[go: up one dir, main page]

Academia.eduAcademia.edu
Le pergamene trecentesche di S. Francesco di Ivrea Paolo Buffo [a stampa in C. BERTOLOTTO, P. BUFFO, S. COPPO, F. QUACCIA, C. TOSCO, Il convento di San Francesco a Ivrea. Storia, arte e architettura, Ivrea 2011, pp. 23-40] 1. Conventi francescani a Ivrea: il quadro delle fonti per il Trecento Esiste un parallelismo fra la distruzione delle testimonianze architettoniche della presenza minoritica in Ivrea e la dispersione dei documenti conservati un tempo nell’archivio del convento di S. Francesco. Nell’unico mazzo relativo ai Minori conventuali eporediesi, appartenente al fondo «Regolari diversi» dell’Archivio di Stato di Torino1, sono presenti soltanto quattordici documenti, tutti pergamenacei, relativi al periodo compreso fra il 1331 e il 1516, oltre a un registro di crediti degli ultimi anni del Settecento. Gli atti si riferiscono, in grande maggioranza, a lasciti o donazioni inter vivos a favore del convento. Lo scarno quadro della documentazione relativa a S. Francesco può essere integrato, a partire dai decenni centrali del secolo XIV, con un ristretto numero di atti conservati presso archivi pertinenti ad altri enti – quali la confraria eporediese dello Spirito Santo 2 e la parrocchia urbana di S. Salvatore 3 – che compaiono, insieme con i Minori, fra i destinatari delle donazioni. Ben migliore è lo stato di conservazione dei documenti relativi al primo secolo di vita del convento femminile di S. Chiara. Nel fondo «Monache diverse» dell’Archivio di Stato di Torino sono conservate tredici pergamene trecentesche4, a fronte delle cinque di S. Francesco; alcuni atti, redatti per S. Chiara intorno al 1303, sono sopravvissuti, in forma di imbreviatura, entro il protocollo del notaio eporediese Francotto dell’Olmo 5; sempre al 1303 risalgono due atti di donazione, conservati, in copia settecentesca, presso 1 Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco. 2 Cartario della confraria del S. Spirito d'Ivrea (1208-1276), a cura di G. BORGHEZIO, G. PINOLI, Pinerolo 1929 (Biblioteca della Società storica subalpina, LXXXI/2), p. 243, doc. 18; p. 248, doc. 22. 3 Cfr. oltre, doc. 2 sg. 4 Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Monache diverse, Ivrea, Monastero di S. Chiara. 5 Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Abbazie, Ivrea S. Stefano, m. 15. l’Archivio storico del Comune di Ivrea 6. Testimonianze documentarie che consentono di ricostruire – operazione impossibile per S. Francesco – i rapporti intrattenuti dal convento, nelle prime fasi di vita, con l’aristocrazia eporediese e con il proprio fondatore: il vescovo francescano Alberto Gonzaga, responsabile parimenti della ricostruzione del convento maschile 7. Il quadro delle fonti relative ai due enti, e in particolare a S. Francesco, potrebbe essere arricchito con nuove testimonianze attraverso uno spoglio sistematico degli atti conservati, in forma di imbreviatura, nei registri dell’episcopio, compilati sistematicamente – a partire proprio dagli anni di Alberto Gonzaga, a cavallo fra Due e Trecento – dai notai dipendenti dai vescovi eporediesi8. Quei registri – destinati sin dalla redazione a rimanere fra le mura dell’archivio vescovile e continuamente usati nei secoli medievali e moderni – non hanno subito la stessa dispersione dei singoli esemplari pergamenacei, oggi in gran parte perduti. Per il secolo XIV, anzi, se ne conservano svariate decine, a cui corrispondono alcune migliaia di documenti, tuttora in attesa di essere resi fruibili attraverso un lavoro sistematico di inventariazione. I registri di ordinazioni sacerdotali sono forse quelli maggiormente utili a uno studio sul convento di S. Francesco e sui religiosi che a esso afferivano. Il loro spoglio consentirebbe di conoscere i nomi e la provenienza dei francescani consacrati, fornendo i presupposti per un’indagine di tipo prosopografico sulla presenza minoritica in Ivrea; presupposto che induce a presentare anche l’edizione di almeno uno degli atti conservati nei registri dell’episcopio eporediese e relativi al convento in esame. 2. I documenti Si presenta di seguito l’edizione critica delle cinque pergamene del secolo XIV conservate in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari Diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco, e delle due pergamene trecentesche relative al convento di S. Francesco di Ivrea esistenti nell’Archivio storico diocesano di Ivrea. Da quest’ultimo archivio proviene anche l’atto riportato in appendice, tratto da un registro cartaceo contenente le imbreviature del notaio Giovanni Pellicciari. I documenti, tutti in discreto stato di conservazione, sono editi secondo i criteri indicati dalla Commission 6 Archivio storico del Comune di Ivrea, s. 1, cat. 23, fasc. 2143. Cfr. in questo volume i saggi di Franco Quaccia e di Carlo Tosco. 8 Sull’importanza di Alberto Gonzaga quale riorganizzatore dell’entourage notarile dell’episcopio eporediese cfr. P. BUFFO, I registri notarili dell’episcopio eporediese sotto Alberto Gonzaga (1298-1320). Proposte per una ricerca diplomatistica, in «Bollettino dell’Associazione di storia e arte canavesana», 10 (2010), pp. 85-108. 7 internationale de diplomatique9 e, più recentemente, da Paolo Cammarosano10. Nella presentazione di ciascun atto sono indicate tutte le note tergali e le segnature archivistiche anteriori al secolo XVII e, in caso di copia, le formule usate per l’autenticazione. 1. 1331 aprile 22, Saint-Vincent, nell’abitazione di Ubertino di Run. Giacomino e Giovanni, mariti di Francesca e Agnesona del fu Ubertino di Run, promettono di attenersi a quanto stabilito da Ubertino nel proprio testamento, in particolare nella clausola in cui dispone l’offerta annua di un formaggio ai frati Minori di Ivrea. Copia autenticata (B) della prima metà del secolo XIV, in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 185x310, con macchie di umidità; formula di autenticazione: «Ego Petrus de Cillano auctoritate imperiali notarius publicus hanc clausullam receptam et imbreviatam per condam Petrum de Ayazcio notarium, ex commissione michi facta a nobilibus et potentibus viris dominis Montisioveti, levavi de prothocollis ipsius Petri et me subscripsi et signum meum signavi (SC)»; a tergo, di mano del secolo XIV: «[…] Ubertini de Run». (ST) Anno Domini MCCCXXXI, indicione XIIII, die XXII mensis aprilis, in burgo Sancti Vincencii, in domo Ubertini de Run, coram testibus vocatis et rogatis Roffino de Herres, Iacometo filio condam Perroneti de Granges, Odonino filio Odoneti de Granges, Thome Baldo Credone, Martino filio condam Uberti de Bizo, Morello filio Perroneti de Run, Petro filio Bernardi de Norizot, Collumbino de Grun et Perronino Grepin de Nucio, cum Ubertinus de Run condam burgensis Sancti Vincencii suum condid[er]it testamentum, ut constat per publicum instrumentum receptum per condam Petrum de Ayazcio notarium anno, indicione et die quibus supra, et in dicto testamento instituerit [si]bia heredes et generales successores Francessiam et Agnessonam filias suas et eorum heredes utriusque sexus, Iohannem et Iacominum eorum maritos; qui Iacominus et Iohannes generi dicti Ubertini promiserunt et iuraverunt ad sancta Dei evangelia corporaliter pro se et suis heredibus adtendere, observare et facere omnia legata et ordinamenta ipsius testatoris prout in testamento plenius continetur. Inter cetera que continentur in dicto testamento, 9 Diplomatica et sigillographica. Travaux préliminaires de la Commission internationale de diplomatique et de la Commission internationale de sigillographie pour une normalisation internationale des éditions de documents et un vocabulaire international de la Diplomatique et de la Sigillographie, in «Folia Caesaraugustana», 1 (1984). 10 P. CAMMAROSANO, Guida allo studio della storia medievale, Roma Bari 2004, pp. 127-137. continetur quedam clausulla que talis est: «Item legavit conventui fratrum Minorum Yporegie I seracium annuatim in perpetuum». alacuna di mm 7 2. 1349 agosto 10, nella casa del testatore. Antonio del fu Corrado Gallo di Mongrando dispone la propria sepoltura nella chiesa di S. Francesco di Ivrea, nella tomba in cui è sepolto il padre, e concede diversi legati, tra cui un censo annuo di uno staro di frumento a beneficio della parrocchia di S. Salvatore di Ivrea; designa come eredi per la metà dei propri beni la sorella Giovannina e la figlia Margherita; nomina il prete Bertolino di Nomaglio, rettore della chiesa di S. Salvatore, il notaio Martino di Blino e Bartolomeo del fu Baldassarre di Alice esecutori delle proprie ultime volontà, attribuendo loro la facoltà di distribuire a propria discrezione la restante metà del patrimonio. Originale (A) in Archivio storico diocesano di Ivrea, XCII-2-EM 3490810; pergamena di mm 335x249, con macchie di umidità e piccoli fori; a tergo, segnature archivistiche: «LXXXIII», «R». In nomine Domini, amen. Anno eiusdem nativitatis millesimo CCCXLVIIII, indicione secunda, die X menssis agusti, in domo habitacionis infrascripti testatoris, presentibus testibus ad hec vocatis et rogatis Iohenne filio Bertolini de Bovolo, Francischo filio condam Vincentii de Arnaldo caligario, Sexamio filio condam Azini de Maglono bechario, Conerio fornerio, Iacobo Filio Franchoti Piviati caldererio et Iohanne filio condam magistri Oberti de Gualopo, omnibus civibus Yporegie, et alliis. Quoniam nichil est quod maius hominibus debeatur quam ut supreme voluntati libet sit stilus et licitum quod iterum non redit arbitrium, idcirco Antonius filius condam Conradi de Gallo de Montegrando civis Yporegie, sanu per gratiam Iesu Christi mente et sensu et in sua bona memoria persistens, licet corpore languens, volens res suas et bona sua totaliter disponere et ordinare ne post eius dicessum de ipsis bonis et rebus aliqua contentio oriatur, ipsorum bonorum et rerum suarum dispositionem per presens nuncupativum testamentum sive scriptis in hunc modum facere procuravit. § In primis enim dispossuit, voluit et ordinavit quod omnia sua male ablata habita vel recepta per aliquod modum illicitum vel ill[icitam extorsionem] a restituantur et redentur de bonis suis omnibus a quibus ipsum apparuerit habuisse et qui de [iure]b habere debuerint in sumaria cogn[itione]c infras[cri]ptorumd executorum dicti sui testamenti, quorum arbitrio similiter dari iussit solidos XX imperialium pro incertis ubi eis melius videbitur expedire. § Item voluit, eligit et ordinavit suam sepulturam fieri apud ecclesiam Sancti Francisci de Yporegia ordinis fratrum Minorum, in tumullo in quo possitus fuit pater eius. § Item legavit dicte ecclesie Sancti Francisci solidos et cetera. § Item reliquid Iacomete uxori Iacobi de la Borgerina eius amice solidos et cetera. § Item inter cetera que in dicto suo testamento continentur tale fecit legatum hiis verbis expressim, videlicet quod legavit et iudicavit ecclesie Sancti Salvatoris de Yporegia starium unum frumenti super omnibus bonis suis usque in perpetuum annis singulis, pro quo stario frumenti rectores dicte ecclesie e qui nunc sunt et pro temporibus fuerint in dicta ecclesia teneantur et debeant facere in dicta ecclesia seu fieri facere omni anno duo anniverssalia, unum videlicet pro anima [patri]sf sui et aliud pro anima ipsius testatoris, ita quod in quocumque ex predictis anniversariis quinque misse ad minus celebrentur, et si presbiteri seu retores dicte ecclesie cessarent facere dicta h anniversalia non teneantur adi solucionem predicti starii frumenti. § In omnibus autem aliis suis bonis et rebus mobilibus et immobilibus et iuribus universsis ubicumque sint et reperiri possint Iohanninam eius sororem et Margaritam eius filiam sibi heredes instituit generales et successores, eo modo et forma quod si dicta Iohannina eius soror decederet sine heredibus ab ea legiptime desendentibus quod dicta Margarita eius filia ei sucedat, et ipsam eius filiam ei heredem substituit, et si contingerit dictam Margaritam eius filiam in pupilari etate vel post quandocumque decedere sine heredibus ab ea legiptime desendentibus ante dictam Iohanninam eius sororem, substituit ei heredem dictam eius sororem pupilariter, [v]ulgariter et per fideicomissum. § Item voluit, iussit et ordinavit quod si contingerit omnes suprascriptas decedere sine heredibus ex ipsis legiptime desendentibus quod Iacobinus eius frater et eius heres eis sucedat et ipsum instituit heredem pro[ut] inferius de[claratur] c, videlicet in medietatem omnium suorum bonorum mobilium et immobilium. § Item iussit, voluit, statuit et ordinavit quod alia medietas omnium suorum bonorum mobilium et immobilium distribuatur pro anima sua et patris sui per infrascriptos executores et tutores prout eis vel saltim maiori partij ipsorum videbitur fore distribuendum. § Item dedit et decrevit tutorem dicte Margarite eius filie Bartolameum filium condam Baldesaris de Alice, absolvens ipsum ab inventari confectione. § Item elegit, fecit et ordinavit executores dicti sui testamenti dominum presbiterum Bertolinum de Nomalio rectorem ecclesie e Sancti Salvatoris predicte, Martinum de Blino notarium et Bartolameum de Alice supradictum, et id quod duo ex ipsis in concordia fecerint eciam sine tercio plenam obtineat firmitatem. Et hanc suam ultimam voluntatem dictus testator asseruit esse velle, quam valere voluit iure testamenti nuncupativi, quod si iure testamenti non valet vel non valuerit valeat saltim iure codicilorum vel alterius cuiuscumque ultime voluntatis, quo melius valere poterit et tenere. De quibus omnibus et singulis rogavit me notarium infrasciptum fieri et tradi plura publica instrumenta omnibus quibus fuerint opportuna. (ST) Et ego Iacobinus de Sylono notarius publicus civis Yporegie predictis omnibus interffui et hanc clussulam testamenti dicti Antoni tradidi et scripsi. di mm 40 blacuna di mm 8 clacuna di mm 13 dlacuna di mm 4 eA: eccllesie flacuna di mm 14 dictum iA: et jA: maioris partis alacuna hA: 3. 1352 marzo 17-21, Ivrea, nella casa della testatrice. Margherita, vedova di Giovannotto Taliandi di Ivrea, dispone la propria sepoltura nella chiesa di S. Francesco di Ivrea; ordina diversi lasciti in denaro a favore dei frati Predicatori di Ivrea e delle chiese di S. Pietro, S. Donato, S. Maurizio, S. Ulderico e S. Salvatore; lega alla chiesa di S. Salvatore di Ivrea un censuo anno di uno staro di frumento, dovutole dal beccaio Bongiovanni di Riva per una pezza di terra sita in Ivrea, al Pontetto di Chiapeta, in cambio della celebrazione dell’anniversario proprio e del fratello Guido Dro; istituisce come propri eredi universali Ardicione, Ugonino e Francesco Taliandi. Il 21 marzo, Corrado, figlio di Guido Dro, conferma alla chiesa di S. Salvatore il lascito di Margherita. Originale (A) in Archivio storico diocesano di Ivrea, XCII-2-EM 3520317; pergamena di mm 260x606, con piccoli fori; a tergo, di mano del secolo XIV: «Clausula testamenti domine Margarite de Taliendis»; di mano del secolo XIV o del secolo XV: «Carta legati domine Margarete de Taliendis super possessione de Clapeto», «[…] parcelle»; segnatura archivistica: «XLIX». In nomine Domini, amen. Anno eiusdem nativitatis millesimo CCCLII, indicione V, die XVII menssis marcii, in Yporegia, silicet in domo infrascripte testatricis, presentibus testibus ad hec vocatis et rogatis Petro Besso de Sancto Paullo filio condam magistri Facii de Sancto Paullo gramaticali, Benedicto filio condam Ambroxini de Arnaldo, Iacobo de Lataygla dicto Delicato formagerio, Iohanne Peytanino testore, Guillelmino filio condam Ubertoni de Oxeleria, Yvoreo de Nomalio laboratore et Iacobo filio Dominici de Serando de Burgofrancho omnibus civibus Yporegie et alliis. Quoniam nichil est quod maius hominibus debeatur quam ut supreme voluntati libet sit stilus et licitum quod iterum non redit arbitrium, idcirco nobilis et prudens domina domina Margarita, olim relicta nobilis viri domini Iohannoti de Talendis civis Yporegie, sana per gratiam Iesu Christi mente et sensu et in sua bona memoria, prout ex prolacione verborum manifeste apparebat, licet corpore languens, volens res suas et bona sua totaliter disponere et ordinare ne post eius dicessum de ipsis bonis et rebus aliqua contentio oriatur, ipsorum bonorum et rerum suarum disposicionem per presens nuncupativum testamentum sive scriptis in hunc modum facere procuravit. § In primis enim dispossuit, voluit et mandavit quod omnia sua male ablata habita vel recepta per aliquem modum illicitum vel illicitam extorssionem redantur et restituantur de bonis suis omnibus a quibus ipsam apparuerit habuisse et qui de iure habere debeant in sumaria cognicione sancte matris ecclesie. § Item voluit et mandavit suam sepulturam fieri apud ecclesiam a Sancti Francisci de Yporegia ordinis fratrum Minorum. § Item reliquid pro incertis solidos XX imperialium. § Item legavit conventui fratrum Predicatorum ecclesie b Sancti Dominici de Yporegia pro missis celebrandis solidos et cetera, semel solvendosc. § Item legavit ecclesiisd parochialibus Sancti Petri, Sancti Donati, Sancti Mauricii et Sancti Odoricii de Yporegia solidos et cetera pro qualibet ipsarum pro missis cantandis. § Item reliquid et legavit presbitero Bertolino de Nomalio retori et ministro ecclesieb Sanctis Salvatoris de Yporegia pro remedio anime sue libras quindecim imperialium bonorum semel solvendasc. § Item inter cetera que in dicto suo testamento continentur tale fecit legatum hiis verbis expressim: legavit et reliquid ecclesie Sancti Salvatoris de Yporegia super pecia una terre quam ipsa testatrix habet in territorio Yporegie, silicet ad locum ubi dicitur super Pontetum de Clapeta, cui coheret ab una parte via publica, a secunda Iacobus de Nigro de Montealto et a tercia dominus Franciscus domini Iacomoti de Solerio sive ryus, et quam peciam terre ad presens tenet Bonusiohannes de Ripa becharius civis Yporegie, starium unum frumenti omni anno, quod starium frumenti predictus Bonusiohannes redit et redere consuevit pro predicta pecia terre, pro quo stario frumenti presbiteri et rectores dicte ecclesie qui nunc sunt et pro temporibus fuerint teneantur et debeant omni anno facere seu fieri facere in dicta ecclesia duo anniverssalia, unum vero pro anima ipsius testatricis et aliud pro anima ser Guydonis Droy fratris ipsius testatricis. § Item statuit, voluit et ordinavit quod si aliquis legatarius ex legatariis contentis in dicto suo testamento non observarent vel modo aliquo impedirent tam de iure quam de facto ne presbiter dicte ecclesie seu rectores qui nunc est et pro temporibus fuerit dictum starium frumenti omni anno ut supra in toto vel in parte percipere et habere possit, ipso facto cadent ab omni iure quod haberent in legatis eisdem molestantibus factis quoquo modo et perveniant in dictam ecclesiam pleno iure. § In omnibus autem aliis suis b[onis et r]ebuse mobilibus vel immobilibus et iuribus universsis ubicumque sint et reperiri possint sibi heredes et generales ac universsales successores instituit dominum Ardicionem Taliendum pro una medietatem et Hugoninum et Franciscum fratres de Taliendis, filios f condam domini Iacobi Taliendi, pro alia medietate dictorum bonorum et rerum suarum, ita et tali modo quod si predicti eius heredes et successores de iure vel de facto, in toto vel in parte molestarent vel impedirent aliquem legatarium ex legatariis in dicto suo testamento contentis in eorum iuribus legatorum et iudicatorum eisdem vel ipsorum alterius dactorum, quod ipso facto legata superius declarata in dicto suo testamento facta predictis suis heredibus pervenient in illum seu illos quem vel quos molestarent seu impedirent in predictis eorum iudicatis et legatis ipso iure. Et hanc suam ultimam voluntatem dicta testatrix asseruit esse velle, quam valere voluit iure testamenti nuncupativi, quod si iure testamenti nuncupativi non valet vel non valuerit valeat saltim iure codicilorum vel alterius cuiuscumque ultime voluntatis quo melius valere poterit et tenere; rogans me notarium infrascriptum de predictis omnibus et singulis fieri et tradi publica instrumenta omnibus et singulis quibus fuerint opportuna. Postea vero eodem anno, indicione, die XXI menssis marcii predicti, in domo habitacionis predicte domine Margarite, presentibus testibus Iohanne de Paganino piscatore, Martino Bruzono, Iacobo filio Dominici de Serando de Burgofrancho et Iohannino famulo dicte domine Margarite, civibus Yporegie, et alliis, ibique Conradus Drous filius condam ser Guydonis Droy supradicti, visso et audito tenore supradicti legati facti ecclesie Sancti Salvatoris predicte per supradictam dominam Margaritam in dicto suo testamento sibi divulgato et diligenter declarato per me notarium infrascriptum ad instanciam dicte domine Margarite ac presente presbitero Bertolino supradicto, ibidem et incontinenti suprascriptum legatum et iudicatum et omnia et singula in eo contenta ratificavit et prout melius potuit aprobavit ac eciam convenit et per stipulacionem promissit per se et eius heredes dicto presbitero Bertolino recipienti nomine dicte ecclesieb et successorum suorum predictum iudicatum et omnia et singula in eo contenta perpetuo racta, grata et firma habere et tenere et non contra facere vel venire per se vel alium aliqua racione, causa vel ingenio, de iure vel de facto, remitendo ex nunc in ipsum dominum presbiterum Bertolinum nomine dicte ecclesie omne ius quod habet vel habere posset quacumque occaxione in pecia terre contenta [in] dicto iudicato usque ad quantitatem predicti stari frumenti, renunciando quod non possit dicere vel opponere predicta vera non esse vel ea fecisse dolo vel metu et omni excepcioni doli et in factum, actioni, condicioni sine causa et omni alii iuris auxilio quibus contra predicta vel aliquod predictorum venire posset vel modo aliquo se tueri. Et pro predictis omnibus et singulis firmiter attendendis et observendis predictus Conradus eidem domino presbitero Bertolino nomine dicte ecclesie omnia sua bona habita et habenda [obligavit], mandens de predictis omnibus et singulis fieri et tradi publicum instrumentum per me notarium infrascriptum sicut melius facere et dictari posset. (ST) Ego Iacobinus de Sylono publicus imperialli autoritate notarius civis Yporegie predictis omnibus et singulis interffui et hanc cartam fideliter tradidi et scripsi. aA: eccllesiam bA: eccllesie cA: solvendis dA: ecllesiis elacuna di mm 24 fA: filii 4. 1357 dicembre 28, Cly, nel castello, nella camera di Pietro di Cly. Pietro, signore di Cly, conferma al convento di S. Francesco di Ivrea il lascito annuo di un formaggio, disposto nel testamento del fu Bono, signore di Cly, per almeno centocinquant’anni, e promette di offrire annualmente al convento medesimo un altro formaggio, se i frati dimostreranno che il suo defunto padre, Bonifacio, ha formulato in vita una concessione in tal senso; in cambio delle due offerte, i frati dovranno celebrare l’anniversario di Bono di Cly e pregare per le anime dei signori di Cly. Copia autenticata (B) del secolo XV, in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 316x252; formula di autenticazione: «(ST) Et ego Iohannes Sancti Petri autoritate imperiali notarius publicus hanc cartam abreviatam manu condam Guillelmi de Cryona Sedunensis dyocesis notarius publicus, quam preventu mortis sue levare non potuit, autoritate michi concessa per egregium militem dominum Petrum dominum de Cly, de suis Prothocollis levavi et extrassi et in formam publicam reddegi, nichil addicto, nichil remoto preter litera vel sillaba, propter quam sustencia non mutatur, in cuius rei testimonium me subscripsi et signum meum apposui consuetum»; a tergo, di mano del secolo XV: «Legatus domini Petri de Cly militis». Anno Domini MCCCLVIII, indicione X, die XXVIII mensis decembris, in castro de Cly, in camera nobilis viri et potentis domini Petri domini de Cly, presentes et cetera Iohanne de Crista, Iohanne de Urinal dicto Tondu. Per hoc presens publicum instrumentum contis appareat manifestum quod cum nobilis vir et potens dominus Bonus condam dominus de Cly milex viam universse carnis sit ingressus et ipse ordinaverit sepulturam suam in ordine Sancti Francisci de Yporigia et ipse legaverit et dederit dicto conventui Sancti Francisci de Yporigia pro remedio anime sue et predecessorum suorum unum seratium omni anno, ut asserunt idem dominus Petrus dominus de Cly et frater Anthonius de Burgomasino gardianus dicti conventus; et eciam asseruit idem frater quod vir nobilis et potens dominus Bonifatius pater condam dicti domini de Cly sibi legaverat unum alium seratium; qui vero predictus dominus de Cly, tantis precati[onibu]s motus et volens quod dicta elemosina in ipso ordine debeat cresci antequam diminui, dedit et ordinavit et assignavit illum seratium quem dominus Bonus dedit ad habendum et percipiendum per ipsum conventum cum Brunerio de Vesant, quem sibi facit super alpem de Inglarey, ipsumque Brunerium et eorum heredes solvendo et quictando ad hoc et propter hoc quod dicto conventui et fratribus ipsius conventus respondeant et respondere debeant sicut ad domino de Cly fatiebant ante confectionem dicte donationis, et hoc per spatium CL annorum a et ultra dum non fuerit revocatum per dominos de Cly; item alium seratium, quem dicebat et asserebat idem frater Anthonius datum fuisse per dictum Bonifacium, idem dominum Petrus dominus de Cly promisit eisdem facere deliberari anno quolibet per dictum tempus, si ipse potest invenire dictam donationem vel si dicti fratres de ipsa donatione ipsum Petrum informaverint, per dictum tempus dictorum CL annorum; et pro premissis dicti fratres teneantur facere anno quolibet durante dicto tempore unum aniversarium in die quando fuit sepellitus idem dominus Bonus dominus condam de Cly et habere per recordatos in eorum orationibus ipsum dominum Bonifatium dominum condam de Cly et eciam ipsum dominum Petrum dominum de Cly et eorum predecessores, et in dicta die universarii facere commemorationem et cetera. aB: annos 4 bis. 1360 settembre 19, Ivrea, nella chiesa di S. Francesco. Pietro, vescovo di Ivrea, ordina diversi accoliti, suddiaconi, diaconi e presbiteri e impone la tonsura a Pietro, figlio di Giovanni Cus di Strambino. Originale cartaceo (A) in Archivio storico diocesano di Ivrea, reg. VIII-5-AM 3593631 (Liber collationum beneficiorum diocesis Ypporiensis inceptus et scriptus per me Iohannem Pellicerium de Mantua notarium), cc. 6v-7r. Sacrorum ordinum mi[ni]stracio. Anno et inditione quibus supra, die XIX mensis septembris, coram testibus infrascriptis, prefatus reverendus pater, in ecclesia Beati Francisci ordinis Minorum de Iporigia, vigore quo supra, sacros ordines celebravit et infrascriptos sub eorum oculis ad infrascriptos ordines prout infra duxit promovendos. Primo acoliti: § primo frater Petrus Borgesii Taurinensis diocesis, de licencia sui superioris; § item Iohannes de Netro Vercellensis diocesis, de licencia sui diocesani; § item frater Choca de Carixio Vercellensis diocesis, de licencia sui diocesani; § item frater Iohanninus, rector ecclesie Beate Marie Magdilene de Quinzono Iporiensis diocesis; § item Anthonius de Verzellis ordinis Predicatorum conventus Iporigie; § item Anthonius de Yvano Iporiensis diocesis. Subdiaconi: § primo Guillelmus Balbus de Querio Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani; item frater Marcus de Savilliano ordinis Predicatorum, de licencia prioris conventus dicti loci a. Diaconi: § primo Iohannes de Monesterolio Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani; || [c. 7r] § item frater Daniel de Trofarello Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani; § item frater Georgius de Salutiis ordinis Predicatorum conventus dicti loci, de licencia sui prioris; § item Matheus Garnerii de Rivofrigido Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani. Cappellani: § primo Berthinus Prelati de Montecalerio Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani; § Amsermus de Pellero de Vallefenaria Astensis diocesis, de licencia sui diocesani; § Anthonius Dalberini de Padono Iporiensis diocesis; item frater Iohannes de Masso ordinis Minorum. Presbiteri: Petrus de Romana et frater Iohannes de Scarmagno. Tonsurati: § primo Petrus b filius Iohannis Cus de Strambino Iporiensis diocesis. asegue § item depennato bPetrus corretto su Iohannes depennato 5. 1361 aprile 7, Quincinetto, nell’abitazione di quelli di Chiardonetto. Giovannina del fu Bartolomeo Stria di Ivrea dispone nel proprio testamento che il marito Giovanni, figlio di Francesco di Settimo, debba recuperare le sessanta lire di imperiali a lei lasciate dal nonno Pietro Stria, usandone quaranta per istituire una prebenda e donando le restanti al convento di S. Francesco di Ivrea per la celebrazione di messe; lega ai frati Minori alcuni indumenti e due terzi di una propria ghirlanda di perle, destinando la parte restante ai frati Predicatori; designa il marito Giovanni erede universale per tutti i propri restanti beni. Originale (A) in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 288x282; a tergo, di mano del secolo XIV: «Clausula testamenti Iohannine de Stria uxor[is] Iohannis nati domini Francisci de Septimo». (ST) In nomine Domini, amen. Anno dominice nativitatis eiusdem millesimo CCCLXI, indicione XIIII, die VII menssis aprilis, Quincinato, in domo habitacionis illorum de Zardoneto, presentibus testibus vocatis per infrascriptam testatricem precipue et expresse rogatis ad hec domino Antonio de Quincenato, domino Iohanne nato condam domini Martini de Castelleto, Iohanne de Mato, Petro de Piteto de Molino, Stephano de Solerio, Thome de Iolii, Perino de Palmerio, Iacobo de Leona, omnibus de Quincinato, et Vionino de Sevino et pluribus aliis. Quoniam nil cercius morte et nichil incercius die [et] horaa mortis, sapiens est in hoc evo omnia sua bona taliter ordinare ne de bonis suis et rebus inter posterros contencio aliqua oriatur; idcirco nobilis domina Iohannina filia condam domini Bartolamei de Stria de Yporegia, uxor Iohannis nati domini Francisci de Septimo, sana mente et sensu per gratiam Iesu Christi licet languens corpore, suum presens testamen tum nuncupativum sive scriptis in hunc modum facere procuravit, de consensu et voluntate dicti Iohannis viri sui. In primis enim voluit et mandavit quod de illis libris sexaginta imperialium quas sibi legavit dominus Petrus de Stria eius avunchulus quod Iohannes predictus de Septimo eius vir illas libras LX inperialium debeat ricuperare, de quibus denariis legavit fieri pro anima sua unum bonum preveratum usque ad valorem librarum quatraginta inperialium; item alias vero libras viginti inperialium legavit pro anima sua et antecessorum suorum ordini et conventui Sancti Francisi de Yporegia pro missis celebrandis; item legavit dicto ordini Sancti Francisi suam tunicam novam et capucium suum fressatum pro missis celebrandis; item legavit dicto ordini sancti Francisi duas partes unius garlande de perlis quam habet et aliam tertiam partem legavit predicto ordini sancti Dominici pro missis celebrandis, quam garlandam dicta testatrix voluit quod Iohannes de Septimo eius vir habeat pro illo precio que valet et fuerit exstimata; in omnibus autem aliis suis bonis et rebus mobilibus et immobilibus, iuribus, ractionibus, tam de rebus sibi legatis a patre et matre suis quam de dote sua et sucessionibus sibi pertinentibus pro hereditate condam patris sui et matris sue quam alia de causa, instituit sibi heredem generalem et universalem sucessorem Iohannem natum domini Francisi de Septimo maritum suum. Et hanc suam ultimam voluntatem asseruit esse velle, quam valere voluit iure testamenti nuncupativi, quod si iure testamenti nuncupativi non valet valeat saltem iure quodicilorum seu donacionis causa mortis vel alio iure quo melius valere poterit b et tenere, ita quod res habeat efectum prout ordinavit, non obstantibus quibuscumque testamentis per ipsam alias factis quantumcumque in ipsi ponerentur aliqua verba derogatoria et in isto non fient mencio aliqua specialis quia omnino omnia illa cassat et iritat, istam vult esse suam ultimam voluntatem et valere et alias derogare. Et de predictis omnibus et singulis preceptum fuit michi notario infrascripto per dictam testationem fieri et tradi de quolibet capitulo per se unum et plura publica instrumenta ad ditamen et consilium unius et plurium sapientum si fuerit opportunum. Et ego Odoninus filius Petri de Antonio de Septimo inperiali autoritate notarius publicus hanc cartam rogatus tradidi et scripssi. aA: horam bB: poterint 6. 1376 febbraio 29, Ivrea, nel chiostro della chiesa di S. Francesco. Matteo Giugneto di Vico Inferiore in Valchiusella dona al convento di S. Francesco di Ivrea un reddito annuo di un quarterono di castagne, per cinquant’anni; il frate minore Pietro Serio di San Martino promette, a nome di tutti i frati del convento, di celebrare per cinquant’anni l’anniversario di Matteo. Originale (A) in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 167x316; a tergo, di mano di fine secolo XIV-inizio secolo XV: «Donatio facta per Matteum Iugnetum». (ST) In nomine Domini nostri Iesu Christi, amen. Anno nativitatis eiusdem Domini millesimo CCCLXXVI, indicione XIIII, die ultimo mensis februarii. Actum in civitate Yporegie, videlicet in claustro ecclesie Sancti Fra[n]cischi, presentibus testibus ad hec vocatis specialiter et rogatis presbitero Antonio filio Iacobi Yvani de Putheo, Antonio de la Marmeta et Iacobo filio condam Uberti de Figloto de Perosa castellate Sancti Martini et quampluribus alliis. Ibique Matheus Iugnetus de Vico Subteriori vallis Clevine Yporiensis diocesis per se et suos heredes et subcessores convenit et per stipulacionem promisit fratri Petro Serio de Sancto Martino ordinis beati Francischi, recipienti vice et nomine fratrum et conventus dicte ecclesie qui nunc sunt et pro temporibus fuerint in dicto conventu, dare et solvere ipsis fratribus et conventui, amore Dei et intuitu pietatis, semper et quolibet anno et de mense februarii usque annos quinquaginta hic in antea secuturos et completos, et michi notario infrascripto, stipulanti et recipienti vice et nomine dictorum fratrum et conventus, quarteronum unum bonarum castanearum pistarum et albarum pulcrarum et bene recipiendarum ad mensuram dicte civitatis Yporegie cum omnibus dampnis, expensis et interesse factis et faciendis quolibet anno post quemlibet terminum litis et extra, eo salvo semper et reservato in principio, medio et fine huius contractus, videlicet quod si ipse Mateus vel sui heredes vel subcessores non possent in aliquo ipsorum qunquaginta annorum illum quarteronum castanearum solvere dictis fratribus et conventus, quod in anno sequenti teneantur solvere duplum dictarum castanearum eisdem fratribus et conventui; que omnia et singula dictus Matheus iuravit corporaliter ad sancta Dei evangelia vera esse et ea atendere et observare et non contra facere vel venire; et hoc pro uno aniversario singulis annis dicto tempore faciendo per predictos fratres in dicta ecclesia pro anima ipsius Mathey et predecessorum suorum, quod aniverssarium dictus frater Petrus suo nomine et dicti conventus, pro quo promisit de rato habendo sub obligacionibus opportunis, convenit et per stipulacione promisit dicto Matheo recipienti suo et quo supra nomine facere et fieri facere singulis annis usque dictum terminum quinquaginta annorum, sub obligacione omnium bonorum suorum et dicti conventus presentium et futurorum et sub periculo anime sue, renunciando omni iuri canonico et civili quo vel quibus contra facere posset vel venire, mandando de predictis fieri unum et plura publica instrumenta consilio et ordinatione unius et plurium iurisperitorum tam ante usum quam post usum dictanda, melioranda et refficienda si fuerit opportunum. Et ego Iacobus Serius de Yporegia notarius publicus predictis interffui et dictum instrumentum rogatus recepi et in hac carta redata tradidi et me subscripssi. aA: dcitanda 7. 1399 maggio 10, Ivrea, nella Città, nello studio dell’abitazione di Giusto di Fiorano. Bertolino, figlio naturale del fu Domenico di Settimo, elegge la chiesa di S. Lorenzo di Settimo a luogo della propria sepoltura; lega alla chiesa di S. Maria di Ivrea un reddito annuo di dieci lire di imperiali a lui spettante, ma tenuto abusivamente da Bartolomeo del fu Giorgio di Settimo e al convento di S. Francesco di Ivrea otto fiorini d’oro per la celebrazione del proprio anniversario; nomina Alberto di Varallo erede universale per il resto dei propri beni. Originale (A) in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 166x492; a tergo, di mano di fine secolo XIV-inizio secolo XV: «Cl[ausula testamenti] Bertolini de Septimo pro fratribus Minoribus». In testamento quondam Bertolini de Septimo, traddito, scripto et recepto per me Petrum de Banis notarium publicum, reperiuntur clausule infrascripti tenoris. In nomine Domini, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo tricentesimo nonagesimo nono, indicione VII, die decimo mensis may. Actum in civitate Iporegie, videlicet in Citaa, in domo habitacionis domini Iusti de Florano legum doctoris, in camera studii, presentibus venerabilibus viris dominis Iacobo de Pomariis archipresbitero ecclesie Iporiensis, presbitero Martino de Pomariis plebano Viscarum, presbitero Bertoldo Testorie de Bolengo curato ecclesie Sancti Petri de Cita, necnon Iacometo de Ecclesia notario Maurianensis diocesis, Petro de Nepotibus sacrista ecclesie Iporiensis, Petro filio quondam Antonii Baudri de Perosa habitatore Iporegie, Martino Blancho laboratore, Antonio dicto Castellano de Oclepo, Besso Populi, laboratoribus et habitatoribus Iporegie, et aliis pluribus testibus ad hec vocatis et proprio ore ipsius testatoris rogatis. Ibique vir prudens et discretus Bertolinus naturalis quondam [domini] a Dominici de Septimo, mente et corpore sanus gratia Salvatoris, dessiderans quandiu viget in membris quies et ratio regit mentem bona sua disponere et salubriter ordinare, ne de ipsis post eius decessum lis aut contentio aliqua oriatur, per presens nuncupativum testamentum sive scripris de ipsis omnibus bonis in hunc modum disposuit et disponit. In primis quidem animam suam comendavit salvatori nostro domino Iesu Christo eiusque venerabili genitori totique curie celesti; sui vero corporis sepulturam fieri voluit et elegit aput ecclesiam Sancti Laurencii de Septimo, cui quidem ecclesia legavit et cetera. Item iubsit dari, solvi et restitui omnibus et singulis personis quibus aliquid dare deberet aut a quibus habuisset aliquid illicite, dummodo legitime id ostendant. Item dixit et publice atestatus fuit et pronuncialiter atestatur idem testator se habere debere sibique legatas esse et fuisse libras decem imperialium bonorum omni anno solvendas et dandas eidem testatori super omnibus bonis et rebus quondam domini Francisci de Septimo, quas siquidem res et bona tenet et possidet in solidum nobilis Bartolameus filius quondam nobilis Georgii de Septimo, heres universalis dicti quondam domini Francisci, eidem legatas per dictum dominum Franciscum anno domini MCCCLXXVI, indicione XIIII, die VIIII mensis iunii, ut per instrumentum publicum testamenti dicti domini Francisci, traditum et receptum per Odoninum filium quondam Petri de Antonio de Septimo notarium publicum eodem anno, patet, quo siquidem anno idem dominus Franciscus suum extremum clausit diem, de quibus quidem libris decem bonorum imperialium a tredecim annis citra ullam satisfacionem sive solutionem obtinuerunt, que predictis XIII annis ascenderent ad florenos XXVI bonos; super quo quidem legato librarum decem annualium ascendencium ad dictos florenos XXVI pro dictis XIII annis preteritis legavit et iure legati reliquit pro anime suo remedio et salute ecclesie maiori de Iporegia et cetera. Item legavit ecclesie et conventui fratrum Minorum de Iporregia pro uno aniversario perpetuo fiendo pro eius anima et predecessorum suorum florenos octo boni auri semel tantum. In omnibus autem aliis bonis suis mobilibus et immobilibus, iuribus et actionibus ac nominibus debitorum et creditorum sibi heredem universalem instituit Albertum de Varalo habitantem pronuncialiter cum ipso testatore; executores autem huius sue ultime voluntatis esse voluit et decrevit dominum Bertolameum de Septimo, dominum Petrum de Iordanis plebanum Septimi, presbiterum Petrum nepotem suum curatum ecclesie Sancte Marie de Vico vallis Brozii ac Bertoldum de Castelleto nepotem ipsius testatoris et Iohannem dictum Toschinum de Septimo habitentem Iporegie. Et hanc dictus testator iubsit, voluit atque dixit suam esse ultimam voluntatem, quam valere voluit iure testamenti nuncupativi, et si iure testamenti nuncupativi valere non posset eam valere voluit iure codicillorum, et si iure codicillorum valere non posset eam valere voluit iure donationis causa mortis vel epistole seu alio quovis iure quo melius valere poterit et tenere, precipiendo exinde unum et plura, comuniter et diversim, publica confici instrumenta per me notarium suprascriptum dictamine si opus fuerit cuiuslibet sapientis. (ST) Et ego Petrinus de Banis de Sancta Agatha civitatis Iporegie habitator publicus imperiali auctoritate notarius predictis omnibus et singulis unacum prenominatis testibus presens fui et hanc clausulam rogatus tradidi, scripsi et me subscripsi, signoque meo solito signavi in testimonium premissorum. alacuna di mm 8