in serie con Violo dehnhardtiiQuercetum suberis e Ornithogalo pyrenaiciQuercetum ichnusae; Orchido collinae-Dactyletum
hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 26 di
Tab. 1), su suoli sabbiosi compatti e umificati del
Sinis fino a Is Arenas di Narbolia e Santa Caterina
di Pittinurri (provincia di Oristano) (Fig. 1), neutrocalcicola, termomediterranea superiore e
mesomediterranea inferiore secca-subumida, in serie
con Prasio majoris-Quercetum ilicis quercetosum
ilicis e chamaeropetosum humilis e Pistacio lentisciJuniperetum macrocarpae. Si tratta in tutti i tre casi
di praterie dense dominate da Dactylis glomerata
subsp. hispanica ma con una notevole diversità
floristica, caratterizzate da numerose geofite tra le
quali diverse Orchidacee che assumono il ruolo di
specie differenziali. Queste praterie perenni sono
molto attive nella colonizzazione di suoli
abbandonati dalla coltivazione e dal pascolo e
possono talvolta occupare vaste superfici.
Classe Lygeo-Stipetea
A questa classe riteniamo vadano riferite, in
accordo con Biondi et al. (2001), le praterie
steppiche savanoidi con ottimo nel piano
fitoclimatico termomediterraneo secco. Dal
momento che nell’area di studio le aree incluse nel
piano fitoclimatico termomediterraneo secco sono
molto limitate, le associazioni riferite a questa classe
occupano superfici ridotte, esclusivamente in aree
costiere e litorali e sempre nell’ambito di serie termoxerofile a ginepro feniceo e olivastro. Nella Sardegna
settentrionale sono note le associazioni:
Andropogonetum hirto-pubescentis riportata per la
Nurra da Valsecchi (1976) e per la zona di Dorgali
da Arrigoni & Di Tommaso (1991) sub
Hyparrhenietum hirto-pubescentis e OryzopsioHyparrhenietum hirtae per l’arcipelago di La
Maddalena (Biondi & Bagella, 2005). Entrambe sono
riferite all’alleanza Hyparrhenion hirtae dell’ordine
Hyparrhenietalia hirtae.
Discussione e conclusioni
Nell’area di studio sono state individuate 18
associazioni che identificano l’habitat prioritario
6220*, riferite a ben 4 classi diverse. Questo habitat
non solo si conferma come caso emblematico di un
tipo di habitat poco caratterizzato, ma anche come
caso tipico in cui sarebbe necessaria una
semplificazione della Direttiva Habitat e sicuramente
un suo aggiornamento alla luce delle nuove
conoscenze fitosociologiche.
Infatti in questo tipo di habitat ricadono: 1)
comunità annuali pioniere; 2) comunità pascolive;
3) praterie secondarie di recupero mesomediterranee;
4) praterie savanoidi termo-xerofile. Ciascuna di
queste 4 categorie, riferita a una classe
274
sintassonomica diversa, presenta composizione
floristica, valore biogeografico e conservazionistico,
processi e funzioni proprie. Ad esempio le
Orchidacee, quasi tutte specie inserite nella
convenzione CITES, si rinvengono quasi
esclusivamente nelle praterie secondarie dell’ordine
Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae (ben 11
specie diverse nel rilievo tipo dell’Ophrydo praecocisDactyletum hispanicae ass. nova hoc loco).
Questa notevole eterogeneità strutturale e funzionale
impedisce di delineare strategie di gestione unitarie per le
4 classi di vegetazione incluse nell’habitat 6220*. Questo
è ancora più evidente quando si consideri che, sebbene
tutte queste comunità erbacee sono secondarie, tuttavia
esse occupano un ruolo assai differente nell’ambito delle
rispettive serie di vegetazione. Se da un lato le comunità
della classe Helianthemetea guttati necessitano di disturbi
ricorrenti che mantengano sufficienti spazi aperti, i pascoli
della classe Poetea bulbosae richiedono adeguate densità
di animali al pascolo e quindi il mantenimento delle
pratiche pastorali tradizionali. Per converso le praterie
perenni delle classi Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea
beneficiano di eventi di abbandono delle attività agropastorali, anche se nel lungo termine possono essere
minacciate dallo sviluppo delle comunità arbustive (Farris
et al., 2007).
Quanto detto evidenzia l’esigenza di un aggiornamento
dell’All. I della Direttiva Habitat e del Manuale
d’Interpretazione degli Habitat Comunitari, soprattutto
relativamente a quei tipi di habitat che vengono trattati
superficialmente e le cui diagnosi non sono più in sintonia
con la moderna impostazione fitosociologica. Inoltre da
un punto di vista gestionale, è evidente che
l’interpretazione del valore conservazionistico degli
habitat, in particolare di quelli seminaturali, sia possibile
solo con l’utilizzo del metodo fitosociologico e
sinfitosociologico applicati alla conservazione della
biodiversità.
Fig. 1 – Stazioni rilevate per le associazioni Ophrydo
praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido
longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido
collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova (♦)
Fig. 1 – Surveys location of the associations Ophrydo
praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido
longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido
collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova (♦)
Tab. 1
N° ril.
Ric. (%)
Sup. ril. (m2)
Esp.
Incl. (%)
Alt. (m slm)
Substr.
Pietrosità (%)
N° specie presenti
Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco
1
2
3
4
5
6
7*
8
9
10
11
90
95
85
90
100
90
100
100
100
70
80
50
20
15
10
20
50
100
50
100
50
60
ENE
ENE
N
S
S
N
NNE
N
E
NE
NE
5
5
20
2
2
30
30
5
15
15
15
50
50
100
100
100
100
100
250
250
300
150
C. Me. C. Me. C. Me. C. Mi. C. Mi. C. Me. Marne C. Mi. C. Mi. C. Mi. C. Mi.
<20
<20
<30
0
0
<30
0
0
0
0
50
11
13
9
18
19
19
48
30
24
17
30
12
100
50
N
30
100
C. Mi.
30
28
13
100
25
NW
15
147
C. Mi.
30
19
Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco
14
15
16*
17
18
19
20
21
22
23
100 100 100
90
100 100
90
90
90
100
50
20
40
30
40
8
10
10
15
20
NW
E
NW
W
- WNW WNW 0
5
0
25
20
2
0
15
15
0
200
50
180 150
50
50
500 250 250 150
Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra
ND
<1
<10 ND ND ND ND ND ND ND
13
18
16
14
20
16
16
20
18
11
Orchido collinae-Dactyletum hispanicae
ass. nova hoc loco
24
25
26*
27
85
95
100
100
30
20
100
100
W
5
0
0
0
50
30
30
30
Sabbie
Sabbie
Sabbie
Sabbie
0
0
0
0
14
14
17
16
P
r
e
s
e
n
z
e
G bulb
H caesp
H scap
G bulb
H scap
G bulb
G bulb
H scap
Taxa caratt. d'associazione
Ophrys sphecodes Mill. ssp. praecox Corrias
Achnatherum bromoides (L.) P. Beauv.
Anthyllis vulneraria L. ssp. rubriflora (DC.) Arcang.
Orchis longicornu Poir.
Eryngium tricuspidatum L.
Romulea ligustica Parl.
Orchis collina Banks et Sol. ex Russell
Alkanna tinctoria Tausch ssp. tinctoria
1.1
.
.
.
.
.
.
.
+.2
1.3
.
.
.
.
.
.
1.2
.
+.2
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
+
.
1.2
.
.
.
.
.
1.1
1.3
+.2
.
.
.
.
.
1.2
2.2
.
.
2.2
.
.
.
1.2
1.2
.
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
+.2
+.2
.
.
.
.
.
.
1.1
1.2
2.3
.
.
.
.
.
1.1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.3
1.2
+.3
.
.
.
.
.
+.2
.
1.2
.
.
.
.
.
1.2
1.1
1.2
.
.
.
.
.
+
2.3
+.2
.
.
.
.
.
+.2
2.3
3.3
.
.
.
.
.
2.3
2.3
2.2
.
.
.
.
.
1.1
+
1.2
.
.
.
.
.
+
.
+.2
.
.
.
.
.
1.1
.
1.2
.
.
.
.
.
+
+.2
+
.
.
.
.
.
.
.
2.2
1.2
+
.
.
.
.
.
.
1.2
1.1
.
.
.
.
.
.
1.1
+
.
.
.
.
.
.
+
1.1
13
6
4
10
8
11
4
4
STENOMEDIT.
N-MEDIT.
STENOMEDIT.
W-STENOMEDIT.
H ros
G bulb
H ros
G rhiz
Taxa caratt. e diff. di Leontodo-Bellidion
Leontodon tuberosus L.
Anemone hortensis L. ssp. hortensis
Bellis sylvestris Cirillo
Ambrosina bassii L.
+.2
2.2
1.2
.
1.2
1.2
2.3
.
1.2
1.2
+.2
.
+
2.3
.
.
+
2.3
.
.
+.2
1.2
+.2
.
+
3.3
3.3
.
1.2
1.2
2.3
.
1.2
2.2
+
.
.
3.3
.
.
.
2.3
+.2
.
.
.
.
.
.
1.2
+.2
.
1.2
.
.
.
1.1
+.2
.
+
1.1
.
+.2
.
2.2
.
+
+.2
1.2
1.2
+
.
2.2
+
.
2.2
2.3
.
.
.
2.3
.
.
.
2.3
.
.
.
2.2
.
.
+
.
.
.
.
.
1.2
+.2
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
19
16
14
4
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
EURIMEDIT.
STENOMEDIT.
MEDIT.ATL.(STENO)
MEDIT.ATL.(STENO)
STENOMEDIT.
H caesp
G rhiz
H ros
H bienn
G rhiz
H scand
H scap
H scap
G bulb
Taxa caratt. e diff. di Brachypodio-Dactyletalia
Dactylis glomerata L. ssp. hispanica (Roth) Nyman
Asphodelus ramosus L. ssp. ramosus
Plantago lanceolata L. var. sphaerostachya Mert. et Koch
Daucus carota L. ssp. hispanicus (Gouan) Thell.
Carex flacca Schreb. ssp. serrulata (Biv.) Greuter
Convolvulus althaeoides L.
Salvia verbenaca L.
Beta vulgaris L. ssp. maritima (L.) Arcang.
Charybdis maritima (L.) Speta
4.4
1.1
.
.
+.2
.
.
.
.
4.4
1.2
.
.
+.2
.
.
.
.
3.3
1.1
.
.
.
.
.
.
.
4.4
.
1.2
1.1
.
+
.
.
.
5.5
.
1.1
1.1
.
1.2
.
.
.
4.4
1.1
+
.
+.2
.
.
.
.
4.4
1.1
1.2
1.2
.
.
.
.
.
4.4
1.1
1.2
2.2
.
.
.
.
.
4.4
+.2
.
1.1
1.3
.
.
.
.
3.4
.
+.2
.
.
.
.
.
.
3.4
+
.
1.1
1.2
+
.
.
+.2
4.4
+.2
1.2
.
1.2
.
.
.
.
3.4
.
.
.
.
.
.
.
.
4.4
.
.
+.2
1.2
.
.
.
.
3.3
1.1
.
.
+.2
.
.
.
.
4.4
1.1
+
+
.
.
.
.
.
3.4
1.1
+
+
.
.
.
.
.
3.3
+
+
.
.
.
.
.
.
3.3
1.1
.
.
+.2
.
.
+
.
4.5
+
1.2
.
+
.
.
.
.
3.4
1.1
+.2
.
1.1
.
.
.
.
4.4
2.2
+
.
.
.
.
.
.
4.4
.
.
.
.
.
.
.
.
4.4
+
.
.
.
.
+
.
.
4.5
+
.
1.2
.
+
.
+
.
4.4
2.2
.
+.2
.
1.1
+
.
.
4.5
2.2
.
+
.
+
+
.
.
27
21
13
12
11
6
3
2
1
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
EURIMEDIT.
S-MEDIT.
ENDEM.
STENOMEDIT.
EURIMEDIT.
STENOMEDIT.
W-STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
EURIMEDIT.
STENOMEDIT.
PALEOTEMP.
STENOMEDIT.
S-EUROMEDIT.
STENOMEDIT.
W-STENOMEDIT.
H scap
H bienn
H scap
H scap
G rhiz
H ros
G bulb
H caesp
H caesp
H scap
H scap
G bulb
H scap
H scap
H scap
H scap
G bulb
Taxa caratt. e diff. di Artemisietea vulgaris
Reichardia picroides (L.) Roth var. maritima (Boiss.) Fiori
Sixalix atropurpurea (L.) Greuter et Burdet ssp. grandiflora (Scop.)
Eryngium campestre L.
Foeniculum vulgare Mill.
Euphorbia cupanii Guss. ex Bertol.
Hyoseris radiata L. ssp. radiata
Muscari comosum (L.) Mill.
Piptatherum miliaceum (L.) Coss. ssp. miliaceum
Brachypodium retusum (Pers.) P. Beauv.
Carlina corymbosa L.
Dittrichia viscosa (L.) Greuter s.l.
Ophrys tenthredinifera Willd.
Cichorium intybus L. s.l.
Cynara cardunculus L. ssp. cardunculus
Ferula communis L.
Kundmannia sicula (L.) DC.
Ophrys bombyliflora Link
.
.
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2.3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
1.1
1.2
.
.
1.1
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.1
1.2
.
.
.
1.1
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
+
+
.
+
1.2
.
.
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
2.2
+.2
2.3
1.2
1.2
1.1
.
.
.
1.1
.
.
.
.
.
+.2
+
1.2
1.1
2.2
1.2
.
+
+
.
+
.
.
.
.
.
.
.
+
1.1
+
2.2
1.1
.
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
1.2
1.2
.
.
+
.
.
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.1
1.1
3.3
+
.
+.2
1.1
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
1.1
1.1
1.1
+
1.1
.
+
.
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
+
1.2
+
.
.
.
.
.
+.2
.
+
.
.
.
.
3.3
.
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
.
.
.
1.2
.
.
.
.
+
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
.
.
.
.
2.2
.
.
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
1.1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2.2
.
.
.
.
.
1.1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
1.1
.
.
+.2
.
+
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
.
1.1
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
1.1
1.2
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
1.1
1.2
+.2
.
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
16
13
12
10
8
8
7
6
4
4
3
2
1
1
1
1
1
MEDIT.
EURIMEDIT.
EURIMEDIT.
PALEOTEMP.
STENOMEDIT.
MEDIT.ATL.(STENO)
STENOMEDIT.
EURIMEDIT.
EURIMEDIT.
EUROP.-CAUC.
H scap
Ch suffr
H scap
H bienn
H scap
G bulb
G bulb
G bulb
G bulb
G rhiz
Taxa caratt. e diff. di Festuco-Brometea
Sanguisorba minor Scop. subsp. balearica (Bourg. ex Nyman)
Ononis spinosa L. ssp. antiquorum (L.) Arcang.
Urospermum dalechampii (L.) F.W. Schmidt
Centaurium erythraea Rafn ssp. erythraea
Ranunculus neapolitanus Ten.
Orchis anthropophora (L.) All.
Allium roseum L.
Anacamptis pyramidalis (L.) Rich.
Ophrys apifera Huds.
Spiranthes spiralis (L.) Chevall.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
.
.
.
+
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
2.2
1.1
1.2
+
2.3
.
+.2
+
+
.
1.1
.
2.2
.
1.2
.
.
.
.
.
1.2
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
+
.
.
.
.
+
2.3
+
+.2
.
.
.
.
.
.
+.2
.
1.1
.
.
.
.
1.3
+.2
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
.
1.2
.
.
.
+
.
.
.
1.2
.
+
.
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11
5
5
4
3
3
2
2
2
1
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
EURIMEDIT.
G rhiz
G rhiz
H scap
Compagne
Asparagus acutifolius L.
Arisarum vulgare Targ. Tozz.
Pulicaria odora (L.) Rchb.
.
1.1
.
.
1.1
.
.
1.1
.
+
1.2
.
+
+
+
.
+
.
+
.
1.3
1.1
.
2.2
+
.
2.3
+
.
.
+
.
.
+
.
.
.
.
.
.
.
2.2
.
+.2
.
.
.
+.2
+
.
1.2
+
+.2
+.2
+
.
1.2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.2
+
+.2
1.1
.
.
.
.
1.1
+.2
.
1.1
+
.
14
12
10
1
3
0
3
3
2
18
7
5
6
8
9
8
4
5
5
1
5
2
6
8
5
2
4
2
3
2
Sporadiche
275
ENDEM.
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
W-STENOMEDIT.
SW-MEDIT.
SW-STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
STENOMEDIT.
276
Schema sintassonomico
ARTEMISIETEA VULGARIS Lohmeyer, Preising & Tüxen ex von Rochow 1951
Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae Biondi, Filigheddu & Farris 2001
THERO-BRACHYPODION RAMOSI Br.-Bl. 1925
Asphodelo africani-Brachypodietum ramosi Biondi & Mossa 1992 corr. Bacchetta, Guarino, Brullo &
Giusso del Galdo 2005
Anthyllido vulnerariae-Kundmannietum siculae Biondi, Filigheddu & Farris 2001
Triseto splendentis-Brachypodietum retusi Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005
Melico ciliatae-Brachypodietum retusi Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005
REICHARDIO MARITIMAE-DACTYLION HISPANICAE Biondi, Filigheddu & Farris 2001
Loto cytisoidis-Dactyletum hispanicae Biondi, Filigheddu & Farris 2001
Dactylo hispanicae-Camphorosmetum monspeliacae Biondi, Filigheddu & Farris 2001
LEONTODO TUBEROSI-BELLIDION SYLVESTRIS Biondi, Filigheddu & Farris 2001
Scillo obtusifoliae-Bellidetum sylvestris Biondi, Filigheddu & Farris 2001
Scillo autumnalis-Bellidetum sylvestris Biondi, Filigheddu & Farris 2001
Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova
Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova
Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova
HELIANTHEMETEA GUTTATI (Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952) Rivas Goday & Rivas-Martìnez 1963
em. Rivas-Martìnez 1978
Helianthemetalia guttati Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940 em. Rivas-Martìnez 1978
HELIANTHEMION GUTTATI Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940
Allietum chamaemoly Molinier 1954
Tuberario guttati-Plantaginetum bellardii Aubert & Loisel 1961
THERO-AIRION Tüxen & Oberdorfer 1958 em. Rivas-Martìnez 1978
Sedetum caerulei Brullo 1975
Trachynietalia distachyae Rivas-Martìnez 1978
TRACHYNION DISTACHYAE Rivas-Martìnez 1978
Bupleuro fontanesii-Scorpiuretum muricati Biondi, Filigheddu & Farris 2001
POETEA BULBOSAE Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas-Martínez 1978
Poetalia bulbosae Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas Goday & Ladero 1970
TRIFOLIO SUBTERRANEI-PERIBALLION Rivas Goday 1964
Trifolio nigrescentis-Poetum bulbosae (Ladero, Biondi, Mossa & Amor 1992) Galán De Mera, Morales
Alonso & Vicente Orellana 2000
LYGEO-STIPETEA Rivas-Martínez 1978
Hyparrhenietalia hirtae Rivas-Martínez 1978
HYPARRHENION HIRTAE Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956
Andropogonetum hirto-pubescentis A. & O. Bolòs & Br.-Bl. in A. & O. Bolòs 1950
Oryzopsio-Hyparrhenietum hirtae Bartolo, Brullo, Minissale & Spampinato 1988
277
Bibliografia
Arrigoni P.V. & Di Tommaso P.L., 1991. La vegetazione delle
montagne calcaree della Sardegna centro-orientale. Boll.
Soc. Sarda Sci. Nat. 28: 201-310.
Arrigoni P. V., Camarda I., Corrias B., Diana S., Nardi E.,
Raffaelli M. & Valsecchi F., 1976-91. Le piante endemiche
della Sardegna 1-202. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 16-28.
Bacchetta G., Guarino R., Brullo S. & Giusso del Galdo G.,
2005. Indagine fitosociologica sulle praterie a
Brachypodium retusum (Pers.) Beauv. della Sardegna.
Parlatorea 7: 27-38.
Biondi E. & Bagella S., 2005. Vegetazione e paesaggio
vegetale dell’arcipelago di La Maddalena (Sardegna nordorientale). Fitosociologia 42 (2) suppl. 1: 3-99.
Biondi E., Filigheddu R. & Farris E., 2001. Il paesaggio
vegetale della Nurra. Fitosociologia 38 (2) suppl. 2: 3-105.
Braun-Blanquet J., 1965. Plant sociology. The study of plant
community. Hafner Publishing Company, New York and
London.
Conti F., Abbate G., Alessandrini A. & Blasi C., (eds.), 2005.
An annotated checklist of the Italian vascular flora. Palombi
Editori, Roma.
Eirnæs R., Bruun H.H., Aude E. & Buchwald E., 2004.
Developing a classifier for the Habitats Directive grassland
types in Denmark using species lists for prediction. Appl.
Veg. Sci. 7: 71-80.
European Commission, 2003. Interpretation Manual of
European Union Habitats, pp. 3-127.
Farris E., Secchi Z. & Filigheddu R., 2007. Phytosociological
study of the shrub and pre-forest communities of the effusive
substrata of NW Sardinia. Fitosociologia 44(2): 55-81.
Galán de Mera A., Morales R. A. & Vincente Orellana J. A.,
2000. Pasture communities linked to ovine stock. A
synthesis of the Poetea bulbosae class in the western
Mediterranean Region. Phytocoenologia 30 (2): 223-267.
Géhu J.M. & Rivas-Martínez S., 1981. Notions fondamentales
de phytosociologie. In Dierschke H. (ed.): Syntaxonomie.
Ber. Intern. Symposium IV-V: 5-53. Ed. Cramer, Vaduz.
Koocheki A. & Gliessman S.R., 2005. Pastoral nomadism, a
sustainable system for grazing land management in arid
areas. Journal of Sustainable Agriculture 25: 113-131.
Ladero M., Biondi E., Mossa L. & Amor A., 1992. Los
pastizales mediterraneos presididos por Trifolium
subterraneum L. en la isla de Cerdeña (Italia). Doc.
Phytosoc. 14 (8): 45-54.
Muller S., 2002. Appropriate agricultural management
practices required to ensure conservation and biodiversity
of environmentally sensitive grassland sites designated
under Natura 2000. Agriculture, Ecosystems and
Environment 89: 261-266.
Myklestad Å. & Sætersdal M., 2004. The importance of
traditional meadow management techniques for
conservation of vascular plant species richness in Norway.
Biological Conservation 118: 133-139.
Ostermann O.P., 1998. The need for management of nature
conservation sites designated under Natura 2000. J. Appl.
Ecol. 35: 968-973.
Peco B., de Pablos I., Traba J. & Levassor C., 2005. The effect
of grazing abandonment on species composition and
functional traits: the case of dehesa grasslands. Basic and
Applied Ecology 6: 175-183.
Primdahl J., Peco B., Schramek J., Andersen E. & Onate J.J.,
2003. Environmental effects of agri-environmental schemes
in Western Europe. J. Environ. Manag. 67: 129-138.
Rivas-Martínez S., 1978. Sur la syntaxonomie des pelouses
therophytiques de l’Europe occidentale. Coll. Phytosoc. 6:
55-72.
Rivas-Martínez S., 2005. Notions on dynamic-catenal
phytosociology as a basis of landscape science. Plant
Biosystems, 139: 135-144.
Sanderson M.A., Skinner R.H., Barker D.J., Edwards G.R.,
Tracy B.F. & Wedin D.A., 2004. Plant species diversity
and management of temperate forage and grazing land
ecosystems. Crop Sci. 44: 1132-1144.
Tüxen R., 1979. Sigmeten und Geosigmeten, ihre Ordnung
und ihre Bedeutung für Wissenschaft, Naturschutz und
Planung. Biogeographie 16: 79-92.
Valsecchi F., 1976. Sui principali aspetti della vegetazione
costiera della Nurra Nord-occidentale (Sardegna
settentrionale). Giorn. Bot. Ital. 110: 21-63.
Weber H.E., Moravec J. & Theurillat J.-P., 2000. International
Code of Phytosociological Nomenclature. 3rd Edition.
Journal of Vegetation Science 11: 739-768.
Weber H.E., Moravec J. & Theurillat J.-P., 2002. Codice
Internazionale di Nomenclatura Fitosociologica. 3 a
Edizione. Fitosociologia 39 (1) Suppl. 1: 5-48.
Località e data dei rilievi
Ril.1, 2: loc. Sa Coa de su Soldatu – Monte Zirra (Sassari),
02.III.2002; ril. 3, 6: loc. Sa Coa de su Soldatu – Monte Zirra
(Sassari), 03.III.2002; ril. 4, 5: loc. Piandanna (Sassari),
01.III.2002; ril. 7: loc. Monterga (Uri – SS), 30.III.2001; ril.
8: dopo Muros verso Ossi (SS) 21.III.2001; ril. 9: presso Muros
(SS), 18.III.2001; ril. 10: loc. Elighe Entosu (Florinas – SS),
6.IV.2001; ril. 11: loc. M.te Alvure (Padria – SS), 21.III.2002;
ril. 12: presso Usini (SS), 14.V.2002; ril. 13: loc. Funtana
Coloras (Magomadas – OR), 21.III.2002; ril. 14: loc. Pottu
Codinu (Villanova Monteleone – SS), 23.III.2001; ril. 15:
azienda Martinelli (Alghero – SS), 15.III.2002; ril. 16: regione
278
Muscadolzu (Padria – SS), 21.III.2002; ril. 17: M.te S. Marco
(Tresnuraghes – OR), 16.III.2001; ril. 18: loc. S. Pedru
(Alghero – SS), 01.III.2002; ril. 19: loc. Carrabbuffas (Alghero
– SS), 01.III.2002; ril. 20: altopiano Pittu ‘e Corru (Villanova
Monteleone – SS), 29.IV.2001; ril. 21, 22: Costa Cugurrera
(Montresta – OR), 01.V.2001; ril. 23: strada per Torre Foghe
(Tresnuraghes – OR), 16.III.2001; ril. 24: dopo S’Archittu
(Cuglieri – OR), 7.III.2002; ril. 25: Is Arenas (Narbolia – OR),
7.III.2002; ril. 26, 27: loc. Funtana Meiga (Cabras – OR),
7.III.2002.
Specie sporadiche
Ril. 1: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2; ril. 2: Barlia
robertiana (Loisel.) Greuter +, Rubia peregrina L. s.l. +,
Rubus ulmifolius Schott +; ril. 4: Helichrysum italicum (Roth)
G. Don ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +, Olea europaea
L. +, Osyris alba L. +; ril. 5: Agrimonia eupatoria L. s.l.
1.1, Osyris alba L. +, Rhamnus alaternus L. ssp. alaternus
+; ril. 6: Anagyris foetida L. +, Rubia peregrina L. s.l.+; ril.
7: Agrimonia eupatoria L. s.l. +.2, Allium subhirsutum L.
1.1, Calamintha nepeta (L.) Savi s.l. 1.1, Clematis vitalba
L. +, Fraxinus ornus L. ssp. ornus (plantule) +, Hypericum
perforatum L. +, Lotus ornithopodioides L. +.2, Micromeria
graeca (L.) Benth. ex Rchb. s.l. +.2, Ophrys lutea Cav. 2.3,
Ophrys speculum Link 1.3, Ophrys incubacea Bianca +,
Orchis laxiflora Lam. 1.1, Orchis papilionacea L. 1.2,
Pallenis spinosa (L.) Cass. ssp. spinosa +, Pyrus spinosa
Forssk. (plantule) +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis
(F.W. Schultz) Rouy et Fouc. +, Ranunculus paludosus Poir.
1.2, Spartium junceum L. (plantule) +, Vicia tenuifolia Roth
s.l. +.2; ril. 8: Allium subhirsutum L. +, Barlia robertiana
(Loisel.) Greuter +.2, Clematis vitalba L. +, Daphne gnidium
L. +.2, Helichrysum italicum (Roth) G. Don ssp.
microphyllum (Willd.) Nyman +.2, Lonicera implexa Aiton
ssp. implexa +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W.
Schultz) Rouy et Fouc. 2.2; ril. 9: Daphne gnidium L. +,
Pistacia lentiscus L. (plantule) +, Prunus spinosa L. ssp.
spinosa (plantule) +, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +,
Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy
et Fouc. 1.2; ril 10: Allium triquetrum L. 1.2, Calamintha
nepeta (L.) Savi s.l. 1.2, Cynoglossum creticum Mill. 1.3,
Ophrys lutea Cav. +.2, Ophrys speculum Link +, Spartium
junceum L. (plantule) +; ril. 11: Agrimonia eupatoria L. s.l.
+, Anagyris foetida L. (plantule) +, Calamintha nepeta (L.)
Savi s.l. +, Clematis vitalba L. +, Orchis lactea Poir. +, Osyris
alba L. +, Pallenis spinosa (L.) Cass. ssp. spinosa +, Pyrus
spinosa Forssk. (plantule) +; ril. 12: Allium subhirsutum L.
2.2, Anagyris foetida L. (plantule) +, Cistus monspeliensis
L. (plantule) +, Convolvulus cantabrica L. 1.2, Hypericum
perforatum L. +.2, Osyris alba L. +.2, Pistacia lentiscus L.
(plantule) +, Serapias parviflora Parl. +.2, Thymelaea hirsuta
(L.) Endl. +; ril. 13: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. 1.2,
Dorycnium hirsutum (L.) Ser. +, Lonicera implexa Aiton ssp.
implexa +, Lotus cytisoides L. s.l. +.2, Pistacia lentiscus L.
(plantule) +, Rosa sempervirens L. +, Rubia peregrina L.
s.l. +, Smilax aspera L. +; ril. 14: Allium triquetrum L. 1.3,
Orchis papilionacea L. 1.2, Orchis x bornemanni Asch. r,
Raphanus raphanistrum L. s.l. +.2; ril. 15: Arum pictum L.
fil. ssp. pictum +.2, Galactites elegans (All.) Soldano +,
Orchis lactea Poir. +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis
(F.W. Schultz) Rouy et Fouc. +.2, Raphanus raphanistrum
L. s.l. +; ril. 16: Crataegus monogyna Jacq. (plantule) +,
Orchis papilionacea L. +, Ornithogalum corsicum Jord. et
Fourr. +.2, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +, Quercus suber
L. (plantule) +; ril. 17: Luzula forsteri (Sm.) DC. +; ril. 18:
Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. +.2, Barlia robertiana
(Loisel.) Greuter +.2, Calicotome villosa (Poir.) Link
(plantule) +, Daphne gnidium L. +, Selaginella denticulata
(L.) Spring +.2; ril. 19: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. +.2,
Cistus monspeliensis L. (plantule) +; ril. 20: Allium
triquetrum L. 1.2, Carex divulsa Stockes 1.2, Hypericum
perforatum L. +, Oenanthe pimpinelloides L. +, Ranunculus
paludosus Poir. 1.2, Raphanus raphanistrum L. s.l. +.2; ril.
21: Allium subhirsutum L. +, Allium triquetrum L. +.2,
Hypericum perforatum L. +.2, Orchis papilionacea L. +,
Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule) +, Ranunculus
paludosus Poir. 1.1, Rosa sempervirens L. +, Serapias lingua
L. +; ril. 22: Narcissus tazetta L. ssp. tazetta +, Orchis
papilionacea L. +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule)
+, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Serapias lingua L. +; ril.
23: Allium triquetrum L. +.2, Prospero autumnale (L.) Speta
ssp. autumnale 1.1; ril. 24: Asparagus aphyllus L. +,
Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. 2.2, Lobularia maritima
(L.) Desv. ssp. maritima 1.2, Ruta chalepensis L. +.2; ril.
25: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2, Lobularia
maritima (L.) Desv. ssp. maritima +.2; ril. 26: Chamaerops
humilis L. (plantule) +, Helichrysum italicum (Roth) G. Don
ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +, Pistacia lentiscus L.
(plantule) +; ril. 27: Chamaerops humilis L. (plantule) +,
Iris germanica L. +.2.