Le pergamene trecentesche di S. Francesco di Ivrea
Paolo Buffo
[a stampa in C. BERTOLOTTO, P. BUFFO, S. COPPO, F. QUACCIA, C. TOSCO, Il convento di San
Francesco a Ivrea. Storia, arte e architettura, Ivrea 2011, pp. 23-40]
1. Conventi francescani a Ivrea: il quadro delle fonti per il Trecento
Esiste un parallelismo fra la distruzione delle testimonianze architettoniche
della presenza minoritica in Ivrea e la dispersione dei documenti conservati un
tempo nell’archivio del convento di S. Francesco. Nell’unico mazzo relativo ai
Minori conventuali eporediesi, appartenente al fondo «Regolari diversi»
dell’Archivio di Stato di Torino1, sono presenti soltanto quattordici
documenti, tutti pergamenacei, relativi al periodo compreso fra il 1331 e il
1516, oltre a un registro di crediti degli ultimi anni del Settecento. Gli atti si
riferiscono, in grande maggioranza, a lasciti o donazioni inter vivos a favore del
convento. Lo scarno quadro della documentazione relativa a S. Francesco può
essere integrato, a partire dai decenni centrali del secolo XIV, con un ristretto
numero di atti conservati presso archivi pertinenti ad altri enti – quali la
confraria eporediese dello Spirito Santo 2 e la parrocchia urbana di S. Salvatore 3
– che compaiono, insieme con i Minori, fra i destinatari delle donazioni.
Ben migliore è lo stato di conservazione dei documenti relativi al primo
secolo di vita del convento femminile di S. Chiara. Nel fondo «Monache
diverse» dell’Archivio di Stato di Torino sono conservate tredici pergamene
trecentesche4, a fronte delle cinque di S. Francesco; alcuni atti, redatti per S.
Chiara intorno al 1303, sono sopravvissuti, in forma di imbreviatura, entro il
protocollo del notaio eporediese Francotto dell’Olmo 5; sempre al 1303
risalgono due atti di donazione, conservati, in copia settecentesca, presso
1
Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori
conventuali di S. Francesco.
2
Cartario della confraria del S. Spirito d'Ivrea (1208-1276), a cura di G. BORGHEZIO, G. PINOLI,
Pinerolo 1929 (Biblioteca della Società storica subalpina, LXXXI/2), p. 243, doc. 18; p. 248, doc.
22.
3
Cfr. oltre, doc. 2 sg.
4
Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Monache diverse, Ivrea, Monastero di S.
Chiara.
5
Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Abbazie, Ivrea S. Stefano, m. 15.
l’Archivio storico del Comune di Ivrea 6. Testimonianze documentarie che
consentono di ricostruire – operazione impossibile per S. Francesco – i
rapporti intrattenuti dal convento, nelle prime fasi di vita, con l’aristocrazia
eporediese e con il proprio fondatore: il vescovo francescano Alberto
Gonzaga, responsabile parimenti della ricostruzione del convento maschile 7.
Il quadro delle fonti relative ai due enti, e in particolare a S. Francesco,
potrebbe essere arricchito con nuove testimonianze attraverso uno spoglio
sistematico degli atti conservati, in forma di imbreviatura, nei registri
dell’episcopio, compilati sistematicamente – a partire proprio dagli anni di
Alberto Gonzaga, a cavallo fra Due e Trecento – dai notai dipendenti dai
vescovi eporediesi8. Quei registri – destinati sin dalla redazione a rimanere fra
le mura dell’archivio vescovile e continuamente usati nei secoli medievali e
moderni – non hanno subito la stessa dispersione dei singoli esemplari
pergamenacei, oggi in gran parte perduti. Per il secolo XIV, anzi, se ne
conservano svariate decine, a cui corrispondono alcune migliaia di documenti,
tuttora in attesa di essere resi fruibili attraverso un lavoro sistematico di
inventariazione. I registri di ordinazioni sacerdotali sono forse quelli
maggiormente utili a uno studio sul convento di S. Francesco e sui religiosi
che a esso afferivano. Il loro spoglio consentirebbe di conoscere i nomi e la
provenienza dei francescani consacrati, fornendo i presupposti per
un’indagine di tipo prosopografico sulla presenza minoritica in Ivrea;
presupposto che induce a presentare anche l’edizione di almeno uno degli atti
conservati nei registri dell’episcopio eporediese e relativi al convento in esame.
2. I documenti
Si presenta di seguito l’edizione critica delle cinque pergamene del secolo
XIV conservate in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche,
Regolari Diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco, e delle due
pergamene trecentesche relative al convento di S. Francesco di Ivrea esistenti
nell’Archivio storico diocesano di Ivrea. Da quest’ultimo archivio proviene
anche l’atto riportato in appendice, tratto da un registro cartaceo contenente le
imbreviature del notaio Giovanni Pellicciari. I documenti, tutti in discreto
stato di conservazione, sono editi secondo i criteri indicati dalla Commission
6
Archivio storico del Comune di Ivrea, s. 1, cat. 23, fasc. 2143.
Cfr. in questo volume i saggi di Franco Quaccia e di Carlo Tosco.
8
Sull’importanza di Alberto Gonzaga quale riorganizzatore dell’entourage notarile dell’episcopio
eporediese cfr. P. BUFFO, I registri notarili dell’episcopio eporediese sotto Alberto Gonzaga (1298-1320).
Proposte per una ricerca diplomatistica, in «Bollettino dell’Associazione di storia e arte canavesana», 10
(2010), pp. 85-108.
7
internationale de diplomatique9 e, più recentemente, da Paolo Cammarosano10.
Nella presentazione di ciascun atto sono indicate tutte le note tergali e le
segnature archivistiche anteriori al secolo XVII e, in caso di copia, le formule
usate per l’autenticazione.
1.
1331 aprile 22, Saint-Vincent, nell’abitazione di Ubertino di Run.
Giacomino e Giovanni, mariti di Francesca e Agnesona del fu Ubertino di
Run, promettono di attenersi a quanto stabilito da Ubertino nel proprio
testamento, in particolare nella clausola in cui dispone l’offerta annua di un
formaggio ai frati Minori di Ivrea.
Copia autenticata (B) della prima metà del secolo XIV, in Archivio di Stato di
Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S.
Francesco; pergamena di mm 185x310, con macchie di umidità; formula di autenticazione:
«Ego Petrus de Cillano auctoritate imperiali notarius publicus hanc clausullam receptam et
imbreviatam per condam Petrum de Ayazcio notarium, ex commissione michi facta a
nobilibus et potentibus viris dominis Montisioveti, levavi de prothocollis ipsius Petri et me
subscripsi et signum meum signavi (SC)»; a tergo, di mano del secolo XIV: «[…] Ubertini
de Run».
(ST) Anno Domini MCCCXXXI, indicione XIIII, die XXII mensis aprilis,
in burgo Sancti Vincencii, in domo Ubertini de Run, coram testibus vocatis et
rogatis Roffino de Herres, Iacometo filio condam Perroneti de Granges,
Odonino filio Odoneti de Granges, Thome Baldo Credone, Martino filio
condam Uberti de Bizo, Morello filio Perroneti de Run, Petro filio Bernardi de
Norizot, Collumbino de Grun et Perronino Grepin de Nucio, cum Ubertinus
de Run condam burgensis Sancti Vincencii suum condid[er]it testamentum, ut
constat per publicum instrumentum receptum per condam Petrum de Ayazcio
notarium anno, indicione et die quibus supra, et in dicto testamento instituerit
[si]bia heredes et generales successores Francessiam et Agnessonam filias suas
et eorum heredes utriusque sexus, Iohannem et Iacominum eorum maritos;
qui Iacominus et Iohannes generi dicti Ubertini promiserunt et iuraverunt ad
sancta Dei evangelia corporaliter pro se et suis heredibus adtendere, observare
et facere omnia legata et ordinamenta ipsius testatoris prout in testamento
plenius continetur. Inter cetera que continentur in dicto testamento,
9
Diplomatica et sigillographica. Travaux préliminaires de la Commission internationale de diplomatique et de la
Commission internationale de sigillographie pour une normalisation internationale des éditions de documents et un
vocabulaire international de la Diplomatique et de la Sigillographie, in «Folia Caesaraugustana», 1 (1984).
10
P. CAMMAROSANO, Guida allo studio della storia medievale, Roma Bari 2004, pp. 127-137.
continetur quedam clausulla que talis est: «Item legavit conventui fratrum
Minorum Yporegie I seracium annuatim in perpetuum».
alacuna
di mm 7
2.
1349 agosto 10, nella casa del testatore.
Antonio del fu Corrado Gallo di Mongrando dispone la propria sepoltura
nella chiesa di S. Francesco di Ivrea, nella tomba in cui è sepolto il padre, e
concede diversi legati, tra cui un censo annuo di uno staro di frumento a
beneficio della parrocchia di S. Salvatore di Ivrea; designa come eredi per la
metà dei propri beni la sorella Giovannina e la figlia Margherita; nomina il
prete Bertolino di Nomaglio, rettore della chiesa di S. Salvatore, il notaio
Martino di Blino e Bartolomeo del fu Baldassarre di Alice esecutori delle
proprie ultime volontà, attribuendo loro la facoltà di distribuire a propria
discrezione la restante metà del patrimonio.
Originale (A) in Archivio storico diocesano di Ivrea, XCII-2-EM 3490810; pergamena
di mm 335x249, con macchie di umidità e piccoli fori; a tergo, segnature archivistiche:
«LXXXIII», «R».
In nomine Domini, amen. Anno eiusdem nativitatis millesimo
CCCXLVIIII, indicione secunda, die X menssis agusti, in domo habitacionis
infrascripti testatoris, presentibus testibus ad hec vocatis et rogatis Iohenne
filio Bertolini de Bovolo, Francischo filio condam Vincentii de Arnaldo
caligario, Sexamio filio condam Azini de Maglono bechario, Conerio fornerio,
Iacobo Filio Franchoti Piviati caldererio et Iohanne filio condam magistri
Oberti de Gualopo, omnibus civibus Yporegie, et alliis. Quoniam nichil est
quod maius hominibus debeatur quam ut supreme voluntati libet sit stilus et
licitum quod iterum non redit arbitrium, idcirco Antonius filius condam
Conradi de Gallo de Montegrando civis Yporegie, sanu per gratiam Iesu
Christi mente et sensu et in sua bona memoria persistens, licet corpore
languens, volens res suas et bona sua totaliter disponere et ordinare ne post
eius dicessum de ipsis bonis et rebus aliqua contentio oriatur, ipsorum
bonorum et rerum suarum dispositionem per presens nuncupativum
testamentum sive scriptis in hunc modum facere procuravit. § In primis enim
dispossuit, voluit et ordinavit quod omnia sua male ablata habita vel recepta
per aliquod modum illicitum vel ill[icitam extorsionem] a restituantur et
redentur de bonis suis omnibus a quibus ipsum apparuerit habuisse et qui de
[iure]b habere debuerint in sumaria cogn[itione]c infras[cri]ptorumd
executorum dicti sui testamenti, quorum arbitrio similiter dari iussit solidos
XX imperialium pro incertis ubi eis melius videbitur expedire. § Item voluit,
eligit et ordinavit suam sepulturam fieri apud ecclesiam Sancti Francisci de
Yporegia ordinis fratrum Minorum, in tumullo in quo possitus fuit pater eius.
§ Item legavit dicte ecclesie Sancti Francisci solidos et cetera. § Item reliquid
Iacomete uxori Iacobi de la Borgerina eius amice solidos et cetera. § Item inter
cetera que in dicto suo testamento continentur tale fecit legatum hiis verbis
expressim, videlicet quod legavit et iudicavit ecclesie Sancti Salvatoris de
Yporegia starium unum frumenti super omnibus bonis suis usque in
perpetuum annis singulis, pro quo stario frumenti rectores dicte ecclesie e qui
nunc sunt et pro temporibus fuerint in dicta ecclesia teneantur et debeant
facere in dicta ecclesia seu fieri facere omni anno duo anniverssalia, unum
videlicet pro anima [patri]sf sui et aliud pro anima ipsius testatoris, ita quod in
quocumque ex predictis anniversariis quinque misse ad minus celebrentur, et
si presbiteri seu retores dicte ecclesie cessarent facere dicta h anniversalia non
teneantur adi solucionem predicti starii frumenti. § In omnibus autem aliis suis
bonis et rebus mobilibus et immobilibus et iuribus universsis ubicumque sint
et reperiri possint Iohanninam eius sororem et Margaritam eius filiam sibi
heredes instituit generales et successores, eo modo et forma quod si dicta
Iohannina eius soror decederet sine heredibus ab ea legiptime desendentibus
quod dicta Margarita eius filia ei sucedat, et ipsam eius filiam ei heredem
substituit, et si contingerit dictam Margaritam eius filiam in pupilari etate vel
post quandocumque decedere sine heredibus ab ea legiptime desendentibus
ante dictam Iohanninam eius sororem, substituit ei heredem dictam eius
sororem pupilariter, [v]ulgariter et per fideicomissum. § Item voluit, iussit et
ordinavit quod si contingerit omnes suprascriptas decedere sine heredibus ex
ipsis legiptime desendentibus quod Iacobinus eius frater et eius heres eis
sucedat et ipsum instituit heredem pro[ut] inferius de[claratur] c, videlicet in
medietatem omnium suorum bonorum mobilium et immobilium. § Item
iussit, voluit, statuit et ordinavit quod alia medietas omnium suorum bonorum
mobilium et immobilium distribuatur pro anima sua et patris sui per
infrascriptos executores et tutores prout eis vel saltim maiori partij ipsorum
videbitur fore distribuendum. § Item dedit et decrevit tutorem dicte Margarite
eius filie Bartolameum filium condam Baldesaris de Alice, absolvens ipsum ab
inventari confectione. § Item elegit, fecit et ordinavit executores dicti sui
testamenti dominum presbiterum Bertolinum de Nomalio rectorem ecclesie e
Sancti Salvatoris predicte, Martinum de Blino notarium et Bartolameum de
Alice supradictum, et id quod duo ex ipsis in concordia fecerint eciam sine
tercio plenam obtineat firmitatem. Et hanc suam ultimam voluntatem dictus
testator asseruit esse velle, quam valere voluit iure testamenti nuncupativi,
quod si iure testamenti non valet vel non valuerit valeat saltim iure
codicilorum vel alterius cuiuscumque ultime voluntatis, quo melius valere
poterit et tenere. De quibus omnibus et singulis rogavit me notarium
infrasciptum fieri et tradi plura publica instrumenta omnibus quibus fuerint
opportuna.
(ST) Et ego Iacobinus de Sylono notarius publicus civis Yporegie predictis
omnibus interffui et hanc clussulam testamenti dicti Antoni tradidi et scripsi.
di mm 40 blacuna di mm 8 clacuna di mm 13 dlacuna di mm 4 eA: eccllesie flacuna di mm 14
dictum iA: et jA: maioris partis
alacuna
hA:
3.
1352 marzo 17-21, Ivrea, nella casa della testatrice.
Margherita, vedova di Giovannotto Taliandi di Ivrea, dispone la propria
sepoltura nella chiesa di S. Francesco di Ivrea; ordina diversi lasciti in denaro a
favore dei frati Predicatori di Ivrea e delle chiese di S. Pietro, S. Donato, S.
Maurizio, S. Ulderico e S. Salvatore; lega alla chiesa di S. Salvatore di Ivrea un
censuo anno di uno staro di frumento, dovutole dal beccaio Bongiovanni di
Riva per una pezza di terra sita in Ivrea, al Pontetto di Chiapeta, in cambio
della celebrazione dell’anniversario proprio e del fratello Guido Dro; istituisce
come propri eredi universali Ardicione, Ugonino e Francesco Taliandi. Il 21
marzo, Corrado, figlio di Guido Dro, conferma alla chiesa di S. Salvatore il
lascito di Margherita.
Originale (A) in Archivio storico diocesano di Ivrea, XCII-2-EM 3520317; pergamena
di mm 260x606, con piccoli fori; a tergo, di mano del secolo XIV: «Clausula testamenti
domine Margarite de Taliendis»; di mano del secolo XIV o del secolo XV: «Carta legati
domine Margarete de Taliendis super possessione de Clapeto», «[…] parcelle»; segnatura
archivistica: «XLIX».
In nomine Domini, amen. Anno eiusdem nativitatis millesimo CCCLII,
indicione V, die XVII menssis marcii, in Yporegia, silicet in domo infrascripte
testatricis, presentibus testibus ad hec vocatis et rogatis Petro Besso de Sancto
Paullo filio condam magistri Facii de Sancto Paullo gramaticali, Benedicto filio
condam Ambroxini de Arnaldo, Iacobo de Lataygla dicto Delicato
formagerio, Iohanne Peytanino testore, Guillelmino filio condam Ubertoni de
Oxeleria, Yvoreo de Nomalio laboratore et Iacobo filio Dominici de Serando
de Burgofrancho omnibus civibus Yporegie et alliis. Quoniam nichil est quod
maius hominibus debeatur quam ut supreme voluntati libet sit stilus et licitum
quod iterum non redit arbitrium, idcirco nobilis et prudens domina domina
Margarita, olim relicta nobilis viri domini Iohannoti de Talendis civis
Yporegie, sana per gratiam Iesu Christi mente et sensu et in sua bona
memoria, prout ex prolacione verborum manifeste apparebat, licet corpore
languens, volens res suas et bona sua totaliter disponere et ordinare ne post
eius dicessum de ipsis bonis et rebus aliqua contentio oriatur, ipsorum
bonorum et rerum suarum disposicionem per presens nuncupativum
testamentum sive scriptis in hunc modum facere procuravit. § In primis enim
dispossuit, voluit et mandavit quod omnia sua male ablata habita vel recepta
per aliquem modum illicitum vel illicitam extorssionem redantur et
restituantur de bonis suis omnibus a quibus ipsam apparuerit habuisse et qui
de iure habere debeant in sumaria cognicione sancte matris ecclesie. § Item
voluit et mandavit suam sepulturam fieri apud ecclesiam a Sancti Francisci de
Yporegia ordinis fratrum Minorum. § Item reliquid pro incertis solidos XX
imperialium. § Item legavit conventui fratrum Predicatorum ecclesie b Sancti
Dominici de Yporegia pro missis celebrandis solidos et cetera, semel
solvendosc. § Item legavit ecclesiisd parochialibus Sancti Petri, Sancti Donati,
Sancti Mauricii et Sancti Odoricii de Yporegia solidos et cetera pro qualibet
ipsarum pro missis cantandis. § Item reliquid et legavit presbitero Bertolino de
Nomalio retori et ministro ecclesieb Sanctis Salvatoris de Yporegia pro
remedio anime sue libras quindecim imperialium bonorum semel solvendasc. §
Item inter cetera que in dicto suo testamento continentur tale fecit legatum
hiis verbis expressim: legavit et reliquid ecclesie Sancti Salvatoris de Yporegia
super pecia una terre quam ipsa testatrix habet in territorio Yporegie, silicet ad
locum ubi dicitur super Pontetum de Clapeta, cui coheret ab una parte via
publica, a secunda Iacobus de Nigro de Montealto et a tercia dominus
Franciscus domini Iacomoti de Solerio sive ryus, et quam peciam terre ad
presens tenet Bonusiohannes de Ripa becharius civis Yporegie, starium unum
frumenti omni anno, quod starium frumenti predictus Bonusiohannes redit et
redere consuevit pro predicta pecia terre, pro quo stario frumenti presbiteri et
rectores dicte ecclesie qui nunc sunt et pro temporibus fuerint teneantur et
debeant omni anno facere seu fieri facere in dicta ecclesia duo anniverssalia,
unum vero pro anima ipsius testatricis et aliud pro anima ser Guydonis Droy
fratris ipsius testatricis. § Item statuit, voluit et ordinavit quod si aliquis
legatarius ex legatariis contentis in dicto suo testamento non observarent vel
modo aliquo impedirent tam de iure quam de facto ne presbiter dicte ecclesie
seu rectores qui nunc est et pro temporibus fuerit dictum starium frumenti
omni anno ut supra in toto vel in parte percipere et habere possit, ipso facto
cadent ab omni iure quod haberent in legatis eisdem molestantibus factis
quoquo modo et perveniant in dictam ecclesiam pleno iure. § In omnibus
autem aliis suis b[onis et r]ebuse mobilibus vel immobilibus et iuribus
universsis ubicumque sint et reperiri possint sibi heredes et generales ac
universsales successores instituit dominum Ardicionem Taliendum pro una
medietatem et Hugoninum et Franciscum fratres de Taliendis, filios f condam
domini Iacobi Taliendi, pro alia medietate dictorum bonorum et rerum
suarum, ita et tali modo quod si predicti eius heredes et successores de iure vel
de facto, in toto vel in parte molestarent vel impedirent aliquem legatarium ex
legatariis in dicto suo testamento contentis in eorum iuribus legatorum et
iudicatorum eisdem vel ipsorum alterius dactorum, quod ipso facto legata
superius declarata in dicto suo testamento facta predictis suis heredibus
pervenient in illum seu illos quem vel quos molestarent seu impedirent in
predictis eorum iudicatis et legatis ipso iure. Et hanc suam ultimam
voluntatem dicta testatrix asseruit esse velle, quam valere voluit iure testamenti
nuncupativi, quod si iure testamenti nuncupativi non valet vel non valuerit
valeat saltim iure codicilorum vel alterius cuiuscumque ultime voluntatis quo
melius valere poterit et tenere; rogans me notarium infrascriptum de predictis
omnibus et singulis fieri et tradi publica instrumenta omnibus et singulis
quibus fuerint opportuna.
Postea vero eodem anno, indicione, die XXI menssis marcii predicti, in
domo habitacionis predicte domine Margarite, presentibus testibus Iohanne
de Paganino piscatore, Martino Bruzono, Iacobo filio Dominici de Serando de
Burgofrancho et Iohannino famulo dicte domine Margarite, civibus Yporegie,
et alliis, ibique Conradus Drous filius condam ser Guydonis Droy supradicti,
visso et audito tenore supradicti legati facti ecclesie Sancti Salvatoris predicte
per supradictam dominam Margaritam in dicto suo testamento sibi divulgato
et diligenter declarato per me notarium infrascriptum ad instanciam dicte
domine Margarite ac presente presbitero Bertolino supradicto, ibidem et
incontinenti suprascriptum legatum et iudicatum et omnia et singula in eo
contenta ratificavit et prout melius potuit aprobavit ac eciam convenit et per
stipulacionem promissit per se et eius heredes dicto presbitero Bertolino
recipienti nomine dicte ecclesieb et successorum suorum predictum iudicatum
et omnia et singula in eo contenta perpetuo racta, grata et firma habere et
tenere et non contra facere vel venire per se vel alium aliqua racione, causa vel
ingenio, de iure vel de facto, remitendo ex nunc in ipsum dominum
presbiterum Bertolinum nomine dicte ecclesie omne ius quod habet vel
habere posset quacumque occaxione in pecia terre contenta [in] dicto iudicato
usque ad quantitatem predicti stari frumenti, renunciando quod non possit
dicere vel opponere predicta vera non esse vel ea fecisse dolo vel metu et
omni excepcioni doli et in factum, actioni, condicioni sine causa et omni alii
iuris auxilio quibus contra predicta vel aliquod predictorum venire posset vel
modo aliquo se tueri. Et pro predictis omnibus et singulis firmiter attendendis
et observendis predictus Conradus eidem domino presbitero Bertolino
nomine dicte ecclesie omnia sua bona habita et habenda [obligavit], mandens
de predictis omnibus et singulis fieri et tradi publicum instrumentum per me
notarium infrascriptum sicut melius facere et dictari posset.
(ST) Ego Iacobinus de Sylono publicus imperialli autoritate notarius civis
Yporegie predictis omnibus et singulis interffui et hanc cartam fideliter tradidi
et scripsi.
aA:
eccllesiam bA: eccllesie cA: solvendis dA: ecllesiis elacuna di mm 24 fA: filii
4.
1357 dicembre 28, Cly, nel castello, nella camera di Pietro di Cly.
Pietro, signore di Cly, conferma al convento di S. Francesco di Ivrea il
lascito annuo di un formaggio, disposto nel testamento del fu Bono, signore di
Cly, per almeno centocinquant’anni, e promette di offrire annualmente al
convento medesimo un altro formaggio, se i frati dimostreranno che il suo
defunto padre, Bonifacio, ha formulato in vita una concessione in tal senso; in
cambio delle due offerte, i frati dovranno celebrare l’anniversario di Bono di
Cly e pregare per le anime dei signori di Cly.
Copia autenticata (B) del secolo XV, in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie
ecclesiastiche, Regolari diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di
mm 316x252; formula di autenticazione: «(ST) Et ego Iohannes Sancti Petri autoritate
imperiali notarius publicus hanc cartam abreviatam manu condam Guillelmi de Cryona
Sedunensis dyocesis notarius publicus, quam preventu mortis sue levare non potuit,
autoritate michi concessa per egregium militem dominum Petrum dominum de Cly, de suis
Prothocollis levavi et extrassi et in formam publicam reddegi, nichil addicto, nichil remoto
preter litera vel sillaba, propter quam sustencia non mutatur, in cuius rei testimonium me
subscripsi et signum meum apposui consuetum»; a tergo, di mano del secolo XV: «Legatus
domini Petri de Cly militis».
Anno Domini MCCCLVIII, indicione X, die XXVIII mensis decembris, in
castro de Cly, in camera nobilis viri et potentis domini Petri domini de Cly,
presentes et cetera Iohanne de Crista, Iohanne de Urinal dicto Tondu. Per hoc
presens publicum instrumentum contis appareat manifestum quod cum
nobilis vir et potens dominus Bonus condam dominus de Cly milex viam
universse carnis sit ingressus et ipse ordinaverit sepulturam suam in ordine
Sancti Francisci de Yporigia et ipse legaverit et dederit dicto conventui Sancti
Francisci de Yporigia pro remedio anime sue et predecessorum suorum unum
seratium omni anno, ut asserunt idem dominus Petrus dominus de Cly et
frater Anthonius de Burgomasino gardianus dicti conventus; et eciam asseruit
idem frater quod vir nobilis et potens dominus Bonifatius pater condam dicti
domini de Cly sibi legaverat unum alium seratium; qui vero predictus dominus
de Cly, tantis precati[onibu]s motus et volens quod dicta elemosina in ipso
ordine debeat cresci antequam diminui, dedit et ordinavit et assignavit illum
seratium quem dominus Bonus dedit ad habendum et percipiendum per
ipsum conventum cum Brunerio de Vesant, quem sibi facit super alpem de
Inglarey, ipsumque Brunerium et eorum heredes solvendo et quictando ad
hoc et propter hoc quod dicto conventui et fratribus ipsius conventus
respondeant et respondere debeant sicut ad domino de Cly fatiebant ante
confectionem dicte donationis, et hoc per spatium CL annorum a et ultra dum
non fuerit revocatum per dominos de Cly; item alium seratium, quem dicebat
et asserebat idem frater Anthonius datum fuisse per dictum Bonifacium, idem
dominum Petrus dominus de Cly promisit eisdem facere deliberari anno
quolibet per dictum tempus, si ipse potest invenire dictam donationem vel si
dicti fratres de ipsa donatione ipsum Petrum informaverint, per dictum
tempus dictorum CL annorum; et pro premissis dicti fratres teneantur facere
anno quolibet durante dicto tempore unum aniversarium in die quando fuit
sepellitus idem dominus Bonus dominus condam de Cly et habere per
recordatos in eorum orationibus ipsum dominum Bonifatium dominum
condam de Cly et eciam ipsum dominum Petrum dominum de Cly et eorum
predecessores, et in dicta die universarii facere commemorationem et cetera.
aB:
annos
4 bis.
1360 settembre 19, Ivrea, nella chiesa di S. Francesco.
Pietro, vescovo di Ivrea, ordina diversi accoliti, suddiaconi, diaconi e
presbiteri e impone la tonsura a Pietro, figlio di Giovanni Cus di Strambino.
Originale cartaceo (A) in Archivio storico diocesano di Ivrea, reg. VIII-5-AM
3593631 (Liber collationum beneficiorum diocesis Ypporiensis inceptus et scriptus per me Iohannem
Pellicerium de Mantua notarium), cc. 6v-7r.
Sacrorum ordinum mi[ni]stracio.
Anno et inditione quibus supra, die XIX mensis septembris, coram testibus
infrascriptis, prefatus reverendus pater, in ecclesia Beati Francisci ordinis
Minorum de Iporigia, vigore quo supra, sacros ordines celebravit et
infrascriptos sub eorum oculis ad infrascriptos ordines prout infra duxit
promovendos. Primo acoliti: § primo frater Petrus Borgesii Taurinensis
diocesis, de licencia sui superioris; § item Iohannes de Netro Vercellensis
diocesis, de licencia sui diocesani; § item frater Choca de Carixio Vercellensis
diocesis, de licencia sui diocesani; § item frater Iohanninus, rector ecclesie
Beate Marie Magdilene de Quinzono Iporiensis diocesis; § item Anthonius de
Verzellis ordinis Predicatorum conventus Iporigie; § item Anthonius de
Yvano Iporiensis diocesis. Subdiaconi: § primo Guillelmus Balbus de Querio
Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani; item frater Marcus de Savilliano
ordinis Predicatorum, de licencia prioris conventus dicti loci a. Diaconi: §
primo Iohannes de Monesterolio Taurinensis diocesis, de licencia sui
diocesani; || [c. 7r] § item frater Daniel de Trofarello Taurinensis diocesis, de
licencia sui diocesani; § item frater Georgius de Salutiis ordinis Predicatorum
conventus dicti loci, de licencia sui prioris; § item Matheus Garnerii de
Rivofrigido Taurinensis diocesis, de licencia sui diocesani. Cappellani: § primo
Berthinus Prelati de Montecalerio Taurinensis diocesis, de licencia sui
diocesani; § Amsermus de Pellero de Vallefenaria Astensis diocesis, de licencia
sui diocesani; § Anthonius Dalberini de Padono Iporiensis diocesis; item frater
Iohannes de Masso ordinis Minorum. Presbiteri: Petrus de Romana et frater
Iohannes de Scarmagno. Tonsurati: § primo Petrus b filius Iohannis Cus de
Strambino Iporiensis diocesis.
asegue
§ item depennato bPetrus corretto su Iohannes depennato
5.
1361 aprile 7, Quincinetto, nell’abitazione di quelli di Chiardonetto.
Giovannina del fu Bartolomeo Stria di Ivrea dispone nel proprio
testamento che il marito Giovanni, figlio di Francesco di Settimo, debba
recuperare le sessanta lire di imperiali a lei lasciate dal nonno Pietro Stria,
usandone quaranta per istituire una prebenda e donando le restanti al
convento di S. Francesco di Ivrea per la celebrazione di messe; lega ai frati
Minori alcuni indumenti e due terzi di una propria ghirlanda di perle,
destinando la parte restante ai frati Predicatori; designa il marito Giovanni
erede universale per tutti i propri restanti beni.
Originale (A) in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari
diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 288x282; a tergo, di
mano del secolo XIV: «Clausula testamenti Iohannine de Stria uxor[is] Iohannis nati
domini Francisci de Septimo».
(ST) In nomine Domini, amen. Anno dominice nativitatis eiusdem
millesimo CCCLXI, indicione XIIII, die VII menssis aprilis, Quincinato, in
domo habitacionis illorum de Zardoneto, presentibus testibus vocatis per
infrascriptam testatricem precipue et expresse rogatis ad hec domino Antonio
de Quincenato, domino Iohanne nato condam domini Martini de Castelleto,
Iohanne de Mato, Petro de Piteto de Molino, Stephano de Solerio, Thome de
Iolii, Perino de Palmerio, Iacobo de Leona, omnibus de Quincinato, et
Vionino de Sevino et pluribus aliis. Quoniam nil cercius morte et nichil
incercius die [et] horaa mortis, sapiens est in hoc evo omnia sua bona taliter
ordinare ne de bonis suis et rebus inter posterros contencio aliqua oriatur;
idcirco nobilis domina Iohannina filia condam domini Bartolamei de Stria de
Yporegia, uxor Iohannis nati domini Francisci de Septimo, sana mente et
sensu per gratiam Iesu Christi licet languens corpore, suum presens testamen
tum nuncupativum sive scriptis in hunc modum facere procuravit, de
consensu et voluntate dicti Iohannis viri sui. In primis enim voluit et mandavit
quod de illis libris sexaginta imperialium quas sibi legavit dominus Petrus de
Stria eius avunchulus quod Iohannes predictus de Septimo eius vir illas libras
LX inperialium debeat ricuperare, de quibus denariis legavit fieri pro anima
sua unum bonum preveratum usque ad valorem librarum quatraginta
inperialium; item alias vero libras viginti inperialium legavit pro anima sua et
antecessorum suorum ordini et conventui Sancti Francisi de Yporegia pro
missis celebrandis; item legavit dicto ordini Sancti Francisi suam tunicam
novam et capucium suum fressatum pro missis celebrandis; item legavit dicto
ordini sancti Francisi duas partes unius garlande de perlis quam habet et aliam
tertiam partem legavit predicto ordini sancti Dominici pro missis celebrandis,
quam garlandam dicta testatrix voluit quod Iohannes de Septimo eius vir
habeat pro illo precio que valet et fuerit exstimata; in omnibus autem aliis suis
bonis et rebus mobilibus et immobilibus, iuribus, ractionibus, tam de rebus
sibi legatis a patre et matre suis quam de dote sua et sucessionibus sibi
pertinentibus pro hereditate condam patris sui et matris sue quam alia de
causa, instituit sibi heredem generalem et universalem sucessorem Iohannem
natum domini Francisi de Septimo maritum suum. Et hanc suam ultimam
voluntatem asseruit esse velle, quam valere voluit iure testamenti nuncupativi,
quod si iure testamenti nuncupativi non valet valeat saltem iure quodicilorum
seu donacionis causa mortis vel alio iure quo melius valere poterit b et tenere,
ita quod res habeat efectum prout ordinavit, non obstantibus quibuscumque
testamentis per ipsam alias factis quantumcumque in ipsi ponerentur aliqua
verba derogatoria et in isto non fient mencio aliqua specialis quia omnino
omnia illa cassat et iritat, istam vult esse suam ultimam voluntatem et valere et
alias derogare. Et de predictis omnibus et singulis preceptum fuit michi
notario infrascripto per dictam testationem fieri et tradi de quolibet capitulo
per se unum et plura publica instrumenta ad ditamen et consilium unius et
plurium sapientum si fuerit opportunum.
Et ego Odoninus filius Petri de Antonio de Septimo inperiali autoritate
notarius publicus hanc cartam rogatus tradidi et scripssi.
aA:
horam bB: poterint
6.
1376 febbraio 29, Ivrea, nel chiostro della chiesa di S. Francesco.
Matteo Giugneto di Vico Inferiore in Valchiusella dona al convento di S.
Francesco di Ivrea un reddito annuo di un quarterono di castagne, per
cinquant’anni; il frate minore Pietro Serio di San Martino promette, a nome di
tutti i frati del convento, di celebrare per cinquant’anni l’anniversario di
Matteo.
Originale (A) in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari
diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 167x316; a tergo, di
mano di fine secolo XIV-inizio secolo XV: «Donatio facta per Matteum Iugnetum».
(ST) In nomine Domini nostri Iesu Christi, amen. Anno nativitatis eiusdem
Domini millesimo CCCLXXVI, indicione XIIII, die ultimo mensis februarii.
Actum in civitate Yporegie, videlicet in claustro ecclesie Sancti Fra[n]cischi,
presentibus testibus ad hec vocatis specialiter et rogatis presbitero Antonio
filio Iacobi Yvani de Putheo, Antonio de la Marmeta et Iacobo filio condam
Uberti de Figloto de Perosa castellate Sancti Martini et quampluribus alliis.
Ibique Matheus Iugnetus de Vico Subteriori vallis Clevine Yporiensis diocesis
per se et suos heredes et subcessores convenit et per stipulacionem promisit
fratri Petro Serio de Sancto Martino ordinis beati Francischi, recipienti vice et
nomine fratrum et conventus dicte ecclesie qui nunc sunt et pro temporibus
fuerint in dicto conventu, dare et solvere ipsis fratribus et conventui, amore
Dei et intuitu pietatis, semper et quolibet anno et de mense februarii usque
annos quinquaginta hic in antea secuturos et completos, et michi notario
infrascripto, stipulanti et recipienti vice et nomine dictorum fratrum et
conventus, quarteronum unum bonarum castanearum pistarum et albarum
pulcrarum et bene recipiendarum ad mensuram dicte civitatis Yporegie cum
omnibus dampnis, expensis et interesse factis et faciendis quolibet anno post
quemlibet terminum litis et extra, eo salvo semper et reservato in principio,
medio et fine huius contractus, videlicet quod si ipse Mateus vel sui heredes
vel subcessores non possent in aliquo ipsorum qunquaginta annorum illum
quarteronum castanearum solvere dictis fratribus et conventus, quod in anno
sequenti teneantur solvere duplum dictarum castanearum eisdem fratribus et
conventui; que omnia et singula dictus Matheus iuravit corporaliter ad sancta
Dei evangelia vera esse et ea atendere et observare et non contra facere vel
venire; et hoc pro uno aniversario singulis annis dicto tempore faciendo per
predictos fratres in dicta ecclesia pro anima ipsius Mathey et predecessorum
suorum, quod aniverssarium dictus frater Petrus suo nomine et dicti
conventus, pro quo promisit de rato habendo sub obligacionibus opportunis,
convenit et per stipulacione promisit dicto Matheo recipienti suo et quo supra
nomine facere et fieri facere singulis annis usque dictum terminum
quinquaginta annorum, sub obligacione omnium bonorum suorum et dicti
conventus presentium et futurorum et sub periculo anime sue, renunciando
omni iuri canonico et civili quo vel quibus contra facere posset vel venire,
mandando de predictis fieri unum et plura publica instrumenta consilio et
ordinatione unius et plurium iurisperitorum tam ante usum quam post usum
dictanda, melioranda et refficienda si fuerit opportunum.
Et ego Iacobus Serius de Yporegia notarius publicus predictis interffui et
dictum instrumentum rogatus recepi et in hac carta redata tradidi et me
subscripssi.
aA:
dcitanda
7.
1399 maggio 10, Ivrea, nella Città, nello studio dell’abitazione di Giusto di Fiorano.
Bertolino, figlio naturale del fu Domenico di Settimo, elegge la chiesa di S.
Lorenzo di Settimo a luogo della propria sepoltura; lega alla chiesa di S. Maria
di Ivrea un reddito annuo di dieci lire di imperiali a lui spettante, ma tenuto
abusivamente da Bartolomeo del fu Giorgio di Settimo e al convento di S.
Francesco di Ivrea otto fiorini d’oro per la celebrazione del proprio
anniversario; nomina Alberto di Varallo erede universale per il resto dei propri
beni.
Originale (A) in Archivio di Stato di Torino, Corte, Materie ecclesiastiche, Regolari
diversi, Ivrea, Minori conventuali di S. Francesco; pergamena di mm 166x492; a tergo, di
mano di fine secolo XIV-inizio secolo XV: «Cl[ausula testamenti] Bertolini de Septimo pro
fratribus Minoribus».
In testamento quondam Bertolini de Septimo, traddito, scripto et recepto
per me Petrum de Banis notarium publicum, reperiuntur clausule infrascripti
tenoris.
In nomine Domini, amen. Anno a nativitate eiusdem millesimo
tricentesimo nonagesimo nono, indicione VII, die decimo mensis may. Actum
in civitate Iporegie, videlicet in Citaa, in domo habitacionis domini Iusti de
Florano legum doctoris, in camera studii, presentibus venerabilibus viris
dominis Iacobo de Pomariis archipresbitero ecclesie Iporiensis, presbitero
Martino de Pomariis plebano Viscarum, presbitero Bertoldo Testorie de
Bolengo curato ecclesie Sancti Petri de Cita, necnon Iacometo de Ecclesia
notario Maurianensis diocesis, Petro de Nepotibus sacrista ecclesie Iporiensis,
Petro filio quondam Antonii Baudri de Perosa habitatore Iporegie, Martino
Blancho laboratore, Antonio dicto Castellano de Oclepo, Besso Populi,
laboratoribus et habitatoribus Iporegie, et aliis pluribus testibus ad hec vocatis
et proprio ore ipsius testatoris rogatis. Ibique vir prudens et discretus
Bertolinus naturalis quondam [domini] a Dominici de Septimo, mente et
corpore sanus gratia Salvatoris, dessiderans quandiu viget in membris quies et
ratio regit mentem bona sua disponere et salubriter ordinare, ne de ipsis post
eius decessum lis aut contentio aliqua oriatur, per presens nuncupativum
testamentum sive scripris de ipsis omnibus bonis in hunc modum disposuit et
disponit. In primis quidem animam suam comendavit salvatori nostro domino
Iesu Christo eiusque venerabili genitori totique curie celesti; sui vero corporis
sepulturam fieri voluit et elegit aput ecclesiam Sancti Laurencii de Septimo, cui
quidem ecclesia legavit et cetera. Item iubsit dari, solvi et restitui omnibus et
singulis personis quibus aliquid dare deberet aut a quibus habuisset aliquid
illicite, dummodo legitime id ostendant. Item dixit et publice atestatus fuit et
pronuncialiter atestatur idem testator se habere debere sibique legatas esse et
fuisse libras decem imperialium bonorum omni anno solvendas et dandas
eidem testatori super omnibus bonis et rebus quondam domini Francisci de
Septimo, quas siquidem res et bona tenet et possidet in solidum nobilis
Bartolameus filius quondam nobilis Georgii de Septimo, heres universalis dicti
quondam domini Francisci, eidem legatas per dictum dominum Franciscum
anno domini MCCCLXXVI, indicione XIIII, die VIIII mensis iunii, ut per
instrumentum publicum testamenti dicti domini Francisci, traditum et
receptum per Odoninum filium quondam Petri de Antonio de Septimo
notarium publicum eodem anno, patet, quo siquidem anno idem dominus
Franciscus suum extremum clausit diem, de quibus quidem libris decem
bonorum imperialium a tredecim annis citra ullam satisfacionem sive
solutionem obtinuerunt, que predictis XIII annis ascenderent ad florenos
XXVI bonos; super quo quidem legato librarum decem annualium
ascendencium ad dictos florenos XXVI pro dictis XIII annis preteritis legavit
et iure legati reliquit pro anime suo remedio et salute ecclesie maiori de
Iporegia et cetera. Item legavit ecclesie et conventui fratrum Minorum de
Iporregia pro uno aniversario perpetuo fiendo pro eius anima et
predecessorum suorum florenos octo boni auri semel tantum. In omnibus
autem aliis bonis suis mobilibus et immobilibus, iuribus et actionibus ac
nominibus debitorum et creditorum sibi heredem universalem instituit
Albertum de Varalo habitantem pronuncialiter cum ipso testatore; executores
autem huius sue ultime voluntatis esse voluit et decrevit dominum
Bertolameum de Septimo, dominum Petrum de Iordanis plebanum Septimi,
presbiterum Petrum nepotem suum curatum ecclesie Sancte Marie de Vico
vallis Brozii ac Bertoldum de Castelleto nepotem ipsius testatoris et Iohannem
dictum Toschinum de Septimo habitentem Iporegie. Et hanc dictus testator
iubsit, voluit atque dixit suam esse ultimam voluntatem, quam valere voluit
iure testamenti nuncupativi, et si iure testamenti nuncupativi valere non posset
eam valere voluit iure codicillorum, et si iure codicillorum valere non posset
eam valere voluit iure donationis causa mortis vel epistole seu alio quovis iure
quo melius valere poterit et tenere, precipiendo exinde unum et plura,
comuniter et diversim, publica confici instrumenta per me notarium
suprascriptum dictamine si opus fuerit cuiuslibet sapientis.
(ST) Et ego Petrinus de Banis de Sancta Agatha civitatis Iporegie habitator
publicus imperiali auctoritate notarius predictis omnibus et singulis unacum
prenominatis testibus presens fui et hanc clausulam rogatus tradidi, scripsi et
me subscripsi, signoque meo solito signavi in testimonium premissorum.
alacuna
di mm 8