[go: up one dir, main page]

Academia.eduAcademia.edu
Fitosociologia vol. 44 (2) suppl. 1: 271-278, 2007 271 Caratterizzazione fitosociologica dell’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di graminacee e piante annue dei Thero-Brachypodietea”: caso di studio della Sardegna settentrionale E. Farris, Z. Secchi & R. Filigheddu Dipartimento di Botanica ed Ecologia vegetale, Università di Sassari, Via Muroni 25 – 07100 Sassari, Italia; e-mail: emfa@uniss.it; filighed@uniss.it Abstract Phytosociological characterization of the priority habitat 6220*-Pseudo-steppe with grasses and annuals of the Thero-Brachypodietea: case study from Northern Sardinia. In this paper we aimed at characterizing phytosociologically the priority habitat 6220* in Northern Sardinia. In the study area this habitat is identified on the field by the presence of 18 plant associations, referred to the following syntaxonomic classes: Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae, Artemisietea vulgaris and Lygeo-Stipetea. Within the Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae order of the Artemisietea vulgaris class, three new associations are here described for the first time: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae, Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae and Orchido collinae-Dactyletum hispanicae which are all referred to the Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris alliance. The wide structural and functional heterogeneity, that prevent from outlineing common management strategies to all the 4 vegetation classes included in the habitat, suggests the need of a clarification of the Habitats Directive and its revision on the basis of the recent phytosociologic findings. Key-words: biodiversity, Habitats Directive, herb communities, Northern Sardinia, phytosociology. Riassunto In questo lavoro, abbiamo ritenuto di caratterizzare dal punto di vista fitosociologico l’habitat prioritario 6220* nella Sardegna settentrionale. Nell’area di studio questo habitat è identificato da 18 associazioni, riferite a ben 4 classi diverse: Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae, Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea. Nell’ambito dell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae, della classe Artemisietea vulgaris, vengono qui descritte tre nuove associazioni: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae, Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae e Orchido collinae-Dactyletum hispanicae tutte riferite all’alleanza Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris. La notevole eterogeneità strutturale e funzionale, che impedisce di delineare strategie di gestione unitarie per le 4 classi di vegetazione incluse nell’habitat, suggerisce una semplificazione della Direttiva Habitat e sicuramente un suo aggiornamento alla luce delle nuove conoscenze fitosociologiche. Parole chiave: biodiversità, comunità erbacee, Direttiva Habitat, fitosociologia, Sardegna settentrionale. Introduzione Dei 198 tipi di habitat elencati nell’Allegato I della Direttiva Habitat (43/92/CEE), 28 (14%) sono minacciati dalla cessazione delle pratiche agricole tradizionali, a bassa intensità (Ostermann, 1998). Molti di questi habitat sono comunità erbacee seminaturali, la cui conservazione è legata a tipi di gestione tradizionale associata al pastoralismo (Myklestad & Sætersdal, 2004; Koocheki & Gliessman, 2005). Sebbene esistano numerosi studi sugli effetti ecologici dell’abbandono delle attività agro-pastorali (Sanderson et al., 2004; Peco et al., 2005) e numerosi programmi di conservazione delle comunità erbacee seminaturali (Muller, 2002; Primdahl et al., 2003), tuttavia esistono pochi studi finalizzati alla caratterizzazione delle comunità erbacee che identificano tipi di habitat meritevoli di protezione (Eirnæs et al., 2004). Un caso emblematico di un tipo di habitat poco caratterizzato è l’habitat prioritario 6220*-“Percorsi substeppici di graminacee e piante annue dei TheroBrachypodietea”. Essendo stata effettuata nell’anno 2006 la stesura dei Piani di Gestione dei SICp della Sardegna, abbiamo ritenuto di caratterizzare dal punto di vista fitosociologico questo habitat prioritario nella Sardegna settentrionale. Materiali e metodi Seguendo le linee guida del Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari (European Commission, 2003), abbiamo identificato le comunità vegetali erbacee che caratterizzano l’habitat prioritario 6220* nella Sardegna settentrionale, sia facendo riferimento a fonti bibliografiche (Arrigoni & Di Tommaso, 1991; Bacchetta et al., 2005; Biondi & Bagella, 2005; Biondi et al., 2001; Valsecchi, 1976), sia utilizzando nostri rilievi inediti. Il lavoro di campo è consistito nella realizzazione di 27 rilievi secondo il metodo della scuola sigmatista di Zürich-Montpellier (Braun-Blanquet, 1965; Tüxen, 1979; Géhu & Rivas-Martínez, 1981; Rivas-Martínez, 2005). La nomenclatura tassonomica segue Conti et al. (2005) e Arrigoni et al. (1976-1991). La sintassonomia segue i criteri della Terza Edizione del Codice Internazionale di Nomenclatura Fitosociologica (Weber et al., 2000, 2002). 272 Risultati L’habitat prioritario 6220* è inserito nella sottocategoria 62-praterie seminaturali secche e facies arbustive. Rispetto ad altri tipi di habitat della stessa sottocategoria, viene fornita dal Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari una descrizione notevolmente ridotta. Secondo il Manuale si tratta di praterie annuali di piccole erbe ricche in terofite, prevalentemente aperte, termo- e mesomediterranee, xerofile; comunità terofitiche di suoli oligotrofici su substrati ricchi in basi, spesso calcarei. Tuttavia quando si descrive la caratterizzazione fitosociologica, il Manuale recita: comunità perenni – Thero-Brachypodietea, TheroBrachypodietalia: Thero-Brachypodion. Poetea bulbosae: Astragalo-Poion bulbosae (basifilo), Trifolio-Periballion (silicicolo). Comunità annuali – Tuberarietea guttatae Br.-Bl. 1952 em. RivasMartínez 1978, Trachynietalia distachyae RivasMartínez 1978: Trachynion distachyae (calcifilo), Sedo-Ctenopsion (gipsofilo), Omphalodion commutatae (dolomitico e silico-basifilo). Dopo l’indicazione dei sintaxa caratterizzanti l’habitat in Francia, per l’Italia il Manuale indica: in Italia questo habitat esiste prevalentemente nel sud e isole (TheroBrachypodietea, Poetea bulbosae e Lygeo-Stipetea). In base alle scarne indicazioni fornite dal Manuale, ricadrebbero nell’habitat le comunità erbacee mediterranee delle classi Thero-Brachypodietea, Poetea bulbosae e Lygeo-Stipetea. Dal momento che Thero-Brachypodietea è un nomen ambiguum (art. 36), bisogna fare riferimento per i pratelli terofitici alla classe Helianthemetea guttati (Rivas-Martínez, 1978) mentre le praterie perenni sono riferite alle classi Lygeo-Stipetea (Bacchetta et al., 2005) e Artemisietea vulgaris (Biondi et al., 2001). Vengono di seguito riportate le comunità erbacee delle classi Helianthemetea guttati, Poetea bulbosae, Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea che identificano, nella Sardegna settentrionale, l’habitat prioritario 6220*. Classe Helianthemetea guttati Sebbene il Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari indichi solo le comunità annuali calcicole dell’ordine Trachynietalia distachyae, sarebbero da includere nell’habitat 6220* anche i pratelli silicicoli dell’ordine Helianthemetalia guttati. Nella Sardegna settentrionale tra le comunità terofitiche calcicole è conosciuta l’associazione Bupleuro fontanesii-Scorpiuretum muricati dell’alleanza Trachynion distachyae, descritta per la Nurra (Biondi et al., 2001), mentre tra i pratelli silicicoli sono riportate le associazioni Tuberario guttati-Plantaginetum bellardii e Sedetum caerulei per l’Arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella, 2005), rispettivamente delle alleanze Helianthemion guttati e Thero-Airion, mentre per la Nurra Valsecchi (1976) indica l’associazione Allietum chamaemoly, a nostro parere da riferire sempre all’all. Helianthemion guttati. Classe Poetea bulbosae I pascoli ovini della Sardegna sono stati riferiti all’associazione Trifolio subterranei-Poetum bulbosae Rivas Goday 1964, descritta per la Spagna, da Ladero et al. (1992). Successivamente nell’ambito della revisione dei pascoli ovini mediterranei, le comunità pascolive sarde sono state elevate al rango di associazione col nome di Trifolio nigrescentisPoetum bulbosae (Galán De Mera et al., 2000), dell’alleanza Trifolio-Periballion. Classe Artemisietea vulgaris Le comunità emicriptofitiche e geofitiche dense, subnitrofile, termo- e mesomediterranee, sono state inquadrate nella classe antropozoogena Artemisietea vulgaris da Biondi et al. (2001). In questo ambito, le praterie submediterranee dell’ordine Agropyretalia repentis sono state distinte da quelle mediterranee incluse nell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae. Tale ordine, comprendendo la vegetazione emicriptofitica e geofitica, subnitrofila delle formazioni secondarie che trovano il loro ottimo nel piano fitoclimatico mesomediterraneo subumido o umido e che possono penetrare anche nel termomediterraneo per compensazione edafica, delle alleanze Bromo-Oryzopsion, TheroBrachypodion ramosi, Reichardio maritimaeDactylion hispanicae e Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris, sostituisce in parte la classe TheroBrachypodietea per ciò che concerne le praterie perenni climaciche e mesofile. Si ritiene che siano meritevoli di inserimento nell’habitat 6220* tutte le comunità vegetali delle alleanze Thero-Brachypodion ramosi, Reichardio maritimae-Dactylion hispanicae e Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris, per la presenza di entità 273 endemiche talvolta rare o localizzate, l’alta percentuale in geofite a notevole significato fitogeografico e l’alta densità specifica. Nella Sardegna settentrionale sono state riconosciute le seguenti associazioni. Nell’alleanza TheroBrachypodion ramosi: Anthyllido vulnerariaeKundmannietum siculae per la Nurra (Biondi et al., 2001), Asphodelo africani-Brachypodietum ramosi per la Nurra e l’arcipelago di La Maddalena (Biondi et al., 2001; Biondi & Bagella, 2005), Triseto splendentis-Brachypodietum retusi a Monte Albo, Supramonte di Urzulei e isola di Tavolara (Bacchetta et al., 2005) e Melico ciliatae-Brachypodietum retusi sull’isolotto di Figarolo nel Golfo di Olbia (Bacchetta et al., 2005). All’alleanza Reichardio maritimae-Dactylion hispanicae vanno riferite le seguenti: Loto cytisoidis-Dactyletum hispanicae e Dactylo hispanicae-Camphorosmetum monspeliacae entrambe per la Nurra (Biondi et al., 2001). Infine all’alleanza Leontodo tuberosi-Bellidion sylvestris vanno ascritte le associazioni: Scillo obtusifoliaeBellidetum sylvestris per ora rinvenuta esclusivamente nella Nurra (Biondi et al., 2001) e Scillo autumnalis-Bellidetum sylvestris descritta per le aree collinari della Sardegna settentrionale presso Oschiri (Biondi et al., 2001) e rinvenuta anche nell’arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella, 2005). A quest’alleanza riferiamo in questa sede tre nuove associazioni: Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 7 di Tab. 1), esclusiva dei substrati calcarei e marnosi miocenici del Sassarese e della Planargia (Fig. 1), calcicola, mesomediterranea inferiore seccasubumida, in serie con Prasio majoris-Quercetum ilicis quercetosum ilicis e quercetosum virgilianae e Lonicero implexae-Quercetum virgilianae; Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 16 di Tab. 1), propria dei suoli argillosi che si costituiscono sui substrati vulcanici del ciclo calcalcalino oligo-miocenico e secondariamente sui basalti del ciclo plio-pleistocenico (Fig. 1), neutroacidofila, mesomediterranea inferiore e superiore subumida-umida, in serie con Violo dehnhardtiiQuercetum suberis e Ornithogalo pyrenaiciQuercetum ichnusae; Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco (typus ril. nr. 26 di Tab. 1), su suoli sabbiosi compatti e umificati del Sinis fino a Is Arenas di Narbolia e Santa Caterina di Pittinurri (provincia di Oristano) (Fig. 1), neutrocalcicola, termomediterranea superiore e mesomediterranea inferiore secca-subumida, in serie con Prasio majoris-Quercetum ilicis quercetosum ilicis e chamaeropetosum humilis e Pistacio lentisciJuniperetum macrocarpae. Si tratta in tutti i tre casi di praterie dense dominate da Dactylis glomerata subsp. hispanica ma con una notevole diversità floristica, caratterizzate da numerose geofite tra le quali diverse Orchidacee che assumono il ruolo di specie differenziali. Queste praterie perenni sono molto attive nella colonizzazione di suoli abbandonati dalla coltivazione e dal pascolo e possono talvolta occupare vaste superfici. Classe Lygeo-Stipetea A questa classe riteniamo vadano riferite, in accordo con Biondi et al. (2001), le praterie steppiche savanoidi con ottimo nel piano fitoclimatico termomediterraneo secco. Dal momento che nell’area di studio le aree incluse nel piano fitoclimatico termomediterraneo secco sono molto limitate, le associazioni riferite a questa classe occupano superfici ridotte, esclusivamente in aree costiere e litorali e sempre nell’ambito di serie termoxerofile a ginepro feniceo e olivastro. Nella Sardegna settentrionale sono note le associazioni: Andropogonetum hirto-pubescentis riportata per la Nurra da Valsecchi (1976) e per la zona di Dorgali da Arrigoni & Di Tommaso (1991) sub Hyparrhenietum hirto-pubescentis e OryzopsioHyparrhenietum hirtae per l’arcipelago di La Maddalena (Biondi & Bagella, 2005). Entrambe sono riferite all’alleanza Hyparrhenion hirtae dell’ordine Hyparrhenietalia hirtae. Discussione e conclusioni Nell’area di studio sono state individuate 18 associazioni che identificano l’habitat prioritario 6220*, riferite a ben 4 classi diverse. Questo habitat non solo si conferma come caso emblematico di un tipo di habitat poco caratterizzato, ma anche come caso tipico in cui sarebbe necessaria una semplificazione della Direttiva Habitat e sicuramente un suo aggiornamento alla luce delle nuove conoscenze fitosociologiche. Infatti in questo tipo di habitat ricadono: 1) comunità annuali pioniere; 2) comunità pascolive; 3) praterie secondarie di recupero mesomediterranee; 4) praterie savanoidi termo-xerofile. Ciascuna di queste 4 categorie, riferita a una classe 274 sintassonomica diversa, presenta composizione floristica, valore biogeografico e conservazionistico, processi e funzioni proprie. Ad esempio le Orchidacee, quasi tutte specie inserite nella convenzione CITES, si rinvengono quasi esclusivamente nelle praterie secondarie dell’ordine Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae (ben 11 specie diverse nel rilievo tipo dell’Ophrydo praecocisDactyletum hispanicae ass. nova hoc loco). Questa notevole eterogeneità strutturale e funzionale impedisce di delineare strategie di gestione unitarie per le 4 classi di vegetazione incluse nell’habitat 6220*. Questo è ancora più evidente quando si consideri che, sebbene tutte queste comunità erbacee sono secondarie, tuttavia esse occupano un ruolo assai differente nell’ambito delle rispettive serie di vegetazione. Se da un lato le comunità della classe Helianthemetea guttati necessitano di disturbi ricorrenti che mantengano sufficienti spazi aperti, i pascoli della classe Poetea bulbosae richiedono adeguate densità di animali al pascolo e quindi il mantenimento delle pratiche pastorali tradizionali. Per converso le praterie perenni delle classi Artemisietea vulgaris e Lygeo-Stipetea beneficiano di eventi di abbandono delle attività agropastorali, anche se nel lungo termine possono essere minacciate dallo sviluppo delle comunità arbustive (Farris et al., 2007). Quanto detto evidenzia l’esigenza di un aggiornamento dell’All. I della Direttiva Habitat e del Manuale d’Interpretazione degli Habitat Comunitari, soprattutto relativamente a quei tipi di habitat che vengono trattati superficialmente e le cui diagnosi non sono più in sintonia con la moderna impostazione fitosociologica. Inoltre da un punto di vista gestionale, è evidente che l’interpretazione del valore conservazionistico degli habitat, in particolare di quelli seminaturali, sia possibile solo con l’utilizzo del metodo fitosociologico e sinfitosociologico applicati alla conservazione della biodiversità. Fig. 1 – Stazioni rilevate per le associazioni Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova (♦) Fig. 1 – Surveys location of the associations Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova (), Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova (♦) Tab. 1 N° ril. Ric. (%) Sup. ril. (m2) Esp. Incl. (%) Alt. (m slm) Substr. Pietrosità (%) N° specie presenti Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco 1 2 3 4 5 6 7* 8 9 10 11 90 95 85 90 100 90 100 100 100 70 80 50 20 15 10 20 50 100 50 100 50 60 ENE ENE N S S N NNE N E NE NE 5 5 20 2 2 30 30 5 15 15 15 50 50 100 100 100 100 100 250 250 300 150 C. Me. C. Me. C. Me. C. Mi. C. Mi. C. Me. Marne C. Mi. C. Mi. C. Mi. C. Mi. <20 <20 <30 0 0 <30 0 0 0 0 50 11 13 9 18 19 19 48 30 24 17 30 12 100 50 N 30 100 C. Mi. 30 28 13 100 25 NW 15 147 C. Mi. 30 19 Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco 14 15 16* 17 18 19 20 21 22 23 100 100 100 90 100 100 90 90 90 100 50 20 40 30 40 8 10 10 15 20 NW E NW W - WNW WNW 0 5 0 25 20 2 0 15 15 0 200 50 180 150 50 50 500 250 250 150 Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra Tra ND <1 <10 ND ND ND ND ND ND ND 13 18 16 14 20 16 16 20 18 11 Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova hoc loco 24 25 26* 27 85 95 100 100 30 20 100 100 W 5 0 0 0 50 30 30 30 Sabbie Sabbie Sabbie Sabbie 0 0 0 0 14 14 17 16 P r e s e n z e G bulb H caesp H scap G bulb H scap G bulb G bulb H scap Taxa caratt. d'associazione Ophrys sphecodes Mill. ssp. praecox Corrias Achnatherum bromoides (L.) P. Beauv. Anthyllis vulneraria L. ssp. rubriflora (DC.) Arcang. Orchis longicornu Poir. Eryngium tricuspidatum L. Romulea ligustica Parl. Orchis collina Banks et Sol. ex Russell Alkanna tinctoria Tausch ssp. tinctoria 1.1 . . . . . . . +.2 1.3 . . . . . . 1.2 . +.2 . . . . . + . . . . . . . +.2 . . . . . . . + . 1.2 . . . . . 1.1 1.3 +.2 . . . . . 1.2 2.2 . . 2.2 . . . 1.2 1.2 . . . . . . + . . . . . . . +.2 +.2 . . . . . . 1.1 1.2 2.3 . . . . . 1.1 . . . . . . . . . . 1.3 1.2 +.3 . . . . . +.2 . 1.2 . . . . . 1.2 1.1 1.2 . . . . . + 2.3 +.2 . . . . . +.2 2.3 3.3 . . . . . 2.3 2.3 2.2 . . . . . 1.1 + 1.2 . . . . . + . +.2 . . . . . 1.1 . 1.2 . . . . . + +.2 + . . . . . . . 2.2 1.2 + . . . . . . 1.2 1.1 . . . . . . 1.1 + . . . . . . + 1.1 13 6 4 10 8 11 4 4 STENOMEDIT. N-MEDIT. STENOMEDIT. W-STENOMEDIT. H ros G bulb H ros G rhiz Taxa caratt. e diff. di Leontodo-Bellidion Leontodon tuberosus L. Anemone hortensis L. ssp. hortensis Bellis sylvestris Cirillo Ambrosina bassii L. +.2 2.2 1.2 . 1.2 1.2 2.3 . 1.2 1.2 +.2 . + 2.3 . . + 2.3 . . +.2 1.2 +.2 . + 3.3 3.3 . 1.2 1.2 2.3 . 1.2 2.2 + . . 3.3 . . . 2.3 +.2 . . . . . . 1.2 +.2 . 1.2 . . . 1.1 +.2 . + 1.1 . +.2 . 2.2 . + +.2 1.2 1.2 + . 2.2 + . 2.2 2.3 . . . 2.3 . . . 2.3 . . . 2.2 . . + . . . . . 1.2 +.2 . . . +.2 . . . . . 19 16 14 4 STENOMEDIT. STENOMEDIT. STENOMEDIT. STENOMEDIT. EURIMEDIT. STENOMEDIT. MEDIT.ATL.(STENO) MEDIT.ATL.(STENO) STENOMEDIT. H caesp G rhiz H ros H bienn G rhiz H scand H scap H scap G bulb Taxa caratt. e diff. di Brachypodio-Dactyletalia Dactylis glomerata L. ssp. hispanica (Roth) Nyman Asphodelus ramosus L. ssp. ramosus Plantago lanceolata L. var. sphaerostachya Mert. et Koch Daucus carota L. ssp. hispanicus (Gouan) Thell. Carex flacca Schreb. ssp. serrulata (Biv.) Greuter Convolvulus althaeoides L. Salvia verbenaca L. Beta vulgaris L. ssp. maritima (L.) Arcang. Charybdis maritima (L.) Speta 4.4 1.1 . . +.2 . . . . 4.4 1.2 . . +.2 . . . . 3.3 1.1 . . . . . . . 4.4 . 1.2 1.1 . + . . . 5.5 . 1.1 1.1 . 1.2 . . . 4.4 1.1 + . +.2 . . . . 4.4 1.1 1.2 1.2 . . . . . 4.4 1.1 1.2 2.2 . . . . . 4.4 +.2 . 1.1 1.3 . . . . 3.4 . +.2 . . . . . . 3.4 + . 1.1 1.2 + . . +.2 4.4 +.2 1.2 . 1.2 . . . . 3.4 . . . . . . . . 4.4 . . +.2 1.2 . . . . 3.3 1.1 . . +.2 . . . . 4.4 1.1 + + . . . . . 3.4 1.1 + + . . . . . 3.3 + + . . . . . . 3.3 1.1 . . +.2 . . + . 4.5 + 1.2 . + . . . . 3.4 1.1 +.2 . 1.1 . . . . 4.4 2.2 + . . . . . . 4.4 . . . . . . . . 4.4 + . . . . + . . 4.5 + . 1.2 . + . + . 4.4 2.2 . +.2 . 1.1 + . . 4.5 2.2 . + . + + . . 27 21 13 12 11 6 3 2 1 STENOMEDIT. STENOMEDIT. EURIMEDIT. S-MEDIT. ENDEM. STENOMEDIT. EURIMEDIT. STENOMEDIT. W-STENOMEDIT. STENOMEDIT. EURIMEDIT. STENOMEDIT. PALEOTEMP. STENOMEDIT. S-EUROMEDIT. STENOMEDIT. W-STENOMEDIT. H scap H bienn H scap H scap G rhiz H ros G bulb H caesp H caesp H scap H scap G bulb H scap H scap H scap H scap G bulb Taxa caratt. e diff. di Artemisietea vulgaris Reichardia picroides (L.) Roth var. maritima (Boiss.) Fiori Sixalix atropurpurea (L.) Greuter et Burdet ssp. grandiflora (Scop.) Eryngium campestre L. Foeniculum vulgare Mill. Euphorbia cupanii Guss. ex Bertol. Hyoseris radiata L. ssp. radiata Muscari comosum (L.) Mill. Piptatherum miliaceum (L.) Coss. ssp. miliaceum Brachypodium retusum (Pers.) P. Beauv. Carlina corymbosa L. Dittrichia viscosa (L.) Greuter s.l. Ophrys tenthredinifera Willd. Cichorium intybus L. s.l. Cynara cardunculus L. ssp. cardunculus Ferula communis L. Kundmannia sicula (L.) DC. Ophrys bombyliflora Link . . . . . . . + . . . . . . +.2 . . . . . . . + . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 . . . . . . . . . . . . 1.2 1.1 1.2 . . 1.1 +.2 . . . . . . . . . . 1.1 1.2 . . . 1.1 +.2 . . . . . . . . . + + + . + 1.2 . . 1.2 . . . . . . . . 1.2 2.2 +.2 2.3 1.2 1.2 1.1 . . . 1.1 . . . . . +.2 + 1.2 1.1 2.2 1.2 . + + . + . . . . . . . + 1.1 + 2.2 1.1 . . . . +.2 . . . . . . . 1.2 1.2 . . + . . 1.2 . . . . . . . . . 1.1 1.1 3.3 + . +.2 1.1 . . . . . + . . . . 1.1 1.1 1.1 + 1.1 . + . 1.2 . . . . . . . . + 1.2 + . . . . . +.2 . + . . . . 3.3 . 1.2 . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 . . . 1.2 . . . . + . . . +.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 . . . . 2.2 . . 1.2 . . . . . . . . 1.1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +.2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 . . . . . 1.1 . . . . . . . . . . 1.2 1.1 . . +.2 . + . . . . . + . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 . . . . + . . . . . . . . . . + . 1.1 1.2 . . . . . . . . . . . . 1.2 1.1 1.2 +.2 . . . . . . . . . . . . . 1.2 1.1 1.2 +.2 . . . . . . + . . . . . . 16 13 12 10 8 8 7 6 4 4 3 2 1 1 1 1 1 MEDIT. EURIMEDIT. EURIMEDIT. PALEOTEMP. STENOMEDIT. MEDIT.ATL.(STENO) STENOMEDIT. EURIMEDIT. EURIMEDIT. EUROP.-CAUC. H scap Ch suffr H scap H bienn H scap G bulb G bulb G bulb G bulb G rhiz Taxa caratt. e diff. di Festuco-Brometea Sanguisorba minor Scop. subsp. balearica (Bourg. ex Nyman) Ononis spinosa L. ssp. antiquorum (L.) Arcang. Urospermum dalechampii (L.) F.W. Schmidt Centaurium erythraea Rafn ssp. erythraea Ranunculus neapolitanus Ten. Orchis anthropophora (L.) All. Allium roseum L. Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. Ophrys apifera Huds. Spiranthes spiralis (L.) Chevall. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 . . . . . . . . . + . . . + . . . . . + . . . . . . . . . 1.2 2.2 1.1 1.2 + 2.3 . +.2 + + . 1.1 . 2.2 . 1.2 . . . . . 1.2 . +.2 . . . . . . . . . . + + . . . . + 2.3 + +.2 . . . . . . +.2 . 1.1 . . . . 1.3 +.2 . . + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . +.2 . . . . . . . . . +.2 . . . . . . . . . 1.2 . 1.2 . . . + . . . 1.2 . + . . . + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 5 5 4 3 3 2 2 2 1 STENOMEDIT. STENOMEDIT. EURIMEDIT. G rhiz G rhiz H scap Compagne Asparagus acutifolius L. Arisarum vulgare Targ. Tozz. Pulicaria odora (L.) Rchb. . 1.1 . . 1.1 . . 1.1 . + 1.2 . + + + . + . + . 1.3 1.1 . 2.2 + . 2.3 + . . + . . + . . . . . . . 2.2 . +.2 . . . +.2 + . 1.2 + +.2 +.2 + . 1.2 . . . . . . . . . . 1.2 + +.2 1.1 . . . . 1.1 +.2 . 1.1 + . 14 12 10 1 3 0 3 3 2 18 7 5 6 8 9 8 4 5 5 1 5 2 6 8 5 2 4 2 3 2 Sporadiche 275 ENDEM. STENOMEDIT. STENOMEDIT. W-STENOMEDIT. SW-MEDIT. SW-STENOMEDIT. STENOMEDIT. STENOMEDIT. 276 Schema sintassonomico ARTEMISIETEA VULGARIS Lohmeyer, Preising & Tüxen ex von Rochow 1951 Brachypodio ramosi-Dactyletalia hispanicae Biondi, Filigheddu & Farris 2001 THERO-BRACHYPODION RAMOSI Br.-Bl. 1925 Asphodelo africani-Brachypodietum ramosi Biondi & Mossa 1992 corr. Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005 Anthyllido vulnerariae-Kundmannietum siculae Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Triseto splendentis-Brachypodietum retusi Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005 Melico ciliatae-Brachypodietum retusi Bacchetta, Guarino, Brullo & Giusso del Galdo 2005 REICHARDIO MARITIMAE-DACTYLION HISPANICAE Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Loto cytisoidis-Dactyletum hispanicae Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Dactylo hispanicae-Camphorosmetum monspeliacae Biondi, Filigheddu & Farris 2001 LEONTODO TUBEROSI-BELLIDION SYLVESTRIS Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Scillo obtusifoliae-Bellidetum sylvestris Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Scillo autumnalis-Bellidetum sylvestris Biondi, Filigheddu & Farris 2001 Ophrydo praecocis-Dactyletum hispanicae ass. nova Orchido longicorni-Dactyletum hispanicae ass. nova Orchido collinae-Dactyletum hispanicae ass. nova HELIANTHEMETEA GUTTATI (Br.-Bl. in Br.-Bl., Roussine & Nègre 1952) Rivas Goday & Rivas-Martìnez 1963 em. Rivas-Martìnez 1978 Helianthemetalia guttati Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940 em. Rivas-Martìnez 1978 HELIANTHEMION GUTTATI Br.-Bl. in Br.-Bl., Molinier & Wagner 1940 Allietum chamaemoly Molinier 1954 Tuberario guttati-Plantaginetum bellardii Aubert & Loisel 1961 THERO-AIRION Tüxen & Oberdorfer 1958 em. Rivas-Martìnez 1978 Sedetum caerulei Brullo 1975 Trachynietalia distachyae Rivas-Martìnez 1978 TRACHYNION DISTACHYAE Rivas-Martìnez 1978 Bupleuro fontanesii-Scorpiuretum muricati Biondi, Filigheddu & Farris 2001 POETEA BULBOSAE Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas-Martínez 1978 Poetalia bulbosae Rivas Goday & Rivas-Martínez in Rivas Goday & Ladero 1970 TRIFOLIO SUBTERRANEI-PERIBALLION Rivas Goday 1964 Trifolio nigrescentis-Poetum bulbosae (Ladero, Biondi, Mossa & Amor 1992) Galán De Mera, Morales Alonso & Vicente Orellana 2000 LYGEO-STIPETEA Rivas-Martínez 1978 Hyparrhenietalia hirtae Rivas-Martínez 1978 HYPARRHENION HIRTAE Br.-Bl., P. Silva & Rozeira 1956 Andropogonetum hirto-pubescentis A. & O. Bolòs & Br.-Bl. in A. & O. Bolòs 1950 Oryzopsio-Hyparrhenietum hirtae Bartolo, Brullo, Minissale & Spampinato 1988 277 Bibliografia Arrigoni P.V. & Di Tommaso P.L., 1991. La vegetazione delle montagne calcaree della Sardegna centro-orientale. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 28: 201-310. Arrigoni P. V., Camarda I., Corrias B., Diana S., Nardi E., Raffaelli M. & Valsecchi F., 1976-91. Le piante endemiche della Sardegna 1-202. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 16-28. Bacchetta G., Guarino R., Brullo S. & Giusso del Galdo G., 2005. Indagine fitosociologica sulle praterie a Brachypodium retusum (Pers.) Beauv. della Sardegna. Parlatorea 7: 27-38. Biondi E. & Bagella S., 2005. Vegetazione e paesaggio vegetale dell’arcipelago di La Maddalena (Sardegna nordorientale). Fitosociologia 42 (2) suppl. 1: 3-99. Biondi E., Filigheddu R. & Farris E., 2001. Il paesaggio vegetale della Nurra. Fitosociologia 38 (2) suppl. 2: 3-105. Braun-Blanquet J., 1965. Plant sociology. The study of plant community. Hafner Publishing Company, New York and London. Conti F., Abbate G., Alessandrini A. & Blasi C., (eds.), 2005. An annotated checklist of the Italian vascular flora. Palombi Editori, Roma. Eirnæs R., Bruun H.H., Aude E. & Buchwald E., 2004. Developing a classifier for the Habitats Directive grassland types in Denmark using species lists for prediction. Appl. Veg. Sci. 7: 71-80. European Commission, 2003. Interpretation Manual of European Union Habitats, pp. 3-127. Farris E., Secchi Z. & Filigheddu R., 2007. Phytosociological study of the shrub and pre-forest communities of the effusive substrata of NW Sardinia. Fitosociologia 44(2): 55-81. Galán de Mera A., Morales R. A. & Vincente Orellana J. A., 2000. Pasture communities linked to ovine stock. A synthesis of the Poetea bulbosae class in the western Mediterranean Region. Phytocoenologia 30 (2): 223-267. Géhu J.M. & Rivas-Martínez S., 1981. Notions fondamentales de phytosociologie. In Dierschke H. (ed.): Syntaxonomie. Ber. Intern. Symposium IV-V: 5-53. Ed. Cramer, Vaduz. Koocheki A. & Gliessman S.R., 2005. Pastoral nomadism, a sustainable system for grazing land management in arid areas. Journal of Sustainable Agriculture 25: 113-131. Ladero M., Biondi E., Mossa L. & Amor A., 1992. Los pastizales mediterraneos presididos por Trifolium subterraneum L. en la isla de Cerdeña (Italia). Doc. Phytosoc. 14 (8): 45-54. Muller S., 2002. Appropriate agricultural management practices required to ensure conservation and biodiversity of environmentally sensitive grassland sites designated under Natura 2000. Agriculture, Ecosystems and Environment 89: 261-266. Myklestad Å. & Sætersdal M., 2004. The importance of traditional meadow management techniques for conservation of vascular plant species richness in Norway. Biological Conservation 118: 133-139. Ostermann O.P., 1998. The need for management of nature conservation sites designated under Natura 2000. J. Appl. Ecol. 35: 968-973. Peco B., de Pablos I., Traba J. & Levassor C., 2005. The effect of grazing abandonment on species composition and functional traits: the case of dehesa grasslands. Basic and Applied Ecology 6: 175-183. Primdahl J., Peco B., Schramek J., Andersen E. & Onate J.J., 2003. Environmental effects of agri-environmental schemes in Western Europe. J. Environ. Manag. 67: 129-138. Rivas-Martínez S., 1978. Sur la syntaxonomie des pelouses therophytiques de l’Europe occidentale. Coll. Phytosoc. 6: 55-72. Rivas-Martínez S., 2005. Notions on dynamic-catenal phytosociology as a basis of landscape science. Plant Biosystems, 139: 135-144. Sanderson M.A., Skinner R.H., Barker D.J., Edwards G.R., Tracy B.F. & Wedin D.A., 2004. Plant species diversity and management of temperate forage and grazing land ecosystems. Crop Sci. 44: 1132-1144. Tüxen R., 1979. Sigmeten und Geosigmeten, ihre Ordnung und ihre Bedeutung für Wissenschaft, Naturschutz und Planung. Biogeographie 16: 79-92. Valsecchi F., 1976. Sui principali aspetti della vegetazione costiera della Nurra Nord-occidentale (Sardegna settentrionale). Giorn. Bot. Ital. 110: 21-63. Weber H.E., Moravec J. & Theurillat J.-P., 2000. International Code of Phytosociological Nomenclature. 3rd Edition. Journal of Vegetation Science 11: 739-768. Weber H.E., Moravec J. & Theurillat J.-P., 2002. Codice Internazionale di Nomenclatura Fitosociologica. 3 a Edizione. Fitosociologia 39 (1) Suppl. 1: 5-48. Località e data dei rilievi Ril.1, 2: loc. Sa Coa de su Soldatu – Monte Zirra (Sassari), 02.III.2002; ril. 3, 6: loc. Sa Coa de su Soldatu – Monte Zirra (Sassari), 03.III.2002; ril. 4, 5: loc. Piandanna (Sassari), 01.III.2002; ril. 7: loc. Monterga (Uri – SS), 30.III.2001; ril. 8: dopo Muros verso Ossi (SS) 21.III.2001; ril. 9: presso Muros (SS), 18.III.2001; ril. 10: loc. Elighe Entosu (Florinas – SS), 6.IV.2001; ril. 11: loc. M.te Alvure (Padria – SS), 21.III.2002; ril. 12: presso Usini (SS), 14.V.2002; ril. 13: loc. Funtana Coloras (Magomadas – OR), 21.III.2002; ril. 14: loc. Pottu Codinu (Villanova Monteleone – SS), 23.III.2001; ril. 15: azienda Martinelli (Alghero – SS), 15.III.2002; ril. 16: regione 278 Muscadolzu (Padria – SS), 21.III.2002; ril. 17: M.te S. Marco (Tresnuraghes – OR), 16.III.2001; ril. 18: loc. S. Pedru (Alghero – SS), 01.III.2002; ril. 19: loc. Carrabbuffas (Alghero – SS), 01.III.2002; ril. 20: altopiano Pittu ‘e Corru (Villanova Monteleone – SS), 29.IV.2001; ril. 21, 22: Costa Cugurrera (Montresta – OR), 01.V.2001; ril. 23: strada per Torre Foghe (Tresnuraghes – OR), 16.III.2001; ril. 24: dopo S’Archittu (Cuglieri – OR), 7.III.2002; ril. 25: Is Arenas (Narbolia – OR), 7.III.2002; ril. 26, 27: loc. Funtana Meiga (Cabras – OR), 7.III.2002. Specie sporadiche Ril. 1: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2; ril. 2: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +, Rubia peregrina L. s.l. +, Rubus ulmifolius Schott +; ril. 4: Helichrysum italicum (Roth) G. Don ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +, Olea europaea L. +, Osyris alba L. +; ril. 5: Agrimonia eupatoria L. s.l. 1.1, Osyris alba L. +, Rhamnus alaternus L. ssp. alaternus +; ril. 6: Anagyris foetida L. +, Rubia peregrina L. s.l.+; ril. 7: Agrimonia eupatoria L. s.l. +.2, Allium subhirsutum L. 1.1, Calamintha nepeta (L.) Savi s.l. 1.1, Clematis vitalba L. +, Fraxinus ornus L. ssp. ornus (plantule) +, Hypericum perforatum L. +, Lotus ornithopodioides L. +.2, Micromeria graeca (L.) Benth. ex Rchb. s.l. +.2, Ophrys lutea Cav. 2.3, Ophrys speculum Link 1.3, Ophrys incubacea Bianca +, Orchis laxiflora Lam. 1.1, Orchis papilionacea L. 1.2, Pallenis spinosa (L.) Cass. ssp. spinosa +, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy et Fouc. +, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Spartium junceum L. (plantule) +, Vicia tenuifolia Roth s.l. +.2; ril. 8: Allium subhirsutum L. +, Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2, Clematis vitalba L. +, Daphne gnidium L. +.2, Helichrysum italicum (Roth) G. Don ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +.2, Lonicera implexa Aiton ssp. implexa +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy et Fouc. 2.2; ril. 9: Daphne gnidium L. +, Pistacia lentiscus L. (plantule) +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule) +, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy et Fouc. 1.2; ril 10: Allium triquetrum L. 1.2, Calamintha nepeta (L.) Savi s.l. 1.2, Cynoglossum creticum Mill. 1.3, Ophrys lutea Cav. +.2, Ophrys speculum Link +, Spartium junceum L. (plantule) +; ril. 11: Agrimonia eupatoria L. s.l. +, Anagyris foetida L. (plantule) +, Calamintha nepeta (L.) Savi s.l. +, Clematis vitalba L. +, Orchis lactea Poir. +, Osyris alba L. +, Pallenis spinosa (L.) Cass. ssp. spinosa +, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +; ril. 12: Allium subhirsutum L. 2.2, Anagyris foetida L. (plantule) +, Cistus monspeliensis L. (plantule) +, Convolvulus cantabrica L. 1.2, Hypericum perforatum L. +.2, Osyris alba L. +.2, Pistacia lentiscus L. (plantule) +, Serapias parviflora Parl. +.2, Thymelaea hirsuta (L.) Endl. +; ril. 13: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. 1.2, Dorycnium hirsutum (L.) Ser. +, Lonicera implexa Aiton ssp. implexa +, Lotus cytisoides L. s.l. +.2, Pistacia lentiscus L. (plantule) +, Rosa sempervirens L. +, Rubia peregrina L. s.l. +, Smilax aspera L. +; ril. 14: Allium triquetrum L. 1.3, Orchis papilionacea L. 1.2, Orchis x bornemanni Asch. r, Raphanus raphanistrum L. s.l. +.2; ril. 15: Arum pictum L. fil. ssp. pictum +.2, Galactites elegans (All.) Soldano +, Orchis lactea Poir. +, Ranunculus ficaria L. ssp. ficariiformis (F.W. Schultz) Rouy et Fouc. +.2, Raphanus raphanistrum L. s.l. +; ril. 16: Crataegus monogyna Jacq. (plantule) +, Orchis papilionacea L. +, Ornithogalum corsicum Jord. et Fourr. +.2, Pyrus spinosa Forssk. (plantule) +, Quercus suber L. (plantule) +; ril. 17: Luzula forsteri (Sm.) DC. +; ril. 18: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. +.2, Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2, Calicotome villosa (Poir.) Link (plantule) +, Daphne gnidium L. +, Selaginella denticulata (L.) Spring +.2; ril. 19: Aetheorrhiza bulbosa (L.) Cass. +.2, Cistus monspeliensis L. (plantule) +; ril. 20: Allium triquetrum L. 1.2, Carex divulsa Stockes 1.2, Hypericum perforatum L. +, Oenanthe pimpinelloides L. +, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Raphanus raphanistrum L. s.l. +.2; ril. 21: Allium subhirsutum L. +, Allium triquetrum L. +.2, Hypericum perforatum L. +.2, Orchis papilionacea L. +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule) +, Ranunculus paludosus Poir. 1.1, Rosa sempervirens L. +, Serapias lingua L. +; ril. 22: Narcissus tazetta L. ssp. tazetta +, Orchis papilionacea L. +, Prunus spinosa L. ssp. spinosa (plantule) +, Ranunculus paludosus Poir. 1.2, Serapias lingua L. +; ril. 23: Allium triquetrum L. +.2, Prospero autumnale (L.) Speta ssp. autumnale 1.1; ril. 24: Asparagus aphyllus L. +, Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. 2.2, Lobularia maritima (L.) Desv. ssp. maritima 1.2, Ruta chalepensis L. +.2; ril. 25: Barlia robertiana (Loisel.) Greuter +.2, Lobularia maritima (L.) Desv. ssp. maritima +.2; ril. 26: Chamaerops humilis L. (plantule) +, Helichrysum italicum (Roth) G. Don ssp. microphyllum (Willd.) Nyman +, Pistacia lentiscus L. (plantule) +; ril. 27: Chamaerops humilis L. (plantule) +, Iris germanica L. +.2.