[go: up one dir, main page]

Academia.eduAcademia.edu

Illegible Inscriptions as Solar or Mechanical Prayer Wheels

2019

Visibilité et présence de l’image dans l’espace ecclésial Byzance et Moyen Âge occidental Sulamith Brodbeck et Anne-Orange Poilpré (dir.) DOI : 10.4000/books.psorbonne.39632 Éditeur : Éditions de la Sorbonne Lieu d'édition : Paris Année d'édition : 2019 Date de mise en ligne : 18 décembre 2019 Collection : Byzantina Sorbonensia ISBN électronique : 9791035105457 http://books.openedition.org Édition imprimée Date de publication : 6 juin 2019 ISBN : 9791035103019 Nombre de pages : 448 Référence électronique BRODBECK, Sulamith (dir.) ; POILPRÉ, Anne-Orange (dir.). Visibilité et présence de l’image dans l’espace ecclésial : Byzance et Moyen Âge occidental. Nouvelle édition [en ligne]. Paris : Éditions de la Sorbonne, 2019 (généré le 08 janvier 2020). Disponible sur Internet : <http://books.openedition.org/psorbonne/ 39632>. ISBN : 9791035105457. DOI : 10.4000/books.psorbonne.39632. © Éditions de la Sorbonne, 2019 Conditions d’utilisation : http://www.openedition.org/6540 VISIBILITÉ฀ET฀PRÉSENCE฀ DE฀L’IMAGE฀DANS฀L’ESPACE฀ECCLÉSIAL฀ Byzance฀et฀Moyen฀Âge฀occidental Université฀Paris฀1฀Panthéon-Sorbonne BYZANTINA฀SORBONENSIA฀–฀30 Institut฀de฀recherches฀sur฀Byzance,฀l’Islam฀ et฀la฀Méditerranée฀au฀Moyen฀Âge VISIBILITÉ฀ET฀PRÉSENCE฀ DE฀L’IMAGE฀DANS฀L’ESPACE฀ECCLÉSIAL฀ Byzance฀et฀Moyen฀Âge฀occidental sous฀la฀direction฀de฀฀ Sulamith฀Brodbeck฀et฀Anne-Orange฀Poilpré avec฀la฀collaboration฀de฀Michel฀Stavrou Ouvrage฀publié฀avec฀le฀concours฀de฀la฀Commission฀de฀la฀recherche de฀l’université฀Paris฀1฀Panthéon-Sorbonne,฀du฀“Legs฀Malandrino”,฀ du฀Labex฀RESMED฀et฀de฀l’Institut฀universitaire฀de฀France Éditions฀de฀la฀Sorbonne 2019 Collection฀Byzantina฀Sorbonensia dirigée฀par฀Michel฀Kaplan฀et฀Sophie฀Métivier Image฀de฀couverture฀:฀ Monastère฀de฀Studenica฀(Serbie),฀église฀de฀la฀Vierge฀ (©฀Maréva฀U) Composition Fabien฀TESSIER ©฀Éditions฀de฀la฀Sorbonne,฀2019 212,฀rue฀Saint-Jacques,฀75005฀Paris www.editions-sorbonne.fr edsorb@univ-paris1.fr Loi฀du฀11฀mars฀1957 ISBN฀฀ 979-10-351-0301-9 ISSN฀ 0398-7965 Les฀opinions฀exprimées฀dans฀cet฀ouvrage฀n’engagent฀que฀leurs฀auteurs. «฀Aux฀termes฀du฀Code฀de฀la฀propriété฀intellectuelle,฀toute฀reproduction฀ou฀représentation,฀ intégrale฀ou฀partielle฀de฀la฀présente฀publication,฀faite฀par฀quelque฀procédé฀que฀ce฀soit฀ (reprographie,฀microfilmage, scannérisation,฀numérisation…)฀sans฀le฀consentement฀de฀ l’auteur฀ou฀de฀ses฀ayants฀droit฀ou฀ayants฀cause฀est฀illicite฀et฀constitue฀une฀contrefaçon฀ sanctionnée฀par฀les฀articles฀L.฀335-2฀et฀suivants฀du฀Code฀de฀la฀propriété฀intellectuelle.฀Il฀฀ est฀rappelé฀également฀ que฀ l’usage฀ abusif฀ et฀ collectif฀ de฀ la฀ photocopie฀ met฀ en฀ danger฀ l’équilibre฀économique฀des฀circuits฀du฀livre.฀» Remerciements Nous฀remercions฀chaleureusement฀l’Institut฀national฀d’histoire฀de฀l’art,฀et฀ l’HiCSA฀(Histoire฀culturelle฀et฀sociale฀de฀l’art)฀–฀EA฀4100฀à฀l’Université฀Paris฀1฀ Panthéon-Sorbonne,฀ en฀ particulier฀ Zinaïda฀ Polimenova฀ et฀ Antoine฀ Scotto,฀ d’avoir฀accueilli฀et฀accompagné฀les฀journées฀d’études฀à฀l’origine฀de฀cet฀ouvrage. Introduction Sulamith฀Brodbeck,฀Anne-Orange฀Poilpré Les฀textes฀réunis฀dans฀cet฀ouvrage฀sont฀le฀résultat฀d’une฀année฀de฀réflexio ฀ collective,฀menée฀lors฀d’une฀journée฀d’étude฀et฀de฀quatre฀après-midis฀de฀conférences฀ et฀débats,฀autour฀de฀l’image฀chrétienne฀au฀sein฀de฀l’espace฀ecclésial฀médiéval฀à฀ Byzance฀et฀en฀Occident1.฀Ce฀volume฀inaugure฀le฀programme฀de฀recherche฀IMAGOEIKΩN.฀Regards฀croisés฀sur฀l’image฀chrétienne฀médiévale฀entre฀Orient฀et฀Occident,฀ qui฀bénéficie du฀soutien฀du฀Labex฀RESMED฀(Religions฀et฀Sociétés฀dans฀le฀Monde฀ Méditerranéen),฀de฀l’HiCSA฀(Histoire฀Culturelle฀et฀Sociale฀de฀l’Art)฀et฀de฀l’INHA,฀ dans฀le฀cadre฀d’une฀action฀collaborative฀menée฀avec฀le฀domaine฀médiéval฀porté฀par฀ Isabelle฀Marchesin.฀IMAGO-EIKΩN฀est฀né฀de฀nos฀spécialités฀respectives฀en฀iconographie฀chrétienne฀du฀haut฀Moyen฀Âge฀et฀du฀Moyen฀Âge฀central,฀et฀de฀la฀confrontation฀de฀nos฀points฀de฀vue฀articulés฀autour฀de฀deux฀aires฀géographiques฀et฀culturelles฀ différentes,฀en฀tout฀cas฀déterminées฀comme฀telles฀par฀les฀découpages฀académiques. Cette฀approche฀comparatiste฀s’inscrit฀dans฀une฀volonté฀de฀transversalité฀et฀dans฀ l’actualité฀historiographique.฀En฀1990฀déjà,฀le฀célèbre฀ouvrage฀d’Hans฀Belting,฀Bild฀ und฀Kult,฀mettait฀en฀avant฀une฀ère฀de฀l’image฀commune฀à฀l’Orient฀et฀à฀l’Occident฀ jusqu’en฀12002,฀dans฀un฀Moyen฀Âge฀à฀la฀fois฀occidental฀et฀oriental.฀Depuis,฀la฀double฀ prise฀en฀compte฀de฀l’Orient฀byzantin฀et฀de฀l’Occident฀médiéval฀s’impose฀comme฀une฀ voie฀déterminante฀dans฀la฀compréhension฀de฀nombreux฀phénomènes฀artistiques3.฀ L’étude฀de฀l’image฀chrétienne฀bénéficie largement฀de฀ce฀positionnement฀méthodologique฀et฀de฀la฀mise฀en฀regard฀des฀langages฀iconographiques,฀des฀techniques,฀mais฀ aussi฀des฀pratiques฀cultuelles฀et฀des฀usages.฀L’histoire฀de฀la฀religion฀et฀celle฀de฀l’individu฀ 1. 2. 3. Les฀rencontres฀ont฀eu฀lieu฀à฀l’INHA฀:฀une฀journée฀d’étude฀introductive฀le฀25฀septembre฀2015 et฀quatre฀après-midi฀de฀conférences-débats฀entre฀février฀et฀juin฀2016฀sur฀des฀thèmes฀précis฀: L’image฀dans฀l’espace฀sacré฀:฀enjeux฀historiographiques฀et฀perspectives฀;฀Lumière฀et฀éclairage฀de l’espace฀cultuel฀:฀perception฀et฀réception฀des฀images฀;฀Images฀monumentales฀et฀jeux฀d’échelle฀:฀les dynamiques฀spatiales฀du฀lieu฀de฀culte฀;฀Visibilité฀et฀lisibilité฀du฀dialogue฀entre฀images฀et฀inscriptions dans฀l’espace฀cultuel. H.฀Belting,฀Image฀et฀culte.฀Une฀histoire฀de฀l’art฀avant฀l’époque฀de฀l’art,฀Paris฀1998฀(trad.฀de Bild฀und฀Kult.฀Eine฀Geschichte฀des฀Bildes฀vor฀dem฀Zeitalter฀der฀Kunst,฀Munich฀1990). Par฀exemple฀:฀Orient฀et฀Occident฀méditerranéens฀au฀ xiiie฀siècle.฀Les฀programmes฀picturaux, éd.฀J.-P.฀Caillet฀et฀F.฀Joubert,฀Paris฀2012.฀Voir฀aussi฀le฀bilan฀historiographique฀de฀M.฀Bacci, Vieux฀clichés฀et฀nouveaux฀mythes฀:฀Constantinople,฀les฀icônes฀et฀la฀Méditerranée,฀Perspective฀2, 2012,฀ p.฀ 347-364฀;฀ l’auteur฀ insiste฀ sur฀ le฀ déplacement฀ du฀ centre฀ de฀ gravité฀ de฀ l’analyse historiographique฀:฀«฀On฀est฀ainsi฀passé฀de฀l’évocation฀constante฀–฀et฀mythifiée à฀bien฀des égards฀ –฀ de฀ Constantinople,฀ à฀ la฀ mise฀ en฀ valeur฀ de฀ la฀ Méditerranée฀ […]฀ en฀ sa฀ qualité d’espace฀dynamique฀d’interaction฀culturelle฀»฀(p.฀359). 8 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ demeurent฀ainsi฀étroitement฀liées฀à฀l’histoire฀de฀l’image4.฀Comme฀le฀précise฀JeanClaude฀Schmitt฀dans฀son฀introduction฀au฀colloque฀Les฀images฀dans฀les฀sociétés฀ médiévales฀:฀pour฀une฀histoire฀comparée,฀si฀la฀Latinité฀et฀Byzance฀se฀sont฀différenciées฀ toujours฀plus฀par฀leurs฀choix฀linguistiques,฀politiques,฀religieux฀et฀esthétiques,฀l’image฀ demeure฀pourtant฀un฀des฀meilleurs฀révélateurs฀des฀différences฀et฀ressemblances฀ des฀sociétés5. L’image฀dans฀l’espace฀ecclésial฀: bilan฀historiographique฀et฀réflexions฀c oisées L’analyse฀des฀images฀dans฀l’espace฀ecclésial฀au฀Moyen฀Âge฀implique฀aujourd’hui฀ une฀large฀prise฀en฀compte฀du฀contexte฀monumental฀et฀rituel.฀Depuis฀les฀années฀1980,฀ la฀recherche฀a฀bénéficié de฀l’apport฀des฀études฀sur฀la฀liturgie฀pour฀en฀faire฀un฀aspect฀ prééminent฀dans฀l’analyse฀et฀l’interprétation฀des฀images.฀L’aire฀byzantine฀s’est฀révélée฀ particulièrement฀réceptive฀à฀cette฀démarche,฀comme฀en฀témoignent฀les฀travaux฀ de฀ Christopher฀ Walter,฀ Henry฀ Maguire,฀ Robin฀ Cormack,฀ Jean-Michel฀ Spieser,฀ Catherine฀Jolivet-Lévy฀et฀Sharon฀Gerstel฀qui฀montrent฀tout฀l’intérêt,฀pour฀l’étude฀ iconographique,฀mais฀aussi฀pour฀la฀compréhension฀de฀l’édifice dans฀son฀ensemble,฀ d’analyser฀ce฀lien฀entre฀le฀figuré et฀son฀environnement฀cérémoniel6.฀Les฀images฀ n’y฀opèrent฀pas฀un฀simple฀dédoublement฀du฀rite,฀mais฀un฀véritable฀commentaire,฀ complétant฀et฀parachevant฀la฀liturgie7.฀L’insertion฀dans฀un฀ensemble฀monumental฀ complexe,฀structuré฀par฀ses฀dimensions฀pratiques฀et฀fonctionnelles,฀permet฀au฀figu é฀ une฀large฀polysémie.฀En฀effet,฀le฀positionnement฀des฀images,฀pensé฀en฀fonction฀ de฀leur฀contenu฀sémantique,฀implique฀des฀effets฀d’échos,฀de฀correspondances฀et฀de฀ résonances,฀qui฀expriment฀des฀orientations฀théologiques,฀dévotionnelles,฀mais฀aussi฀ littéraires฀(comme฀l’attestent฀les฀travaux฀pionniers฀d’Henry฀Maguire)8฀et฀politiques. 4. 5. 6. 7. 8. Belting,฀Image฀et฀culte฀(cité฀n.฀2),฀p.฀27. Les฀images฀dans฀les฀sociétés฀médiévales฀:฀pour฀une฀histoire฀comparée.฀Actes฀du฀colloque฀international,฀Rome,฀Academia฀belgica,฀19-20฀juin฀1998,฀éd.฀J.-M.฀Sansterre฀et฀J.-C.฀Schmitt, Bruxelles฀/฀Rome฀1999฀(Bulletin฀de฀l’Institut฀historique฀belge฀de฀Rome฀69),฀p.฀11-12. Nous฀ne฀citerons฀ici฀que฀les฀références฀les฀plus฀significati es฀pour฀le฀sujet฀qui฀nous฀occupe฀: C. Walter,฀Art฀and฀Ritual฀of฀the฀Byzantine฀Church,฀Londres฀1982฀;฀H.฀Maguire,฀Art฀and Eloquence฀in฀Byzantium,฀Princeton฀1981฀;฀R.฀Cormack,฀Writing฀in฀Gold.฀Byzantine฀Society and฀ Its฀ Icons,฀ Londres฀ 1985฀;฀ J.-M.฀ Spieser,฀ Liturgie฀ et฀ programmes฀ iconographiques, TM฀11,฀1991,฀p.฀575-590฀;฀C.฀Jolivet-Lévy,฀Les฀églises฀byzantines฀de฀Cappadoce.฀Le฀programme iconographique฀de฀l’abside฀et฀de฀ses฀abords,฀Paris฀1991฀et฀plus฀récemment฀Ead.,฀Aspects฀de la฀relation฀entre฀espace฀liturgique฀et฀décor฀peint฀à฀Byzance,฀dans฀Art,฀cérémonial฀et฀liturgie au฀Moyen฀Âge.฀Actes฀du฀colloque฀de฀3e฀cycle฀romand฀de฀Lettres,฀Lausanne-Fribourg,฀24-25฀mars, 14-15฀avril,฀12-13฀mai฀2000,฀éd.฀N.฀Bock,฀P.฀Kurmann,฀S.฀Romano฀et฀J.-M.฀Spieser,฀Rome 2002,฀p.฀71-84฀;฀S.฀E.฀J.฀Gerstel,฀Beholding฀the฀Sacred฀Mysteries:฀Programs฀of฀the฀Byzantine Sanctuary,฀Seattle฀/฀Londres฀1999. Voir฀notamment฀la฀conclusion฀de฀C.฀Jolivet-Lévy,฀Images฀des฀pratiques฀eucharistiques dans฀les฀monuments฀byzantins฀du฀Moyen฀Âge,฀dans฀Pratiques฀de฀l’Eucharistie฀dans฀les฀Églises d’Orient฀et฀d’Occident฀(Antiquité฀et฀Moyen฀Âge).฀Actes฀du฀séminaire฀tenu฀à฀Paris,฀Institut catholique,฀1997-2000,฀éd.฀N.฀Bériou,฀B.฀Caseau฀et฀D.฀Rigaux,฀Paris฀2000฀(Collection฀des études฀augustiniennes.฀Série฀Moyen฀Âge฀et฀Temps฀modernes฀45-46),฀p.฀161-200,฀ici฀p.฀200. Outre฀Maguire,฀Art฀and฀Eloquence฀(cité฀n.฀6),฀voir฀aussi฀le฀recueil฀d’articles฀Id.,฀Rhetoric, Nature฀and฀Magic฀in฀Byzantine฀Art,฀Aldershot฀1998฀(Variorum฀collected฀studies฀series฀603). INTRODUCTION 9 Aussi฀bien฀pour฀l’Occident฀médiéval฀que฀pour฀Byzance,฀la฀recherche฀a฀largement฀ exploré฀les฀relations฀entre฀le฀sacré,฀l’espace,฀le฀rite฀et฀l’image,฀conjuguant฀ces฀notions฀ de฀multiples฀manières.฀Parmi฀l’abondante฀littérature฀sur฀le฀sujet,฀sont฀parus฀de฀ nombreux฀ouvrages฀collectifs฀et฀pluridisciplinaires฀:฀en฀2001,฀Le฀sacré฀et฀son฀inscription฀dans฀l’espace฀à฀Byzance฀et฀en฀Occident.฀Études฀comparées9,฀sous฀la฀direction฀de฀ Michel฀Kaplan,฀aborde฀l’organisation฀de฀l’espace฀sacré฀en฀ses฀dimensions฀physique,฀ symbolique฀et฀métaphorique฀;฀en฀2002,฀Art,฀Cérémonial฀et฀Liturgie฀au฀Moyen฀Âge฀ interroge,฀dans฀une฀chronologie฀longue฀et฀une฀géographie฀large,฀l’œuvre฀d’art฀dans฀ ses฀modalités฀et฀ses฀usages฀liturgiques฀et฀cérémoniels10฀;฀plus฀récemment,฀en฀2010,฀ Art฀médiéval.฀Les฀voies฀de฀l’espace฀liturgique,฀sous฀la฀direction฀de฀Paolo฀Piva,฀propose,฀ pour฀chaque฀phase฀de฀la฀période฀médiévale,฀une฀réflexion sur฀les฀liens฀dynamiques฀ qui฀unissent฀le฀figuré à฀l’espace฀rituel11฀;฀en฀2011,฀L’image฀médiévale฀:฀fonctions฀dans฀ l’espace฀sacré฀et฀structuration฀de฀l’espace฀cultuel,฀édité฀par฀Cécile฀Voyer฀et฀Éric฀Sparhubert,฀ insiste฀à฀nouveau฀sur฀l’importance฀de฀l’iconographie฀dans฀l’institution฀symbolique฀ du฀lieu฀ecclésial12. L’enquête฀autour฀de฀la฀liturgie,฀de฀ses฀objets฀et฀de฀ses฀images฀est฀également฀ menée฀autour฀de฀l’autel฀et฀de฀son฀décor,฀comme฀en฀témoigne,฀en฀2006,฀Decorating฀ the฀Lord’s฀Table.฀On฀the฀dynamics฀between฀image฀and฀Altar฀in฀the฀Middle฀Ages,฀dirigé฀ par฀Søren฀Kaspersen฀et฀Erik฀Thunø,฀qui฀considère฀aussi฀bien฀le฀contenu฀symbolique฀ du฀ décor฀ que฀ son฀ impact฀ visuel13.฀ Mentionnons฀ enfin Thresholds฀ of฀ the฀ Sacred:฀฀ architectural,฀art฀historical,฀liturgical,฀and฀theological฀perspectives฀on฀religious฀screens,฀ East฀and฀West,฀dirigé฀par฀Sharon฀Gerstel฀(2006),฀consacré฀au฀chancel,฀au฀templon฀฀ – devenu฀iconostase฀à฀Byzance฀–฀et฀au฀jubé,฀indissociables฀de฀leur฀décor฀afin de valoir฀comme฀seuils฀sacrés14. Ces฀ nouvelles฀ approches฀ marquent฀ une฀ rupture฀ historiographique฀ touchant฀฀ au฀rapport฀entre฀espace฀et฀figuration puisque฀l’image฀ne฀peut฀désormais฀plus฀être฀ interrogée฀indépendamment฀de฀son฀environnement฀et฀de฀son฀emplacement.฀À฀l’échelle฀ de฀cas฀particuliers,฀cette฀compréhension฀de฀l’image฀dans฀son฀espace฀permet฀bel฀et฀bien฀ d’expliquer฀certains฀caractères฀inhabituels฀de฀décors฀déjà฀bien฀étudiés.฀Par฀exemple,฀ la฀scène฀de฀la฀Dormition฀dans฀l’église฀de฀la฀Panaghia฀Arakiotissa฀à฀Lagoudéra฀(1192),฀ qualifiée par฀Robin฀Cormack฀d’«฀asymétrique,฀déséquilibrée฀et฀étrange฀»,฀présente฀ un฀Christ฀«฀rejeté฀sur฀le฀côté฀»฀de฀la฀composition฀(fig. 1)15.฀Par฀des฀rapprochements฀ avec฀ des฀ ensembles฀ cappadociens,฀ ainsi฀ qu’avec฀ certains฀ manuscrits,฀ Andréas฀ 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Le฀ sacré฀ et฀ son฀ inscription฀ dans฀ l’espace฀ à฀ Byzance฀ et฀ en฀ Occident.฀ Études฀ comparées,฀ éd. M. Kaplan,฀Paris฀2001฀(Byzantina฀Sorbonensia฀18). Art,฀cérémonial฀et฀liturgie฀(cité฀n.฀6). Art฀médiéval฀:฀les฀voies฀de฀l’espace฀liturgique,฀éd.฀P.฀Piva,฀Paris฀2010. L’image฀ médiévale฀:฀ fonctions฀ dans฀ l’espace฀ sacré฀ et฀ structuration฀ de฀ l’espace฀ cultuel,฀ éd. C. Voyer฀et฀E.฀Sparhubert,฀Turnhout฀2011฀(Culture฀et฀société฀médiévales฀22). Decorating฀ the฀ Lord’s฀ table:฀ on฀ the฀ dynamics฀ between฀ image฀ and฀ altar฀ in฀ the฀ Middle฀ Ages, éd.฀S.฀Kaspersen฀et฀E.฀Thunø,฀Copenhague฀2006. Thresholds฀of฀the฀sacred:฀architectural,฀art฀historical,฀liturgical,฀and฀theological฀perspectives฀on religious฀screens,฀East฀and฀West,฀éd.฀S.฀E.฀J.฀Gerstel,฀Washington฀DC฀2006. Cormack,฀Writing฀in฀Gold฀(cité฀n.฀6),฀p.฀174. 10 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Figure฀1฀-฀Dormition,฀mur฀sud฀du฀naos,฀Panagia฀Arakiotissa,฀Lagoudéra,฀1192฀ (photo฀:฀A.฀Nicolaïdès). Figure฀2฀-฀Vue฀d’ensemble฀du฀naos฀sous฀la฀coupole,฀Panagia฀Arakiotissa,฀Lagoudéra,฀1192฀ (photo฀:฀A.฀Nicolaïdès). INTRODUCTION 11 Nicolaïdès฀a฀pu฀montrer฀qu’il฀s’agissait฀d’une฀variante฀typologique฀rare,฀et฀alternative,฀de฀la฀formule฀centrée16.฀Mais฀une฀prise฀en฀compte฀de฀l’environnement฀spatial฀ peut฀donner฀toute฀sa฀signification à฀cette฀particularité฀iconographique฀puisque฀la฀ Dormition,฀située฀sur฀le฀mur฀sud฀du฀naos,฀fait฀pendant฀à฀la฀Présentation฀de฀Marie฀ au฀Temple,฀figurée au฀nord.฀Les฀deux฀compositions฀se฀font฀écho฀dans฀un฀rapport฀ nord-sud฀ainsi฀que฀dans฀le฀décentrement฀du฀sujet฀principal฀(fig. 2).฀Le฀concepteur฀฀ du฀programme฀–฀et฀de฀la฀scène฀de฀la฀Dormition฀–฀a฀bien฀pris฀ici฀en฀considération฀ le฀caractère฀tridimensionnel฀du฀décor฀cherchant฀à฀entourer฀«฀physiquement฀»฀le฀ spectateur฀des฀protagonistes฀principaux฀de฀ces฀deux฀épisodes฀de฀la฀vie฀de฀la฀Vierge฀:฀ Marie฀devant฀le฀grand฀prêtre฀Zacharie฀au฀nord฀et฀l’âme฀de฀Marie฀dans฀les฀bras฀de฀ son฀Fils฀au฀sud,฀regroupés฀dans฀la฀partie฀orientale฀de฀la฀composition,฀vers฀le฀sanctuaire.฀Dans฀la฀nef฀de฀la฀cathédrale฀de฀Monreale,฀la฀succession฀des฀médaillons฀des฀ martyrs฀de฀Sébaste฀aux฀intrados฀des฀arcades17฀présente฀une฀particularité฀que฀la฀prise฀ en฀ compte฀ de฀ l’environnement฀ spatial฀ explique฀ également฀ très฀ bien.฀ Dans฀ cette฀ suite฀répétitive฀de฀médaillons,฀un฀seul฀sur฀l’ensemble฀du฀groupe฀du฀bas-côté฀nord฀ est฀orienté฀vers฀le฀sud.฀Cette฀«฀étrangeté฀»,฀longtemps฀inexpliquée฀par฀la฀critique,฀se฀ comprend฀si฀l’on฀considère฀que฀ce฀médaillon฀sommital฀matérialise฀l’axe฀de฀la฀porte฀ latérale฀nord,฀d’usage฀quotidien฀pour฀les฀fidèles. Il฀invite฀à฀se฀diriger฀vers฀la฀nef฀et฀ signale฀un฀passage฀physique. Si฀les฀orientations฀historiographiques฀sur฀l’Occident฀médiéval฀et฀l’Orient฀byzantin฀ont฀suivi฀des฀évolutions฀parallèles฀dans฀l’intérêt฀porté฀à฀l’image฀dans฀sa฀relation฀ à฀l’architecture฀et฀aux฀rites฀qui฀s’y฀déroulent,฀certains฀spécialistes฀du฀Moyen฀Âge฀ occidental,฀comme฀Herbert฀Kessler,฀Jean-Claude฀Schmitt,฀Jean฀Wirth฀ou฀Daniel฀ Russo,฀ont฀mené฀leurs฀travaux฀sur฀l’image฀religieuse฀chrétienne฀au฀sein฀d’une฀plus฀ large฀enquête฀sur฀l’église-monument,฀«฀lieu฀ecclésial฀»฀auquel฀on฀reconnaît฀une฀ fonction฀sociale฀majeure฀articulant฀l’organisation฀spatiale฀de฀la฀société฀médiévale฀ tout฀entière.฀Des฀travaux฀historiques฀sur฀l’ecclésiologie฀comme฀La฀Maison฀Dieu฀de฀ Dominique฀Iogna-Prat18฀(2006),฀touchant฀à฀de฀nombreuses฀questions฀relatives฀aux฀ manifestations฀visuelles฀et฀matérielles฀de฀l’Église,฀confortent฀également฀l’étude฀des฀ images฀chrétiennes฀dans฀cette฀voie.฀Au฀début฀des฀années฀1990,฀l’ouvrage฀pionnier฀ de฀Jérôme฀Baschet19฀sur฀les฀fresques฀de฀l’église฀de฀Bominaco,฀dans฀les฀Abruzzes,฀ avait฀commencé฀à฀désenclaver฀la฀réflexion sur฀l’image฀en฀contexte฀ecclésial฀d’un฀ lien฀exclusif฀et฀passif฀avec฀la฀liturgie,฀pour฀rendre฀aussi฀à฀l’église฀(et฀à฀tout฀ce฀qu’elle฀ contient)฀un฀statut฀beaucoup฀plus฀large฀que฀la฀simple฀fonction฀d’abriter฀le฀rite20.฀฀ 16. A.฀Nicolaïdès,฀L’église฀de฀la฀Panagia฀Arakiotissa฀à฀Lagoudéra,฀Chypre.฀Étude฀iconographique des฀fresques฀de฀1192,฀DOP฀50,฀1996,฀p.฀97,฀l’auteur฀cite฀Tokalı฀II฀et฀le฀manuscrit฀Harley฀1810. 17. S.฀Brodbeck,฀Les฀saints฀de฀la฀cathédrale฀de฀Monreale.฀Iconographie,฀hagiographie฀et฀pouvoir royal฀à฀la฀fin du฀xii e฀siècle฀en฀Sicile,฀Rome฀2010฀(CEFR฀432),฀nos฀9฀à฀48฀pour฀les฀martyrs฀de Sébaste,฀ici฀saint฀Angias฀(no฀38). 18. D.฀Iogna-Prat,฀Maison฀Dieu฀:฀une฀histoire฀monumentale฀de฀l’Église฀au฀Moyen฀Âge฀(v.฀800v. 1200),฀Paris฀2006. 19. J.฀Baschet,฀Lieu฀sacré,฀lieu฀d’images฀:฀les฀fresques฀de฀Bominaco,฀Abruzzes,฀1263฀:฀thèmes,฀parcours, fonctions,฀Paris฀/฀Rome฀1991฀(Images฀à฀l’appui฀5). 20. Ces฀réflexions sont฀prolongées฀et฀élargies฀dans฀:฀Id.,฀L’iconographie฀médiévale,฀Paris฀2008, chap.฀4฀:฀L’iconographie฀au-delà฀de฀l’iconographie,฀p.฀155-188. 12 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ L’étude฀des฀processus฀de฀spatialisation฀ecclésiale฀a฀ainsi฀permis฀de฀mieux฀appréhender฀les฀rapports฀sociaux฀dans฀l’Occident฀médiéval21.฀Les฀historiens฀de฀l’art฀byzantin฀ semblent฀être฀restés฀plus฀longtemps฀sous฀l’emprise฀du฀structuralisme฀et฀du฀symbolisme฀ cosmologique฀de฀l’église,฀suivant฀lesquels฀l’image฀est฀insérée฀au฀sein฀d’un฀programme฀ dogmatique฀signifiant, et฀d’un฀ensemble฀d’éléments฀entretenant฀des฀relations฀étroites฀ et฀indivisibles22.฀Toutefois,฀les฀travaux฀de฀Robert฀Nelson,฀Leslie฀Brubaker,฀Antony฀ Eastmond,฀Catherine฀Jolivet-Lévy,฀Sofia Kalopissi-Verti฀et฀Sharon฀Gerstel,฀pour฀ne฀ citer฀qu’eux,฀ont฀révélé฀aussi฀le฀rôle฀social฀de฀l’image฀qui฀découle฀nécessairement฀ de฀l’étude฀du฀commanditaire฀/฀donateur,฀de฀la฀réception฀du฀décor฀et฀du฀«฀public฀»฀ auquel฀il฀s’adresse23.฀De฀telles฀orientations฀impliquent฀une฀ouverture฀sur฀la฀dimension฀anthropologique฀de฀l’image฀qui฀a฀animé฀les฀occidentalistes฀avec฀les฀travaux฀ de฀Jean-Claude฀Schmitt฀et฀qui,฀du฀côté฀des฀byzantinistes,฀trouve฀un฀écho฀dans฀ l’ouvrage฀novateur฀de฀Sharon฀Gerstel,฀Rural฀lives฀and฀landscapes฀in฀late฀Byzantium฀:฀ art,฀archaeology,฀and฀ethnography24.฀Par฀le฀croisement฀des฀sources,฀l’auteure฀étudie฀ le฀village฀comme฀une฀micro-société,฀où฀les฀images฀sacrées฀des฀petites฀églises,฀par฀ leur฀choix,฀leur฀iconographie฀et฀leur฀mise฀en฀espace,฀agissent฀dans฀le฀quotidien฀de฀ la฀vie฀rurale฀et฀révèlent฀les฀mécanismes฀sociaux฀du฀village฀tardo-byzantin. Ces฀approches฀contextualisantes฀ont฀récemment฀fait฀émerger฀aussi฀bien฀pour฀ l’Occident฀médiéval฀que฀pour฀Byzance,฀de฀nouvelles฀problématiques฀autour฀de฀la฀ perception฀de฀l’œuvre.฀Pour฀le฀monde฀byzantin,฀la฀peinture฀d’icônes฀a฀été฀un฀objet฀ d’étude฀privilégié,฀notamment฀dans฀ses฀aspects฀fonctionnels฀et฀dévotionnels,฀son฀ instrumentalisation฀lors฀du฀rite฀ou฀des฀processions฀et,฀plus฀récemment,฀sa฀dimension฀émotionnelle.฀L’aspect฀figuratif et฀symbolique฀de฀l’œuvre฀passe฀au฀second฀plan฀ pour฀davantage฀mettre฀en฀avant฀sa฀valeur฀sensorielle฀et฀performative,฀comme฀en฀ témoignent฀par฀exemple฀les฀travaux฀récents฀de฀Bissera฀Pentcheva฀pour฀l’Orient฀et฀ d’Éric฀Palazzo฀pour฀l’Occident25.฀Cet฀accent฀porté฀sur฀l’expérience฀individuelle฀ 21. D.฀Méhu,฀Locus,฀transitus,฀peregrinatio.฀Remarques฀sur฀la฀spatialité฀des฀rapports฀sociaux dans฀ l’Occident฀ médiéval฀ (xie-xiiie฀ siècle),฀ dans฀ Construction฀ de฀ l’espace฀ au฀ Moyen฀ Âge฀: pratiques฀et฀représentations.฀Actes฀des฀congrès฀de฀la฀Société฀des฀historiens฀médiévistes฀de฀l’enseignement฀supérieur฀public,฀37 e฀congrès,฀Mulhouse฀2006,฀p.฀275-293. 22. Voir฀infra฀p.฀14-15. 23. On฀s’intéresse฀à฀des฀questions฀d’ordre฀sociologique,฀on฀étudie฀l’origine฀et฀les฀motivations des฀commanditaires฀(voir฀par฀exemples฀les฀études฀de฀S.฀Kalopissi-Verti฀et฀C.฀Jolivet-Lévy) et฀l’impact฀des฀images฀sur฀la฀société.฀Citons,฀entre฀autres,฀L.฀Brubaker,฀Perception฀and Conception.฀Art,฀Theory฀and฀Culture฀in฀Ninth-Century฀Byzantium,฀Word฀and฀Image฀5, 1989,฀p.฀19-31฀;฀A.฀Eastmond,฀An฀Intentional฀Error?฀Imperial฀Art฀and฀“Miss”-Interpretation฀under฀Andronikos฀I฀Komnenos,฀The฀Art฀Bulletin฀76,฀1994,฀p.฀502-510.฀Robert฀Nelson s’est฀intéressé฀très฀tôt฀à฀ces฀questions,฀voir฀notamment฀son฀recueil฀d’articles฀R.฀Nelson, Later฀Byzantine฀Painting:฀Art,฀Agency฀and฀Appreciation,฀Aldershot฀2006฀(Variorum฀Collected Studies฀Series฀853). 24. S.฀E.฀J.฀Gerstel,฀Rural฀Lives฀and฀Landscapes฀in฀Late฀Byzantium:฀Art,฀Archaeology฀and Ethnography,฀New฀York฀2015. 25. B.฀Pentcheva,฀The฀Sensual฀Icon:฀Space,฀Ritual฀and฀the฀Senses฀in฀Byzantium,฀University฀Park (PA)฀2010฀et฀son฀dernier฀ouvrage฀:฀Ead.,฀Hagia฀Sophia.฀Sound,฀Space,฀and฀Spirit฀in฀Byzantium, Penn฀State฀2017฀;฀É.฀Palazzo,฀L’invention฀chrétienne฀des฀cinq฀sens฀dans฀la฀liturgie฀et฀l’art฀au Moyen฀Âge,฀Paris฀2014฀(Épiphanie)฀;฀Les฀cinq฀sens฀au฀Moyen฀Âge,฀éd.฀É.฀Palazzo,฀Paris฀2016 (Patrimoines). INTRODUCTION 13 et฀ collective฀ du฀ sacré,฀ qui฀ touche฀ de฀ nombreux฀ travaux฀ depuis฀ les฀ années฀ 2010,฀ conduit฀à฀réfléchir sur฀un฀environnement฀plus฀large฀encore,฀quant฀à฀la฀présence฀฀ et฀la฀réception฀du฀figuré, en฀prenant฀en฀compte฀le฀rôle฀de฀la฀lumière,฀du฀son฀et฀de฀ l’odeur฀dans฀l’espace฀ecclésial26.฀L’image฀est฀alors฀intégrée฀à฀un฀phénomène฀expérimental฀et฀sensoriel฀complexe฀et฀multidimensionnel฀qu’elle฀contribue฀pleinement฀à฀ activer,฀devenant฀partie฀intégrante฀de฀l’«฀œuvre฀d’art฀totale฀»฀qu’est฀l’église,฀au฀sens฀ contemporain฀du฀terme. Appréhender฀la฀visibilité฀et฀la฀présence฀de฀l’image฀ par฀la฀mobilité฀et฀la฀fixit Dans฀le฀sillage฀des฀recherches฀sur฀l’image฀et฀son฀lieu,฀Visibilité฀et฀présence฀de฀ l’image฀dans฀l’espace฀ecclésial.฀Byzance฀et฀Moyen฀Âge฀occidental฀met฀au฀cœur฀de฀son฀ propos฀une฀interrogation฀simple฀:฀dans฀l’organisation฀complexe฀de฀l’espace฀de฀ l’église,฀les฀emplacements฀choisis฀pour฀les฀images฀qui฀ornent฀les฀murs฀et฀les฀objets฀ ne฀permettent฀pas฀toujours฀de฀les฀voir,฀d’en฀déchiffrer฀le฀contenu.฀Certaines฀images฀ semblent฀réservées฀à฀des฀fractions฀de฀l’assemblée฀stationnant฀dans฀des฀espaces฀ spécifiques, d’autres฀sont฀visibles฀depuis฀les฀principales฀zones฀affectées฀aux฀fidèles ou฀aux฀clercs,฀d’autres฀encore฀sont฀situées฀trop฀haut.฀Le฀rapport,฀a฀priori฀évident,฀ entre฀représentation฀et฀visibilité฀se฀trouve฀donc฀souvent฀complexifié, contraignant฀ à฀faire฀appel฀à฀une฀catégorie฀alternative฀:฀la฀notion฀de฀présence.฀Analyser฀la฀tension฀ existant฀entre฀les฀trois฀catégories฀que฀sont฀figuration, visibilité฀et฀présence฀implique฀ une฀étude฀croisée฀des฀sources฀écrites,฀des฀œuvres฀figurées et฀des฀monuments.฀Deux฀ critères฀essentiels฀entrent฀alors฀en฀jeu฀:฀la฀mobilité฀(le฀mouvement฀en฀général)฀et฀la฀ fixité, qui฀permettent฀de฀prendre฀en฀compte฀les฀multiples฀jeux฀d’échelles฀à฀l’œuvre฀ dans฀l’église,฀impliquant฀des฀objets,฀des฀manuscrits,฀des฀dispositifs฀liturgiques,฀des฀ gestes,฀des฀déplacements฀physiques,฀dialoguant฀avec฀un฀décor฀appliqué฀au฀corps฀ même฀du฀monument,฀épousant฀le฀caractère฀immobile฀de฀l’architecture.฀L’interprétation฀de฀la฀visibilité฀de฀l’image฀et฀des฀dynamiques฀qui฀animent฀et฀structurent฀ le฀lieu฀de฀culte฀ne฀peut฀se฀passer฀d’interroger฀parallèlement฀les฀textes฀liturgiques,฀ monastiques฀ou฀littéraires,฀afin de฀mettre฀en฀rapport฀le฀discours฀des฀sources฀avec฀฀ le฀témoignage฀des฀œuvres. 26. Sur฀la฀lumière,฀outre฀la฀contribution฀de฀cet฀ouvrage฀traitant฀de฀cette฀question,฀nous฀renvoyons à฀la฀publication฀récente฀La฀lumière฀dans฀les฀religions฀du฀livre฀:฀une฀approche฀pluridisciplinaire,฀éd.฀J.฀Bonnéric฀et฀N.฀Panayot,฀Chronos,฀numéro฀spécial฀32,฀2015.฀Sur฀le฀lien฀entre l’image฀et฀la฀musique฀dans฀l’église฀médiévale,฀on฀mentionnera฀Resounding฀Images.฀Medieval Intersections฀of฀Art,฀Music฀and฀Sound,฀éd.฀S.฀Boynton,฀D.฀J.฀Reilly,฀Turnhout฀2015.฀Enfin, nous฀pouvons฀mentionner฀le฀colloque฀«฀Religion฀et฀sensorialité.฀Antiquité฀et฀Moyen฀Âge฀», du฀ Labex฀ Resmed,฀ 5-6฀ juin฀ 2015,฀ sous฀ la฀ direction฀ de฀ B.฀ Caseau,฀ avec฀ en฀ particulier฀ la communication฀d’E.฀Neri฀:฀«฀Construction฀et฀perception฀de฀la฀lumière฀dans฀les฀mosaïques protobyzantines฀».฀Sur฀la฀notion฀d’expérience฀du฀sacré,฀voir฀N.฀Schibille,฀Hagia฀Sophia and฀the฀Byzantine฀aesthetic฀experience,฀Farnham฀2014฀et฀L’Église,฀lieu฀de฀performances.฀“In locis฀competentibus”,฀éd.฀S.-D.฀Daussy฀et฀N.฀Reveyron,฀Paris฀2016฀;฀plus฀largement฀:฀Experiencing฀Byzantium.฀Papers฀from฀the฀44th฀Spring฀Symposium฀of฀Byzantine฀Studies,฀Newcastle and฀Durham,฀April฀2011,฀éd.฀C.฀Nesbitt฀et฀M.฀Jackson,฀Farnham฀2013. 14 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Si฀les฀objets฀liturgiques฀peuvent฀être฀«฀en฀mouvement฀»฀car฀portés฀en฀procession฀ ou฀activés฀lors฀du฀rite,฀les฀images฀monumentales฀semblent฀prisonnières฀de฀leur฀fixité ฀ liée฀au฀caractère฀statique฀des฀parois,฀des฀voûtes,฀des฀coupoles฀qu’elles฀recouvrent.฀ Toutefois,฀les฀éléments฀architectoniques฀–฀arcades,฀voûtes,฀pavement฀–฀sont฀fréquemment฀décrits฀dans฀les฀ekphraseis฀par฀le฀mouvement.฀Dans฀la฀célèbre฀description฀de฀ Sainte-Sophie฀ par฀ Paul฀ le฀ Silentiaire,฀ les฀ colonnes฀ sont฀ dites฀ dansantes,฀ les฀ arcs฀ s’élancent,฀les฀conques฀jaillissent27.฀Même฀si฀ce฀type฀de฀texte฀est฀peu฀fréquent฀dans฀ les฀sources฀occidentales,฀les฀poèmes฀de฀Venance฀Fortunat฀participent฀d’une฀même฀ tradition฀ descriptive.฀ L’étude฀ de฀ Michael฀ Roberts28฀ a฀ bien฀ montré฀ combien฀ ces฀ textes฀sont฀redevables฀à฀une฀tradition฀littéraire฀antique฀de฀l’ekphrasis,฀pour฀mieux฀ décrire฀une฀scénographie฀expressive฀de฀l’espace฀ecclésial,฀grâce฀à฀des฀jeux฀de฀lumière,฀ de฀réfraction,฀animant฀constamment฀(et฀différemment฀selon฀le฀moment฀de฀la฀journée)฀le฀monument.฀Comme฀le฀précise฀Ruth฀Webb,฀les฀termes฀employés฀font฀partie฀ intégrante฀du฀vocabulaire฀métaphorique฀de฀ce฀genre฀littéraire,฀mais฀l’attribution฀ du฀mouvement฀et฀de฀l’animation฀à฀des฀entités฀statiques฀a฀également฀pour฀but฀de฀ rendre฀le฀sujet฀vivant฀et฀de฀refléter l’expérience฀physique฀vécue฀dans฀l’édifice même29.฀ Le฀mouvement฀appliqué฀à฀la฀description฀de฀l’architecture฀renvoie฀au฀déplacement฀ du฀fidèle dans฀l’église,฀pour฀qui฀l’architecture฀est฀forcément฀«฀en฀mouvement฀»฀au฀gré฀ de฀son฀cheminement.฀Robert฀Nelson฀démontre฀d’ailleurs฀comment฀une฀ekphrasis฀ – ici฀celle฀de฀Sainte-Sophie฀de฀Constantinople฀par฀le฀patriarche฀Photios฀en฀867฀– a฀clairement฀trait฀à฀la฀vision฀comme฀démarche฀active.฀Il฀oppose฀le฀caractère฀passif de฀l’écoute,฀comme฀phénomène฀distant฀et฀discontinu,฀à฀la฀dimension฀dynamique de฀la฀vue฀qui฀implique฀une฀connexion,฀une฀immédiateté30. Que฀dire฀alors฀de฀la฀fixité du฀décor฀monumental฀?฀À฀propos฀de฀Byzance,฀on฀ envisage฀encore฀trop฀souvent฀–฀à฀la฀suite฀du฀célèbre฀ouvrage฀d’Otto฀Demus,฀Byzantine฀ Mosaics฀Decoration฀(1948),฀jalon฀dans฀l’historiographie฀–฀le฀décor฀sur฀les฀parois฀comme฀ construit฀selon฀des฀règles฀tributaires฀du฀dogme฀et฀de฀la฀conception฀cosmologique฀de฀ l’édifice, et฀reflétant un฀seul฀principe฀organique฀et฀indivisible.฀Le฀décor฀monumental฀฀ 27. R.฀Webb,฀The฀Aesthetics฀of฀Sacred฀Space:฀Narrative,฀Metaphor,฀and฀Motion฀in฀‘Ekphraseis’ of฀Church฀Buildings,฀DOP฀53,฀1999,฀p.฀59-74,฀ici฀p.฀68฀;฀Ead.,฀Ekphraseis฀of฀Buildings฀in Byzantium:฀Theory฀and฀Practice,฀dans฀Ekphrasis.฀La฀représentation฀des฀monuments฀dans฀les littératures฀byzantine฀et฀byzantino-slaves฀:฀réalités฀et฀imaginaires,฀éd.฀V.฀Vavřínek ,฀P.฀Odorico et฀V.฀Drbal฀(Byzantinoslavica฀LXIX/3฀supplementum),฀Prague฀2011,฀p.฀20-32. 28. M.฀Roberts,฀Light,฀Color฀and฀Visual฀Illusion฀in฀the฀Poetry฀of฀Venantius฀Fortunatus, DOP฀65-66,฀2011-2012,฀p.฀113-120. 29. Webb,฀The฀Aesthetics฀of฀Sacred฀Space฀(cité฀n.฀27)฀;฀voir฀aussi฀L.฀James฀et฀R.฀Webb,฀‘To Understand฀Ultimate฀Things฀and฀Enter฀Secret฀Places’:฀Ekphrasis฀and฀Art฀in฀Byzantium, Art฀History฀14-1,฀1991,฀p.฀1-17. 30. R.฀Nelson,฀To฀Say฀and฀to฀See.฀Ekphrasis฀and฀Vision฀in฀Byzantium,฀dans฀Visuality฀before฀and beyond฀the฀Renaissance:฀Seeing฀as฀others฀saw,฀éd.฀R.฀Nelson,฀Cambridge฀2000,฀p.฀143-168฀; pour฀un฀bilan฀historiographique฀des฀études฀des฀descriptions฀byzantines฀des฀œuvres฀d’art, le฀genre฀de฀l’ekphrasis,฀voir฀N.฀Zarras,฀A฀Gem฀of฀Artistic฀Ekphrasis.฀Nicholas฀Mesarites’ Description฀of฀the฀Mosaics฀in฀the฀Church฀of฀the฀Holy฀Apostles฀at฀Constantinople,฀dans Byzantium,฀1180-1204:฀‘The฀Sad฀Quarter฀of฀a฀Century?’,฀National฀Hellenic฀Research฀Foundation. International฀Symposium฀22,฀Athènes฀2014,฀p.฀261-282. INTRODUCTION 15 est฀alors฀considéré฀en฀tant฀qu’ensemble฀indissociable฀depuis฀la฀coupole฀jusqu’aux฀ parties฀basses฀des฀parois,฀répondant฀à฀des฀«฀principes฀fi es฀»,฀à฀un฀«฀système฀».฀Deux฀ arguments฀avancés฀par฀Demus฀méritent฀d’être฀reconsidérés฀:฀le฀découpage฀vertical฀ et฀le฀principe฀organique฀du฀décor฀monumental.฀Déjà฀Sharon฀Gerstel,฀dans฀sa฀thèse฀ de฀ doctorat฀ en฀ 1993,฀ remettait฀ en฀ question฀ le฀ découpage฀ vertical฀ de฀ Demus฀ qui฀ privilégie฀la฀coupole฀au฀détriment฀du฀sanctuaire฀et฀qui฀ne฀correspond฀pas฀à฀la฀vision฀ donnée฀par฀les฀textes฀théologiques31.฀Ainsi,฀si฀l’on฀reprend฀la฀Mystagogie฀de฀Maxime฀ le฀Confesseur,฀rédigée฀au฀viie฀siècle,฀on฀est฀frappé฀par฀l’importance฀et฀la฀fécondité฀ du฀concept฀d’espace.฀Véritable฀«฀théologien-architecte฀»,฀Maxime฀considère฀le฀plan฀ de฀l’édifice non฀pas฀simplement฀comme฀des฀lieux฀juxtaposés฀mais฀comme฀des฀entités฀ déterminées฀par฀une฀tension฀dynamique฀entre฀la฀nef฀et฀le฀sanctuaire32.฀Bien฀plus฀tard,฀ Syméon฀de฀Thessalonique,฀au฀xve฀siècle,฀associe฀la฀division฀de฀l’église,฀du฀narthex฀ au฀sanctuaire,฀à฀une฀vision฀métaphorique฀tripartite฀depuis฀la฀terre฀jusqu’au฀saint฀ des฀saints,฀au-dessus฀du฀firmament et฀du฀ciel33.฀Le฀découpage฀est฀donc฀horizontal,฀ dans฀une฀transition฀et฀un฀cheminement,฀par฀seuils฀successifs,฀tant฀physiques฀que฀ spirituels,฀d’ouest฀en฀est.฀Le฀décor฀devient฀ainsi฀«฀divisible฀»,฀«฀fractionnable฀»฀dans฀ une฀logique฀répondant฀non฀plus฀au฀seul฀symbolisme฀cosmologique฀mais฀à฀des฀points฀ de฀vue฀ponctuels฀et฀occasionnels฀liés฀à฀un฀emplacement฀physique฀au฀sein฀de฀l’église.฀ Ainsi,฀les฀icônes฀monumentales฀peintes฀qui฀flanquent le฀templon฀ou฀prennent฀place฀ sur฀les฀murs฀adjacents฀perdent฀de฀leur฀fixité, notamment฀quand฀elles฀sont฀dédoublées฀sur฀le฀mur฀oriental฀du฀narthex฀et฀sur฀la฀façade฀extérieure฀de฀l’église.฀Comme฀ l’a฀démontré฀Sophia฀Kalopissi-Verti,฀elles฀matérialisent฀alors฀des฀seuils,฀manifestant,฀ selon฀les฀inscriptions฀et฀les฀épithètes฀employées,฀une฀gradation฀dans฀le฀processus฀dévotionnel฀d’intercession,฀de฀supplication฀et฀de฀réponse฀pour฀le฀salut฀et฀la฀rédemption34. Pour฀l’aire฀occidentale,฀la฀question฀du฀mouvement฀et฀de฀la฀mobilité฀vis-à-vis฀฀ du฀figuré a฀trouvé฀un฀nouvel฀essor฀autour฀des฀notions฀d’iter,฀de฀transitus฀au฀sein฀ du฀locus฀ecclésial,฀examinées฀par฀Didier฀Méhu฀et฀présentes฀également฀sous฀la฀plume฀ de฀Jérôme฀Baschet,฀Jean-Claude฀Bonne฀et฀Pierre-Olivier฀Dittmar฀dans฀l’ouvrage฀ qu’ils฀cosignent฀:฀‘Iter’฀et฀‘locus’.฀Lieu฀rituel฀et฀agencement฀du฀décor฀sculpté฀dans฀les฀églises฀ romanes฀d’Auvergne35.฀L’étude฀des฀chapiteaux,฀mais฀aussi฀une฀saisie฀globale฀du฀ décor฀de฀l’édifice ecclésial,฀se฀font฀à฀l’aune฀d’une฀conception฀dynamique฀de฀l’église฀ comme฀bâtiment฀(comme฀immeuble),฀également฀présente฀dans฀les฀écrits฀de฀Sicard฀ de฀Crémone฀(1155-1215).฀L’église฀devient฀alors฀un฀lieu฀de฀mobilité฀spirituelle,฀visuelle,฀ physique,฀un฀mouvement฀accompagné,฀exprimé,฀exalté฀par฀le฀décor.฀Un฀bref฀extrait฀฀ 31. Gerstel,฀Beholding฀the฀Sacred฀(cité฀n.฀6),฀p.฀5-6. 32. Maxime฀le฀Confesseur,฀La฀Mystagogie,฀intr.฀et฀trad.฀M.-L.฀Charpin-Ploix,฀Paris฀2005, p. 89-90. 33. St.฀Symeon฀of฀Thessalonika,฀The฀Liturgical฀Commentaries,฀éd.฀S.฀Hawkes-Teeples, Toronto฀2011,฀p.฀91฀et฀suiv. 34. S.฀ Kalopissi-Verti,฀The฀ Proskynetaria฀ of฀ the฀Templon฀ and฀ Narthex:฀ Form,฀ Imagery, Spatial฀Connections,฀and฀Reception,฀dans฀Thresholds฀of฀the฀Sacred฀(cité฀n.฀14),฀p.฀107-132. 35. J.฀Baschet,฀J.-C.฀Bonne฀et฀P.-O.฀Dittmar,฀Iter฀et฀Locus.฀Lieu฀rituel฀et฀agencement฀du฀décor sculpté฀dans฀les฀églises฀romanes฀d’Auvergne,฀Images฀re-vues฀Hors-Série฀3,฀2012฀(publication en฀ligne฀:฀https://imagesrevues.revues.org). 16 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ invite฀à฀la฀réflexion autour฀de฀cette฀question฀du฀mouvement฀:฀«฀En฀rythmant฀la฀ progression฀longitudinale฀de฀la฀nef฀et฀des฀bas-côtés,฀ces฀points฀de฀force฀que฀sont฀ les฀ chapiteaux฀contribuent฀(que฀leur฀décor฀soit฀majoritairement฀végétal฀ou฀plus฀ historié)฀à฀musicaliser฀l’iter฀qui฀traverse฀le฀lieu฀rituel฀»36. L’étude฀du฀cycle฀vétérotestamentaire฀de฀la฀nef฀de฀Saint-Savin฀par฀Jérôme฀Baschet37฀ adosse฀également฀son฀approche฀à฀la฀notion฀de฀mobilité,฀tant฀narrative฀que฀physique,฀ puisqu’il฀faut฀parcourir฀la฀nef฀sur฀toute฀sa฀longueur฀pour฀percevoir฀ce฀décor฀dans฀ son฀ensemble฀et฀embrasser฀la฀continuité฀de฀l’histoire฀qui฀s’y฀déploie฀(fig. 3).฀C’est฀ justement฀ cette฀ continuité฀ iconographique฀ de฀ la฀ voûte฀ qui฀ organise฀ la฀ mobilité฀ visuelle฀et฀programmatique฀articulée฀autour฀de฀l’axe฀longitudinal,฀une฀mobilité฀qui฀ s’opère฀également฀à฀un฀degré฀spirituel.฀Si฀les฀déploiements฀d’images฀et฀les฀logiques฀ de฀sens฀accompagnent฀des฀mouvements฀visuels฀tout฀en฀structurant฀et฀en฀délimitant฀ l’espace฀cultuel,฀la฀question฀de฀la฀mobilité฀dans฀l’église฀est฀étroitement฀connectée฀฀ à฀celle฀de฀l’orientation฀de฀l’édifice de฀plan฀basilical,฀qui฀domine฀dans฀l’Occident฀ médiéval.฀Les฀termes฀du฀problème฀sont฀remarquablement฀posés฀par฀l’étude฀de฀Silbe฀ de฀Blaauw38,฀parue฀en฀2010,฀autour฀de฀la฀notion฀d’espace฀liturgique.฀De฀Blaauw฀ montre฀qu’aux฀origines฀paléochrétiennes฀la฀question฀du฀positionnement฀du฀célébrant฀et฀de฀la฀communauté,฀ainsi฀que฀la฀valorisation฀des฀reliques฀dans฀cet฀espace฀ longitudinal฀qu’est฀la฀basilique,฀se฀pensent฀en฀fonction฀de฀l’afflux de฀lumière฀naturelle฀venant฀animer฀les฀surfaces฀intérieures฀des฀sanctuaires.฀Les฀interactions฀précises฀ avec฀les฀programmes฀picturaux฀sont฀bien฀sûr฀très฀difficiles à฀restituer,฀mais฀il฀n’en฀ demeure฀pas฀moins฀que฀les฀premières฀églises฀basilicales฀des฀ive฀et฀ve฀siècles฀prennent฀ pleinement฀en฀compte฀le฀fait฀que฀l’espace฀intérieur฀où฀stationnent฀les฀fidèles et฀ le฀clergé฀ne฀sont฀pas฀visuellement฀statiques. Dans฀Les฀voies฀de฀l’espace฀liturgique,฀Paolo฀Piva39฀posait฀les฀termes฀de฀la฀mobilité฀dans฀le฀sanctuaire฀en฀fonction฀des฀parcours฀destinés฀à฀rapprocher฀les฀fidèles des฀ reliques฀qu’ils฀viennent฀vénérer,฀une฀dynamique฀structurante฀pour฀l’espace฀cultuel.฀ La฀réflexion menée฀sur฀le฀déambulatoire฀et฀les฀dispositifs฀architecturaux฀accueillant฀ fidèles et฀célébrants฀suscite฀également฀de฀nombreuses฀questions฀sur฀les฀parcours฀ visuels฀parmi฀les฀images฀dont฀sont฀remplies฀les฀églises฀et฀sur฀les฀multiples฀effets฀de฀ seuil฀ainsi฀occasionnés40. 36. Ibid.,฀chap.฀1,฀§฀30.฀Sur฀le฀mouvement฀et฀la฀mobilité,฀nous฀pouvons฀également฀citer฀Meaning in฀Motion.฀The฀Semantics฀of฀Movement฀in฀Medieval฀Art.฀International฀Congress฀on฀Medieval Studies฀42,฀Kalamazoo฀2007,฀éd.฀N.฀Zchomelidse฀et฀G.฀Freni,฀Princeton฀2011. 37. J.฀Baschet,฀La฀voûte฀peinte฀de฀Saint-Savin฀:฀ornementation฀et฀dynamique฀axiale฀du฀lieu rituel,฀dans฀L’iconographie฀médiévale฀(cité฀n.฀20),฀p.฀101-124. 38. S.฀de฀Blaauw,฀En฀vue฀de฀la฀lumière.฀Un฀principe฀oublié฀dans฀l’orientation฀de฀l’édifice de culte฀ paléochrétien,฀ dans฀ Art฀ Médiéval.฀ Les฀ voies฀ de฀ l’espace฀ liturgique,฀ éd.฀ P.฀ Piva,฀ Paris 2010,฀p.฀15-46,฀ici฀p.฀37-40. 39. P.฀Piva,฀Les฀voies฀de฀l’espace฀liturgique,฀dans฀Art฀Médiéval.฀Les฀voies฀de฀l’espace฀liturgique, éd.฀P.฀Piva,฀Paris฀2010,฀p.฀81-130. 40. Voir฀les฀différentes฀contributions฀dans฀Thresholds฀of฀the฀Sacred฀(cité฀n.฀14)฀et฀la฀bibliographie antérieure.฀Mentionnons฀également฀le฀colloque฀international฀et฀interdisciplinaire฀:฀Le฀transept et฀ses฀espaces฀élevés฀dans฀l’église฀du฀Moyen฀Âge฀central฀:฀pour฀une฀nouvelle฀approche฀fonctionnelle (architecture,฀décor,฀liturgie฀et฀son),฀tenu฀à฀Lausanne,฀20-21฀avril฀2015,฀en฀partenariat฀avec l’Université฀catholique฀d’Angers,฀organisé฀par฀Barbara฀Franzé฀et฀Nathalie฀Le฀Luel,฀dont la฀publication฀est฀très฀attendue. INTRODUCTION 17 Figure฀3฀-฀Vue฀intérieure฀du฀vaisseau฀central,฀abbatiale฀Saint-Savin,฀Saint-Savin-surGartempe,฀Vienne,฀début฀du฀xiie฀siècle฀(photo฀:฀commons.wikimedia.org). Visibilité,฀intelligibilité,฀présence La฀visibilité฀d’une฀image฀relève฀de฀critères฀multiples฀et฀variables฀dans฀le฀temps฀:฀ l’architecture,฀les฀aménagements฀liturgiques,฀la฀disposition฀du฀mobilier.฀Ainsi,฀les฀ configurations architecturales,฀depuis฀le฀plan฀basilical฀jusqu’au฀plan฀en฀croix฀grecque฀ inscrite,฀n’impliquent฀pas฀les฀mêmes฀degrés฀de฀visibilité฀et฀jouent฀sur฀les฀continuités,฀ les฀césures฀et฀les฀ruptures฀dans฀l’appréhension฀visuelle฀de฀l’espace฀et฀de฀son฀décor.฀ 18 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Les฀différentes฀clôtures฀du฀sanctuaire฀déterminent,฀elles฀aussi,฀des฀niveaux฀de฀visibilité฀et฀d’invisibilité฀de฀l’image.฀Le฀caractère฀visible฀ou฀non฀du฀décor฀dépend฀donc฀ de฀son฀emplacement฀dans฀l’église,฀de฀sa฀hauteur,฀paramètres฀ensuite฀modulés฀par฀ l’éclairage฀ et฀ la฀ technique฀ mise฀ en฀ œuvre,฀ une฀ délicate฀ combinaison฀ de฀ facteurs฀ ayant฀des฀incidences฀sur฀la฀lisibilité฀et฀l’intelligibilité฀du฀figur 41.฀Dans฀les฀sources฀ écrites,฀les฀images฀sont฀évoquées฀en฀premier฀lieu฀par฀la฀lumière,฀les฀matériaux฀et฀฀ la฀couleur42.฀Liz฀James฀l’a฀bien฀souligné,฀la฀couleur฀est฀elle-même฀décrite฀en฀termes฀ de฀luminosité,฀de฀réflexion et฀de฀brillance,฀caractères฀qui฀permettent฀parfois฀en฀ définiti e฀de฀rendre฀compte฀de฀la฀technique฀même฀de฀la฀mosaïque฀et฀de฀sa฀mise฀en฀ œuvre43.฀Mais฀surtout฀la฀couleur฀crée฀l’animation฀des฀formes44. Venance฀Fortunat,฀dans฀le฀premier฀livre฀de฀ses฀poèmes,฀évoque฀en฀ces฀termes฀la฀ basilique฀Saint-Vivien,฀près฀de฀Saintes฀:฀«฀L’or฀à฀profusion฀étincelle฀d’un฀éclat฀fauve฀ et฀le฀pur฀métal฀répand฀ses฀rayons.฀Les฀lambris,฀achevés฀avec฀un฀art฀nouveau,฀fla boient฀et฀l’on฀croit฀que฀l’artiste฀a฀donné฀vie฀à฀des฀animaux฀sauvages45฀».฀Il฀semble฀ qu’il฀faille฀considérer฀ces฀descriptions฀médiévales฀comme฀une฀perception฀tangible฀ et฀non฀simplement฀allégorique฀des฀œuvres.฀Il฀a฀été฀démontré฀récemment฀combien฀ l’ekphrasis,฀par฀Nicolas฀Mésaritès,฀du฀cycle฀post-résurrectionnel฀des฀Saints-Apôtres฀ à฀Constantinople฀était฀une฀description฀détaillée฀et฀minutieuse฀des฀dix-huit฀scènes฀ inscrites฀dans฀un฀ensemble฀cohérent,฀montrant฀un฀réel฀souci฀de฀spatialité฀qui฀laisse฀ penser฀que฀l’auteur฀avait฀les฀mosaïques฀sous฀les฀yeux฀lorsqu’il฀rédigea฀ce฀texte46. La฀visibilité฀du฀décor฀se฀décline฀également฀différemment฀selon฀le฀«฀public฀»฀visé฀ et฀le฀statut฀de฀l’église.฀Si฀l’on฀part฀du฀principe฀–฀contestable฀par฀ailleurs฀–฀qu’une฀ image฀s’adresse฀à฀un฀public฀spécifique, sa฀réception฀ne฀sera฀bien฀entendu฀pas฀la฀ 41. Si฀la฀notion฀de฀hauteur฀ou฀d’échelle฀est฀encore฀assez฀peu฀prise฀en฀considération,฀on฀remarquera฀un฀intérêt฀accru฀pour฀l’étude฀de฀la฀lumière,฀que฀celle-ci฀soit฀naturelle฀ou฀artificielle 42. Outre฀la฀lumière฀évoquée฀dans฀les฀ekphraseis,฀les฀typika฀mentionnent฀les฀icônes฀qui฀font l’objet฀d’un฀éclairage฀artificiel précis฀;฀voir฀J.-M.฀Spieser,฀Le฀monastère฀du฀Pantocrator฀à Constantinople฀:฀le฀typikon฀et฀le฀monument,฀dans฀Many฀Romes.฀Studies฀in฀Honor฀of฀Hans Belting,฀éd.฀I.฀Foletti฀et฀H.฀L.฀Kessler,฀Brno฀/฀Lausanne฀2015฀(Convivium฀II,฀1),฀p.฀202-217. Sur฀les฀reflets et฀les฀effets฀de฀lumière฀sur฀les฀matériaux฀à฀partir฀des฀sources,฀voir฀certaines contributions฀dans฀Manipolare฀la฀luce฀in฀epoca฀premoderna.฀Aspetti฀architettonici,฀artistici฀e filosofici Manipulating฀Light฀in฀Premodern฀Times.฀Architectural,฀Artistic,฀and฀Philosophical Aspects,฀éd.฀D.฀Mondini฀et฀V.฀Ivanovici,฀Mendrisio฀/฀Milan฀2014.฀Voir฀aussi฀E.฀Borsook, Rhetoric฀or฀Reality:฀Mosaics฀as฀Expressions฀of฀a฀Metaphysical฀Idea,฀Mitteilungen฀des Kunsthistorisches฀Institutes฀in฀Florenz฀44,฀2000,฀p.฀2-18. 43. L.฀James,฀Light฀and฀Colour฀in฀Byzantine฀Art,฀Oxford฀1996฀(Clarendon฀Studies฀in฀the History฀of฀Art฀15)฀;฀Ead.,฀Color฀and฀Meaning฀in฀Byzantium,฀Journal฀of฀Early฀Christian Studies฀11-2,฀2003,฀p.฀223-233. 44. Ead.,฀What฀Colours฀were฀Byzantine฀Mosaics?,฀dans฀Medieval฀Mosaics.฀Light,฀Color,฀Materials, éd.฀E.฀Borsook,฀F.฀Gioffredi฀Superbi฀et฀G.฀Pagliarulo,฀Florence฀2000฀(Villa฀I฀Tatti. The฀Harvard฀University฀Center฀for฀Italian฀Renaissance฀Studies฀17),฀p.฀35-46,฀ici฀p.฀44฀: par฀la฀couleur฀qui฀lui฀donne฀forme,฀l’image฀prend฀vie฀et฀devient฀réelle,฀comme฀l’attestent certains฀écrits฀des฀Pères฀de฀l’Église,฀dont฀Grégoire฀de฀Nysse฀et฀Jean฀Chrysostome. 45. Venance฀Fortunat,฀Poèmes,฀éd.฀et฀trad.฀M.฀Reydellet,฀Paris฀1994,฀livre฀I,฀poème฀XII,฀p.฀31฀: Quo฀super฀effusum฀rutilans฀intermicat฀aurum฀/฀et฀spargunt฀radios฀pura฀metalla฀suos.฀/฀Ingenio perfecta฀nouo฀tabulata฀coruscant฀/฀artificemque฀putas฀hic฀animasse฀fe as. 46. Zarras,฀A฀Gem฀of฀Artistic฀Ekphrasis฀(cité฀n.฀30),฀p.฀263฀:฀«฀[…]฀his฀sophisticated฀language does฀not฀create฀confusion,฀but฀rather฀serves฀the฀iconography฀». INTRODUCTION 19 même฀si฀elle฀est฀vue฀par฀un฀souverain,฀un฀officiant, un฀moine,฀un฀donateur,฀un฀laïc฀ ou฀la฀communauté฀des฀fidèle 47.฀En฀outre,฀cette฀potentielle฀visibilité฀dépend฀du฀ cheminement฀ au฀ sein฀ de฀ l’espace฀ sacré฀ et฀ des฀ parcours฀ empruntés฀ quand฀ ces฀ derniers฀nous฀sont฀connus.฀Si฀les฀sources฀historiques,฀liturgiques,฀monastiques฀et฀ parfois฀hagiographiques฀nous฀renseignent฀avec฀précision฀sur฀les฀rites,฀les฀hymnes,฀ les฀prières,฀le฀cérémoniel฀et฀les฀processions,฀elles฀ne฀livrent฀que฀peu฀d’informations฀ spatiales฀précises฀ou฀liées฀à฀un฀lieu฀particulier฀:฀c’est฀toute฀la฀difficulté que฀rencontre฀ Vasileios฀Marinis฀dans฀son฀étude฀sur฀l’architecture฀et฀le฀rite฀dans฀les฀églises฀de฀ Constantinople฀entre฀le฀ixe฀et฀le฀xve฀siècle48. La฀Chapelle฀Palatine฀de฀Palerme฀offre฀a฀contrario฀–฀de฀par฀son฀caractère฀royal,฀ les฀sources฀conservées฀et฀la฀richesse฀de฀son฀décor฀–฀une฀étude฀de฀cas฀exceptionnelle฀ autour฀de฀la฀notion฀de฀visibilité฀et฀de฀présence฀de฀l’image.฀Située฀au฀cœur฀du฀Palais฀ des฀Normands,฀cette฀église฀a฀fait฀l’objet฀d’une฀ekphrasis฀prononcée฀par฀Philagathos฀ de฀Cerami,฀intellectuel฀et฀moine฀de฀langue฀grecque฀actif฀à฀la฀cour฀de฀Roger฀II฀de฀ Sicile฀(1130-1154)49.฀Dans฀son฀sermon,฀Philagathos฀fait฀l’éloge฀du฀souverain,฀le฀comparant฀au฀soleil฀dont฀la฀splendeur฀domine฀tout,฀image฀reprise฀dans฀une฀homélie฀du฀ même฀auteur฀prononcée฀pour฀la฀fête฀du฀Dimanche฀des฀Rameaux฀en฀présence฀ du฀roi฀Roger฀II.฀Le฀souverain฀faisant฀son฀entrée฀est฀qualifié de฀radieux฀et฀la฀célébration฀est฀considérée฀comme฀une฀fête฀aussi฀bien฀divine฀que฀royale,฀illuminée฀de฀deux฀ splendeurs.฀Or,฀la฀thématique฀de฀la฀lumière฀est฀omniprésente฀dans฀le฀décor฀du฀bras฀ sud฀du฀transept฀à฀travers฀la฀présence฀d’un฀troisième฀Christ฀Pantocrator฀tenant฀ le฀livre฀ouvert฀sur฀le฀célèbre฀verset฀de฀l’évangile฀de฀Jean฀(8,฀12)฀«฀Je฀suis฀la฀lumière฀ du฀monde฀»,฀de฀la฀scène฀de฀la฀Nativité฀et,฀sur฀le฀mur฀sud,฀du฀Baptême฀et฀de฀la฀Transfiguration, deux฀fêtes฀de฀la฀lumière฀par฀excellence50.฀Comme฀le฀souligne฀Slobodan฀ Ćurčić,฀la฀personne฀qui฀pénétrait฀par฀la฀porte฀sud฀était฀vue฀depuis฀le฀côté฀opposé,฀ mais฀aussi฀depuis฀l’entrée฀du฀sanctuaire,฀comme฀intrinsèquement฀liée฀à฀ces฀images฀ et฀plus฀précisément฀à฀la฀scène฀de฀l’Entrée฀du฀Christ฀à฀Jérusalem,฀située฀juste฀audessus฀de฀la฀porte฀(fig. 4)51.฀Une฀telle฀visibilité,฀une฀telle฀relation฀iconographicofonctionnelle฀ne฀pouvait฀être฀destinée฀qu’à฀la฀personne฀du฀roi,฀entrant฀pour฀son฀ couronnement52฀ou฀lors฀d’une฀fête฀triomphale฀comme฀l’était฀celle฀du฀dimanche฀ des฀Rameaux฀pendant฀laquelle฀le฀souverain฀entrait฀en฀grande฀pompe฀dans฀la฀ville฀ de฀Palerme฀puis฀dans฀sa฀propre฀chapelle. 47. H.฀Belting,฀L’image฀et฀son฀public฀au฀Moyen฀Âge,฀Saint-Pierre฀de฀Salerne฀1998฀(1re฀édition฀: Das฀Bild฀und฀sein฀Publikum฀im฀Mittelalter:฀Form฀und฀Funktion฀früher฀Bildtafeln฀der฀Passion, Berlin฀1981). 48. V.฀ Marinis,฀ Architecture฀ and฀ Ritual฀ in฀ the฀ Churches฀ of฀ Constantinople:฀ ninth฀ to฀ fifteenth Centuries,฀New฀York฀2014. 49. M.฀L.฀Fobelli,฀L’ekphrasis฀di฀Filagato฀da฀Cerami฀sulla฀Cappella฀Palatina฀e฀il฀suo฀modello, dans฀ Medioevo:฀ i฀ modelli.฀ Atti฀ del฀ Convegno฀ internazionale฀ di฀ studi฀ Parma,฀ 27฀ settembre1฀ottobre฀1999,฀éd.฀A.฀Quintavalle,฀Milan฀2002,฀p.฀267-275. 50. La฀thématique฀de฀la฀lumière฀est฀notamment฀développée฀par฀E.฀Borsook,฀Messages฀in Mosaics.฀The฀Royal฀Programmes฀of฀Norman฀Sicily,฀1130-1187,฀Oxford฀1990,฀p.฀33-38. 51. S.฀Ćur čić ,฀Ulterioti฀riflessioni sugli฀aspetti฀palatini฀della฀Cappella฀Palatina฀di฀Palermo, dans฀Die฀Cappella฀Palatina฀in฀Palermo.฀Geschichte,฀Kunst,฀Funktionen,฀éd.฀T.฀Dittelbach, Swiridoff฀2011,฀p.฀377-385,฀ici฀p.฀380. 52. Ibid. 20 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Figure฀4฀-฀Mur฀sud฀du฀sanctuaire,฀Chapelle฀Palatine,฀Palerme,฀1143฀ (photo฀:฀Swiridoff฀Verlag,฀Künzelsau,฀2011). Un฀autre฀passage฀de฀l’Ekphrasis฀de฀Philagathos฀rend฀compte฀de฀la฀perception฀ graduelle฀et฀de฀la฀réception฀du฀decorum฀de฀la฀Chapelle฀Palatine.฀Ainsi฀lorsque฀l’auteur฀ s’attarde฀sur฀le฀plafond฀de฀la฀nef,฀il฀insiste฀sur฀l’aspect฀finement sculpté฀de฀celui-ci,฀ façonné฀de฀petits฀paniers฀qui฀en฀font฀«฀une฀imitation฀des฀cieux฀transparents฀du฀Paradis,฀ illuminés฀d’un฀cœur฀d’étoiles฀»53.฀Philagathos฀rend฀compte฀ici฀de฀la฀technique฀même฀ des฀muqarnas฀qui,฀par฀une฀suite฀d’alvéoles฀sculptées฀ou฀de฀nids฀d’abeilles,฀place฀le฀ 53. M.฀ Andaloro,฀ Restituire฀ l’insieme฀ e฀ le฀ sue฀ parti,฀ dans฀ Ibid.,฀ p.฀ 440-445,฀ ici฀ p.฀ 440฀; Fobelli,฀ L’ekphrasis฀ di฀ Filagato฀ (cité฀ n.฀ 49),฀ p.฀ 267฀;฀ A.฀ Nef,฀ Conquérir฀ et฀ gouverner฀ la Sicile฀islamique฀aux฀ xie฀et฀ xiie฀siècles,฀Rome฀2011฀(BEFAR฀346),฀p.฀148-174฀:฀«฀Quelles approches฀pour฀le฀plafond฀de฀la฀Chapelle฀Palatine฀?฀». INTRODUCTION 21 spectateur฀sous฀un฀ciel฀étoilé.฀Or,฀celui-ci฀n’est฀pas฀uniquement฀une฀métaphore,฀ inspirée฀de฀la฀littérature฀byzantine,฀mais฀bien฀la฀perception฀que฀l’on฀en฀a฀lorsqu’on฀ se฀situe฀physiquement฀dans฀cet฀espace฀(fig. 5)฀:฀si฀les฀peintures฀sont฀présentes฀mais฀ difficilement visibles,฀les฀formes฀du฀plafond฀le฀sont฀et฀leur฀réception฀est฀bien฀réelle. Figure฀5฀-฀Plafond฀à฀muqarnas,฀nef,฀Chapelle฀Palatine,฀Palerme,฀1143฀฀ (photo฀:฀Swiridoff฀Verlag,฀Künzelsau,฀2011). Le฀caractère฀visible฀ou฀non฀des฀images฀implique฀des฀questionnements฀autour฀ de฀leur฀possible฀(ou฀impossible)฀intelligibilité.฀Un฀décor฀visible฀n’est฀pas฀nécessairement฀intelligible฀et,฀dans฀cette฀optique,฀les฀inscriptions฀qui฀accompagnent฀les฀ images฀jouent฀un฀rôle฀complexe฀qu’il฀convient฀d’explorer฀spécifiquement, tant฀la฀ relation฀entre฀le฀figuré, les฀textes฀et฀l’espace฀architectural฀revêt฀des฀formes฀multiples฀ et฀ambivalentes.฀Jeremy฀Johns฀a฀ainsi฀analysé฀les฀inscriptions฀arabes฀du฀plafond฀qui฀ sont฀visibles฀mais฀non฀lisibles฀et฀viennent฀souligner฀visuellement,฀et฀de฀manière฀ signifiante, la฀forme฀des฀étoiles.฀Il฀n’en฀demeure฀pas฀moins฀que฀ces฀inscriptions,฀ même฀si฀elles฀n’étaient฀pas฀intelligibles,฀chantent฀le฀souverain฀et฀la฀création฀divine,฀ et฀valent฀par฀leur฀seule฀présence54.฀Ainsi,฀la฀Chapelle฀Palatine฀offre฀le฀cas฀unique฀ d’une฀démonstration฀efficace, qui฀témoigne฀de฀la฀subtilité฀du฀langage฀monumental฀ de฀l’iconographie฀et฀de฀la฀sophistication฀des฀stratégies฀de฀présence,฀de฀symbolique฀ et฀de฀visibilité฀de฀l’image. 54. J.฀Johns,฀Arabic฀Inscriptions฀in฀the฀Cappella฀Palatina:฀Performativity,฀Audience,฀Legibility฀and฀Illegibility,฀dans฀Viewing฀Inscriptions฀in฀the฀Late฀Antique฀and฀Medieval฀World, éd.฀A.฀Eastmond,฀New฀York฀2015,฀p.฀124-147.฀Lire฀aussi฀dans฀ce฀même฀ouvrage฀la฀très intéressante฀introduction฀d’A.฀Eastmond,฀intitulée฀«฀Viewing฀Inscriptions฀»฀et฀articulée฀autour des฀thèmes฀suivants฀:฀Writing฀as฀art฀;฀Reading฀and฀viewing฀;฀Interactions฀and฀conversations฀; Memory฀and฀performativity. 22 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Figure฀6฀-฀Colonne฀Trajane,฀Rome,฀113 (photo฀:฀commons.wikimedia.org). INTRODUCTION 23 Pour฀tenter฀de฀résoudre฀les฀contradictions฀impliquées฀par฀le฀positionnement฀de฀ certaines฀images฀hors฀de฀vue,฀Beat฀Brenk55,฀dans฀un฀article฀paru฀en฀2005,฀s’appuie฀ sur฀une฀brève฀étude฀de฀Paul฀Veyne฀sur฀la฀colonne฀Trajane56.฀Une฀analogie฀avec฀la฀ représentation฀de฀la฀Guerre฀contre฀les฀Daces,฀dans฀un฀grand฀souci฀de฀détail฀jusqu’au฀ sommet฀mais฀visible฀sur฀quelques฀spires฀seulement฀(fig. 6),฀conduit฀Brenk฀à฀prendre฀ en฀considération฀l’idée฀d’un฀«฀art฀d’expression฀»฀appliquée฀à฀l’art฀médiéval.฀C’est฀par฀ cette฀formule฀que฀Paul฀Veyne฀qualifie une฀image฀à฀fort฀contenu฀narratif฀et฀sémantique,฀mais฀qu’un฀dispositif฀spatial฀empêche฀d’être฀décryptée฀:฀des฀images฀présentes฀ et฀visibles฀–฀bien฀que฀réduites฀et฀floutées pour฀l’œil฀du฀fait฀de฀la฀hauteur฀où฀elles฀se฀ hissent฀–,฀mais฀pas฀nécessairement฀intelligibles.฀Cette฀approche฀interroge฀la฀tension฀ existant฀entre฀le฀processus฀de฀structuration฀de฀l’espace฀par฀le฀figuré et฀la฀possibilité฀ de฀percevoir฀ces฀mêmes฀images.฀Brenk฀conclut฀finalement que฀ce฀sont฀les฀ambitions฀ et฀les฀moyens฀rhétoriques฀voulus฀par฀le฀commanditaire฀qui฀déterminent฀ce฀qui฀est฀ visible,฀et฀compréhensible฀ou฀non.฀Cependant,฀les฀propositions฀théoriques฀de฀Paul฀ Veyne,฀ à฀ propos฀ de฀ la฀ colonne฀ Trajane,฀ recelaient฀ des฀ potentialités฀ théoriques฀ larges57,฀allant฀au-delà฀de฀ce฀qu’en฀retient฀Beat฀Brenk,฀notamment฀autour฀d’une฀ dissociation฀de฀principe฀entre฀une฀image฀et฀sa฀réception฀visuelle฀directe,฀et฀de฀l’idée฀ qu’une฀partie฀du฀figuré฀non฀seulement฀peut฀mais฀doit฀échapper฀au฀ egard. La฀magistrale฀synthèse฀d’Herbert฀Kessler,฀intitulée฀Seeing฀medieval฀Art58,฀parue฀ en฀2004,฀consacre฀à฀cette฀question฀un฀chapitre฀venant฀parachever฀un฀ensemble฀ de฀ catégories฀ matérielles฀ et฀ sémantiques.฀ Sept฀ parties฀ successivement฀ intitulées฀฀ La฀matière,฀La฀fabrication,฀L’esprit,฀Le฀livre,฀l’Église,฀La฀vie฀(et฀la฀mort),฀Performance,฀ se฀concluent฀sur฀la฀question฀du฀voir฀(Seeing),฀notion฀maintes฀fois฀analysée฀dans฀ses฀ travaux฀sur฀l’iconographie.฀Qu’est-ce฀qu’implique฀la฀visibilité฀de฀l’image฀de฀Dieu฀ dans฀ le฀ sanctuaire฀?฀ Kessler฀ rappelle฀ la฀ force฀ de฀ cette฀ interrogation,฀ d’apparence฀ pourtant฀assez฀simple,฀en฀évoquant฀les฀représentations฀de฀l’Ascension฀montrant฀le฀ Christ฀représenté฀à฀demi,฀déjà฀soustrait฀à฀la฀vue฀de฀ses฀disciples฀(fig ฀7)59.฀En฀effet,฀ renvoyant฀à฀Augustin,฀il฀affirme que฀ce฀choix฀iconographique฀participe฀de฀l’idée฀que฀฀ le฀Christ฀devait฀disparaître฀de฀la฀vue฀de฀ses฀contemporains฀afin qu’ils฀puissent฀adresser฀ à฀sa฀divinité฀l’amour฀ressenti฀pour฀sa฀personne.฀Une฀image฀à฀demi฀visible฀possède฀ donc฀bien,฀dans฀cette฀partialité฀même,฀la฀faculté฀d’évoquer฀des฀réalités฀supérieures.฀ 55. B.฀Brenk,฀Visibility฀and฀Partial฀Invisibility฀of฀Early฀Christian฀Images,฀dans฀Seeing฀the฀invisible in฀Late฀Antiquity฀and฀the฀Early฀Middle฀Ages,฀éd.฀G.฀de฀Nie,฀K.฀F.฀Morrison฀et฀M.฀Mostert, Turnhout฀2005,฀p.฀139-184. 56. P.฀Veyne,฀Propagande฀expression฀roi,฀image฀idole฀oracle,฀dans฀La฀Société฀romaine,฀Paris 1991,฀p.฀311-342฀(initialement฀paru฀dans฀L’Homme฀114,฀avril-juin฀1990).฀Ce฀texte฀a฀été opportunément฀ réédité฀ sous฀ la฀ forme฀ d’un฀ petit฀ livre฀ (Éditions฀ Arkhê,฀ Paris,฀ 2011), accompagné฀ d’un฀ article฀ de฀ Louis฀ Marin฀ portant฀ également฀ sur฀ la฀ colonne฀Trajane,฀ et d’une฀introduction฀de฀François฀Lissarague. 57. Quelques฀suggestions฀:฀A.-O.฀Poilpré,฀Introduction,฀dans฀Faire฀et฀voir฀l’autorité฀pendant l’Antiquité฀et฀le฀Moyen฀Âge฀:฀images฀et฀monuments,฀Actes฀de฀la฀journée฀d’études฀tenue฀à฀Paris le฀14฀novembre฀2014฀–฀INHA,฀éd.฀A.-O.฀Poilpré,฀Paris฀2016,฀publié฀en฀ligne฀sur฀le฀site฀de l’HiCSA฀(http://hicsa.univ-paris1.fr),฀p.฀2-14. 58.฀ H.฀L.฀Kessler,฀Seeing฀Medieval฀Art,฀Peterborough฀Ont.฀2004฀(Rethinking฀the฀Middle฀Ages฀1). 59. Quelques฀exemples฀:฀Évangiles฀de฀Saint-Omer฀(Abbaye฀de฀Saint-Bertin),฀New฀York,฀Pierpont Morgan฀Library,฀M.฀333,฀fol.฀85฀(vers฀1000)฀;฀Épistolaire฀de฀Giovanni฀da฀Gaibana,฀Padoue, Bibl.฀Capitolare,฀ms.฀E2,฀fol.฀51v฀(1259). 24 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Figure฀7฀-฀Évangiles,฀Saint-Omer฀(abbaye฀Saint-Bertin),฀New฀York,฀Pierpont฀Morgan฀ Library,฀M.฀333,฀fol.฀85,฀vers฀1000฀(photo฀:฀Pierpont฀Morgan฀Library). INTRODUCTION 25 Ainsi,฀les฀images,฀prises฀individuellement฀et฀quel฀que฀soit฀leur฀support,฀atteignent฀ une฀dimension฀anagogique,฀au-delà฀de฀leur฀valeur฀sémantique.฀Le฀développement฀ de฀la฀théologie฀de฀l’image฀au฀xiie฀siècle฀en฀Occident฀témoigne฀de฀l’intérêt฀croissant฀ des฀ théologiens฀ pour฀ cette฀ question,฀ autour฀ d’une฀ définition plus฀ précise฀ de฀ ce฀ mouvement฀spirituel฀cheminant฀du฀visible฀vers฀l’invisible฀et฀le฀divin60.฀L’important฀ pour฀ l’image฀ est฀ d’exister฀ sans฀ nécessairement฀ être฀ visible,฀ ce฀ qui฀ suppose฀ alors฀ d’appréhender฀la฀notion฀de฀présence,฀articulée฀à฀l’idée฀que฀celle-ci฀se฀justifie par฀ l’économie฀symbolique฀du฀lieu฀et฀non฀nécessairement฀par฀sa฀réception61. La฀prudence฀est฀donc฀de฀mise,฀tant฀nos฀connaissances฀sur฀le฀«฀public฀»฀auquel฀ étaient฀destinées฀les฀images,฀sur฀les฀cheminements฀et฀parcours฀au฀sein฀de฀l’église,฀sur฀ les฀critères฀de฀visibilité฀de฀l’époque,฀sont฀lacunaires.฀Certaines฀approches฀«฀globales฀»,฀ certes฀novatrices,฀s’éloignent฀parfois฀de฀l’œuvre฀elle-même,฀amenant฀à฀des฀conclusions฀ théoriques฀détachées฀de฀la฀réalité฀matérielle฀de฀l’objet฀ou฀de฀l’image.฀Il฀est฀donc฀ nécessaire฀d’aborder฀cette฀thématique฀non฀seulement฀à฀travers฀des฀études฀de฀cas฀ précis,฀mais฀aussi฀en฀interrogeant฀parallèlement฀les฀sources.฀Dans฀cette฀perspective,฀ le฀dialogue฀entre฀Orient฀et฀Occident฀apporte฀sur฀ces฀questions฀de฀nouvelles฀pistes฀ de฀réflexion, dans฀une฀chronologie฀longue฀depuis฀l’Antiquité฀tardive฀jusqu’à฀la฀fin du฀ Moyen฀Âge.฀Si฀les฀approches฀méthodologiques฀des฀dernières฀décennies฀se฀rejoignent฀ dans฀l’étude฀des฀images฀et฀de฀l’espace฀ecclésial,฀les฀contextes฀sont฀distincts.฀Alors฀que฀ la฀Querelle฀des฀images฀à฀Byzance฀contribue฀à฀la฀naissance฀d’une฀véritable฀théologie฀ de฀l’icône฀et฀à฀une฀théorisation฀précise฀de฀la฀légitimité฀de฀l’image฀figuré 62,฀l’Occident฀maintient฀depuis฀le฀vie฀siècle฀et฀Grégoire฀le฀Grand63฀une฀conception฀de฀l’image฀ chrétienne฀fondée฀sur฀trois฀principales฀fonctions฀:฀remémorer,฀consolider฀la฀connaissance฀des฀histoires฀saintes,฀élever฀vers฀Dieu,฀auxquelles฀peut฀s’ajouter฀l’ornement฀du฀ temple฀divin64.฀Mais,฀dans฀un฀cas฀comme฀dans฀l’autre,฀l’image฀demeure฀un฀enjeu฀ ecclésial฀de฀premier฀plan,฀une฀nécessité฀inhérente฀à฀l’existence฀même฀des฀lieux฀rituels. *฀฀*฀฀* 60. Parmi฀de฀nombreuses฀références฀traitant฀de฀ces฀questions฀:฀Art฀et฀Réforme฀grégorienne฀en฀France et฀ dans฀ la฀ Péninsule฀ ibérique,฀ éd.฀ B.฀Franzé,฀Paris฀2015฀;฀C.฀ Rudolph,฀The฀Mystic฀Ark: Hugh฀of฀Saint฀Victor,฀art฀and฀thought฀in฀the฀twelfth฀century,฀New฀York฀2014฀;฀The฀Mind’s฀eye: art฀and฀theological฀argument฀in฀the฀Middle฀Ages,฀éd.฀F.฀Hamburger฀et฀A.-M.฀Boucher, Princeton฀2006฀;฀J.฀Wirth,฀L’image฀à฀l’époque฀romane,฀Paris฀1999. 61. L’image฀–฀qui฀dans฀la฀pensée฀byzantine฀est฀aussi฀bien฀«฀l’image฀figuré ฀»฀que฀l’image฀dans฀le sens฀où฀l’emploient฀les฀théologiens฀«฀l’Eucharistie฀est฀l’image฀du฀Christ฀»฀–฀entretient฀un rapport฀très฀fort฀avec฀la฀vérité,฀voir฀Spieser,฀Liturgie฀et฀programmes฀(cité฀n.฀6),฀p.฀578. 62. Voir฀notamment฀l’ouvrage฀récent฀:฀L’icône฀dans฀la฀pensée฀et฀dans฀l’art.฀Constitutions,฀contestations,฀réinventions฀de฀la฀notion฀d’image฀divine฀en฀contexte฀chrétien,฀éd.฀K.฀Mitalaité฀et A. Vasiliu,฀Turnhout฀2017฀(Studies฀in฀Byzantine฀History฀and฀Civilization฀10). 63. Baschet,฀L’iconographie฀médiévale฀(cité฀n.฀20),฀p.฀26-33฀;฀C.฀Chazelle,฀Pictures,฀Books and฀the฀Illiterate:฀Pope฀Gregory฀I’s฀Letters฀to฀Serenus฀of฀Marseille,฀Word฀and฀Image฀6,฀1990, p. 138-153฀;฀H.฀L.฀Kessler,฀Pictorial฀Narrative฀in฀Antiquity฀and฀Church฀Mission฀in Sixth-Century฀Gaul,฀dans฀Pictorial฀Narrative฀in฀Antiquity฀and฀the฀Middle฀Ages,฀éd.฀H.฀L.฀Kessler et฀M.฀Shreve฀Simpson,฀Washington฀DC฀/฀Hanovre฀1985฀(Studies฀in฀the฀History฀of฀Art฀16), p. 75-91. 64. Baschet,฀L’iconographie฀médiévale฀(cité฀n.฀20),฀p.฀33-35. 26 SULAMITH฀BRODBECK฀/฀ANNE-ORANGE฀POILPRÉ Les฀cinq฀chapitres฀thématiques฀qui฀organisent฀cet฀ouvrage฀regroupent฀des฀articles฀ apportant฀réponses฀et฀approfondissements฀aux฀questions฀soulevées฀ici. Dans฀un฀premier฀temps,฀le฀bilan฀historiographique฀dressé฀par฀Jean-Pierre฀Caillet฀ revient฀sur฀les฀principaux฀accents฀de฀la฀recherche฀à฀propos฀des฀relations฀entre฀image฀ et฀espace฀cultuel฀dans฀l’Occident,฀plaidant฀en฀fin de฀compte฀en฀faveur฀d’un฀décloisonnement฀culturel฀et฀géographique฀favorisé฀par฀de฀nouveaux฀cadres฀méthodologiques.฀ À฀Byzance,฀les฀grands฀enjeux฀de฀l’image฀chrétienne,฀mis฀en฀lumière฀par฀Jean-Michel฀ Spieser,฀relèvent฀également฀d’une฀relation฀étroite฀et฀dynamique฀entre฀l’espace฀et฀฀ l’image,฀dans฀laquelle฀le฀décor฀devient,฀dans฀son฀ensemble,฀une฀véritable฀présence฀ du฀sacré฀et,฀dans฀certaines฀de฀ses฀parties,฀l’objet฀de฀pratiques฀dévotionnelles,฀révélant฀ les฀degrés฀d’une฀interaction฀subtile฀entre฀l’action฀cultuelle฀et฀le฀figuré Le฀deuxième฀volet฀aborde,฀par฀l’analyse฀des฀textes฀sacrés฀et฀des฀rites,฀la฀relation฀ entre฀l’image฀spirituelle,฀animée฀par฀la฀prière,฀et฀l’espace฀intérieur,฀individuel.฀Il฀ s’agit฀également฀d’une฀image฀rendue฀active฀et฀sensible฀par฀l’intervention฀du฀son฀฀ et฀de฀la฀lumière.฀Dans฀son฀étude฀du฀chant฀des฀psaumes฀dans฀l’Antiquité฀tardive,฀ Georgia฀Frank฀révèle฀une฀image฀pratiquée,฀sensible฀et฀affective,฀vécue฀intérieurement฀ et฀répondant฀à฀la฀mobilité฀du฀cheminement฀tant฀physique฀que฀spirituel฀des฀pèlerinages.฀Pour฀le฀xiie฀siècle,฀à฀partir฀de฀deux฀manuscrits฀clunisiens,฀Susan฀Boynton฀ montre฀que฀l’image฀participe,฀conjointement฀avec฀la฀musique฀et฀les฀textes฀chantés,฀ à฀l’élaboration฀d’un฀espace฀spécifiquement clunisien,฀à฀la฀fois฀spirituel฀et฀sensible.฀ Sharon฀Gerstel฀fait฀un฀constat฀similaire฀pour฀le฀monde฀byzantin฀en฀s’attachant฀au฀ rôle฀ des฀ émotions฀ et฀ du฀ son฀ dans฀ l’appréhension฀ et฀ la฀ perception฀ du฀ décor฀ des฀ églises฀monastiques฀tardobyzantines.฀Enfin la฀lumière,฀composante฀essentielle฀de฀ l’animation฀d’un฀espace,฀est฀abordée฀par฀Nicolas฀Reveyron฀comme฀vecteur฀privilégié฀ de฀l’image,฀dans฀sa฀performativité฀iconique฀et฀son฀efficacité฀sacramentelle L’objet฀dans฀l’espace฀ecclésial฀occupe฀la฀troisième฀partie฀qui฀interroge฀les฀mouvements฀ de฀ l’image฀ elle-même,฀ et฀ de฀ son฀ support,฀ selon฀ trois฀ pôles฀ essentiels฀ aux฀ pratiques฀religieuses฀chrétiennes฀:฀les฀icônes,฀propres฀au฀monde฀byzantin,฀les฀objets฀ liturgiques฀et฀les฀reliquaires฀portatifs.฀Le฀lien฀entre฀l’action฀du฀rite,฀l’expérience฀ dévotionnelle,฀la฀représentation฀figurée et฀l’artefact฀qui฀en฀est฀le฀support฀apparaît฀ dans฀toute฀sa฀complexité.฀La฀croix฀d’autel฀en฀Occident,฀présentée฀par฀Alain฀Rauwel,฀ joue฀de฀multiples฀rôles฀dans฀le฀sanctuaire,฀tour฀à฀tour฀image-objet,฀image฀dévotionnelle,฀image฀fi e฀sur฀l’autel฀ou฀mobile฀dans฀l’assemblée฀des฀fidèle ฀:฀elle฀recouvre฀alors฀ des฀temporalités฀plurielles.฀Autour฀des฀écrits฀de฀Théodore฀Stoudite,฀Olivier฀Delouis฀ questionne฀l’oralité฀et฀la฀catéchèse฀de฀l’image,฀le฀lien฀entre฀la฀pensée฀théologique฀du฀ moine฀et฀son฀expérience฀personnelle฀et฀sensible฀de฀l’icône.฀Le฀contexte฀des฀processions฀ publiques฀des฀objets฀dévotionnels,฀mis฀en฀scène฀et฀déplacés฀dans฀et฀autour฀de฀l’église,฀ est฀illustré฀par฀deux฀cas฀d’étude.฀Maria฀Parani฀considère฀sous฀un฀nouvel฀angle฀les฀ icônes฀mariales฀à฀Constantinople฀–฀la฀Vierge฀des฀Blachernes฀et฀l’Hodigitria฀–,฀en฀ s’attachant,฀à฀partir฀des฀sources฀écrites,฀aux฀conditions฀pratiques,฀visuelles,฀physiques฀ et฀émotionnelles฀d’exposition฀et฀de฀réception฀de฀ces฀célèbres฀icônes,฀parfois฀dissimulées฀ par฀un฀voile,฀puis฀révélées,฀tantôt฀fi es,฀tantôt฀mobiles.฀Ce฀sont฀également฀des฀ stratégies฀d’exhibition฀et฀de฀dissimulation฀qui฀activent฀la฀praesentia฀et฀la฀potentia฀ des฀reliquaires฀portatifs฀byzantins฀importés฀dans฀la฀Sienne฀du฀xive฀siècle,฀analysées฀ INTRODUCTION 27 par฀ Stefania฀ Gerevini฀;฀ un฀ phénomène฀ jouant฀ aussi฀ sur฀ l’habituelle฀ dialectique฀ contenant฀/฀contenu,฀dans฀laquelle฀est฀pleinement฀impliqué฀le฀décor฀figuré Le฀quatrième฀chapitre฀est฀consacré฀aux฀images฀monumentales,฀appréhendées฀à฀ travers฀les฀liens฀qui฀les฀unissent฀aux฀dynamiques฀spatiales฀du฀lieu฀de฀culte฀et฀aux฀ multiples฀jeux฀d’échelle฀qui฀s’opèrent฀dans฀l’église.฀Ses฀cinq฀contributions฀explorent฀ les฀logiques฀spatiales฀et฀rituelles฀opérant฀au฀sein฀de฀l’église฀dans฀les฀programmes฀ figurés qui฀en฀couvrent฀les฀parois,฀confrontant฀mobilité฀rituelle฀et฀fixité de฀l’image,฀ espace฀hiérarchisé฀et฀intelligibilité฀des฀représentations. À฀travers฀le฀complexe฀monumental฀de฀Cimitile฀et฀les฀textes฀de฀Paulin฀de฀Nole,฀ Didier฀Méhu฀montre฀que฀la฀porte฀et฀l’autel,฀comme฀lieux฀liminaires,฀sont฀unis฀dans฀ une฀dynamique฀de฀répétition฀et฀de฀complémentarité฀des฀signes฀qui฀les฀caractérisent. Les฀interactions฀entre฀l’espace,฀les฀images฀et฀les฀acteurs฀sont฀éclairées฀par฀les฀ contributions฀d’Isabelle฀Marchesin฀et฀d’Annemarie฀Weyl฀Carr.฀I.฀Marchesin฀démontre฀ les฀rapports฀dynamiques฀et฀les฀modalités฀de฀mise฀en฀relation฀des฀œuvres฀rassemblées฀ à฀Saint-Michel฀d’Hildesheim฀au฀xie฀siècle฀où฀architecture,฀mobilier฀liturgique,฀objets,฀ décor฀et฀acteurs฀du฀lieu฀forment฀un฀réseau฀d’action฀et฀de฀sens฀pour฀créer฀l’église฀ idéale฀projetée฀par฀son฀commanditaire-concepteur,฀Bernward.฀À฀partir฀des฀Jugements฀ derniers฀des฀églises฀monastiques฀chypriotes,฀A.฀Weyl฀Carr฀révèle฀la฀logique฀d’un฀ programme฀éclaté,฀lié฀aux฀seuils,฀aux฀passages฀et฀aux฀circulations฀des฀moines,฀autour฀ de฀la฀dialectique฀de฀la฀récompense฀et฀du฀châtiment,฀de฀la฀foi฀et฀de฀la฀culpabilité. Dans฀une฀perspective฀similaire฀d’interaction,฀Maréva฀U฀et฀Véronique฀DeurPetiteau฀interrogent฀les฀lieux฀de฀passage฀et฀de฀transition฀dans฀l’église.฀La฀première฀ considère฀les฀seuils,฀les฀portes฀et฀les฀arcades฀dans฀les฀églises฀médiobyzantines,฀à฀travers฀ les฀images฀et฀leurs฀inscriptions,฀révélatrices฀d’une฀fonction฀et฀d’une฀symbolique฀ précises,฀ articulées฀ à฀ une฀ progression฀ spatiale฀ et฀ à฀ une฀ logique฀ performative.฀ La฀ seconde฀pointe฀le฀rôle฀essentiel฀des฀espaces฀d’entrée฀et฀de฀transition฀–฀exonarthex,฀ chapelles,฀tribunes,฀tours฀–฀dans฀les฀monuments฀ecclésiaux฀de฀Serbie฀:฀doués฀de฀ fonctions฀et฀d’usages฀multiples,฀ces฀lieux฀sont฀marqués฀par฀des฀jeux฀subtils฀entre฀ images฀monumentales,฀rite฀liturgique฀et฀cérémonial฀royal. Le฀cinquième฀volet฀s’attache฀enfin aux฀inscriptions฀dans฀le฀décor฀figuré, une฀ constante,฀à฀Byzance฀comme฀en฀Occident,฀d’où฀résulte฀souvent฀un฀ensemble฀plastique฀et฀sémantique฀dans฀lequel฀les฀signes฀inscrits฀et฀les฀images฀sont฀indissociables.฀ Le฀dialogue฀entre฀images฀et฀inscriptions฀dans฀l’église฀est฀abordé฀par฀deux฀études฀ menées฀sur฀les฀peintures฀byzantines฀de฀Cappadoce฀par฀Catherine฀Jolivet-Lévy฀et฀ sur฀le฀décor฀monumental฀en฀Catalogne฀par฀Vincent฀Debiais.฀Dans฀l’une฀et฀l’autre,฀ l’écrit฀manifeste฀son฀rôle฀dans฀la฀structuration฀et฀l’unité฀de฀l’image.฀Le฀texte,฀dans฀ sa฀disposition฀et฀ses฀ruptures,฀intimement฀lié฀au฀figuré qu’il฀accompagne,฀affirme sa฀dimension฀liturgique,฀mémorielle฀et฀communicative.฀La฀réception,฀la฀visibilité฀ et฀l’intelligibilité฀de฀ces฀constructions฀iconographiques฀–฀et฀épigraphiques฀–฀sont฀ délicates฀à฀appréhender.฀Ainsi฀Madeline฀H.฀Caviness฀suggère-t-elle฀plus฀largement,฀ dans฀le฀cas฀du฀vitrail,฀l’idée฀d’une฀performativité฀croisée฀des฀images,฀de฀la฀lumière,฀ du฀rite฀et฀des฀inscriptions,฀dont฀la฀lisibilité฀devient฀secondaire. Sulamith฀Brodbeck฀et฀Anne-Orange฀Poilpré Université฀Paris฀1฀Panthéon-Sorbonne L’image฀dans฀l’espace฀sacré฀: une฀question฀et฀ses฀enjeux L’image฀dans฀l’édifice฀cultuel฀en฀ ccident฀médiéval฀:฀ bilan฀historiographique฀d’un฀siècle฀de฀réflexions et฀potentielles฀ouvertures Jean-Pierre฀Caillet Dans฀le฀titre฀même฀du฀cycle฀de฀conférences฀où฀s’insère฀la฀présente฀communication,฀ c’est฀le฀terme฀de฀visibilité฀qui฀a฀été฀essentiellement฀pris฀en฀compte฀;฀cela฀dans฀son฀ acception฀la฀plus฀littérale,฀en฀certains฀cas฀du฀moins฀:฀quelles฀images฀sont฀visibles฀ dans฀telle฀ou฀telle฀partie฀de฀l’édifice, et฀par฀qui฀?฀Mais฀également,฀en฀un฀sens฀second฀ et฀de฀plus฀large฀portée,฀il฀faut฀envisager฀ce฀que฀donnent฀à฀voir฀ces฀images฀;฀c’est-àdire,฀le฀message฀qu’elles฀sont฀censées฀délivrer.฀Nous฀développerons฀cet฀examen฀en฀ cinq฀points,฀en฀évoquant฀tour฀à฀tour฀[1°]฀les฀études฀focalisées฀sur฀la฀mise฀en฀rapport฀ de฀ces฀images฀avec฀les฀grandes฀thématiques฀textuelles฀de฀la฀théologie,฀[2°]฀celles฀qui฀ relient฀le฀déploiement฀de฀l’imagerie฀à฀la฀structuration฀et฀à฀l’articulation฀de฀l’édifice, [3°]฀celles฀qui฀s’attachent฀aux฀caractères฀spécifiques attestés฀aux฀derniers฀siècles฀du฀ Moyen฀Âge,฀[4°]฀celles฀qui฀considèrent฀l’imagerie฀comme฀expression฀d’identité฀ et฀/฀ou฀d’affirmation de฀pouvoir,฀[5°]฀et฀enfin celles฀qui฀tendent฀à฀dégager฀l’ascendant฀des฀modèles฀et฀usages฀du฀monde฀byzantin฀sur฀l’imagerie฀occidentale. 1. Imagerie฀et฀grandes฀thématiques฀textuelles de฀la฀théologie Ce฀parcours฀historiographique฀débute฀avec฀Émile฀Mâle.฀Celui-ci,฀dès฀18981, posait฀les฀bases฀d’une฀démarche฀visant฀à฀expliciter฀la฀teneur฀d’un฀programme฀figuré complexe฀par฀sa฀mise฀en฀relation฀directe฀avec฀un฀texte฀théologique฀(en฀l’occurrence,฀ le฀Speculum฀Maius฀de฀Vincent฀de฀Beauvais)฀;฀il฀insistait฀aussi฀sur฀la฀nature฀symbolique฀des฀sujets,฀conçus฀par฀les฀clercs฀pour฀engager฀les฀fidèles vers฀l’accès฀aux฀réalités฀ supérieures.฀Moyennant฀de฀multiples฀nuances,฀et฀en฀affinant très฀sensiblement฀l’interprétation฀par฀une฀approche฀d’ordre฀plus฀proprement฀iconologique฀(c’est-à-dire฀prenant฀ en฀compte฀les฀aspects฀pertinents฀du฀contexte฀de฀la฀création฀de฀l’œuvre,฀suivant฀ce฀que฀ prônait฀Erwin฀Panofsky฀en฀19392),฀nombre฀d’études฀mentionnées฀dans฀le฀premier฀ volet฀ci-après฀s’inscrivent฀dans฀ce฀sillage. 1. 2. É.฀Mâle,฀L’art฀religieux฀du฀xiii e฀siècle฀en฀France.฀Étude฀sur฀l’iconographie฀du฀Moyen฀Âge฀et฀sur ses฀sources฀d’inspiration,฀Paris฀1898. E.฀ Panofsky,฀ Studies฀ in฀ Iconology.฀ Humanistic฀ Themes฀ in฀ the฀ Art฀ of฀ the฀ Renaissance, Oxford฀1939. 32 JEAN-PIERRE฀CAILLET On฀fera฀état฀des฀principales฀parmi฀celles฀qui฀abordent฀les฀grands฀thèmes฀dogmatiques,฀et฀en฀priorité฀celles฀relatives฀à฀la฀personne฀divine฀elle-même.฀Quant฀à฀l’émergence฀et฀aux฀premiers฀développements฀de฀l’image฀christique,฀il฀faut฀naturellement฀ renvoyer฀à฀André฀Grabar฀pour฀l’ascendant฀de฀l’art฀impérial3,฀et฀à฀sa฀remise฀en฀cause฀ par฀Thomas฀Mathews฀sur฀la฀base฀d’analogies฀plus฀étroites฀avec฀l’iconographie฀religieuse฀païenne4฀;฀et฀quant฀à฀cette฀même฀phase฀(et฀à฀ses฀prolongements฀byzantins),฀ on฀doit฀naturellement฀aussi฀prendre฀en฀compte฀le฀tout฀récent฀ouvrage฀de฀Jean-Michel฀ Spieser,฀qui฀envisage฀l’évolution฀de฀cette฀image฀depuis฀ses฀origines฀dans฀l’art฀funéraire฀jusqu’à฀la฀défaite฀de฀l’iconoclasme฀religieux5.฀Ensuite,฀et฀plus฀spécifiquement pour฀le฀devenir฀de฀l’image฀de฀la฀Majesté฀divine฀au฀Haut฀Moyen฀Âge฀occidental,฀ Anne-Orange฀ Poilpré฀ s’est฀ attachée฀ à฀ souligner฀ une฀ connotation฀ décisivement฀ ecclésiologique,฀l’institution฀revendiquant฀ainsi฀sa฀prérogative฀en฀matière฀de฀diffusion฀de฀l’enseignement฀du฀Christ6.฀Considérant฀le฀même฀sujet,฀Piotr฀Skubiszewski฀ (1993/94฀et฀2006)฀a฀étendu฀l’investigation฀jusqu’au฀Moyen฀Âge฀«฀central฀»7฀et฀–฀surtout฀–฀établi฀le฀lien฀entre฀la฀localisation฀de฀cette฀image฀dans฀l’abside฀(ou฀à฀la฀clé฀de฀ voûte฀du฀chœur)฀et฀la฀célébration฀eucharistique฀dans฀l’aire฀correspondante8. Pour฀les฀traductions฀figurati es฀de฀la฀vision฀johannique฀d’Apocalypse฀4,฀on฀ dispose฀des฀travaux฀d’Yves฀Christe,฀où฀se฀trouve฀particulièrement฀valorisé฀l’impact฀ de฀textes฀engageant฀à฀la฀reconnaissance฀d’une฀illustration฀de฀la฀gloire฀présente฀de฀ Dieu9.฀ Quant฀ au฀ Jugement฀ dernier,฀ le฀ même฀ auteur฀ a฀ relevé฀ la฀ relative฀ rareté,฀ jusqu’au฀xiiie฀siècle฀du฀moins,฀de฀la฀représentation฀des฀scènes฀infernales10฀;฀ce฀qui,฀ selon฀ lui,฀ suggère฀ que฀ cette฀ iconographie฀ revient฀ aussi฀ à฀ une฀ image฀ de฀ la฀ gloire฀ présente฀de฀Dieu,฀«฀tant฀bien฀que฀mal฀adaptée฀à฀l’évocation฀du฀sort฀de฀l’humanité฀ à฀la฀fin des฀temps฀».฀C’est฀Jérôme฀Baschet฀qui,฀entre-temps,฀a฀eu฀lieu฀de฀s’attacher฀ à฀la฀mutation฀advenue฀en฀concomitance฀avec฀la฀pensée฀des฀Victorins฀et฀des฀disciples฀ de฀Thomas฀d’Aquin,฀et฀se฀traduisant฀justement฀par฀une฀illustration฀très฀détaillée฀de฀฀ cet฀Enfer11.฀Mais฀pour฀le฀Jugement฀en฀propre,฀il฀faut฀encore฀faire฀cas฀des฀récentes฀ 3. A.฀Grabar,฀Christian฀Iconography.฀A฀Study฀of฀its฀Origins,฀Princeton฀1968฀(et฀version฀française Les฀voies฀de฀la฀création฀en฀iconographie฀chrétienne,฀Paris฀1979). 4. T.฀Mathews,฀The฀Clash฀of฀Gods.฀A฀Reinterpreation฀of฀Early฀Christian฀Art,฀Princeton฀1993 (et฀édition฀revue,฀Princeton฀1999). 5. J.-M.฀Spieser,฀Images฀du฀Christ.฀Des฀catacombes฀aux฀lendemains฀de฀l’iconoclasme,฀Genève฀2015. 6. A.-O.฀Poilpré,฀Maiestas฀Domini.฀Une฀image฀de฀l’Église฀en฀Occident฀(v e-ix e฀siècle),฀Paris฀2005. 7. P.฀Skubiszewski,฀Majestas฀Domini฀et฀liturgie,฀dans฀Cinquante฀années฀d’études฀médiévales. Actes฀du฀colloque฀organisé฀à฀l’occasion฀du฀cinquantenaire฀du฀CÉSCM,฀Poitiers,฀2003,฀éd. C. Arrignon,฀M.-H.฀Dediès,฀C.฀Galderisi฀et฀É.฀Palazzo,฀Turnhout฀2006,฀p.฀309-408. 8. P.฀Skubiszewsi,฀Du฀décor฀peint฀des฀absides฀romanes฀aux฀clés฀de฀voûte฀sculptées฀des฀églises gothiques฀:฀l’exemple฀de฀la฀cathédrale฀de฀Noyon,฀Wiener฀Jahrbuch฀für฀Kunstgeschichte฀46/47, 1993/94,฀p.฀689-698. 9. Voir฀principalement฀Y.฀Christe,฀L’Apocalypse฀de฀Jean.฀Sens฀et฀développement฀de฀ses฀visions synthétiques,฀Paris฀1996. 10. Y.฀Christe,฀La฀vision฀de฀Matthieu฀(Matth.฀XXIV-XXV).฀Origines฀et฀développement฀d’une image฀de฀la฀Seconde฀Parousie,฀Paris฀1973฀;฀Id.,฀Jugements฀derniers,฀La฀Pierre-qui-Vire฀1999,฀et en฀particulier฀p.฀351฀pour฀la฀citation฀qui฀suit฀ci-après. 11. J.฀Baschet,฀Les฀justices฀de฀l’au-delà.฀Les฀représentations฀de฀l’Enfer฀en฀France฀et฀en฀Italie฀(xii exv e฀s.),฀Rome฀1993. L’IMAGE฀DANS฀L’ÉDIFICE฀CULTUEL฀EN฀OCCIDENT฀MÉDIÉVAL 33 propositions฀de฀Marcello฀Angheben,฀tendant฀à฀identifier dès฀le฀xiie฀siècle฀la฀représentation฀ d’un฀ jugement฀ individuel฀ immédiat,฀ distinct฀ du฀ Jugement฀ universel฀ fina 12฀;฀ce฀qui฀au฀demeurant฀pose฀problème,฀ainsi฀qu’il฀apparaît฀dans฀un฀compte฀ rendu฀d’Yves฀Christe13. La฀figu e฀mariale฀a,฀quant฀à฀elle,฀suscité฀deux฀études฀menées฀presque฀parallèlement฀par฀Philippe฀Verdier14฀et฀Marie-Louise฀Thérel15฀;฀c’est฀le฀sujet฀du฀couronnement฀ qui฀y฀est฀plus฀spécifiquement abordé,฀débouchant฀d’ailleurs฀sur฀deux฀interprétations฀ assez฀différentes฀:฀expression฀de฀l’apothéose฀de฀l’humanité฀rachetée฀aux฀termes฀de฀ la฀ perspective฀ eschatologique฀ pour฀ Verdier,฀ triomphe฀ de฀ l’institution฀ ecclésiale฀ pour฀Thérel.฀William฀Tronzo฀a฀pour฀sa฀part฀voulu฀souligner,฀à฀travers฀les฀exemples฀ romains฀de฀Santa฀Maria฀in฀Trastevere฀et฀Santa฀Maria฀Maggiore,฀l’inflexion attestée฀ vers฀la฀fin du฀xiiie฀siècle฀en฀termes฀d’«฀humanisation฀»฀de฀la฀figu e฀de฀la฀Vierge16.฀ Enfin, c’est฀dans฀une฀perspective฀temporelle฀allant฀de฀l’époque฀paléochrétienne฀au฀ xive฀siècle฀que฀Daniel฀Russo฀a฀voulu฀retracer฀la฀tradition฀iconographique฀de฀Marie฀;฀ cela฀en฀y฀dégageant฀un฀premier฀moment฀«฀romain฀»฀d’affirmation, puis฀un฀moment฀ «฀impérial฀»฀sous฀les฀Carolingiens฀et฀Ottoniens,฀et฀un฀moment฀«฀grégorien฀»฀à฀partir฀ du฀xie฀siècle17. C’est฀aussi฀dans฀la฀veine฀proprement฀théologique฀que฀l’on฀a฀pu฀lire฀des฀programmes฀de฀caractère฀narratif฀faisant฀intervenir฀les฀péripéties฀christiques,฀mariales,฀ apostoliques฀et฀celles฀relatives฀à฀divers฀saints฀:฀ainsi฀dans฀les฀verrières฀basses฀de฀ la฀cathédrale฀de฀Chartres,฀que฀Colette฀et฀Jean-Paul฀Deremble฀(1993)฀envisagent฀à฀ la฀ lumière฀ des฀ conceptions฀ ecclésiologiques฀ –฀ et฀ de฀ la฀ réflexion typologique฀ –฀฀ de฀l’école฀locale18.฀La฀pensée฀typologique฀était฀d’ailleurs฀également฀prévalente฀dans฀ la฀basilique฀Saint-François฀d’Assise,฀où฀Serena฀Romano฀s’est฀notamment฀attachée฀ aux฀cycles฀parallèles฀du฀Christ฀et฀du฀saint฀dédicataire฀dans฀l’église฀basse,฀ainsi฀qu’à฀ l’ascendant฀ d’une฀ pensée฀ franciscaine฀ rapidement฀ très฀ tributaire฀ de฀ Rome฀ pour฀฀ le฀développement฀de฀l’ensemble฀du฀programme19. 12. M.฀Angheben,฀D’un฀Jugement฀à฀l’autre.฀La฀représentation฀du฀Jugement฀immédiat฀dans฀les Jugements฀derniers฀français฀:฀1100-1250,฀Turnhout฀2013. 13. Y.฀Christe,฀compte฀rendu฀de฀M.฀Angheben,฀D’un฀jugement฀à฀l’autre,฀Bulletin฀monumental฀173/2,฀2014,฀p.฀272-275. 14. P.฀Verdier,฀Le฀couronnement฀de฀la฀Vierge.฀Les฀origines฀et฀les฀premiers฀développements฀d’un thème฀iconographique,฀Montréal฀/฀Paris฀1980. 15. M.-L.฀Thérel,฀Le฀triomphe฀de฀la฀Vierge-Église.฀À฀l’origine฀du฀portail฀occidental฀de฀NotreDame฀de฀Senlis฀:฀Sources฀historiques,฀littéraires฀et฀iconographiques,฀Paris฀1984. 16. W.฀Tronzo,฀Apse฀Decoration,฀the฀Liturgy฀and฀the฀Perception฀of฀Art฀in฀Medieval฀Rome. S.฀Maria฀in฀Trastevere฀and฀S.฀Maria฀Maggiore,฀dans฀Italian฀Church฀Decoration฀of฀the฀Middle Ages฀and฀Early฀Renaissance,฀éd.฀W.฀Tronzo,฀Bologne฀1989,฀p.฀167-193. 17. D.฀Russo,฀Les฀représentations฀mariales฀dans฀l’art฀d’Occident.฀Essai฀sur฀la฀formation฀d’une tradition฀iconographique,฀dans฀Marie.฀Le฀culte฀de฀la฀Vierge฀dans฀la฀société฀médiévale, éd.฀D.฀Iogna-Prat,฀É.฀Palazzo฀et฀D.฀Russo,฀Paris฀1996,฀p.฀175-291. 18. C.฀Manhes-Deremble,฀avec฀la฀collaboration฀de฀J.-P.฀Deremble,฀Les฀vitraux฀narratifs฀de la฀cathédrale฀de฀Chartres.฀Étude฀iconographique,฀Paris฀1993. 19. S.฀Romano,฀La฀basilica฀di฀S.฀Francesco฀ad฀Assisi.฀Pittori,฀botteghe,฀strategie฀narrative,฀Rome 2001,฀en฀particulier฀p.฀15-48฀et฀179-206. 34 JEAN-PIERRE฀CAILLET Les฀sujets฀moraux,฀enfin, ont฀pu฀s’avérer฀passibles฀d’une฀interprétation฀d’ordre฀ théologique.฀C’est฀ce฀qu’a฀mis฀en฀lumière฀Bruno฀Boerner฀avec,฀en฀particulier,฀ l’avènement฀d’une฀nouvelle฀iconographie฀des฀vertus฀et฀des฀vices฀au฀portail฀central฀฀ de฀Notre-Dame฀de฀Paris,฀en฀lien฀avec฀le฀débat฀alors฀en฀cours฀dans฀le฀milieu฀des฀ chanoines฀à฀l’origine฀de฀l’établissement฀de฀l’Université20. 2. Imagerie฀et฀structuration฀/฀articulation฀de฀l’édifice cultuel Un฀autre฀type฀de฀démarche฀a฀été฀esquissé,฀en฀particulier,฀par฀Adolf฀Katzenellenbogen฀dans฀son฀étude฀des฀programmes฀sculptés฀de฀la฀cathédrale฀de฀Chartres21.฀Sans฀ renoncer฀pour฀autant฀à฀la฀mise฀en฀relation฀avec฀les฀écrits฀théologiques฀contemporains,฀ il฀s’est฀en฀effet฀livré฀à฀une฀analyse฀véritablement฀«฀pré-structuraliste฀»฀d’une฀composante฀essentielle฀de฀cet฀ensemble,฀le฀portail฀marial฀de฀la฀façade฀ouest฀:฀les฀schémas฀ de฀composition฀y฀valorisent฀nettement฀l’importance฀de฀l’eucharistie฀et฀engagent฀ non฀moins฀efficacement à฀la฀reconnaissance฀de฀la฀Vierge฀comme฀Sedes฀Sapientiae. Mais฀c’est฀sans฀doute฀Jérôme฀Baschet฀qui,฀avec฀sa฀lecture฀du฀programme฀pictural฀ de฀l’église฀de฀Bominaco฀(Abruzzes),฀a฀imposé฀le฀plus฀éloquemment฀l’opportunité฀ d’une฀approche฀de฀cette฀nature฀:฀cela฀par฀une฀investigation฀portant฀sur฀la฀composition฀ de฀chaque฀sujet฀(et฀en฀y฀incluant฀les฀ornements฀en฀tant฀qu’éléments฀signifiants), mais฀aussi฀sur฀la฀syntaxe฀déterminée฀par฀les฀associations฀de฀ces฀sujets,฀et฀leur฀distribution฀même฀dans฀les฀différentes฀aires฀et฀zones฀d’articulation฀de฀l’édifice, en฀prenant฀ naturellement฀en฀compte฀la฀destination฀spécifique de฀chacune฀d’elles22.฀Cette฀méthode,฀ visant฀à฀dégager฀les฀véritables฀fonctions฀de฀l’image฀et฀son฀importance฀dans฀la฀structuration฀de฀l’espace฀ecclésial,฀est฀depuis฀lors,฀à฀juste฀titre,฀de฀pleine฀actualité฀;฀en฀ témoignent,฀par฀exemple,฀les฀études฀de฀cas฀récemment฀rassemblées฀par฀Cécile฀Voyer฀ et฀Éric฀Sparhubert23.฀Parmi฀les฀travaux฀en฀ce฀même฀sens฀qui฀ont฀vu฀le฀jour฀dans฀ l’intervalle,฀on฀peut฀notamment฀renvoyer฀à฀ceux฀de฀Marcia฀Kupfer฀et฀de฀Marcello฀ Angheben฀(2003),฀portant฀respectivement฀sur฀les฀programmes฀picturaux฀du฀xiie฀siècle฀ dans฀le฀diocèse฀de฀Bourges24฀et฀sur฀les฀chapiteaux฀romans฀de฀Bourgogne25฀;฀tous฀deux฀ y฀décryptent฀la฀réelle฀cohérence฀dans฀la฀distribution฀de฀sujets฀à฀première฀vue฀en฀ordre฀ anarchique฀et฀la฀pertinence฀de฀leur฀affichage dans฀telle฀ou฀telle฀partie฀de฀l’édifice 20. B.฀Boerner,฀Réflexions sur฀les฀rapports฀entre฀la฀scolastique฀naissante฀et฀les฀programmes sculptés฀du฀xiiie฀siècle,฀dans฀De฀l’art฀comme฀mystagogie.฀Iconographie฀du฀Jugement฀dernier฀et des฀fins dernières฀à฀l’époque฀gothique฀(Actes฀du฀Colloque฀de฀la฀Fondation฀Hardt,฀Genève,฀1316฀février฀1994),฀éd.฀Y.฀Christe,฀Poitiers฀1996,฀p.฀55-69,฀puis฀surtout฀Id.,฀Par฀caritas฀par meritum.฀Studien฀zur฀Theologie฀des฀gotischen฀Weltgerichtsportals฀in฀Frankreich฀–฀am฀Beispiel des฀mittleren฀Westeingangs฀von฀Notre-Dame฀in฀Paris,฀Fribourg฀1998. 21. A.฀Katzenellenbogen,฀The฀Sculptural฀Programs฀of฀Chartres฀Cathedral:฀Christ,฀Mary,฀Ecclesia, Baltimore฀1959. 22. J.฀ Baschet,฀ Lieu฀ sacré,฀ lieu฀ d’images.฀ Les฀ fresques฀ de฀ Bominaco,฀ Abruzzes,฀ 1263.฀Thèmes, parcours,฀fonctions,฀Paris฀/฀Rome฀1991฀(Images฀à฀l’appui฀5). 23. L’image฀médiévale฀:฀fonctions฀dans฀l’espace฀sacré฀et฀structuration฀de฀l’espace฀cultuel,฀éd.฀C.฀Voyer et฀É.฀Sparhubert,฀Turnhout฀2012฀(Culture฀&฀société฀médiévales฀22). 24. M.฀Kupfer,฀Romanesque฀Wall฀Painting฀in฀Central฀France.฀The฀Politics฀of฀Narrative,฀New฀Haven฀/ Londres฀1993. 25. M.฀Angheben,฀Les฀chapiteaux฀romans฀de฀Bourgogne.฀Thèmes฀et฀programmes,฀Turnhout฀2003. L’IMAGE฀DANS฀L’ÉDIFICE฀CULTUEL฀EN฀OCCIDENT฀MÉDIÉVAL 35 D’autres฀études,฀également฀orientées฀vers฀l’appropriation฀de฀l’imagerie฀à฀une฀ composante฀spécifique de฀l’église,฀ont฀apporté฀des฀éclairages฀décisifs.฀On฀peut฀en฀ particulier฀évoquer,฀pour฀les฀portails,฀celle฀de฀Peter฀Klein฀avec,฀pour฀Moissac฀ notamment,฀la฀distinction฀entre฀les฀sujets฀conçus฀pour฀l’appréhension฀immédiate฀ par฀les฀pèlerins฀laïcs฀et฀ceux฀qui฀étaient฀propres฀à฀susciter฀la฀méditation฀des฀clercs26.฀ Pour฀la฀clôture฀occultant฀aux฀fidèles la฀vision฀du฀chœur฀et฀de฀la฀célébration฀qui฀y฀ trouvait฀place,฀on฀mentionnera฀les฀travaux฀de฀Jacqueline฀Jung27฀et฀ceux฀de฀Fabienne฀ Joubert฀(pour฀le฀jubé฀de฀Bourges฀d’abord,฀puis฀avec฀des฀remarques฀générales)28฀;฀la฀ thématique฀de฀la฀Passion฀s’avère฀y฀avoir฀été฀privilégiée,฀dans฀une฀formulation฀narrative฀ très฀concrète฀–฀donc฀très฀accessible฀–,฀et฀en฀reprenant฀volontiers฀des฀péripéties฀ attestées฀dans฀les฀recueils฀de฀prédication฀contemporains.฀En฀pénétrant฀ensuite฀dans฀ l’aire฀du฀chœur,฀il฀faut฀naturellement฀se฀focaliser฀sur฀l’autel฀lui-même฀dont,฀à฀partir฀ du฀Moyen฀Âge฀«฀central฀»,฀l’imagerie฀se฀développe฀sur฀le฀retable.฀Pierre-Yves฀Le฀Pogam฀ a฀produit฀un฀panorama฀de฀l’évolution฀générale฀de฀cette฀formule฀jusqu’au฀début฀฀ du฀xve฀siècle29.฀Et฀pour฀cette฀même฀aire฀chronologique,฀on฀dispose฀aussi฀des฀actes฀ d’un฀colloque฀tenu฀à฀Groningue,฀édités฀par฀Justin฀Kroesen฀et฀Viktor฀Schmidt30฀;฀ en฀particulier,฀un฀article฀de฀Louis฀van฀Tongeren฀y฀fait฀état,฀à฀partir฀d’ordinaires฀relatifs฀ à฀des฀églises฀néerlandaises,฀des฀variantes฀iconographiques฀d’une฀de฀ces฀églises฀à฀l’autre,฀ ainsi฀que฀d’un฀autel฀à฀l’autre฀dans฀chacune฀d’elles,฀et฀en฀fonction฀encore฀des฀fêtes฀ à฀célébrer31.฀À฀ce฀propos฀encore,฀on฀peut฀renvoyer฀à฀l’ouvrage฀dirigé฀par฀Christian฀ Heck฀qui฀traite฀du฀retable฀d’Issenheim,฀dans฀le฀cadre฀des฀réalisations฀de฀cet฀ordre฀ au฀nord฀des฀Alpes฀à฀la฀fin du฀Moyen฀Âge32฀;฀un฀article฀de฀Piotr฀Skubiszewski,฀notamment,฀s’y฀attarde฀ à฀ ce฀ qui฀ intervient฀ alors฀ en฀ rapport฀ avec฀ les฀ usages฀ liturgiques฀฀ et฀ dévotionnels,฀ et฀ souligne฀ l’évolution฀ du฀ traitement฀ des฀ figu es฀ avec฀ le฀ souci฀฀ de฀«฀constituer฀une฀vision฀unitaire฀de฀l’homme฀au฀ciel฀et฀du฀ciel฀descendant฀sur฀฀ la฀terre฀»33.฀Le฀cas฀des฀retables฀à฀transformations,฀qui฀se฀multiplient฀au฀xve฀siècle,฀฀ 26. P.฀K.฀Klein,฀Programmes฀eschatologiques,฀fonction฀et฀réception฀historique฀des฀portails฀du xiie฀siècle฀:฀Moissac฀-฀Beaulieu฀-฀Saint-Denis,฀CCM฀23,฀1990,฀p.฀318-349฀et฀pl.฀I-XVI. 27. J.฀E.฀Jung,฀Beyond฀the฀Barrier:฀the฀Unifying฀Role฀of฀the฀Choir฀Screen฀in฀Gothic฀Churches, The฀Art฀Bulletin฀82/4,฀2000,฀p.฀622-657฀;฀Id.,฀Seeing฀through฀Screens:฀the฀Gothic฀Choir Enclosure฀as฀Frame,฀dans฀Thresholds฀of฀the฀Sacred:฀Architectural,฀Art฀Historical,฀Liturgical฀and Theological฀Perspectives฀on฀Religious฀Screens,฀East฀and฀West,฀éd.฀S.฀E.฀Gerstel,฀Washington฀DC 2006,฀p.฀184-213. 28.฀ F.฀Joubert,฀Le฀jubé฀de฀Bourges,฀Paris฀1994฀;฀Id.,฀La฀sculpture฀gothique฀en฀France.฀xii e-xiii e฀siècles, Paris฀2008,฀ici฀p.฀116-119. 29. Les฀premiers฀retables฀(xii e-début฀du฀ xv e฀s.).฀Une฀mise฀en฀scène฀du฀sacré,฀éd.฀P.-Y.฀Le฀Pogam, Paris฀2009. 30. The฀Altar฀and฀its฀Environment.฀1150-1400,฀éd.฀J.฀E.฀Kroesen฀et฀V.฀M.฀Schmidt,฀Turnhout฀2009. 31. L.฀ Van฀Tongeren,฀ Use฀ and฀ Function฀ of฀ Altars฀ in฀ Liturgical฀ Practice฀ According฀ to฀ the Libri฀Ordinarii฀in฀the฀Low฀Countries,฀dans฀The฀Altar฀and฀its฀Environment,฀éd.฀Kroesen฀et Schmidt฀(cité฀n.฀30),฀p.฀261-274. 32. Le฀retable฀d’Issenheim฀et฀la฀sculpture฀au฀Nord฀des฀Alpes฀à฀la฀fin du฀Moyen฀Âge,฀éd.฀C.฀Heck, Colmar฀1989. 33. P.฀Skubiszewski,฀Le฀retable฀gothique฀sculpté฀:฀entre฀le฀dogme฀et฀l’univers฀humain,฀dans Le฀retable฀d’Issenheim,฀éd.฀Heck฀(cité฀n.฀32),฀p.฀13-47,฀p.฀35฀pour฀la฀présente฀citation. 36 JEAN-PIERRE฀CAILLET a฀été฀spécifiquement abordé฀dans฀un฀ouvrage฀édité฀par฀Hartmut฀Krohm฀et฀Elke฀ Öldermann34,฀incluant฀une฀contribution฀de฀Christian฀Heck฀sur฀le฀retable฀d’Issenheim,฀ à฀nouveau,฀depuis฀la฀réalisation฀initiale฀de฀son฀programme฀sculpté฀jusqu’à฀ses฀compléments฀peints35.฀Si฀l’on฀se฀tourne,฀à฀présent,฀vers฀l’amont฀de฀ce฀dispositif฀cultuel,฀ Jean-Pierre฀Caillet฀a฀eu฀lieu฀d’envisager฀le฀passage฀de฀l’antependium฀au฀retable฀dans฀ la฀production฀d’orfèvrerie,฀longtemps฀prédominante฀dans฀les฀sanctuaires฀majeurs36.฀ Il฀a฀aussi,฀en฀réaction฀à฀certaines฀propositions฀de฀Henk฀van฀Os฀à฀propos฀des฀retables฀ italiens37,฀ tenté฀de฀préciser฀les฀interférences฀–฀en฀ termes฀ de฀ visibilité,฀ notamment฀–฀ entre฀l’image฀apposée฀sur฀la฀table฀eucharistique฀et฀le฀positionnement฀du฀célébrant38. Toujours฀quant฀à฀l’imagerie฀de฀ce฀dispositif฀d’importance฀primordiale,฀on฀ne฀saurait฀ non฀plus฀passer฀sous฀silence฀l’ouvrage฀d’Éric฀Palazzo฀sur฀les฀autels฀portatifs39.฀Là฀aussi,฀ le฀rapport฀à฀la฀fonction฀liturgique฀se฀voit฀largement฀pris฀en฀compte฀dans฀l’analyse฀ de฀l’iconographie฀;฀mais฀par-delà฀encore฀le฀lien฀avec฀la฀réflexion théologique฀qui฀ détermine฀ici฀la฀définition฀ ’un฀espace฀sacré฀hors฀même฀de฀l’édifice฀ecclésial On฀peut฀d’ailleurs฀prolonger฀cette฀«฀extension฀»฀hors฀du฀cadre฀de฀l’église฀proprement฀dite฀en฀suivant฀Peter฀Klein,฀sous฀l’égide฀duquel฀ont฀été฀publiés฀les฀actes฀d’un฀ colloque฀ consacré฀ aux฀ aspects฀ topographiques,฀ fonctionnels฀ et฀ iconographiques฀ des฀cloîtres40.฀Dans฀sa฀contribution฀personnelle,฀il฀met฀en฀lumière฀le฀caractère฀souvent฀ «฀programmatique฀»฀de฀l’imagerie฀des฀chapiteaux฀de฀la฀galerie฀longeant฀l’église฀;฀cela฀en฀ rapport฀avec฀le฀passage฀des฀processions฀festives,฀la฀proximité฀de฀la฀salle฀capitulaire฀ et,฀en฀certains฀cas฀du฀moins,฀le฀déroulement฀du฀rite฀du฀mandatum฀pauperum. 3. Caractères฀spécifi ues฀de฀l’imagerie des฀derniers฀siècles฀du฀Moyen฀Âge Les฀orientations฀religieuses฀spécifiques de฀la฀fin du฀Moyen฀Âge฀ont฀fait฀l’objet de฀non฀moins฀significati es฀publications.฀Ainsi฀Henk฀van฀Os,฀dans฀le฀livre-catalogue฀ d’une฀exposition฀tenue฀à฀Amsterdam฀et฀Londres,฀relève฀de฀nouveaux฀accents฀dans฀ la฀ narration฀ évangélique,฀ l’exploitation฀ soutenue฀ de฀ la฀ Légende฀ dorée,฀ ainsi฀ que฀ l’importance฀ des฀ «฀portraits฀ sacrés฀»฀ reprenant฀ le฀ principe฀ des฀ icônes฀ byzantines฀ (point฀sur฀lequel฀nous฀aurons฀d’ailleurs฀lieu฀de฀revenir).฀Il฀souligne฀aussi฀la฀fortune฀ de฀sujets฀particulièrement฀propres฀à฀susciter฀l’émotion฀la฀plus฀spontanée฀(comme฀฀ 34. Flügelaltäre฀des฀späten฀Mittelalters,฀éd.฀H.฀Krohm฀et฀E.฀Öllermann,฀Berlin฀1992. 35. C.฀Heck,฀De฀Nicolas฀de฀Haguenau฀à฀Grünewald฀:฀origine฀et฀structure฀du฀retable฀d’Issenheim, dans฀Flügelaltäre฀(cité฀n.฀34),฀p.฀223-237. 36. J.-P.฀ Caillet,฀ De฀ l’antependium฀ au฀ retable฀:฀ la฀ contribution฀ des฀ orfèvres฀ et฀ émailleurs d’Occident,฀CCM฀49,฀2006,฀p.฀3-20. 37. H.฀ Van฀ Os,฀ avec฀ la฀ collaboration฀ de฀ K.฀ Van฀ Der฀ Ploeg,฀ Sienese฀ Altarpieces.฀ 1215-1460. Form,฀content,฀function,฀I,฀Groningen฀1988฀(et฀II,฀Groningen฀1990). 38. J.-P.฀Caillet,฀L’image฀cultuelle฀sur฀l’autel฀et฀le฀positionnement฀du฀célébrant,฀HAM฀11, 2005,฀p.฀139-146. 39. É.฀Palazzo,฀L’espace฀rituel฀et฀le฀sacré฀dans฀le฀christianisme.฀La฀liturgie฀de฀l’autel฀portatif฀dans l’Antiquité฀et฀au฀Moyen฀Âge,฀Turnhout฀2008. 40. Der฀ mittelalterlicher฀ Kreuzgang.฀ Architektur,฀ Funktion฀ und฀ Programm,฀ éd.฀ P.฀K.฀ Klein, Regensburg฀2004. L’IMAGE฀DANS฀L’ÉDIFICE฀CULTUEL฀EN฀OCCIDENT฀MÉDIÉVAL 37 les฀plaies฀du฀Christ฀ou฀le฀berceau฀de฀sa฀naissance).฀Enfin, il฀insiste฀sur฀les฀effets฀ d’une฀véritable฀«฀culture฀de฀la฀prière฀»฀avec,฀en฀particulier,฀l’essor฀des฀pèlerinages฀ de฀proximité฀et฀la฀multiplication฀des฀supports฀visuels฀qu’ils฀ont฀pour฀bonne฀part฀ déterminée41.฀ À฀ son฀ tour,฀ Roland฀ Recht฀ s’est฀ notamment฀ attaché฀ aux฀ fonctions฀ qu’assumaient,฀dans฀ce฀contexte,฀les฀retables฀à฀transformations฀ainsi฀que฀les฀diverses฀ images฀ sculptées42฀ –฀ ces฀ dernières฀ parfois฀ articulables฀ en฀ certaines฀ circonstances฀ festives,฀comme฀cela฀a฀par฀ailleurs฀été฀mis฀en฀évidence฀dans฀les฀actes฀d’un฀colloque฀ coordonné฀par฀Francesca฀Flores฀D’Arcais฀pour฀les฀groupes฀italiens฀d’Annonciation฀ et฀de฀Déposition฀de฀croix43.฀En฀outre,฀dans฀son฀même฀ouvrage฀de฀1999,฀Recht฀s’est฀ lui฀aussi฀appesanti฀sur฀l’impératif฀de฀visibilité,฀dans฀un฀processus฀de฀stimulation฀de฀ la฀foi฀qui฀jouait฀alors฀à฀plein฀:฀d’où฀en฀particulier฀la฀prolifération฀des฀reliquairesmonstrances฀et฀de฀l’ostensoir฀–฀objet฀auquel฀Frédéric฀Tixier฀vient฀justement฀de฀ consacrer฀une฀étude฀mettant฀en฀valeur฀une฀iconographie฀étroitement฀liée฀à฀la฀fonction฀eucharistique44.฀Pour฀sa฀part,฀Hans฀Belting฀avait฀focalisé฀l’attention฀sur฀le฀sujet฀ du฀«฀Christ฀de฀pitié฀»,฀d’origine฀byzantine,฀et฀dont฀la฀diffusion฀en฀Occident฀s’avère฀ remarquable฀à฀partir฀du฀xive฀siècle45.฀D’un฀point฀de฀vue฀plus฀général฀enfin, on฀doit฀ encore฀faire฀état฀des฀remarques฀de฀Jean฀Wirth฀quant฀au฀rôle฀des฀universités฀dans฀ l’établissement฀d’une฀nouvelle฀logique฀au฀terme฀de฀laquelle฀le฀sacré฀ne฀se฀trouve฀plus฀ marqué,฀comme฀auparavant,฀par฀l’invisible,฀mais฀par฀le฀surnaturel฀:฀ce฀qui฀détermine฀ donc฀l’existence฀d’un฀visible฀sacré,฀directement฀appréhendé฀par฀les฀sens46. Il฀importe฀également,฀d’autre฀part,฀de฀revenir฀sur฀les฀propositions฀d’Erwin฀Panofsky฀ (1953,฀et฀déjà฀1934)฀quant฀au฀«฀symbolisme฀déguisé฀»฀(c’est-à-dire฀déguisé฀sous฀les฀ apparences฀les฀plus฀mimétiques฀de฀la฀réalité฀quotidienne)฀de฀ce฀qui฀se฀donne฀à฀voir฀ dans฀la฀production฀picturale฀septentrionale฀du฀xve฀siècle47฀:฀tous฀les฀éléments฀figuré ฀ devraient฀ainsi฀être฀perçus฀comme฀spiritualia฀sub฀metaphoris฀corporalium,฀suivant฀฀ la฀conception฀de฀Thomas฀d’Aquin.฀Craig฀Harbison฀s’est฀attaché฀à฀démonter฀cette฀ théorie,฀en฀rectifiant –฀à฀bon฀droit฀pour฀l’essentiel฀–฀l’analyse฀de฀la฀«฀Vierge฀dans฀ l’église฀»฀de฀Berlin฀sur฀laquelle฀Panofsky฀avait฀largement฀fondé฀son฀interprétation฀;฀ il฀a฀aussi฀renvoyé฀à฀quelques฀témoignages฀contemporains฀engageant฀à฀une฀lecture฀ beaucoup฀plus฀prosaïque฀de฀la฀plupart฀de฀ces฀œuvres48.฀Toutefois,฀Lorne฀Campbell49฀ 41. H.฀Van฀Os฀et฀al.,฀The฀Art฀of฀Devotion฀in฀the฀Late฀Middle฀Ages฀in฀Europe.฀1300-1500,฀Amsterdam฀/ Londres฀1994. 42. R.฀Recht,฀Le฀croire฀et฀le฀voir.฀L’art฀des฀cathédrales,฀xii e-xv e฀siècles,฀Paris฀1999,฀ici฀p.฀251-335. 43. Il฀teatro฀delle฀statue.฀Gruppi฀lignei฀di฀Deposizione฀e฀Annunciazione฀tra฀ xii฀e฀ xiii฀secolo,฀éd. F. Flores฀d’Arcais,฀Milan฀2005. 44. F.฀Tixier,฀La฀monstrance฀eucharistique.฀Genèse,฀typologie฀et฀fonctions฀d’un฀objet฀d’orfèvrerie (xiii e-xvi e฀siècle),฀Rennes฀2014. 45. H.฀Belting,฀Das฀Bild฀und฀sein฀Publikum.฀Form฀und฀Funktion฀früher฀Bildtafeln฀der฀Passion, Berlin฀1981. 46. J.฀Wirth,฀L’image฀médiévale.฀Naissance฀et฀développements฀(v e-xv e฀s.),฀Paris฀1989,฀ici฀p.฀263-299. 47. E.฀Panofsky,฀Early฀Netherlandish฀Painting,฀Cambridge฀MA฀1953฀;฀et฀voir฀déjà฀Id.,฀Jan฀van Eyck’s฀Arnolfini฀ ortrait,฀The฀Burlington฀Magazine฀64฀/฀372,฀Mar.฀1934,฀p.฀117-127. 48. C.฀Harbison,฀Jan฀van฀Eyck.฀The฀Play฀of฀Realism,฀Londres฀1991. 49. L.฀Campbell,฀compte฀rendu฀de฀C.฀Harbison,฀Jan฀van฀Eyck,฀Apollo฀135,฀1992,฀p.฀199-200. 38 JEAN-PIERRE฀CAILLET et฀Albert฀Châtelet50฀ont฀prôné฀l’adoption฀d’une฀position฀moins฀univoque฀et฀sensiblement฀plus฀nuancée฀;฀cela฀en฀faisant฀valoir฀que฀certaines฀réalisations,฀comme฀par฀ exemple฀le฀fameux฀retable฀de฀l’«฀Agneau฀mystique฀»฀de฀Gand,฀procédaient฀manifestement฀d’une฀pensée฀théologique฀élaborée฀jouant฀de฀la฀formulation฀symbolique. Ce฀dernier฀aspect฀implique฀évidemment฀l’ascendant฀d’une฀personnalité฀assez฀ informée฀en฀la฀matière.฀C’est฀donc฀le฀rôle฀primordial฀du฀commanditaire฀qui฀doit฀être฀ reconnu,฀et฀auquel฀Fabienne฀Joubert฀a฀consacré฀deux฀ouvrages฀collectifs51.฀Pour฀฀ ce฀qui฀nous฀occupe฀particulièrement฀ici,฀c’est฀l’importance฀des฀commandes฀passées฀ par฀des฀membres฀du฀haut฀clergé฀qui฀s’y฀trouve฀marquée.฀Cela฀avait฀d’ailleurs฀déjà฀ été฀mis฀en฀lumière฀par฀Daniel฀Russo฀à฀travers฀l’analyse฀des฀représentations฀de฀saint฀ Jérôme฀dans฀l’Italie฀du฀xiiie฀au฀xve฀siècle฀;฀il฀y฀insistait฀en฀effet฀sur฀ce฀que฀révélait฀ l’évolution฀de฀cette฀iconographie฀quant฀aux฀maîtres฀d’ouvrage฀(cardinaux฀surtout,฀ avant฀que฀ne฀s’y฀ajoutent฀juristes฀et฀bourgeois฀cultivés),฀avec฀la฀possibilité฀de฀cerner฀ de฀véritables฀«฀portraits฀mentaux฀»฀de฀ceux-ci฀dans฀les฀images฀du฀saint52. Toutefois,฀cette฀prévalence฀du฀rôle฀du฀commanditaire฀s’est฀parfois฀vue฀contestée,฀ en฀certaines฀occurrences฀tout฀au฀moins.฀C’est฀ce฀à฀quoi฀s’est฀attaché฀François฀Boespflu ฀ avec฀l’examen,฀en฀particulier,฀de฀plusieurs฀peintures฀du฀milieu฀septentrional฀;฀ainsi฀ certaines฀de฀celles฀de฀Robert฀Campin฀où,฀dans฀le฀groupe฀de฀la฀Trinité,฀l’expression฀ de฀douleur฀du฀Père฀s’avérait฀n’avoir฀guère฀d’équivalent฀dans฀les฀textes฀:฀il฀s’agirait฀ donc฀d’une฀initiative฀de฀l’artiste,฀revenant฀à฀la฀manifestation฀d’une฀authentique฀ «฀théologie฀figurati e฀»฀indépendante฀de฀la฀«฀théologie฀discursive฀des฀décrets฀conciliaires฀et฀des฀traités฀savants฀»53.฀Dans฀un฀autre฀registre,฀cette฀relative฀autonomie฀de฀ l’artiste฀a฀également฀été฀postulée฀par฀Jean฀Wirth฀à฀propos฀de฀la฀mutation฀majeure฀ qu’ont฀ constituée฀ les฀ représentations฀ en฀ perspective฀ linéaire฀ dans฀ la฀ peinture฀ à฀ partir฀des฀environs฀de฀1300฀:฀il฀a฀ainsi฀relevé,฀à฀cet฀égard,฀que฀l’application฀des฀traités฀ d’optique฀de฀l’époque฀ne฀permettaient฀pas฀d’atteindre฀les฀résultats฀auxquels฀parvint,฀ notamment,฀Giotto54. 4. Imagerie฀et฀affirm tion฀d’identité฀/฀de฀pouvoir La฀mise฀en฀évidence฀d’une฀affirmation d’identité,฀d’affiliation, ou฀de฀pouvoir฀à l’occasion,฀a฀retenu฀l’attention฀de฀plusieurs฀chercheurs.฀Et฀c’est฀bien฀là,฀en฀effet,฀un฀ message฀tout฀aussi฀important฀que฀visaient฀à฀délivrer฀nombre฀de฀programmes฀ecclésiaux.฀Ainsi,฀Herbert฀Kessler฀a฀montré฀que,฀par฀la฀reprise฀de฀la฀thématique฀de฀la฀nef฀ 50. A.฀Châtelet,฀compte฀rendu฀de฀C.฀Harbison,฀Jan฀van฀Eyck,฀Bulletin฀monumental฀150/4, 1992,฀p.฀433-434. 51. L’artiste฀et฀le฀commanditaire฀aux฀derniers฀siècles฀du฀Moyen฀Âge฀(xiii e-xvi e฀s.),฀éd.฀F.฀Joubert, Paris฀2001฀;฀L’artiste฀et฀le฀clerc.฀La฀commande฀artistique฀des฀grands฀ecclésiastiques฀à฀la฀fin du Moyen฀Âge฀(xive-xvi e฀s.),฀éd.฀F.฀Joubert,฀Paris฀2006. 52. D.฀ Russo,฀ Saint฀ Jérôme฀ en฀ Italie.฀ Études฀ d’iconographie฀ et฀ de฀ spiritualité,฀ xiii e-xve฀ siècle, Rome฀/฀Paris฀1987. 53. F.฀Boespflu ,฀La฀Trinité฀dans฀l’art฀d’Occident฀(1400-1460).฀Sept฀chefs-d’œuvre฀de฀la฀peinture, Strasbourg฀ 2000฀;฀ Id.,฀ Dieu฀ dans฀ l’art฀ à฀ la฀ fin du฀ Moyen฀ Âge,฀ Genève฀ 2012,฀ p.฀ 92฀ pour la฀présente฀citation฀;฀et฀voir฀de฀manière฀plus฀générale,฀quant฀aux฀conceptions฀de฀ce฀même auteur,฀Id.,฀Dieu฀dans฀l’art฀à฀la฀fin฀du฀ oyen฀Âge,฀Genève฀2012. 54. J.฀Wirth,฀L’image฀à฀la฀fin฀du฀ oyen฀Âge,฀Paris฀2011,฀ici฀p.฀19-46. L’IMAGE฀DANS฀L’ÉDIFICE฀CULTUEL฀EN฀OCCIDENT฀MÉDIÉVAL 39 de฀la฀Basilique฀Vaticane,฀les฀responsables฀de฀plusieurs฀sanctuaires฀d’Italie฀entendaient฀ affirmer leur฀attachement฀à฀l’institution฀pontifical ฀;฀cela,฀en฀particulier,฀dans฀le฀ sillage฀de฀la฀Réforme฀grégorienne55.฀Mais฀c’est฀au฀premier฀chef฀Hélène฀Toubert฀qui฀ a฀voulu฀circonscrire฀l’essence฀de฀ces฀programmes฀«฀grégoriens฀»฀avec,฀à฀Rome฀même,฀ la฀reconnaissance฀d’un฀réancrage฀paléochrétien฀illustré฀notamment฀par฀la฀mosaïque฀ absidale฀de฀Saint-Clément฀;฀mais฀elle฀en฀a฀aussi฀distingué฀l’esprit฀dans฀des฀peintures฀ en-deçà฀des฀Alpes,฀comme฀celles฀de฀la฀salle฀capitulaire฀de฀la฀Trinité฀de฀Vendôme,฀ où฀se฀porterait฀l’accent฀sur฀l’eucharistie฀et฀la฀primauté฀de฀Pierre56.฀Pour฀leur฀part,฀ Arturo฀Carlo฀Quintavalle57฀et฀Christine฀Verzár฀Bornstein58฀ont฀postulé฀ce฀même฀ ascendant฀«฀grégorien฀»฀en฀invoquant฀divers฀ensembles฀semblant฀sous-tendus฀par฀ une฀propagande฀anti-hérétique฀ou฀exaltant฀(à฀travers฀la฀référence฀à฀leurs฀illustres฀ devanciers)฀des฀évêques฀locaux฀soucieux฀de฀s’affranchir฀de฀la฀tutelle฀impériale฀des฀ Staufen.฀Cependant,฀l’éventualité฀de฀surinterprétations฀en฀ce฀sens฀n’a฀pas฀manqué฀ d’être฀envisagée฀à฀diverses฀reprises.฀On฀renverra฀notamment,฀en฀tout฀dernier฀lieu,฀ aux฀actes฀d’un฀colloque฀de฀Lausanne฀organisé฀par฀Barbara฀Franzé,฀et฀présentant฀les฀ points฀de฀vue฀radicalement฀opposés฀d’Arturo฀Carlo฀Quintavalle฀et฀de฀Xavier฀Barral฀ i฀Altet59. Il฀n’en฀apparaît฀pas฀moins฀que,฀dans฀certains฀cadres฀régionaux,฀des฀programmes฀ s’avèrent฀manifestement฀avoir฀été฀conçus฀à฀des฀fins d’affirmation d’autorité฀:฀c’est฀ par฀exemple฀ce฀qui฀ressort฀de฀l’analyse,฀par฀Cécile฀Voyer,฀des฀peintures฀de฀la฀nef฀de฀ l’église฀ Saint-Eutrope฀ aux฀ Salles-Lavauguyon฀;฀ les฀ options฀ en฀ termes฀ d’imagerie฀ hagiographique,฀tout฀particulièrement,฀ont฀visé฀à฀préciser฀la฀position฀de฀cet฀établissement฀au฀regard฀des฀réseaux฀monastiques฀et฀de฀l’épiscopat฀limougeaud60.฀Les฀milieux฀ cathédraux฀n’ont฀pas฀non฀plus฀manqué฀de฀«฀jouer฀»฀d’un฀programme฀iconographique,฀ pour฀marquer฀alors฀un฀statut฀d’église-mère฀du฀diocèse฀:฀Claudine฀Lautier฀a฀interprété฀ en฀ce฀sens฀l’imagerie฀des฀vitraux฀de฀Notre-Dame฀de฀Chartres฀où,฀parallèlement฀au฀ 55. H.฀Kessler,฀Old฀St.฀Peter฀and฀Church฀Decoration฀in฀Medieval฀Italy,฀Spolète฀2002฀(Centro italiano฀di฀Studi฀sull’Alto฀Medioevo.฀Collectanea฀17). 56. H.฀Toubert,฀Un฀art฀dirigé.฀Réforme฀grégorienne฀et฀iconographie,฀Paris฀1990. 57. A.฀C.฀Quintavalle,฀L’immagine฀e฀l’eresia,฀dans฀Romanico฀padano,฀Romanico฀europeo,฀Parme 1982,฀p.฀I-XXII฀;฀Id.,฀L’officina della฀Riforma฀:฀Wiligelmo฀e฀Lanfranco,฀dans฀Lanfranco฀e Wiligelmo.฀Il฀Duomo฀di฀Modena,฀éd.฀M.฀Armandi,฀Modène฀1984,฀p.฀756-834฀;฀Id.,฀Le฀origini di฀Nicholaus฀e฀l’immagine฀della฀Riforma฀fra฀xi฀e฀xii฀secolo฀nella฀Lombardia,฀dans฀Medioevo: immagini฀e฀racconto.฀Atti฀del฀Convegno฀internazionale฀di฀studi,฀Parma,฀23-30฀settembre฀2000, éd.฀A.฀C.฀Quintavalle,฀Milan฀2003,฀p.฀213-236฀;฀Id.,฀Le฀immagini฀contro฀le฀eresie:฀il tempo฀delle฀figu e฀nel฀Medioevo฀d’Occidente,฀dans฀Medioevo:฀immagine฀e฀ideologie,฀Atti del฀Convegno฀internazionale฀di฀studi,฀Parma,฀23-27฀settembre฀2002,฀éd.฀A.฀C.฀Quintavalle, Milan฀2005฀;฀Id.,฀La฀naracion฀contra฀la฀herejia.฀La฀escultura฀en฀Occidente฀desde฀1120-1130 hasta฀el฀final del฀siglo,฀dans฀El฀Romanico฀y฀el฀Mediterráneo.฀Cataluña,฀Toulouse฀y฀Pisa,฀11201180,฀éd.฀M.฀Castiñeiras฀et฀J.฀Camps,฀Barcelone฀2008,฀p.฀57-67. 58. C.฀Verzár-Bornstein,฀Portals฀and฀Politics฀in฀the฀Early฀Italian฀City-State:฀the฀Sculpture฀of Nicholaus฀in฀Context,฀Parme฀1988. 59. Art฀et฀réforme฀grégorienne฀en฀France฀et฀dans฀la฀Péninsule฀Ibérique,฀éd.฀B.฀Franzé,฀Paris฀2015, ici฀p.฀15-40฀et฀41-56฀pour,฀respectivement,฀l’exposé฀des฀positions฀d’A.฀C.฀Quintavalle฀et de฀X.฀Barral฀I฀Altet. 60. C.฀Voyer,฀Faire฀le฀Ciel฀sur฀la฀Terre฀:฀les฀images฀hagiographiques฀et฀le฀décor฀peint฀de฀Saint-Eutrope aux฀Salles-Lavauguyon฀(xii e฀siècle),฀Turnhout฀2007. 40 JEAN-PIERRE฀CAILLET souci฀de฀valoriser฀les฀reliques฀détenues฀par฀le฀sanctuaire฀à฀l’intention฀des฀pèlerins,฀ la฀coïncidence฀des฀représentations฀des฀divers฀saints฀avec฀les฀emplacements฀d’autels฀ incorporant฀leurs฀reliques฀respectives฀semble฀bien฀avoir฀tendu฀à฀ériger฀le฀rassemblement฀de฀ces฀dernières฀comme฀fondement฀majeur฀des฀prérogatives฀de฀l’évêché61. L’affirmation de฀l’autorité฀épiscopale฀par฀l’iconographie฀a฀d’ailleurs฀connu฀une฀ progression฀qui฀embrasse฀la฀totalité฀de฀l’époque฀médiévale.฀Jean-Pierre฀Caillet฀s’est฀ efforcé฀d’en฀préciser฀les฀modes฀par฀une฀série฀d’articles฀traitant฀successivement฀du฀ passage฀de฀l’inscription฀à฀l’image฀dans฀l’affichage de฀la฀prééminence฀de฀l’évêque,฀de฀ son฀immixtion฀au฀voisinage฀des฀saints฀et฀des฀puissances฀célestes฀suprêmes฀dans฀le฀décor฀ de฀l’abside,฀et฀enfin du฀marquage฀de฀l’édifice par฀l’implantation฀de฀son฀tombeau฀à฀ effigie gisante฀(vite฀doublée฀de฀celle฀en฀pied)฀à฀un฀emplacement฀privilégié62฀;฀cette฀ dernière฀ contribution฀ s’insère฀ d’ailleurs฀ dans฀ les฀ actes฀ d’un฀ colloque฀ lausannois฀ coordonné฀par฀Nicolas฀Bock,฀Ivan฀Foletti฀et฀Michele฀Tomasi,฀qui฀réunit฀un฀nombre฀ appréciable฀d’études฀de฀cas63. Un฀processus฀similaire,฀quant฀à฀l’usage฀des฀tombeaux฀à฀partir฀des฀xiie-xiiie฀siècles,฀ a฀ également฀ pu฀ être฀ reconnu฀ au฀ bénéfice des฀ grands฀ laïcs฀:฀ on฀ peut฀ renvoyer,฀ à฀฀ cet฀égard,฀aux฀travaux฀d’Alain฀Erlande-Brandenburg฀pour฀les฀souverains฀français64,฀ puis฀à฀ceux฀d’Anne฀McGee฀Morganstern฀en฀élargissant฀le฀champ฀aux฀milieux฀princiers฀ néerlandais฀et฀anglais65,฀et฀de฀Xavier฀Dectot฀dans฀le฀cadre฀plus฀resserré฀–฀mais฀non฀ moins฀ significatif –฀ du฀ comté฀ de฀ Champagne66.฀ Mais฀ l’autorité฀ d’un฀ grand฀ laïc฀ peut฀encore฀se฀manifester฀par฀d’autres฀biais฀que฀l’implantation฀de฀sa฀sépulture.฀Staale฀ Sinding฀Larsen฀a฀proposé฀une฀lecture฀de฀cet฀ordre฀du฀programme฀de฀Saint-Marc฀฀ de฀Venise฀:฀il฀a฀en฀effet฀relié฀la฀progression฀sémantique฀induite฀par฀les฀théophanies฀ des฀coupoles฀axiales,฀ainsi฀que฀des฀aspects฀importants฀de฀la฀thématique฀des฀deux฀ «฀bras฀»,฀à฀une฀liturgie฀d’esprit฀bien฀spécifique, exaltant฀le฀pouvoir฀et฀la฀mission฀du฀ doge67฀;฀la฀lecture฀en฀question฀se฀démarque฀donc฀nettement฀de฀celle฀d’Otto฀Demus,฀ 61. C.฀Lautier,฀Les฀vitraux฀de฀la฀cathédrale฀de฀Chartres.฀Reliques฀et฀images,฀Bulletin฀monumental฀161,฀2003,฀p.฀3-95. 62. J.-P.฀Caillet,฀L’évêque฀et฀le฀saint฀en฀Italie฀:฀le฀témoignage฀de฀l’iconographie฀haut-médiévale et฀romane,฀CSMC฀29,฀1998,฀p.฀29-44฀;฀Id.,฀L’affirmation de฀l’autorité฀de฀l’évêque฀dans฀les sanctuaires฀paléochrétiens฀du฀Haut฀Adriatique฀:฀de฀l’inscription฀à฀l’image,฀DChAE฀2003, p. 21-30฀;฀Id.,฀L’image฀du฀dédicant฀dans฀l’édifice cultuel฀(ive-viie฀s.)฀:฀aux฀origines฀de฀la visualisation฀d’un฀pouvoir฀de฀concession฀divine,฀Antiquité฀tardive฀19,฀2011,฀p.฀149-169฀; Id.,฀Lieux฀et฀mises฀en฀scène฀de฀la฀sépulture฀épiscopale฀dans฀le฀royaume฀de฀France฀(xiiie-xve฀s.), dans฀L’évêque,฀l’image฀et฀la฀mort.฀Identité฀et฀mémoire฀au฀Moyen฀Âge,฀Rome฀2014,฀éd.฀N.฀Bock, I. Foletti฀et฀M.฀Tomasi,฀Rome฀2014฀(Études฀lausannoises฀d’histoire฀de฀l’art฀16),฀p.฀103-121. 63. L’évêque,฀l’image฀et฀la฀mort,฀éd.฀Bock,฀Foletti฀et฀Tomasi฀(cité฀n.฀62). 64. A.฀ Erlande-Brandenburg,฀ Le฀ roi฀ est฀ mort.฀ Étude฀ sur฀ les฀ funérailles,฀ les฀ sépultures฀ et฀ les tombeaux฀des฀rois฀de฀France฀jusqu’à฀la฀fin฀du xiii e฀siècle,฀Genève฀1975. 65. A.฀Mcgee฀Morganstern,฀Gothic฀Tombs฀of฀Kinship฀in฀France,฀the฀Low฀Countries฀and฀England, University฀Park฀(Penn.)฀2000. 66. X.฀Dectot,฀Les฀tombeaux฀des฀comtes฀de฀Champagne฀(1151-1284)฀:฀un฀manifeste฀politique, Bulletin฀monumental฀162,฀2004,฀p.฀3-62. 67. S.฀Sinding-Larsen,฀Iconography฀and฀Ritual.฀A฀Study฀of฀Analytical฀Perspectives,฀Oslo฀1984฀; Id.,฀Chiesa฀di฀stato฀e฀iconografia musiva,฀dans฀La฀basilica฀di฀San฀Marco.฀Arte฀e฀simbologia, éd.฀B.฀Bertoli,฀Venise฀1993,฀p.฀25-45. L’IMAGE฀DANS฀L’ÉDIFICE฀CULTUEL฀EN฀OCCIDENT฀MÉDIÉVAL 41 qui฀ interprétait฀ cet฀ ensemble฀ dans฀ une฀ optique฀ beaucoup฀ plus฀ byzantinisante68.฀ Mais฀ le฀ phénomène฀ d’imbrication฀ entre฀ les฀ deux฀ chrétientés฀ ainsi฀ effleuré doit฀ maintenant฀être฀envisagé,฀dans฀une฀plus฀ample฀perspective฀et฀de฀façon฀bien฀spécifique,฀dans฀ ’ultime฀volet฀du฀présent฀panorama. 5. Ascendant฀des฀modèles฀et฀usages฀du฀monde฀byzantin En฀ entamant฀ l’examen฀ de฀ ce฀ point,฀ il฀ importe฀ d’abord฀ de฀ rappeler฀ qu’Ernst Kitzinger69฀puis฀Otto฀Demus70฀ont฀produit฀les฀premières฀contributions฀majeures฀à฀ la฀juste฀reconnaissance฀de฀ces฀échanges฀artistiques฀entre฀Byzance฀et฀l’Occident,฀et฀ en฀y฀soulignant฀déjà฀le฀poids฀de฀la฀dette฀du฀second฀de฀ces฀milieux฀à฀l’égard฀du฀ premier฀;฀une฀dette฀sur฀laquelle,฀à฀l’échelle฀d’un฀article฀de฀synthèse,฀André฀Grabar฀ a฀souhaité฀lui฀aussi฀s’appesantir71. Mais฀c’est฀principalement,฀quant฀à฀ce฀qui฀ici฀nous฀occupe,฀à฀un฀ouvrage฀majeur฀ de฀Hans฀Belting,฀Bild฀und฀Kult฀qu’il฀convient฀de฀s’arrêter72.฀L’auteur฀y฀porte฀un฀fort฀ accent฀ sur฀ l’ascendant฀ de฀ l’icône฀ byzantine฀ dans฀ le฀ développement฀ de฀ l’image฀ cultuelle฀occidentale฀;฀cela฀dès฀le฀Haut฀Moyen฀Âge,฀en฀milieu฀romain฀;฀et฀à฀partir฀ du฀xiiie฀siècle฀surtout฀dans฀une฀aire฀beaucoup฀plus฀large.฀Il฀ne฀passe฀alors฀pas฀sous฀ silence฀des฀différences฀de฀traditions฀et฀d’usage฀absolument฀essentielles,฀comme฀la฀ fréquente฀association฀à฀des฀reliques,฀le฀«฀détournement฀»฀en฀tableau฀d’autel,฀ainsi฀ que฀la฀prédilection฀pour฀les฀images฀tridimensionnelles,฀plus฀proprement฀«฀corporelles฀».฀Mais฀il฀insiste฀aussi฀sur฀l’adoption฀d’images฀de฀dévotion฀–฀du฀Christ,฀de฀ Marie,฀puis฀de฀saints฀–฀appelées฀à฀jouer฀le฀rôle฀de฀véritables฀icônes. L’approche฀ de฀ l’imbrication฀ entre฀ imageries฀ byzantine฀ et฀ occidentale฀ a฀ aussi฀ gagné,฀naturellement,฀avec฀l’apport฀de฀travaux฀portant฀sur฀des฀réalisations฀en฀aires฀ de฀contacts฀privilégiés฀:฀ainsi฀pour฀l’Italie,฀outre฀l’étude฀déjà฀mentionnée฀d’Otto฀ Demus฀pour฀Saint-Marc฀de฀Venise73,฀celles฀de฀Mariana฀Falla฀Castelfranchi฀pour฀les฀ programmes฀picturaux฀des฀Pouilles74,฀de฀Sulamith฀Brodbeck฀pour฀les฀mosaïques฀ siciliennes฀de฀Monreale75,฀ou฀de฀Simone฀Piazza฀pour฀les฀ensembles฀rupestres฀de฀฀ 68. O.฀Demus,฀The฀Mosaics฀of฀San฀Marco฀in฀Venice,฀Chicago฀/฀Londres฀1984. 69. E.฀Kitzinger,฀The฀Byzantine฀Contribution฀to฀the฀Western฀Art฀of฀the฀Twelfth฀and฀Thirteenth฀Centuries,฀DOP฀20,฀1966,฀p.฀26-67฀et฀265-266. 70. O.฀Demus,฀Byzantine฀Art฀and฀the฀West,฀Londres฀1970. 71. A.฀Grabar,฀L’asymétrie฀des฀relations฀de฀Byzance฀et฀de฀l’Occident฀dans฀le฀domaine฀des฀arts au฀Moyen฀Âge,฀dans฀Byzanz฀und฀der฀Westen,฀Studien฀zur฀Kunst฀der฀europäischen฀Mittelalters, éd.฀I.฀Hutter,฀Vienne฀1984฀(Österreichische฀Akademie฀der฀Wissenschaften.฀Philosophischhistorische฀Klasse,฀Sitzungsberichte฀432),฀p.฀9-24. 72. H.฀ Belting,฀ Bild฀ und฀ Kunst.฀ Eine฀ Geschichte฀ des฀ Bildes฀ vor฀ dem฀ Zeitalter฀ der฀ Kunst, Munich฀19912. 73. Voir฀supra฀n.฀68. 74. M.฀Falla฀Castelfranchi,฀Pittura฀monumentala฀bizantina฀in฀Puglia,฀Milan฀1991. 75. S.฀Brodbeck,฀Les฀saints฀de฀la฀cathédrale฀de฀Monreale฀en฀Sicile.฀Iconographie,฀hagiographie฀et pouvoir฀royal฀à฀la฀fin฀du xii e฀siècle,฀Rome฀2010฀(CEFR฀432). 42 JEAN-PIERRE฀CAILLET Campanie฀ septentrionale฀ et฀ du฀ Latium76฀;฀ et,฀ pour฀ l’Orient฀ à฀ la฀ période฀ des฀ Croisades,฀ce฀sont฀principalement฀les฀travaux฀de฀Kurt฀Weitzmann฀sur฀les฀icônes77฀ et฀la฀grande฀synthèse฀de฀Jaroslav฀Folda78฀qui฀offrent฀de฀fermes฀points฀d’appui. Enfin, les฀actes฀du฀colloque฀organisé฀à฀Athènes฀par฀Fabienne฀Joubert฀et฀JeanPierre฀ Caillet฀ ont฀ refocalisé฀ l’attention฀ sur฀ le฀ xiiie฀ siècle79.฀ On฀ y฀ est฀ revenu,฀ en฀ particulier,฀sur฀l’importance฀de฀ces฀zones฀d’échanges฀en฀Italie฀mais฀aussi฀en฀Orient฀ lors฀des฀dominations฀latines฀;฀l’importation฀d’icônes฀a,฀pour฀ainsi฀dire,฀été฀«฀mise฀ en฀balance฀»฀avec฀les฀déplacements฀de฀peintres฀et฀les฀accommodements฀assez฀fréquents฀ entre฀communautés฀religieuses฀latine฀et฀grecque.฀L’action฀des฀franciscains฀pour฀ l’acculturation฀ de฀ schémas฀ figuratifs byzantins฀ (action฀ d’ailleurs฀ précédemment฀ envisagée฀de฀manière฀approfondie฀par฀Anne฀Derbes80)฀a฀naturellement฀aussi฀été฀ prise฀en฀compte.฀Et,฀puisque฀l’iconographie฀ne฀saurait฀–฀tout฀particulièrement฀en฀ cette฀phase฀de฀décisive฀mutation฀–฀être฀envisagée฀sans฀considération฀pour฀le฀traitement฀formel,฀il฀y฀a฀eu฀lieu฀d’insister฀sur฀le฀fait฀qu’il฀ne฀fallait฀pas฀attendre฀la฀fin du฀ xiiie฀siècle฀(et฀de฀prétendues฀«฀innovations฀»฀italiennes)฀pour฀assister฀à฀la฀généralisation,฀ et฀en฀milieu฀byzantin฀même,฀de฀constructions฀authentiquement฀tridimensionnelles฀ – avec฀tout฀ce฀que฀cela฀impliquait,฀alors,฀en฀termes฀de฀relation฀entre฀le฀spectateur et฀le฀sujet฀représenté. *฀฀*฀฀* En฀clôturant฀ce฀survol,฀il฀ne฀faut฀évidemment฀pas฀manquer฀de฀souligner฀son฀ caractère฀très฀incomplet฀:฀l’exhaustivité฀était฀impossible฀dans฀un฀cadre฀aussi฀resserré.฀ Et฀même฀si฀l’on฀visait฀au฀déploiement฀d’un฀aperçu฀équilibré฀eu฀égard฀aux฀directions฀ et฀acquis฀de฀la฀recherche,฀la฀sélection฀ainsi฀opérée฀ne฀peut฀se฀départir฀d’une฀certaine฀ subjectivité฀;฀ajoutons฀encore฀que฀la฀trop฀rapide฀présentation฀des฀études฀ci-dessus฀ mentionnées฀ne฀pouvait,฀hélas,฀s’opérer฀que฀de฀manière฀effroyablement฀réductrice฀! Il฀ apparaîtra฀ peut-être,฀ du฀ moins,฀ que฀ ce฀ siècle฀ d’investigations฀ a฀ permis฀ de฀ mettre฀en฀lumière฀bon฀nombre฀des฀aspects฀fondamentaux฀de฀l’imagerie฀de฀l’édifice cultuel,฀et฀de฀préciser฀les฀grandes฀étapes฀–฀ainsi฀que฀les฀modalités฀–฀de฀son฀évolution. Pour฀autant,฀l’effort฀doit฀évidemment฀se฀poursuivre,฀sans฀que฀l’intensité฀faiblisse.฀ Quelques฀axes฀peuvent฀être฀esquissés฀ici.฀On฀peut฀d’abord฀souhaiter฀la฀multiplication฀ d’études฀de฀cas฀réellement฀approfondies,฀susceptibles฀de฀déterminer฀l’introduction฀฀ 76. S.฀Piazza,฀Pittura฀rupestre฀medievale:฀Lazio฀e฀Campania฀settentrionale฀(secoli฀vi-xiii),฀Rome 2013฀(CEFR฀370). 77. Voir฀surtout฀K.฀Weitzman,฀Thirteenth฀Century฀Crusader฀Icons฀on฀Mount฀Sinai,฀The฀Art Bulletin฀45/3,฀1963,฀p.฀179-203฀;฀Id.,฀Icon฀Painting฀in฀the฀Crusader฀Kingdom,฀DOP฀20, 1966,฀ p.฀ 49-83฀;฀ Id.,฀ Crusader฀ Icons฀ and฀ Maniera฀ Greca,฀ dans฀ Byzanz฀ und฀ der฀Westen. Studien฀zur฀Kunst฀des฀europäischen฀Mittelalters,฀éd.฀I.฀Hutter,฀Vienne฀1984,฀p.฀9-24. 78. J.฀Folda,฀Crusader฀Art฀in฀the฀Holy฀Land,฀from฀the฀Third฀Crusade฀to฀the฀Fall฀of฀Acre,฀11871291,฀Cambridge฀MA฀/฀New฀York฀2005. 79. Orient฀et฀Occident฀méditerranéens฀au฀xiii e฀siècle.฀Les฀programmes฀picturaux,฀éd.฀J.-P.฀Caillet et฀F.฀Joubert,฀Paris฀2012. 80. A.฀Derbes,฀Picturing฀the฀Passion฀in฀Late฀Medieval฀Italy.฀Narrative฀Painting,฀Franciscan Ideologies฀and฀the฀Levant,฀New฀York฀/฀Cambridge฀MA฀1996. L’IMAGE฀DANS฀L’ÉDIFICE฀CULTUEL฀EN฀OCCIDENT฀MÉDIÉVAL 43 de฀nuances฀non฀négligeables฀dans฀ce฀que฀l’on฀a฀jusqu’ici฀présenté฀comme฀des฀grands฀ mouvements฀ suffisamment cernés฀ et฀ caractérisés.฀ Il฀ se฀ recommande฀ sans฀ doute฀ aussi฀d’amplifier le฀décloisonnement฀des฀approches฀et฀des฀aires฀d’enquête.฀Décloisonnement฀disciplinaire฀bien฀sûr,฀dans฀la฀mesure฀où฀l’histoire฀de฀l’art฀médiéval฀ne฀ peut฀s’entendre฀qu’en฀incorporant฀les฀démarches฀–฀et฀les฀résultats฀–฀de฀divers฀autres฀ champs฀de฀la฀réflexio ฀:฀histoire฀générale฀dans฀ses฀subdivisions฀les฀plus฀«฀classiques฀»฀ bien฀sûr,฀mais฀aussi฀anthropologie฀historique,฀sémiologie…฀On฀mesure฀d’ailleurs฀ le฀chemin฀parcouru฀en฀parcourant฀la฀récente฀trilogie฀de฀Jean฀Wirth81,฀dans฀laquelle฀ l’auteur฀ne฀se฀satisfait฀plus฀de฀la฀seule฀convocation฀des฀grands฀textes฀théologiques฀ et฀de฀la฀reconnaissance฀d’un฀objectif฀didactique฀pour฀rendre฀raison฀de฀l’élaboration฀ d’une฀imagerie.฀Décloisonnement฀des฀aires฀chronologiques฀en฀deuxième฀lieu฀;฀car฀ ce฀que฀l’on฀a฀souvent฀tendu฀à฀considérer฀comme฀la฀spécificité des฀réalisations฀d’une฀ période฀pourrait฀bien฀être฀partiellement฀remis฀en฀cause฀par฀un฀regard฀plus฀attentif฀ à฀d’éventuelles฀prémices฀:฀ainsi,฀sans฀doute,฀plus฀de฀phénomènes฀dont฀il฀n’est฀d’ordinaire฀admis฀d’envisager฀l’émergence฀qu’au฀Moyen฀Âge฀«฀central฀»฀(le฀développement฀ d’une฀imagerie฀au-dessus฀de฀la฀table฀d’autel,฀par฀exemple)฀semblent฀bien฀avoir฀été฀ en฀ gestation฀ dès฀ auparavant.฀ Décloisonnement฀ des฀ aires฀ culturelles฀ enfi ฀:฀ sans฀ qu’il฀soit฀besoin฀de฀s’y฀étendre฀ici฀davantage,฀soulignons฀que฀le฀dernier฀volet฀de฀la฀ présente฀étude฀avait฀justement฀pour฀objet฀d’insister฀sur฀la฀réalité฀du฀potentiel฀que฀ mettent฀en฀valeur฀les฀avancées฀d’ores฀et฀déjà฀opérées฀en฀cette฀voie. Jean-Pierre฀Caillet Université฀Paris฀Nanterre UMR฀7041฀/฀THEMAM 81. J.฀Wirth,฀L’image฀à฀l’époque฀romane,฀Paris฀1999฀;฀Id.,฀L’image฀à฀l’époque฀gothique,฀Paris฀2008฀; Id.,฀L’image฀à฀la฀fin฀du฀ oyen฀Âge,฀Paris฀2011. Décor฀et฀pratiques฀cultuelles฀dans฀les฀églises฀byzantines Jean-Michel฀Spieser La฀relation฀entre฀décor,฀en฀particulier฀décor฀peint,฀et฀pratiques฀cultuelles฀peut฀ et฀doit฀s’analyser฀à฀plusieurs฀niveaux.฀Cette฀expression฀«฀pratiques฀cultuelles฀»฀est฀ suffisamment imprécise฀pour฀qu’elle฀puisse฀désigner฀aussi฀bien฀des฀actes฀liturgiques฀ accomplis฀par฀le฀clergé฀que฀des฀actions฀des฀fidèles, liées฀à฀des฀pratiques฀de฀dévotion.฀ De฀même,฀le฀rapport฀entre฀décor฀et฀action฀n’est฀pas฀toujours฀de฀même฀nature฀;฀฀ il฀peut฀être฀redoublement฀ou฀incitation.฀Faut-il฀aussi฀tenir฀compte฀du฀niveau฀social฀ et฀ intellectuel฀ du฀ fidèl ฀?฀ L’aristocrate฀ qui฀ est฀ ou฀ qui฀ pourrait฀ être฀ le฀ fondateur฀ d’une฀église฀ou฀d’un฀monastère฀n’est฀pas฀nécessairement฀à฀considérer฀comme฀le฀ spectateur฀par฀excellence฀des฀images฀byzantines1.฀Le฀moine,฀le฀paysan,฀l’aristocrate฀ et฀même฀l’empereur฀ont฀la฀même฀attitude฀quand฀ils฀embrassent฀une฀icône฀et฀ils฀ ressentent฀fondamentalement฀le฀même฀sacré฀dans฀une฀église,฀par-delà฀les฀vraisemblables฀différences฀dans฀les฀réflexions théologiques฀que฀peuvent฀susciter฀les฀images,฀ et฀par-delà฀l’originalité฀de฀la฀perception฀et฀de฀la฀pensée฀de฀quelques-uns฀de฀ceux฀ qui฀ont฀laissé฀des฀témoignages฀écrits2. Il฀ n’est฀ pas฀ besoin฀ de฀ parler฀ longuement฀ de฀ l’impression฀ ressentie฀ lorsque฀ le฀ fidèle entre฀dans฀l’église.฀Elle฀va฀de฀pair฀avec฀une฀perception฀d’ensemble,฀une฀synesthésie฀dont฀le฀décor฀n’est฀qu’un฀élément.฀En฀apparence,฀elle฀n’est฀pas฀liée฀à฀une฀ pratique,฀mais฀le฀premier฀acte฀cultuel฀n’est-il฀pas฀de฀ressentir฀le฀sacré฀dans฀l’environnement฀où฀la฀célébration฀doit฀se฀dérouler฀?฀Que฀les฀églises฀byzantines฀répondent฀ à฀cette฀exigence฀ne฀fait฀aucun฀doute.฀Les฀nombreuses฀ekphraseis฀que฀nous฀possédons฀ le฀mettent฀en฀évidence3.฀Plutôt฀que฀de฀rappeler฀ce฀qu’elles฀disent฀sur฀la฀perception฀ de฀ l’espace฀ –฀ car฀ leurs฀ affirmations sont฀ bien฀ connues฀ –,฀ il฀ paraît฀ nécessaire฀ au฀ préalable฀de฀se฀demander฀si฀les฀mots฀de฀ces฀auteurs฀cultivés฀qui฀parlent฀une฀langue฀ savante฀sont฀utiles฀pour฀comprendre฀la฀perception฀de฀l’ensemble฀des฀fidèles ou,฀฀ du฀moins,฀du฀plus฀grand฀nombre.฀Il฀faut฀sans฀hésiter฀répondre฀par฀l’affirmati e฀:฀฀ la฀perception฀d’une฀sensation฀n’est฀pas฀à฀confondre฀avec฀sa฀traduction฀en฀mots฀plus฀฀ ฀ 1.฀ 2.฀ 3.฀ Contra,฀B.฀Pentcheva,฀The฀Sensual฀Icon.฀Space,฀Ritual,฀and฀the฀Senses฀in฀Byzantium,฀University฀ Park฀2010,฀p.฀5. Pour฀des฀exemples,฀R.฀Webb,฀The฀Aesthetics฀of฀Sacred฀Space:฀Narrative,฀Metaphor,฀and฀ Motion฀in฀Ekphraseis฀of฀Church฀Buildings,฀DOP฀53,฀1999,฀p.฀59-74,฀ici฀p.฀70. La฀ bibliographie฀ sur฀ les฀ ekphraseis฀ est฀ abondante.฀ On฀ peut฀ voir฀ l’article฀ précurseur฀ d’O.฀Wulff,฀ Das฀ Raumerlebnis฀ des฀ Naos฀ im฀ Spiegel฀ der฀ Ekphrasis,฀ BZ฀ 30,฀ 1929-1930,฀ p.฀531-539.฀Maintenant฀:฀Webb,฀The฀Aesthetics฀(cité฀n.฀2). 46 JEAN-MICHEL฀SPIESER ou฀ moins฀ évocateurs,฀ riches฀ et฀ précis.฀ Il฀ suffirait de฀ rappeler฀ encore฀ une฀ fois฀฀ la฀phrase฀souvent฀citée฀des฀émissaires฀du฀prince฀Vladimir฀de฀Kiev฀qui,฀à฀l’occasion฀ d’une฀liturgie฀à฀Sainte-Sophie,฀ne฀savaient฀plus฀s’ils฀se฀trouvaient฀sur฀terre฀ou฀dans฀ le฀ciel4.฀Certaines฀ekphraseis฀évoquent฀des฀sensations฀analogues5. Quand,฀dans฀une฀homélie,฀une฀coupole฀est฀implicitement฀comparée฀au฀ciel,฀ comme฀le฀fait฀Grégoire฀de฀Nazianze฀dans฀l’homélie฀prononcée฀lors฀des฀funérailles฀ de฀son฀père,฀on฀reste฀dans฀le฀même฀registre6.฀Dira-t-on฀que฀Photius,฀dans฀l’homélie฀ où฀il฀décrit฀l’église฀de฀la฀Théotokos฀du฀Phare,฀s’adressait฀à฀un฀public฀choisi7฀?฀ Certainement,฀mais,฀si฀des฀membres฀de฀l’aristocratie฀byzantine฀ont฀laissé฀des฀textes฀ qui฀montrent฀leur฀culture฀et฀leur฀habileté฀à฀manier฀la฀langue,฀tous฀ceux฀qui฀appartenaient฀au฀même฀milieu฀social฀n’avaient฀pas฀cette฀capacité,฀même฀si฀un฀certain฀ niveau฀d’éducation฀y฀était฀largement฀partagé.฀Il฀est฀surtout฀nécessaire฀de฀supposer,฀ dans฀la฀perception฀de฀l’espace฀sacré,฀une฀sensibilité฀commune฀qui฀varie฀suivant฀les฀ individus,฀mais฀non฀suivant฀le฀milieu฀social. Est-ce฀que฀les฀ekphraseis฀contiennent฀des฀renseignements฀sur฀l’attention฀portée฀ au฀décor฀non฀pas฀pour฀l’impression฀d’ensemble฀qui฀en฀est฀donnée,฀mais฀pour฀ce฀ qui฀concerne฀des฀scènes฀prises฀isolément฀?฀Et,฀dans฀quelle฀mesure,฀cette฀attention,฀ si฀elle฀existe,฀peut-elle฀s’interpréter฀comme฀un฀acte฀cultuel฀?฀Les฀textes฀ne฀donnent฀ pas฀ de฀ véritable฀ information฀ à฀ ce฀ sujet.฀ Certains,฀ comme฀ les฀ deux฀ homélies฀ de฀ Léon฀VI฀toujours฀citées฀dans฀ce฀contexte฀ou฀l’ekphrasis฀des฀mosaïques฀des฀SaintsApôtres฀écrite฀par฀Constantin฀le฀Rhodien,฀sont฀essentiellement฀descriptifs,฀même฀ si฀on฀y฀trouve฀des฀allusions,฀plus฀ou฀moins฀insistantes,฀sur฀la฀manière฀dont฀les฀saints฀ personnages฀et฀les฀scènes฀sacrées฀pouvaient฀être฀perçus฀par฀les฀fidèle 8.฀Aucun฀ de฀ ces฀textes฀ne฀donne฀d’indication฀sur฀une฀ou฀des฀images฀qui฀auraient฀un฀rôle฀ dans฀une฀action฀cultuelle฀ou฀qui฀pourraient,฀même฀seulement,฀pousser฀le฀fidèle à฀ une฀telle฀attitude฀face฀à฀elles.฀L’évocation฀de฀ces฀images฀ne฀fait฀qu’insister฀davantage฀฀ 4. 5. 6. 7. 8. The฀Russian฀Primary฀Chronicle,฀trad฀et฀éd.฀de฀S.฀H.฀Cross฀et฀O.฀P.฀Sherbowitz-Wetzo, Cambridge฀MA฀1953฀;฀R.฀J.฀Mainstone,฀Hagia฀Sophia.฀Architecture,฀Structure฀and฀Liturgy฀of Justinian’s฀Great฀Church,฀Londres฀1988,฀p.฀11. Voir฀par฀exemple,฀les฀textes฀cités฀par฀H.฀Saradi,฀Space฀in฀Byzantine฀Thought,฀dans฀Architecture฀as฀Icon.฀Perception฀and฀Representation฀of฀Architecture฀in฀Byzantine฀Art,฀éd.฀S.฀Ćur čić , E. Chatzitryphonos฀et฀K.฀E.฀McVey,฀Princeton฀2010,฀p.฀73-111฀(ici฀p.฀99฀et฀p.฀103-105 pour฀des฀textes฀médio-byzantins).฀Voir฀aussi฀supra฀n.฀2. Grégoire฀de฀Nazianze,฀Homélie฀18,฀39฀(PG฀35,฀col.฀1037A),฀cité฀par฀Wulff,฀Raumerlebnis฀(cité฀n.฀3),฀p.฀535฀et฀n.฀2. Photius,฀Homélie฀10,฀éd.฀B.฀Laourdas,฀Photiou฀Homiliae,฀Thessalonique฀1959฀(Hellenika Suppl.฀12),฀p.฀99-104.฀Commentaire฀et฀traduction฀:฀C.฀Mango,฀The฀Homilies฀of฀Photius Patriarch฀of฀Constantinople,฀Cambridge฀MA฀1958,฀p.฀177-190.฀Pour฀un฀extrait,฀C.฀Mango, The฀Art฀of฀the฀Byzantine฀Empire฀312-1453,฀Toronto฀1972฀(réimpr.฀1986),฀p.฀185-186. A.฀Frolow,฀Deux฀églises฀byzantines฀d’après฀des฀sermons฀peu฀connus฀de฀Léon฀VI฀le฀Sage, REB฀3,฀1945,฀p.฀43-91฀;฀pour฀le฀texte฀:฀homélie฀31฀(dédicace฀de฀l’église฀du฀monastère฀de Kauléas)฀:฀ Leonis฀ VI฀ sapientis฀ imperatoris฀ byzantini฀ Homiliae,฀ éd.฀ T.฀ Antonopoulou, Turnhout฀ 2008฀ (CCSG฀ 63),฀ p.฀423-429฀;฀ homélie฀ 37฀ (dédicace฀ de฀ l’église฀ de฀ Stylianos Zaoutzès),฀ibid.,฀p.฀471-478฀;฀pour฀Constantin฀le฀Rhodien,฀voir฀maintenant฀Constantine of฀Rhodes,฀On฀Constantinople฀and฀the฀Church฀of฀Holy฀Apostles,฀éd.฀L.฀James,฀Farnham฀2012. DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 47 sur฀ l’atmosphère฀ de฀ sacralité฀ que฀ le฀ texte฀ veut฀ faire฀ ressentir฀ ou฀ renforcer.฀ Les฀ deux฀homélies฀de฀Léon฀VI฀ont฀pour฀objet฀principal฀la฀dédicace฀de฀deux฀églises.฀ Les฀images฀y฀sont฀évoquées฀à฀cette฀fin et฀mettent฀en฀valeur฀la฀sacralité฀de฀l’édifice liée฀à฀sa฀splendeur,฀dont฀les฀mosaïques฀figurées ne฀sont฀qu’un฀élément.฀Il฀en฀va฀de฀ même฀de฀celles฀mentionnées฀dans฀la฀description฀de฀l’église฀du฀Pharos฀par฀Photius,฀ mais฀l’accent฀y฀est฀mis฀encore฀davantage฀sur฀la฀splendeur฀de฀l’édifice dans฀son฀ ensemble9.฀L’importance฀du฀décor,฀comme฀élément฀dont฀la฀présence฀est฀essentielle,฀ mais฀dont฀le฀détail฀peut฀être฀secondaire,฀est฀indirectement฀confirmée par฀un฀bref฀ passage฀du฀typikon฀de฀Pakourianos฀où฀son฀auteur฀vante฀le฀bonheur฀offert฀aux฀moines฀ dans฀son฀monastère,฀en฀particulier฀grâce฀«฀à฀la฀splendeur฀de฀son฀église฀remarquable฀ et฀fameuse,฀à฀la฀beauté฀de฀sa฀décoration฀et฀de฀ses฀tentures,฀à฀la฀senteur฀agréable฀qui฀ s’en฀dégage,฀à฀l’agrément฀de฀sa฀grâce฀spirituelle,฀à฀la฀mélodieuse฀[psalmodie],฀au฀ chant฀rythmé฀de฀la฀musique฀des฀cantiques…฀»10.฀Ce฀sera฀la฀seule฀allusion฀au฀décor฀de฀ l’église,฀excepté฀la฀mention฀de฀quelques฀images฀sur฀lesquelles฀on฀reviendra฀plus฀loin. L’homélie฀de฀Photius฀sur฀la฀Théotokos฀de฀l’abside฀de฀Sainte-Sophie฀présente฀ une฀structure฀un฀peu฀différente11.฀Elle฀a฀été฀prononcée,฀comme฀on฀le฀sait,฀à฀l’occasion฀ de฀l’inauguration฀de฀la฀première฀représentation฀figurée dans฀Sainte-Sophie฀après฀฀ la฀ fin de฀ l’iconoclasme.฀ L’évocation฀ de฀ l’image฀ de฀ la฀Théotokos฀ est,฀ ici,฀ surtout฀฀ un฀moyen฀pour฀évoquer฀la฀fin de฀l’interdiction฀des฀images฀sacrées฀et฀pour฀produire฀ un฀plaidoyer฀en฀faveur฀de฀leur฀place฀éminente฀non฀pas฀tant฀dans฀le฀culte฀que฀dans฀ le฀système฀de฀croyances,฀signalant฀la฀nécessité฀de฀croire฀aux฀images฀comme฀aux฀textes฀ et฀le฀rôle฀joué฀par฀les฀images฀dans฀la฀foi.฀Néanmoins฀l’homélie฀attire฀aussi฀l’attention฀ sur฀les฀méditations฀que฀peut฀susciter฀la฀vue฀d’une฀image฀de฀la฀Théotokos฀dans฀l’église.฀ Mais฀il฀ne฀faut฀pas฀se฀laisser฀tromper฀par฀la฀forte฀impression฀que฀donne฀cette฀image,฀ telle฀qu’on฀la฀voit฀sur฀un฀écran฀ou฀dans฀un฀livre฀;฀dans฀le฀vaste฀espace฀de฀SainteSophie,฀et฀malgré฀ses฀dimensions,฀elle฀ne฀peut฀pas฀se฀lire฀de฀la฀même฀façon฀(fig. 1). Même฀si฀le฀décor฀n’est฀pas฀fait฀pour฀être฀systématiquement฀regardé฀par฀les฀fidèle ,฀ des฀ images฀ d’un฀ ensemble฀ peuvent฀ être฀ isolées,฀ comme฀ le฀ confirment d’autres฀ sources12,฀et฀devenir฀un฀support฀de฀dévotion,฀que฀l’attention฀portée฀sur฀une฀image฀ soit฀suscitée฀par฀une฀homélie,฀comme฀dans฀l’exemple฀rappelé,฀ou฀par฀l’intérêt฀personnel฀d’un฀fidèle,฀lié฀à฀son฀histoi e฀et฀à฀sa฀sensibilité฀propre. 9. Voir฀supra฀n.฀7. 10. Traduction฀P.฀Gautier,฀Le฀typikon฀du฀sébaste฀Grégoire฀Pakourianos,฀REB฀42,฀1984,฀p.฀55, l. 599-602฀:฀«฀…฀ τὴν ὡραιότητα τοῦ περιβλέπτου τούτου καὶ ἀμφιβοήτου ναοῦ καὶ τοῦ περὶ αὐτὸν κόσμου καὶ τῶν ὑφασμάτων, καὶ τὴν ἐξ αὐτῶν ἡδύπνοον εὐωδίαν καὶ τέρψιν τῆς πνευματικῆς χάριτος, καὶ τὴν ἡυφωνοτάτην τῆς ᾀσματικῆς μουσουργίας τὸ εὔρυθμον μέλος…฀». 11. Photius,฀Homélie฀17,฀éd.฀Laourdas,฀Homiliae฀(cité฀n.฀7),฀p.฀164-172฀;฀Mango,฀Homilies (cité฀n.฀7),฀p.฀279-295฀;฀Id.,฀Art฀of฀the฀Byzantine฀Empire฀(cité฀n.฀7),฀p.฀187-190.฀Pour฀la question฀de฀savoir฀si฀la฀Théotokos฀décrite฀par฀Photius฀est฀la฀Théotokos฀encore฀visible฀de nos฀jours฀:฀M.฀Bernabò,฀L’arte฀bizantina฀doppo฀l’iconoclastia฀e฀la฀datazione฀dei฀mosaici nell’abside฀di฀Santa฀Sofia a฀Constantinopoli,฀dans฀Intorno฀al฀Sacro฀Volto.฀Genova,฀Bizancio e฀il฀Mediterraneo฀(secoli฀xi-xiv),฀éd.฀A.฀R.฀Calderoni฀Masetti,฀C.฀Dufour฀Bozzo฀et G. Wolf,฀Venise฀2007,฀p.฀31-50. 12. Voir฀infra. 48 JEAN-MICHEL฀SPIESER Figure฀1฀-฀Vue฀vers฀l’abside,฀Sainte-Sophie,฀Constantinople฀(d’après฀M.฀Vassilaki฀éd.,฀ Mother฀of฀God.฀Representations฀of฀the฀Virgin฀in฀Byzantine฀Art,฀Milan฀2000,฀fig.฀64,฀ .฀111). DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 49 Il฀n’est฀pas฀sans฀intérêt฀d’évoquer,฀de฀ce฀point฀de฀vue,฀la฀description฀des฀mosaïques฀ des฀ Saints-Apôtres฀ faite฀ par฀ Nicolas฀ Mésaritès,฀ fondamentalement฀ différente฀ de฀ celle,฀déjà฀évoquée,฀de฀Constantin฀le฀Rhodien13.฀L’interprétation฀de฀ce฀texte฀n’est฀ pas฀évidente,฀puisqu’il฀a฀été฀transmis฀de฀façon฀incomplète฀et฀sur฀des฀feuillets฀en฀ désordre14.฀On฀ne฀connaît฀pas฀la฀longueur฀des฀lacunes฀et฀il฀est฀difficile de฀se฀rendre฀ compte฀en฀détail฀du฀projet฀de฀Mésaritès,฀de฀savoir฀s’il฀a฀opéré฀un฀choix฀dans฀les฀ scènes฀qu’il฀décrit฀ou฀s’il฀a฀composé฀une฀ekphrasis฀quasiment฀exhaustive.฀Encore฀ moins฀est-il฀possible฀de฀comprendre฀l’ordre฀dans฀lequel฀il฀montre฀ces฀images,฀si฀bien฀ que฀ces฀questions฀nous฀échappent.฀En฀revanche,฀loin฀d’être฀de฀simples฀descriptions,฀les฀ lignes฀qu’il฀écrit฀sur฀chaque฀scène฀sont฀des฀méditations฀plus฀ou฀moins฀développées.฀ On฀ignore฀la฀manière฀dont฀ce฀texte฀a฀circulé,฀ni฀même,฀de฀manière฀sûre,฀l’occasion฀ de฀sa฀composition15.฀Mais฀il฀ne฀s’agit฀pas,฀comme฀dans฀l’homélie฀de฀Photius,฀de฀ méditations฀ qui฀ devaient฀ être฀ lues฀ en฀ présence฀ d’une฀ assemblée฀ de฀ fidèles. Du฀ point฀de฀vue฀qui฀nous฀occupe฀ici,฀ces฀textes฀montrent฀comment฀des฀scènes฀isolées฀ peuvent฀être฀un฀support฀de฀méditation฀;฀de฀telles฀réflexions pouvaient฀être฀élaborées฀ dans฀une฀langue฀certes฀plus฀simple฀dans฀les฀homélies฀d’un฀prêtre฀ou฀même฀dans฀ l’esprit฀d’un฀fidèle฀ayant฀une฀dé otion฀pour฀une฀scène฀particulière. Pour฀faciliter฀cette฀appropriation฀d’une฀image฀par฀un฀fidèle, la฀taille฀et฀la฀proximité฀ de฀celle-ci฀jouent฀un฀rôle.฀On฀opposera฀facilement฀les฀décors฀des฀xie฀et฀xiie฀siècles,฀ avec฀leurs฀images฀de฀bonne฀taille,฀clairement฀lisibles,฀même฀si฀elles฀ne฀sont฀pas฀ au฀niveau฀des฀fidèles, à฀la฀plupart฀des฀décors฀du฀xive฀siècle,฀où฀même฀la฀proximité฀ ne฀permet฀guère฀de฀se฀concentrer฀sur฀certaines฀images,฀tant฀elles฀sont฀serrées฀les฀ unes฀contre฀les฀autres.฀Le฀rôle฀de฀plus฀en฀plus฀important฀joué฀par฀les฀icônes฀dans฀la฀ dévotion฀a-t-il฀contribué฀à฀transformer฀cet฀aspect฀du฀décor฀ou,฀du฀moins,฀l’a-t-il฀ favorisé฀?฀On฀n’a฀guère฀les฀moyens฀de฀répondre฀à฀cette฀question.฀Ou,฀pour฀le฀dire฀ autrement,฀est-ce฀une฀évolution฀de฀la฀dévotion฀et฀le฀souci฀d’une฀plus฀grande฀proximité฀que฀celle฀qui฀était฀possible฀avec฀le฀décor฀pariétal฀qui฀ont฀entraîné฀un฀intérêt฀ grandissant฀pour฀les฀icônes฀et,฀par฀là-même,฀ont฀libéré฀en฀quelque฀sorte฀le฀peintre฀ d’une฀obligation฀de฀lisibilité฀?฀Ce฀développement฀concomitant฀est,฀en฀tout฀état฀de฀ cause,฀plus฀qu’une฀coïncidence. Si฀l’on฀se฀tourne฀vers฀des฀textes฀moins฀littéraires฀et฀plus฀proches฀d’une฀expérience฀pratique,฀c’est฀un฀aspect฀plus฀précis฀et฀peut-être฀inattendu฀de฀la฀présence฀du฀ décor฀qui฀apparaît.฀Que฀nous฀disent฀dans฀cette฀perspective฀les฀typika฀monastiques฀?฀ Trois฀d’entre฀eux,฀surtout,฀mentionnent฀des฀éléments฀du฀décor฀iconique฀et฀peuvent฀ être฀utilisés฀dans฀ce฀contexte฀:฀celui฀de฀Grégoire฀Pakourianos,฀pour฀son฀monastère฀฀ 13. Nikolaos฀Mesarites,฀Description฀of฀the฀Church฀of฀the฀Holy฀Apostles฀at฀Constantinople, éd.฀G.฀Downey฀(Greek฀Text฀Edited฀with฀Translation,฀Commentary฀and฀Introduction), Transactions฀of฀the฀American฀Philosophical฀Society฀47,฀6,฀1957,฀p.฀859-924. 14. Ibid.,฀p.฀861฀où฀G.฀Downey฀reprend฀les฀conclusions฀auxquelles฀était฀arrivé฀A.฀Heisenberg, Grabeskirche฀und฀Apostelkirche.฀Zwei฀Basiliken฀Konstantins;฀Untersuchungen฀zur฀Kunst฀und Literatur฀des฀ausgehenden฀Altertums,฀vol.฀2,฀Leipzig฀1908,฀p.฀9-96. 15. Pour฀des฀réflexions฀à฀ce฀sujet, Downey,฀Mesarites฀(cité฀n.฀13),฀p.฀860. 50 JEAN-MICHEL฀SPIESER de฀Petritzos฀(Bačkovo),฀celui฀du฀Pantocrator฀de฀Constantinople฀et฀celui฀de฀la฀ Kosmosoteira฀de฀Pherrai16. Le฀typikon฀de฀Pakourianos฀ne฀mentionne฀des฀images฀qu’à฀propos฀de฀l’éclairage.฀ Sans฀reprendre฀ici฀en฀détail฀ce฀qui฀a฀déjà฀été฀commenté฀ailleurs,฀rappelons฀que฀les฀ images฀ainsi฀signalées฀sont฀toutes฀en฀rapport฀avec฀le฀sanctuaire17.฀Mais฀le฀fait฀même฀ qu’elles฀bénéficient d’un฀éclairage฀leur฀donne฀une฀signification particulière.฀Le฀premier฀ensemble฀mentionné฀est฀soit฀une฀planche฀surmontant฀l’épistyle฀de฀la฀clôture,฀ soit฀un฀groupe฀de฀douze฀icônes฀au฀même฀emplacement18.฀Ces฀images฀sont฀éclairées฀ pendant฀les฀offices, ce฀qui฀rend฀très฀improbable฀qu’il฀s’agisse฀des฀peintures฀constituant฀ le฀décor฀de฀l’église,฀d’autant฀plus฀que,฀comme฀on฀le฀sait฀maintenant,฀ces฀scènes฀ peintes฀ n’étaient฀ qu’exceptionnellement฀ au฀ nombre฀ de฀ douze19.฀ En฀ général,฀ ces฀ icônes฀redoublent฀certains฀éléments฀au฀moins฀du฀décor฀pariétal฀et฀ont฀reçu฀cette฀ place,฀sous฀le฀regard฀des฀moines฀et฀des฀fidèles participant฀à฀la฀liturgie฀et฀dont฀ l’attention฀était฀encore฀davantage฀attirée฀par฀l’éclairage,฀parce฀qu’elles฀étaient฀un฀ support฀visuel฀important฀dans฀l’accompagnement฀de฀la฀liturgie. Quelques฀ autres฀ images฀ sont฀ mises฀ en฀ relation฀ avec฀ l’éclairage฀:฀ trois฀ lampes฀ éclairent฀une฀Théotokos,฀trois฀autres฀lampes฀une฀Crucifixion,฀un฀ rodrome฀et฀ un฀saint฀Georges,฀une฀devant฀chacune฀de฀ces฀images20.฀Il฀n’est฀pas฀indifférent฀de฀ remarquer฀ que฀ la฀ Théotokos,฀ le฀ Prodrome฀ et฀ saint฀ Georges฀ sont฀ associés฀ dans฀฀ la฀dévotion฀de฀Pakourianos฀:฀«฀C’est฀pourquoi฀j’ai฀couru฀(…)฀vers฀la฀protectrice฀et฀ l’auxiliaire฀ de฀ tous฀ les฀ chrétiens,฀ la฀ mère฀ bénie฀ du฀ Christ฀ notre฀ Dieu,฀ Marie฀ toujours฀vierge,฀la฀Théotokos฀immaculée,฀et฀aussi฀vers฀le฀très฀célèbre฀et฀très฀grand฀ saint฀Jean฀le฀Prodrome,฀(…),฀et฀pareillement฀vers฀le฀très฀divin฀Georges…฀»21.฀Le฀ caractère฀peu฀précis฀de฀ces฀indications฀ne฀facilite฀pas฀leur฀interprétation.฀Modifiant 16. Pour฀le฀typikon฀de฀Pakourianos,฀texte฀et฀traduction฀:฀Gautier,฀Pakourianos฀(cité฀n.฀10)฀; pour฀celui฀du฀Pantocrator฀:฀id.,฀Le฀typikon฀du฀Christ฀Pantocrator,฀REB฀32,฀1974,฀p.฀1-145฀; pour฀le฀texte฀de฀celui฀de฀la฀Kosmosoteira,฀L.฀Petit,฀Typikon฀du฀monastère฀de฀la฀Kosmosotira près฀d’Aenos฀(1152),฀Izvestiia฀Russkago฀Archeologicheskago฀Instituta฀v฀Konstantinople฀13,฀1908, p. 17-75฀;฀il฀existe฀une฀traduction฀en฀grec฀moderne฀:฀G.฀Papazoglou,฀ Τυπικόν Ισαακίου Αλεξίου Κομνηνού της μονής Θεοτόκου της Κοσμοσώτειρας,฀ Komotini฀ 1994฀;฀ les฀ trois documents฀ont฀été฀traduits฀en฀anglais฀:฀Byzantine฀monastic฀foundations฀documents,฀éd.฀J.฀Thomas et฀ A.฀ Constantinides฀ Hero,฀ Washington฀ DC฀ 2000฀ (Dumbarton฀ Oaks฀ Studies฀ 35), vol.฀2,฀p.฀522-557฀(Pakourianos),฀p.฀737-774฀(Pantocrator),฀p.฀798-849฀(Kosmosoteira). 17. J.-M.฀ Spieser,฀ Le฀ développement฀ du฀ templon฀ et฀ les฀ images฀ des฀ Douze฀ Fêtes,฀ dans฀ éd. J.-M.฀Sansterre฀et฀J.-C.฀Schmitt,฀Les฀images฀dans฀les฀sociétés฀médiévales฀:฀pour฀une฀histoire comparée,฀Bruxelles฀/฀Rome฀1999฀(Bulletin฀de฀l’Institut฀historique฀belge฀de฀Rome฀69),฀p.฀131164,฀ici฀139-143. 18. Gautier,฀Pakourianos฀(cité฀n.฀10),฀p.฀73,฀l.฀895-897.฀Sur฀le฀sens฀de฀τέμπλον,฀qui฀peut฀aussi bien฀désigner฀la฀clôture฀proprement฀dite฀que฀la฀planche฀décorée฀de฀peintures฀surmontant la฀clôture,฀éventuellement฀même฀l’épistyle,฀voir฀:฀L.฀Bender,฀M.฀Parani,฀B.฀Pitarakis, J.-M.฀Spieser฀et฀A.฀Vuilloud,฀Artefacts฀and฀Raw฀Materials฀in฀Byzantine฀Archival฀Documents฀/ Objets฀et฀matériaux฀dans฀les฀documents฀d’archives฀byzantin฀(ByzAD)฀:฀http://www.unifr.ch/go/ typika,฀synthèse฀templon,฀consulté฀8฀juillet฀2015. 19. Pour฀ le฀ rapport฀ entre฀ images฀ au-dessus฀ de฀ l’épistyle฀ et฀ peintures฀ murales,฀ voir฀ Spieser, Templon฀(cité฀n.฀17),฀p.฀148-158. 20. Gautier,฀Pakourianos฀(cité฀n.฀18),฀p.฀71฀et฀73,฀l.฀885-891. 21. Ibid.,฀p.฀33,฀l.฀217-223. DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 51 ce฀que฀j’avais฀proposé฀autrefois22,฀l’expression฀ἐν καγκέλλοις฀me฀paraît฀maintenant฀indiquer฀clairement฀que฀les฀images฀de฀la฀Crucifixion, du฀Prodrome฀et฀de฀saint฀ Georges฀sont฀des฀icônes฀insérées฀dans฀le฀templon23.฀L’icône฀de฀la฀Théotokos,฀éclairée฀ «฀de฀jour฀et฀de฀nuit฀par฀trois฀lampes฀perpétuelles฀»24,฀pourrait฀être฀l’icône฀principale฀ de฀l’église฀du฀monastère,฀précisément฀dédiée฀à฀la฀Théotokos.฀S’il฀en฀est฀ainsi,฀aucun฀ décor฀pariétal฀n’apparaît฀dans฀ce฀typikon.฀Seules฀des฀icônes,฀et฀non฀des฀images฀ pariétales,฀se฀trouvent฀mentionnées฀et฀semblent,฀par฀leur฀mise฀en฀valeur,฀attirer฀une฀ attention฀liée฀à฀la฀dévotion฀plus฀qu’à฀la฀liturgie฀proprement฀dite.฀De฀même,฀dans฀ un฀appendice฀consacré฀aux฀dispositions฀à฀observer฀à฀l’occasion฀de฀certaines฀fêtes฀et฀ qui฀n’est฀conservé฀que฀dans฀la฀version฀géorgienne฀du฀typikon,฀aucune฀allusion฀n’est฀ faite฀à฀une฀représentation฀d’une฀fête฀concernée,฀que฀ce฀soit฀une฀peinture฀pariétale฀ ou฀une฀icône25.฀Il฀n’est฀pourtant฀guère฀pensable฀que฀l’église฀n’ait฀pas฀reçu฀un฀décor฀ peint฀au฀moment฀de฀sa฀construction.฀Elle฀a฀été฀remplacée฀par฀un฀édifice neuf,฀si฀ bien฀qu’aucune฀vérification n’est฀possible.฀Il฀est฀vrai฀que฀l’ossuaire฀n’a฀pas฀été฀peint฀ dès฀l’origine,฀pour฀autant฀qu’il฀ait฀été฀construit฀en฀même฀temps฀que฀le฀monastère,฀ ce฀qui฀semble฀n’avoir฀jamais฀été฀mis฀en฀doute26. Les฀conclusions฀à฀tirer฀du฀typikon฀du฀Pantocrator฀sont฀à฀peu฀près฀les฀mêmes27.฀ Le฀décor฀dans฀son฀ensemble฀n’est฀pas฀mentionné,฀ni฀le฀décor฀pariétal,฀ni฀les฀icônes฀ émaillées฀qui฀formaient฀l’épistyle฀du฀templon฀d’une฀des฀deux฀églises฀ou฀du฀mausolée฀ et฀qui฀ont฀été฀réemployées฀dans฀la฀Pala฀d’Oro฀à฀Venise,฀ni฀même฀le฀pavement฀en฀ opus฀sectile฀de฀l’église฀du฀Christ28.฀Si฀quelques฀images฀pariétales฀sont฀citées,฀c’est,฀ 22.฀ Spieser,฀Templon฀(cité฀n.฀17),฀p.฀140-143. 23.฀ C’était฀déjà฀l’opinion฀de฀C.฀Walter,฀A฀New฀Look฀at฀the฀Byzantine฀Sanctuary฀Barrier,฀REB฀51,฀ 1993,฀p.฀203-228,฀ici฀p.฀214.฀Il฀n’y฀a฀pas฀lieu฀d’aborder฀le฀problème฀général฀de฀la฀présence฀ des฀icônes฀sur฀le฀templon,฀mais฀ce฀passage฀semble฀bien฀être฀un฀argument฀important฀pour฀ l’existence฀de฀cette฀disposition฀dans฀les฀dernières฀décennies฀du฀xie฀siècle.฀Pour฀un฀aspect฀ particulier฀ –฀ la฀ question฀ des฀ templa฀ maçonnés฀ –฀ mais฀ avec฀ la฀ bibliographie฀ sur฀ l’aspect฀ d’ensemble฀du฀problème฀:฀S.฀E.฀Gerstel,฀An฀Alternate฀View฀of฀the฀Late฀Byzantine฀Sanctuary฀ Screen,฀dans฀Thresholds฀of฀the฀Sacred.฀Architectural,฀art฀historical,฀liturgical,฀and฀theological฀ perspectives฀on฀religious฀screens,฀East฀and฀West,฀éd.฀S.฀E.฀Gerstel,Washington฀DC฀2006,฀ p.฀135-161.฀ Il฀ est฀ vrai฀ qu’un฀ oratoire฀ du฀ «฀Saint-Baptiste฀»฀ est฀ explicitement฀ mentionné฀ p.฀109,฀l.฀1499฀et฀que฀Gautier,฀Pakourianos,฀p.฀32,฀n.฀228,฀suppose฀aussi฀une฀chapelle฀ dédiée฀à฀saint฀Georges,฀mais฀le฀contexte฀rend฀difficile de฀penser฀que฀les฀images฀mentionnées฀ sont฀des฀icônes฀présentes฀dans฀ces฀chapelles. 24.฀ «฀καθ ̓ἑκάστην ἡμέραν τε καὶ νύκτα ἀκοίμητους […] κανδήλας τρεῖς฀»฀:฀Gautier,฀Pakourianos฀ (cité฀n.฀10),฀p.฀71,฀l.฀885-886. 25.฀ Cet฀appendice฀est฀traduit฀ibid.,฀p.฀132-134. 26.฀ Pour฀la฀datation฀des฀peintures฀de฀l’ossuaire฀de฀Bačkovo,฀voir฀E.฀Bakalova,฀The฀ossuary฀of฀ the฀Bachkovo฀Monastery,฀Plovdiv฀2003,฀p.฀104-116. 27.฀ Gautier,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀16)฀;฀J.-M.฀Spieser,฀Le฀monastère฀du฀Pantocrator฀à฀Constantinople฀:฀le฀typikon฀et฀le฀monument,฀dans฀Many฀Romes.฀Studies฀in฀Honor฀of฀Hans฀Belting฀ (Convivium฀2/1),฀éd.฀I.฀Foletti฀et฀H.฀L.฀Kessler,฀Brno฀/฀Lausanne฀2015,฀p.฀77-91.฀Voir฀ aussi฀ la฀ traduction฀ de฀ R.฀H.฀Jordan฀ dans฀ Thomas฀ et฀ Constantinides฀ Hero,฀ Monastic฀ foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀725-781. 28.฀ Pour฀ces฀émaux,฀S.฀Bettini,฀Venise,฀la฀Pala฀d’Oro฀et฀Constantinople,฀dans฀Le฀Trésor฀de฀ Saint-Marc฀ de฀Venise,฀ cat.฀ exp.,฀ Milan฀/฀Paris฀ 1984,฀ p.฀35-64,฀ ici฀ p.฀41-42฀ et฀ n.฀7฀;฀ pour฀฀ le฀ pavement,฀ A.฀Megaw,฀ Notes฀ on฀ Recent฀Work฀ of฀ the฀ Byzantine฀ Institute฀ at฀ Istanbul฀ 52 JEAN-MICHEL฀SPIESER comme฀dans฀le฀typikon฀de฀Pakourianos,฀toujours฀en฀relation฀avec฀le฀luminaire.฀Au฀ moins฀ une฀ partie฀ des฀ lampes฀ ainsi฀ mentionnées฀ semble฀ avoir฀ un฀ but฀ utilitaire฀ autant฀que฀cultuel฀et฀l’image฀pourrait฀être฀citée฀surtout฀pour฀permettre฀de฀situer฀ avec฀précision฀les฀lampes฀en฀question. Lorsque฀le฀typikon฀demande฀qu’une฀lampe฀brûle฀sans฀interruption฀«฀devant฀les฀ Belles฀Portes฀où฀se฀trouve฀aussi฀la฀Dormition฀de฀la฀Théotokos฀»29,฀la฀localisation฀de฀ la฀lampe฀dans฀l’espace฀semble฀plus฀importante฀que฀le฀fait฀qu’elle฀éclaire฀la฀Dormition.฀Elle฀joue,฀à฀cet฀emplacement,฀un฀but฀pratique฀qui฀semble฀évident.฀On฀peut฀ certes฀ dire฀ aussi฀ qu’elle฀ souligne฀ le฀ passage฀ vers฀ l’espace฀ sacré฀ du฀ naos฀;฀ mais฀ la฀ formulation฀même฀du฀texte฀n’implique฀pas฀une฀attention฀particulière฀à฀la฀Dormition.฀ Il฀faut฀interpréter฀de฀la฀même฀manière฀l’éclairage฀mis฀en฀relation฀avec฀les฀représentations฀du฀Dernier฀Repas฀et฀du฀Lavement฀des฀pieds30.฀Celles-ci฀sont฀situées฀dans฀le฀ sanctuaire,฀soit฀dans฀la฀voûte฀même,฀soit,฀se฀faisant฀face,฀dans฀les฀niches฀qui฀surmontent฀ le฀passage฀vers฀les฀absides฀latérales.฀Dans฀les฀deux฀cas,฀il฀est฀difficile de฀penser฀que฀ ces฀images฀sont฀éclairées฀à฀cet฀emplacement฀en฀raison฀de฀leur฀signification cultuelle.฀ En฀l’absence฀de฀presque฀toute฀autre฀indication฀sur฀le฀décor,฀on฀ne฀connaît฀pas฀฀ les฀raisons฀qui฀ont฀conduit฀au฀choix฀de฀cet฀emplacement31.฀Ces฀lampes฀font฀partie฀ du฀dispositif฀qui฀sert฀à฀éclairer฀le฀sanctuaire฀et฀la฀mention฀de฀ces฀deux฀scènes฀est,฀à฀ nouveau,฀plutôt฀une฀indication฀pour฀leur฀localisation. La฀situation฀est฀un฀peu฀plus฀ambiguë฀pour฀l’éclairage฀de฀deux฀autres฀scènes,฀sans฀ doute฀situées฀à฀proximité฀du฀sanctuaire,฀l’Anastasis฀et฀la฀Crucifixio 32.฀L’importance฀ liturgique฀de฀ces฀épisodes฀suggère฀leur฀mise฀en฀valeur฀par฀l’éclairage.฀On฀remarquera฀ néanmoins฀que฀les฀lampes฀qui฀les฀éclairent฀font฀partie,฀comme฀celles฀qui฀ont฀été฀évoquées฀ci-dessus,฀d’une฀série฀de฀lampes฀ ἀκοίμηται฀(«฀perpétuelles฀»),฀dont฀certaines฀ sont฀situées฀par฀rapport฀à฀des฀repères฀topographiques,฀qui฀peuvent฀être฀des฀images33. En฀est-il฀de฀même฀pour฀l’éclairage฀de฀deux฀autres฀représentations฀des฀mêmes฀ scènes,฀dans฀le฀mausolée,฀l’hérôon฀pour฀reprendre฀le฀terme฀du฀typikon฀?฀L’Anastasis฀ et฀la฀Crucifixion y฀sont฀accompagnées฀de฀la฀Mise฀au฀Tombeau฀et฀de฀l’Apparition฀ du฀Christ฀aux฀Maries34.฀Elles฀ne฀sont฀pas฀localisées฀de฀manière฀très฀précise฀;฀elles฀sont฀ vraisemblablement฀situées฀sur฀des฀murs฀sous฀deux฀arcs,฀sans฀doute฀à฀proximité฀des฀ tombes35.฀Il฀ne฀s’agit฀plus฀ici฀de฀lampes฀mais฀de฀cierges,฀qui฀font฀partie฀de฀l’éclairage฀ lié฀à฀la฀procession฀du฀vendredi36฀;฀tout฀en฀répondant฀à฀des฀besoins฀pratiques,฀cet฀ 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. (Zeyrek฀Cami),฀DOP฀17,฀1963,฀p.฀333-364,฀ici฀p.฀335-340฀;฀X.฀Barral฀i฀Altet,฀Un฀ programme฀iconographique฀occidental฀pour฀le฀pavement฀médiéval฀du฀Christ฀Pantocrator฀ de฀Constantinople,฀dans฀Foletti฀et฀Kessler,฀Many฀Romes฀(cité฀n.฀27),฀p.฀218-233. Gautier,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀16),฀p.฀37,฀l.฀145-146. Ibid.,฀p.฀37,฀l.฀144-145฀et฀154-155. Pour฀ces฀deux฀scènes฀et฀pour฀des฀parallèles฀sur฀leur฀emplacement,฀Spieser,฀Pantocrator (cité฀n.฀27),฀p.฀210-212. Gautier,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀16),฀p.฀37฀et฀l.฀143฀et฀154. Ibid.,฀p.฀37,฀l.฀140-147. Ibid.,฀p.฀75,฀l.฀776-778. Pour฀une฀discussion฀sur฀leur฀emplacement,฀Spieser,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀27),฀p.฀84. Pour฀cette฀procession,฀N.฀Patterson฀Sevčenk o ,฀Icons฀in฀the฀Liturgy,฀DOP฀45,฀1991, p. 45-57,฀ici฀p.฀50-55. DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 53 éclairage฀festif฀mettait฀ces฀images฀en฀valeur,฀ne฀serait-ce฀qu’en฀raison฀du฀lien฀évident฀ entre฀ces฀représentations,฀qui฀rappellent฀la฀mort฀et฀la฀résurrection฀du฀Christ,฀et฀les฀ tombes.฀Cela฀permet-il฀pour฀autant฀de฀supposer฀un฀acte฀cultuel฀en฀lien฀avec฀ces฀ images฀?฀Sans฀doute฀pas฀au฀sens฀précis฀de฀cette฀expression฀;฀tout฀au฀plus฀l’éclairage฀ et฀l’emplacement,฀vraisemblablement฀à฀hauteur฀des฀yeux,฀devaient-ils฀davantage฀ inciter฀ceux฀qui฀participaient฀à฀la฀procession฀à฀une฀méditation,฀immédiate฀ou฀différée. Les฀scènes฀évoquées฀ci-dessus฀sont฀les฀seules฀signalées฀dans฀le฀typikon.฀Toutes฀les฀ autres฀ images฀ mentionnées฀ sont฀ iconiques฀ et฀ représentent฀ un฀ saint฀ personnage.฀ Ces฀occurrences฀d’εἰκών฀sont฀systématiquement฀traduites฀par฀icônes,฀aussi฀bien฀ par฀Paul฀Gautier฀que฀par฀Robert฀H.฀Jordan37,฀ce฀qui฀entraîne฀une฀certaine฀ambiguïté,฀car฀certaines฀d’entre฀elles฀désignent฀sûrement฀des฀images฀fi es฀pariétales,฀en฀ l’occurrence฀peintes,฀comme฀on฀le฀verra,฀sur฀les฀piliers฀de฀part฀et฀d’autre฀du฀templon.฀ À฀la฀différence฀de฀l’éclairage฀déjà฀évoqué฀en฀rapport฀avec฀des฀scènes฀et฀qui฀prévoyait฀ en฀général฀des฀lampes฀allumées฀en฀permanence,฀ces฀images฀iconiques฀recevaient฀฀ un฀éclairage฀particulier฀lors฀des฀célébrations฀liturgiques.฀Une฀exception฀est฀pourtant฀ à฀noter฀:฀un฀Pantocrator฀qui฀bénéficiait d’un฀éclairage฀permanent,฀mais฀aussi฀d’un฀ éclairage฀supplémentaire฀durant฀les฀synaxes38.฀Le฀texte฀du฀typikon฀ne฀donne฀aucune฀ indication฀permettant฀de฀le฀situer.฀Il฀est฀cité฀en฀même฀temps฀que฀les฀deux฀proskynèseis,฀ c’est-à-dire฀les฀images฀peintes฀sur฀les฀piliers฀de฀part฀et฀d’autre฀du฀templon39.฀Cette฀ association฀montre฀que฀ce฀Pantocrator฀n’est฀pas฀une฀de฀ces฀proskynèseis.฀On฀s’attend฀ à฀trouver฀une฀icône฀particulièrement฀importante฀du฀Pantocrator฀dans฀le฀katholikon฀ d’un฀monastère฀qui฀lui฀est฀consacré.฀Une฀telle฀icône฀apparaît฀effectivement฀:฀appelée฀ «฀icône฀du฀Sauveur฀»,฀elle฀est฀mentionnée฀avec฀insistance฀et฀solennité40.฀Comme฀ elle฀est฀dite฀«฀exposée฀»฀(προκειμένης),฀il฀s’agit฀bien฀d’une฀icône,฀à฀la฀différence฀des฀ proskynèseis.฀La฀même฀nuance,฀mettant฀en฀évidence฀le฀double฀sens฀de฀ce฀terme,฀ apparaît฀dans฀le฀typikon฀de฀la฀Kecharitomenè41.฀Il฀y฀est฀d’abord฀question฀du฀templon฀ et฀des฀proskynèseis,฀éclairés฀de฀la฀même฀façon฀:฀par฀des฀cierges฀portés฀par฀des฀supports฀métalliques฀(λάμναι)42฀et,฀ensuite,฀des฀cierges฀à฀placer฀dans฀des฀candélabres฀฀ à฀douze฀branches฀situés฀devant฀l’icône฀de฀la฀Théotokos฀exposée฀à฀la฀vénération43.฀฀ L’opposition฀entre฀les฀proskynèseis,฀peintes฀de฀part฀et฀d’autre฀du฀sanctuaire,฀et฀ une฀icône฀de฀la฀Théotokos฀mise฀en฀place฀pour฀être฀vénérée,฀se฀dessine฀clairement฀ ici฀aussi. 37. Voir฀supra฀n.฀27. 38. Gautier,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀16),฀p.฀37,฀l.฀142,฀153฀et฀157. 39. Pour฀ces฀images,฀S.฀Kalopissi-Verti,฀The฀Proskynetaria฀of฀the฀Templon฀and฀Narthex:฀Form, Imagery,฀Spatial฀Connections฀and฀Reception,฀dans฀Thresholds฀of฀the฀sacred฀(cité฀n.฀23),฀p.฀107132฀;฀ByzAD฀(cité฀n.฀18),฀synthèse฀Proskynèsis฀;฀Spieser,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀27),฀p.฀212-214. 40. Gautier,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀16),฀p.฀39,฀l.฀167-168.฀Voir฀ByzAD฀(cité฀n.฀18),฀artefact฀#224. 41. P.฀Gautier,฀Le฀typikon฀de฀la฀Théotokos฀Kecharitoménè,฀REB฀43,฀1985,฀p.฀5-165฀(ici฀p.฀109, l. 1596-1597). 42. Pour฀le฀sens฀de฀λάμνα,฀voir฀ByzAD฀(cité฀n.฀18),฀synthèse฀lamna. 43. «฀[…]฀ἐν δὲ τοῖς πρὸ τῆς προκειμένης εἰς προσκύνησιν ἁγίας εἰκόνος τῆς Θεοτόκου ἱσταμένοις δωδεκαφωτίοις μανουαλίοις฀»฀(Gautier,฀Kecharitomenè฀[cité฀n.฀40],฀p.฀109,฀l.฀1597-1598). Pour฀les฀différents฀sens฀de฀ μανουάλιον,฀ByzAD฀(cité฀n.฀18),฀synthèse฀‘manoualion’.฀Cette icône฀est฀certainement฀l’icône฀principale฀de฀l’église,฀désignée฀plus฀loin฀(p.฀113,฀l.฀1659)฀et qui฀reçoit฀un฀éclairage฀perpétuel. 54 JEAN-MICHEL฀SPIESER Réciproquement,฀le฀Pantocrator฀précédemment฀cité,฀parce฀qu’il฀est฀nommé฀en฀ même฀temps฀que฀les฀proskynèseis,฀se฀comprend฀plutôt฀comme฀une฀image฀pariétale.฀ Mais฀le฀fait฀qu’il฀reçoive฀un฀éclairage฀permanent฀n’est฀pas฀un฀argument฀supplémentaire฀en฀ce฀sens฀:฀dans฀l’église฀nord฀de฀l’Éléousa,฀c’est฀une฀icône฀processionnelle฀de฀ la฀Théotokos฀qui฀reçoit,฀entre฀autres,฀un฀éclairage฀permanent44.฀Les฀proskynèseis฀de฀ l’église฀de฀l’Éléousa฀sont฀mises฀en฀valeur฀de฀la฀même฀façon฀:฀un฀éclairage฀«฀acémète฀»฀ et฀un฀éclairage฀supplémentaire฀lors฀des฀liturgies45.฀Il฀en฀va฀de฀même฀pour฀le฀mausolée฀ où,฀à฀la฀différence฀des฀églises฀sud฀et฀nord,฀il฀est฀précisé฀que฀ce฀sont฀saint฀Michel฀et฀ le฀Sauveur฀qui฀sont฀représentés฀sur฀ces฀piliers,฀donc,฀comme฀il฀est฀fréquent,฀le฀dédicataire฀de฀l’église฀et฀le฀Christ46. L’éclairage฀montre฀le฀souci฀de฀mettre฀en฀évidence฀ces฀images฀pendant฀le฀déroulement฀des฀liturgies.฀Cela฀est฀confirmé parce฀qu’elles฀reçoivent฀encore฀un฀éclairage฀ supplémentaire฀à฀l’occasion฀des฀«฀Grandes฀Fêtes฀»฀(μείζονας ἑορτὰς)47.฀Mais฀elles฀ne฀ semblent฀jouer฀qu’un฀rôle฀passif฀durant฀la฀liturgie.฀On฀comprend฀néanmoins฀que฀ cette฀mise฀en฀scène฀indique฀qu’elles฀étaient฀considérées฀comme฀très฀importantes,฀ ce฀ qui฀ permet฀ de฀ supposer฀ qu’elles฀ étaient,฀ en฀ dehors฀ des฀ liturgies,฀ des฀ images฀ particulièrement฀vénérées. Le฀riche฀éclairage฀mis฀ en฀place฀pour฀les฀ images฀ mentionnées฀à฀ l’occasion฀ de฀ certaines฀fêtes฀ne฀concerne฀jamais฀une฀scène฀correspondant฀à฀la฀fête฀du฀jour.฀De฀ manière฀très฀nette฀aussi,฀les฀images฀qui฀sont฀mentionnées฀avec฀le฀plus฀de฀ferveur฀ dans฀ce฀typikon฀sont,฀sans฀surprise,฀celles฀qui฀sont฀les฀plus฀mises฀en฀valeur฀par฀les฀ lampes฀:฀les฀deux฀icônes฀du฀Christ฀et฀de฀la฀Théotokos฀auxquelles฀il฀a฀été฀fait฀allusion.฀ Il฀n’est฀guère฀risqué฀de฀conclure฀de฀ces฀indications฀que฀les฀images฀fi es฀n’attiraient฀ pas฀davantage฀de฀dévotion,฀mais฀fournissaient฀une฀sorte฀de฀cadre฀au฀déroulement฀ de฀la฀liturgie. On฀est฀conduit฀à฀peu฀près฀aux฀mêmes฀conclusions฀par฀la฀lecture฀du฀typikon฀de฀ la฀Kosmosoteira฀à฀Pherrai,฀qui฀date฀de฀115248.฀On฀y฀retrouve฀l’importance฀de฀la฀beauté฀ en฀général฀:฀l’église฀est฀remplie฀d’ors฀et฀de฀marbres฀resplendissants49.฀De฀manière฀ plus฀originale,฀le฀typikon฀insiste฀aussi฀sur฀le฀pavement฀;฀les฀moines฀ne฀doivent฀entrer฀ dans฀l’église฀qu’avec฀des฀chaussures฀propres฀pour฀ne฀pas฀souiller฀l’éclat฀du฀marbre50.฀ Ces฀remarques฀sur฀le฀décor฀font฀penser฀que฀l’église฀était฀décorée฀de฀plaques฀de฀ marbres฀ sur฀ la฀ partie฀ inférieure฀ des฀ murs฀ et฀ de฀ mosaïques฀ au-dessus฀ et฀ dans฀ les฀ voûtes.฀Mais฀ce฀décor฀n’est฀pas฀conservé,฀à฀la฀différence฀de฀quelques฀peintures฀ représentant,฀entre฀autres,฀des฀saints฀guerriers฀et฀datant฀de฀la฀fondation.฀Les฀plaquages฀ de฀marbre฀et,฀sans฀doute,฀les฀mosaïques฀ne฀recouvraient฀donc฀pas฀toute฀l’église.฀ 44. 45. 46. 47. 48. 49. Gautier,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀16),฀p.฀73,฀l.฀737,฀744฀et฀746. Ibid.,฀p.฀73,฀l.฀735,฀743-745฀et฀746-747. Ibid.,฀p.฀81,฀l.฀866. Ibid.,฀p.฀39฀et฀41,฀l.฀163-204฀pour฀l’éclairage฀de฀l’église฀sud฀mis฀en฀place฀lors฀de฀ces฀fêtes. Voir฀supra฀n.฀16. Petit,฀ Kosmosotira฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀59,฀ l.฀31-32฀;฀ Thomas฀ et฀ Constantinides฀ Hero, Monastic฀foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀835,฀no฀79. 50. Petit,฀Kosmosotira฀(cité฀n.฀16)฀p.฀60,฀l.฀18-21฀;฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero, Monastic฀foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀836,฀no฀82. DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 55 L’hypothèse฀a฀été฀faite฀de฀manière฀convaincante฀que฀l’essentiel฀du฀décor฀de฀marbre฀ et฀de฀mosaïques฀était฀limité฀à฀l’abside51. Une฀seule฀scène฀est฀évoquée,฀la฀Dormition,฀sur฀une฀mosaïque฀située฀au-dessus฀ de฀la฀porte52.฀À฀la฀fois฀la฀place฀de฀la฀scène,฀l’éclairage฀riche฀qu’elle฀reçoit฀le฀jour฀de฀ la฀célébration฀de฀la฀fête฀et฀l’éclairage฀perpétuel฀du฀reste฀de฀l’année฀sont฀directement฀ liés฀à฀la฀dévotion฀d’Isaac฀Comnène฀à฀la฀Théotokos,฀à฀qui฀le฀monastère฀est฀dédié,฀et฀ à฀l’importance,฀plusieurs฀fois฀rappelée,฀qu’il฀attachait฀à฀la฀Dormition,฀qu’il฀nomme฀ la฀fête฀des฀fêtes53.฀C’est฀celle฀qui฀doit฀être฀célébrée฀le฀plus฀solennellement,฀comme฀ les฀vêpres฀de฀la฀veille฀et฀le฀lendemain฀de฀la฀fête54.฀C’est฀donc฀bien฀ici฀une฀image฀du฀ décor฀fi e฀qui฀est฀mise฀en฀valeur฀le฀jour฀de฀la฀fête฀correspondante.฀Cette฀décision฀ vient฀du฀donateur,฀liée฀à฀sa฀propre฀dévotion.฀Néanmoins,฀de฀par฀sa฀situation฀ au-dessus฀de฀la฀porte,฀cette฀image฀ne฀joue฀pas฀un฀véritable฀rôle฀cultuel฀;฀c’est฀un฀signe฀ de฀la฀piété฀du฀commanditaire,฀mais฀l’éclairage฀qu’elle฀obtient฀n’en฀fait฀pas฀un฀objet฀ de฀dévotion.฀C’est฀au฀contraire฀une฀icône฀de฀la฀Théotokos฀qui฀joue฀le฀rôle฀principal฀ lors฀de฀la฀célébration฀de฀la฀fête฀:฀elle฀est฀portée฀en฀procession,฀avec฀l’évangéliaire55฀ et฀une฀croix,฀autour฀de฀l’ensemble฀de฀l’enceinte฀pour฀protéger฀celle-ci56.฀Même฀si฀ cela฀sort฀du฀sujet,฀il฀est฀bon฀de฀rappeler฀que฀le฀rite฀consistant฀à฀entourer฀d’un฀parcours฀ circulaire฀un฀lieu฀pour฀empêcher฀les฀mauvais฀esprits฀d’y฀pénétrer฀est฀une฀pratique฀ magique฀particulièrement฀répandue57. Comme฀dans฀le฀typikon฀du฀Pantocrator,฀les฀seules฀autres฀images฀évoquées฀sont฀ les฀proskynèseis฀:฀le฀Christ฀et฀la฀Vierge.฀Elles฀le฀sont฀de฀manière฀très฀précise,฀de฀ nouveau฀en฀relation฀avec฀l’éclairage฀de฀l’église58.฀La฀seule฀indication฀donnée฀sur฀ leur฀emplacement฀n’est฀pas฀très฀claire฀:฀il฀est฀question฀de฀deux฀candélabres฀«฀περὶ τὰς προσκυνήσεις ἱσταμένων, περὶ μέρη φημὶ τοῦ ναοῦ τὰ ἑκάτερα฀».฀ On฀ peut฀ 51.฀ Pour฀ce฀décor,฀voir฀N.฀Patterson฀Ševčenk o,฀Revisiting฀the฀frescoes฀of฀the฀Church฀of฀the฀ Kosmosoteira฀at฀Pherrai฀(1152),฀dans฀Symmeikta.฀Collection฀of฀Papers฀Dedicated฀to฀the฀ 40th฀Anniversary฀of฀the฀Insitute฀of฀Art฀History,฀Faculty฀of฀Philosophy,฀University฀of฀Belgrade,฀ éd.฀I.฀Stejo vić ,฀Belgrade฀2012,฀p.฀85-91,฀ici฀p.฀89-90. 52.฀ Petit,฀Kosmosotira฀(cité฀n.฀16),฀p.฀50,฀l.฀33฀;฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero,฀Monastic฀ foundations฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀ 827,฀ no฀65.฀ Voir฀ aussi฀ ByzAd฀ (cité฀ n.฀18),฀ Artefact฀ #1471฀ (consulté฀13/7/2015). 53.฀ Petit,฀Kosmosotira฀(cité฀n.฀16),฀p.฀50,฀l.฀19฀;฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero,฀Monastic฀ foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀827,฀no฀65. 54.฀ Petit,฀ Kosmosotira฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀ 24,฀ l.฀18-20฀;฀ Thomas฀ et฀ Constantinides฀ Hero,฀ Monastic฀foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀803,฀no฀10. 55.฀ Petit,฀Kosmosotira฀(cité฀n.฀16),฀p.฀50,฀l.฀24฀(τὸ εὐαγγέλιον). 56.฀ Ibid,฀p.฀50,฀l.฀25-28฀;฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero,฀Monastic฀foundations฀(cité฀n.฀16),฀ p.฀827,฀no฀65. 57.฀ Voir฀par฀exemple฀J.฀Favret-Saada,฀Les฀mots,฀la฀mort,฀les฀sorts.฀La฀sorcellerie฀dans฀le฀Bocage,฀ Paris฀1977,฀p.฀210฀;฀J.฀Favret-Saada฀et฀J.฀Contreras,฀Corps฀pour฀corps,฀Paris฀1993,฀p.฀13. 58.฀ Petit,฀ Kosmosotira฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀23,฀ l.฀35-39฀ (voir฀ aussi฀ ByzAD,฀ artefact฀ #4312)฀;฀ Thomas฀et฀Constantinides฀Hero,฀Monastic฀foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀802,฀no฀9.฀Elles฀ sont฀ encore฀ évoquées฀ un฀ peu฀ plus฀ loin฀:฀ Petit,฀ Kosmosoteira฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀26,฀ l฀ 33฀;฀ Thomas฀ et฀ Constantinides฀ Hero,฀ Monastic฀ foundations฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀ 805,฀ no฀12)฀;฀ ByzAD฀ (cité฀ n.฀18),฀ artefact฀ #4306฀;฀ sans฀ doute฀ aussi฀ Petit,฀ Kosmosotira฀ (cité฀ n.฀16),฀ p.฀39฀l.฀14฀(ByzAD฀artefact฀#4441)฀et฀l.฀29฀;฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero,฀Monastic฀ foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀816,฀no฀34฀et฀817,฀no฀35. 56 JEAN-MICHEL฀SPIESER comprendre฀ ainsi฀:฀ «฀(deux฀ candélabres)฀ placés฀ près฀ des฀ proskynèseis,฀ c’est-à-dire฀฀ des฀deux฀côtés฀de฀l’église฀»59.฀Il฀ne฀semble฀guère฀faire฀de฀doute,฀compte฀tenu฀aussi฀ des฀sujets฀représentés,฀qu’il฀s’agit฀des฀deux฀peintures฀sur฀les฀piliers฀de฀part฀et฀d’autre฀ du฀templon60.฀Ces฀deux฀images฀doivent฀être฀embrassées฀par฀l’économe฀qui฀entre฀฀ en฀fonction61. À฀défaut฀d’un฀dépouillement฀systématique฀de฀l’ensemble฀des฀typika,฀quelques฀ sondages฀montrent฀que฀les฀trois฀typika฀commentés฀ci-dessus฀sont฀les฀textes฀les฀plus฀ riches฀concernant฀les฀images฀fi es฀et฀que฀même฀le฀peu฀de฀renseignements฀donnés฀ par฀celui฀de฀la฀Kecharitomenè฀est฀exceptionnel.฀Il฀faut฀en฀conclure฀que,฀du฀point฀de฀ vue฀de฀la฀dévotion฀et฀de฀l’action฀cultuelle,฀les฀mosaïques฀et฀peintures฀pariétales,฀ non฀ pas฀ prises฀ dans฀ leur฀ ensemble฀ comme฀ cadre฀ mais฀ considérées฀ individuellement,฀jouent฀un฀rôle฀bien฀moins฀important฀que฀les฀icônes,฀du฀moins฀à฀partir฀du฀ xie฀siècle.฀En฀outre,฀parmi฀les฀peintures฀pariétales,฀ce฀sont฀essentiellement฀des฀ images฀iconiques฀qui฀sont฀mentionnées62. Quelques฀images฀pariétales฀doivent฀néanmoins฀être฀mises฀en฀rapport฀avec฀les฀ pratiques฀cultuelles.฀Ce฀sont฀celles฀qui,฀sans฀que฀cela฀soit฀systématique,฀marquent฀ le฀lieu฀où฀prend฀place฀un฀acte฀cultuel,฀en฀rapport฀immédiat฀avec฀la฀scène฀représentée.฀ L’exemple฀le฀plus฀évident฀est฀celui฀de฀la฀Communion฀des฀Apôtres,฀dont฀il฀n’est฀pas฀ besoin฀ de฀ rappeler฀ la฀ correspondance฀ avec฀ la฀ célébration฀ de฀ l’Eucharistie฀ dans฀฀ le฀sanctuaire,฀où฀ce฀thème฀se฀retrouve฀dès฀sa฀généralisation฀à฀partir฀de฀l’an฀1000,฀ malgré฀quelques฀exceptions63.฀C’est฀bien฀en฀raison฀de฀sa฀signification cultuelle฀et฀ théologique฀que฀cette฀scène฀devient฀l’une฀des฀plus฀constamment฀représentées฀dans฀ le฀sanctuaire฀des฀églises฀byzantines.฀Il฀faut฀y฀associer,฀sans฀qu’il฀soit฀besoin฀de฀ l’expliquer฀longuement,฀la฀représentation฀des฀saints฀évêques฀dans฀le฀registre฀inférieur฀ de฀l’hémicycle฀de฀l’abside.฀Le฀regroupement฀des฀images฀d’évêques฀dans฀le฀sanctuaire฀ commence฀à฀la฀fin du฀xe฀siècle,฀pour฀se฀développer฀au฀xie฀et฀trouver฀son฀expression฀ la฀plus฀forte฀au฀xiie฀siècle.฀Dans฀la฀plupart฀des฀cas,฀les฀évêques฀sont฀représentés฀de฀฀ 59. N.฀Patterson฀Ševčenk o,฀dans฀sa฀traduction฀dans฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero, Monastic฀foundations฀(cité฀n.฀16),฀p.฀802,฀no฀9,฀comprend฀«฀dans฀les฀deux฀parties฀de฀l’église฀» et฀pense฀qu’il฀s’agit฀d’icônes฀exposées฀à฀la฀vénération. 60. Ibid.฀N.฀Patterson฀Ševčenko,฀en฀traduisant฀«฀les฀deux฀icônes฀exposées฀à฀la฀vénération฀»,฀donne l’impression฀qu’il฀s’agit฀d’icônes฀mobiles.฀Mais,฀dans฀Id.,฀Revisiting฀the฀frescoes฀(cité฀n.฀51), p. 89,฀elle฀les฀appelle฀«฀pier฀icons฀»,฀ce฀qui฀suggère฀bien฀des฀images฀peintes฀sur฀les฀piliers. 61. Petit,฀Kosmosotira฀(cité฀n.฀16),฀p.฀39,฀l.฀14฀et฀29฀(ByzAD฀(cité฀n.฀18)฀artefacts฀#4441฀et 4442)฀;฀ Thomas฀ et฀ Constantinides฀ Hero,฀ Monastic฀ foundations฀ (cité฀ n.฀16)฀ p.฀816, no฀34฀et฀p.฀817,฀no฀35. 62. On฀notera฀que,฀dans฀l’index฀de฀Thomas฀et฀Constantinides฀Hero,฀Monastic฀foundations (cité฀n.฀16),฀vol.฀5,฀p.฀1921,฀toutes฀les฀images฀représentant฀des฀scènes฀ou฀des฀saints฀personnages฀sont฀regroupées฀s.v.฀Icons฀(specific), qu’il฀s’agisse฀d’icônes฀ou฀de฀peintures฀murales. Un฀contrôle฀a฀montré฀que,฀parmi฀les฀scènes฀mentionnées฀dans฀cette฀entrée,฀seules฀celles discutées฀ci-dessus฀ne฀sont฀pas฀des฀icônes. 63. Sur฀la฀Communion฀des฀Apôtres฀:฀S.฀E.฀Gerstel,฀Beholding฀the฀Sacred฀Mysteries.฀Programs฀of the฀Byzantine฀sanctuary,฀Seattle฀/฀Londres฀1999,฀p.฀48-67,฀sur฀l’évolution฀de฀son฀emplacement, p. 48-49. DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 57 trois-quarts,฀tournés฀vers฀le฀centre,฀souvent฀de฀part฀et฀d’autre฀d’une฀fenêtre,฀parfois฀ vers฀le฀trône฀vide฀de฀l’Hétimasie,฀puis,฀à฀partir฀de฀la฀fin du฀xiie฀siècle,฀vers฀le฀Mélismos64.฀ Les฀évêques฀illustrent฀la฀continuité฀apostolique฀et฀l’unité฀de฀l’Église,฀tandis฀que฀le฀ Mélismos฀ livre฀ la฀ signification du฀ rite฀ pratiqué฀ dans฀ le฀ sanctuaire,฀ l’Eucharistie,฀ donc฀le฀sacrifice฀toujours฀ enouvelé฀du฀Christ. Deux฀ autres฀ scènes฀ sont฀ liées฀ spécifiquement à฀ des฀ rites,฀ quoique฀ de฀ façon฀ moins฀systématique.฀Dans฀le฀typikon฀de฀la฀Kecharitomenè,฀il฀est฀précisé฀que฀le฀rite฀ du฀Lavement฀des฀pieds฀doit฀être฀effectué฀par฀la฀supérieure฀dans฀le฀narthex฀(nommé฀ ici฀pronaos)฀à฀l’endroit฀où฀est฀représenté฀le฀Lavement฀des฀pieds฀fait฀par฀le฀Sauveur65.฀ Dans฀quelques฀églises,฀cette฀scène฀est฀effectivement฀représentée฀sur฀le฀mur฀nord฀du฀ narthex฀:฀citons฀Kılıclar฀Kilise฀(xe฀siècle),฀Hosios฀Loukas฀(1re฀moitié฀du฀xie฀siècle)฀ (fig. 2),฀Néa฀Moni฀de฀Chios฀(milieu฀du฀xie฀siècle),฀Daphni฀(vers฀1000).฀Peut-on฀y฀ Figure฀2฀-฀Lavement฀des฀pieds,฀narthex,฀Hosios฀Loukas,฀xie฀siècle (photo฀:฀J.-M.฀Spieser). 64. Pour฀une฀vue฀d’ensemble฀sur฀l’évolution฀de฀la฀représentation฀des฀évêques฀dans฀l’abside฀: ibid.,฀p.฀15-36฀;฀sur฀le฀Mélismos,฀p.฀37-47.฀Pour฀la฀signification symbolique฀de฀la฀lumière pénétrant฀par฀cette฀fenêtre,฀ibid.,฀p.฀37. 65. ἐν τῷ τῆς ἐκκλησίας προνάῳ, ἔνθα εἰκόνισται καὶ ὁ τοῦ σωτῆρος νιπτήρ฀:฀Gautier,฀Kecharitomenè฀(cité฀n.฀41),฀p.฀125,฀l.฀1881-1882.฀Pour฀les฀représentations฀du฀Lavement฀des฀pieds, voir฀W.฀Tronzo,฀Mimesis฀in฀Byzantium:฀Notes฀toward฀a฀History฀of฀the฀Function฀of฀the Image,฀RES:฀Journal฀of฀Anthropology฀and฀Aesthetics฀25,฀1994,฀p.฀61-76,฀qui฀développe฀le thème฀ en฀ détail,฀ tenant฀ compte฀ des฀ trois฀ ensembles฀ de฀ mosaïques฀ cités฀ ci-dessous฀; voir฀ aussi฀ S.฀Tomeković ,฀ Contribution฀ à฀ l’étude฀ du฀ programme฀ du฀ narthex฀ des฀ églises monastiques฀(xie-1re฀moitié฀du฀xiiie฀s.),฀Byz.฀58,฀1988,฀p.฀140-154,฀ici฀p.฀151,฀ainsi฀que S.฀E.฀Gerstel,฀Rite฀and฀Passage฀in฀the฀Medieval฀Byzantine฀Church,฀dans฀Cambridge฀World History฀of฀Religious฀Architecture฀(à฀paraître). 58 JEAN-MICHEL฀SPIESER ajouter฀le฀Lavement฀des฀pieds฀de฀la฀Panagia฀Phorbiotissa฀d’Asinou฀(1105-1106)฀qui฀ ne฀se฀trouve฀pas฀dans฀le฀narthex฀mais฀dans฀la฀voûte฀nord฀de฀la฀partie฀ouest฀du฀naos฀?฀ Dans฀tous฀ces฀exemples,฀la฀scène฀n’est฀pas฀isolée,฀mais฀fait฀partie฀d’un฀cycle฀plus฀ou฀ moins฀développé,฀lié฀à฀la฀Passion฀du฀Christ฀:฀à฀Kılıclar฀Kilise,฀dans฀la฀partie฀nord฀ du฀narthex,฀cette฀scène฀est฀associée฀au฀Reniement฀de฀Pierre,฀au฀Christ฀devant฀Pilate฀ et฀au฀Chemin฀de฀croix,฀tandis฀que฀d’autres฀scènes฀liées฀à฀la฀Passion฀occupent฀le฀ compartiment฀sud฀du฀narthex฀;฀à฀Hosios฀Loukas,฀les฀murs฀nord,฀est฀et฀sud฀du฀narthex฀ sont฀occupés฀par฀le฀Lavement฀des฀pieds,฀la฀Crucifixion, l’Anastasis,฀l’Incrédulité฀de฀ Thomas฀;฀à฀Daphni,฀la฀partie฀nord฀du฀narthex฀a฀reçu฀la฀Trahison฀de฀Judas,฀le฀Lavement฀ des฀pieds,฀le฀Dernier฀repas฀;฀à฀Chios,฀la฀scène฀est฀intégrée฀dans฀un฀ensemble฀plus฀ large฀:฀Résurrection฀de฀Lazare,฀Entrée฀à฀Jérusalem,฀Lavement฀des฀pieds฀dans฀le฀compartiment฀nord฀du฀narthex,฀Prière฀de฀Gethsémani,฀Trahison฀de฀Judas,฀Ascension฀et฀ Pentecôte฀dans฀la฀partie฀sud.฀Ces฀variantes฀sont฀liées฀au฀programme฀d’ensemble฀de฀ l’église฀;฀il฀n’y฀pas฀lieu฀de฀les฀examiner฀ici฀en฀détail66.฀L’essentiel฀est฀de฀souligner฀que,฀ chaque฀fois,฀le฀concepteur฀du฀programme฀a,฀dans฀une฀série฀où฀on฀constate฀de฀nombreuses฀variantes,฀intégré฀le฀Lavement฀des฀pieds฀et฀veillé฀à฀lui฀donner฀une฀situation฀ identique.฀Certes฀cette฀scène฀ne฀se฀trouve฀pas฀à฀cet฀emplacement฀dans฀toutes฀les฀ églises,฀mais฀elle฀y฀est฀suffisamment représentée฀pour฀qu’un฀lien฀puisse฀être฀considéré฀comme฀établi฀et฀pour฀que฀sa฀présence฀sur฀le฀mur฀nord฀dans฀un฀certain฀nombre฀ d’exemples฀ne฀soit฀pas฀une฀coïncidence67. À฀la฀différence฀du฀Lavement฀des฀pieds,฀le฀Baptême,฀lorsqu’il฀est฀placé฀dans฀le฀ narthex,฀est฀une฀scène฀isolée,฀ce฀qui฀rend฀d’autant฀plus฀sensible฀le฀fait฀qu’il฀y฀ait฀été฀ mis฀à฀dessein.฀Ce฀déplacement฀hors฀du฀cycle฀christologique฀est฀d’autant฀plus฀frappant฀ qu’il฀concerne฀l’image฀d’une฀fête฀majeure.฀Il฀doit฀être฀mis฀en฀relation฀avec฀aussi฀ bien฀les฀rites฀de฀la฀Bénédiction฀des฀eaux฀que฀ceux฀du฀Baptême฀qui฀se฀déroulaient฀ dans฀le฀narthex68.฀Le฀mur฀est,฀soit฀sa฀partie฀nord,฀soit฀sa฀partie฀sud,฀semble฀être฀le฀lieu฀ privilégié฀pour฀le฀Baptême฀quand฀il฀est฀représenté฀dans฀cet฀espace.฀Cette฀interprétation฀est฀parfois฀confirmée par฀la฀présence฀d’une฀vasque฀à฀proximité฀immédiate฀ du฀Baptême,฀comme฀à฀Saint-Pierre฀de฀Kalyvia-Koulara,฀où฀une฀vasque฀est฀insérée฀dans฀ le฀mur฀nord,฀alors฀que฀le฀Baptême฀est฀représenté฀dans฀l’angle฀nord-est฀du฀narthex69.฀฀ 66. Sur฀cette฀question,฀voir฀J.-M.฀Spieser,฀Liturgie฀et฀programmes฀iconographiques,฀TM฀11, 1991,฀p.฀575-590. 67. Dans฀l’église฀Saint-Pierre฀de฀Kalyvia-Kouvara,฀le฀Lavement฀des฀pieds฀et฀le฀Dernier฀Repas sont฀placés฀dans฀la฀voûte฀de฀la฀travée฀centrale฀du฀narthex฀:฀N.฀Coumbaraki-Panselinou, Saint-Pierre฀de฀Kalyvia-Kouvara฀et฀la฀chapelle฀de฀la฀Vierge฀de฀Mérenta฀:฀deux฀monuments฀du xiii e฀ siècle฀ en฀ Attique,฀Thessalonique฀ 1976,฀ p.฀54.฀ Pour฀ deux฀ exemples฀ de฀ Lavement฀ des pieds฀représentés฀dans฀le฀sanctuaire,฀voir฀Spieser,฀Pantocrator฀(cité฀n.฀27),฀p.฀210-213. 68. Voir฀ déjà฀ A.฀ Xyngopoulos,฀ Αἱ ἀπολεσθεῖσαι τοιχογραφίαι τῆς Παναγίας τῶν Χαλκέων Θεσσαλονίκης,฀ Makedonika฀ 4,฀ 1956,฀ p.฀1-19,฀ ici฀ p.฀2.฀ Récemment,฀ N.฀ Siomkos,฀ L’église Saint-Étienne฀à฀Kastoria.฀Étude฀des฀différentes฀phases฀du฀décor฀peint฀(xe-xiv e฀siècles),฀Thessalonique฀2005,฀p.฀256,฀n.฀947฀;฀voir฀aussi฀S.฀E.฀Gerstel,฀Rite฀and฀Passage฀(cité฀n.฀65).฀La฀représentation฀fréquente฀d’hymnes,฀par฀exemple฀l’Acathiste,฀dans฀le฀narthex,฀suggère฀que฀d’autres rites,฀non฀mentionnés฀dans฀les฀sources฀écrites,฀se฀déroulaient฀aussi฀dans฀le฀narthex,฀ibid. 69. Coumbaraki-Panselinou,฀Saint-Pierre฀(cité฀n.฀67),฀p.฀59฀et฀pl.฀29. DÉCOR฀ET฀PRATIQUES฀CULTUELLES฀DANS฀LES฀ÉGLISES฀BYZANTINES 59 Cette฀association฀semble฀fréquente฀dans฀des฀exemples฀post-byzantins฀:฀à฀Gračanica,฀ où฀un฀Baptême,฀qui฀ne฀fait฀pas฀partie฀des฀peintures฀de฀1321,฀est฀figuré au฀sud-est฀de฀ l’exonarthex70฀;฀au฀monastère฀de฀Barlaam฀dans฀les฀Météores฀(1566),฀où฀il฀est฀situé฀ du฀côté฀sud.฀Il฀faut฀ajouter฀Docheiariou฀ainsi฀que฀le฀narthex฀de฀la฀chapelle฀SaintGeorges฀ à฀ Agios฀ Pavlos71.฀ Le฀ Baptême฀ est฀ aussi฀ représenté฀ dans฀ le฀ narthex฀ de฀ quelques฀ églises฀ d’époque฀ byzantine,฀ sans฀ qu’il฀ y฀ ait฀ nécessairement฀ une฀ vasque฀ construite฀à฀proximité฀immédiate72.฀Citons,฀à฀Kastoria,฀dans฀le฀dernier฀tiers฀du฀ xiie฀siècle,฀Saint-Nicolas฀Kasnitzi฀où฀il฀est฀peint฀sur฀la฀partie฀sud฀du฀mur฀oriental฀ du฀narthex73฀;฀au฀xiiie฀siècle,฀toujours฀à฀Kastoria,฀l’église฀Saint-Étienne,฀où฀il฀se฀ situe฀sur฀le฀pilier฀au฀sud฀du฀passage฀entre฀narthex฀et฀naos74,฀et฀à฀un฀emplacement฀ analogue฀à฀la฀Mavriôtissa,฀sans฀doute฀du฀xiiie฀siècle฀(fig. 3)75.฀Pour฀reprendre฀tous฀฀ les฀exemples฀usuellement฀cités,฀il฀convient฀d’ajouter฀Sainte-Sophie฀de฀Trébizonde฀ Figure฀3฀-฀Baptême,฀narthex,฀Panagia฀Mavriôtissa,฀Kastoria,฀xiiie฀siècle฀ (photo฀:฀séminaire฀d’archéologie฀paléochrétienne,฀université฀de฀Fribourg,฀Suisse). 70. G.฀Millet,฀Recherches฀sur฀l’iconographie฀de฀l’Évangile,฀Paris฀1916฀(réimpr.฀1960),฀p.฀198฀et fig ฀172,฀p.฀199.฀Contrairement฀à฀ce฀que฀dit฀Xyngopoulos,฀Toichographiai฀(cité฀n.฀68),฀p.฀2, cette฀peinture฀ne฀fait฀pas฀partie฀du฀décor฀de฀1321.฀Millet฀ne฀mentionne฀pas฀expressément une฀vasque,฀mais฀précise฀que฀cette฀représentation฀est฀située฀«฀en฀face฀de฀l’autel฀où฀on฀baptise฀». 71. Ces฀exemples฀ont฀déjà฀été฀réunis฀par฀Xyngopoulos,฀Toichographiai฀(cité฀n.฀68),฀p.฀2-3. 72. Je฀reprends฀ici฀les฀exemples฀déjà฀réunis฀par฀Coumbaraki-Panselinou,฀Saint-Pierre฀(cité n. 67),฀en฀rafraîchissant฀la฀bibliographie. 73. M.฀Chatzidakis฀et฀S.฀Pélékanidès,฀Kastoria,฀Athènes฀1992,฀p.฀50-65฀;฀pour฀la฀date,฀p.฀58. 74. Siomkos,฀Saint-Étienne฀(cité฀n.฀68),฀p.฀255-264. 75. Chatzidakis฀et฀Pélékanidès,฀Kastoria฀(cité฀n.฀73),฀p.฀80-81฀pour฀la฀datation฀de฀cette฀peinture. 60 JEAN-MICHEL฀SPIESER (partie฀sud฀du฀mur฀est฀du฀narthex)76.฀Sans฀vouloir฀être฀exhaustif,฀rappelons฀aussi฀ le฀Baptême฀de฀Lesnovo,฀au฀milieu฀du฀xve฀siècle,฀représenté฀dans฀l’angle฀nord-est฀฀ du฀narthex,฀à฀proximité฀de฀fonts฀baptismaux฀et฀accompagné฀d’un฀court฀cycle฀du฀ Prodrome77.฀Le฀Baptême฀est฀représenté฀sous฀forme฀de฀relief฀au-dessus฀de฀la฀porte฀ sud฀du฀narthex฀à฀Dečani,฀lien฀certes฀plus฀ténu,฀mais฀qu’il฀ne฀paraît฀pas฀inutile฀de฀ mentionner฀(il฀figu e฀aussi฀dans฀le฀cycle฀des฀Grandes฀Fêtes฀dans฀le฀naos)78. Pour฀être฀complet,฀il฀conviendrait฀d’analyser฀en฀détail฀les฀représentations฀du฀ Jugement฀Dernier฀et,฀plus฀généralement,฀celles฀liées฀à฀la฀mort฀et฀aux฀funérailles,฀ puisque฀les฀liturgies฀pour฀les฀moines฀défunts฀avaient฀lieu฀dans฀le฀narthex.฀Dans฀ la฀mesure฀où฀ce฀point฀est฀bien฀connu,฀il฀suffit de฀dire฀que฀la฀relation฀entre฀images฀ et฀rites฀n’est฀ici฀pas฀la฀même฀que฀pour฀les฀images฀du฀Lavement฀des฀pieds฀et฀du฀ Baptême.฀Ces฀images฀ne฀représentent฀pas฀un฀redoublement฀du฀rite,฀mais฀sont฀une฀ invitation฀à฀méditer฀sur฀la฀mort,฀qui฀est฀l’occasion฀du฀rite.฀À฀la฀différence฀aussi฀ d’autres฀scènes฀du฀décor฀ou฀de฀représentations฀de฀saints฀qui฀peuvent฀devenir฀un฀ support฀de฀méditation฀à฀travers฀les฀mots฀d’un฀prédicateur฀ou฀par฀le฀jeu฀des฀pensées฀ propres฀ d’un฀ fidèle, un฀ cycle฀ d’images฀ comme฀ celui฀ du฀ Jugement฀ dernier฀ impose฀sa฀présence฀sans฀doute฀en฀tout฀temps฀et฀à฀tout฀moment,฀mais฀davantage฀ encore฀à฀l’occasion฀de฀funérailles. Un฀large฀éventail฀d’interactions฀entre฀décor฀et฀pratiques฀ou฀actions฀cultuelles฀se฀ trouve฀ainsi฀mis฀en฀évidence.฀Le฀décor฀peint฀joue฀d’abord฀un฀rôle฀de฀cadre,฀tandis฀ que฀certaines฀images฀ou฀certains฀ensembles฀d’images฀qui฀en฀font฀partie฀redoublent฀ des฀actions฀liturgiques฀en฀soulignant฀leur฀origine฀et฀leur฀légitimité.฀En฀revanche,฀ce฀ sont฀essentiellement฀des฀images฀iconiques,฀personnages฀sacrés฀et฀saints฀peints฀à฀des฀ endroits฀privilégiés,฀ou฀icônes฀au฀sens฀actuel฀du฀mot,฀qui฀font฀l’objet฀de฀la฀dévotion฀des฀ fidèles,฀signe฀clair฀de฀l’importance฀croissante฀de฀l’icône฀dans฀la฀religiosité฀byzantine. Jean-Michel฀Spieser Université฀de฀Fribourg 76. A.฀Eastmond,฀Art฀and฀Identity฀in฀thirteenth-century฀Byzantium:฀Hagia฀Sophia฀and฀the฀Empire of฀Trebizond,฀Aldershote฀2004,฀p.฀98,฀106,฀122฀et฀pl.฀XXI. 77. S.฀Gabelić ,฀Manastir฀Lesnovo,฀Belgrade฀1998,฀p.฀181-183. 78. Z.฀Gavril ović ,฀Kingship฀and฀baptism฀in฀the฀Iconography฀of฀Dečani฀and฀Lesnovo,฀dans Dečani฀et฀l’art฀byzantin฀au฀milieu฀du฀xiv e฀siècle,฀éd.฀V.฀Djurić ,฀Belgrade฀1989,฀p.฀297-304, ici฀p.฀303฀;฀M.฀Mar ković ,฀Cycle฀of฀the฀Great฀Feasts฀(en฀serbe฀avec฀résumé฀en฀anglais), dans฀Mural฀paintings฀of฀Monastery฀of฀Dečani.฀Material฀and฀Studies,฀éd.฀V.฀Djurić ,฀Belgrade 1995,฀p.฀107-120฀et฀fig.฀3฀après฀la฀ .฀120. Textes,฀rites฀et฀performance฀: de฀l’image฀pratiquée฀à฀l’image฀lumineuse Picturing฀Psalms:฀฀ Pilgrims’฀Processions฀in฀Late฀Antique฀Jerusalem Georgia฀Frank Early฀in฀the฀2nd฀century฀CE,฀the฀city฀of฀Ephesus฀received฀an฀unusual฀gift฀from฀a฀ private฀citizen:฀the฀funding฀of฀processions,฀in฀which฀thirty-one฀purpose-made฀statues฀and฀images฀would฀be฀carried฀through฀the฀main฀thoroughfares฀of฀the฀Roman฀ city.฀Endowed฀by฀the฀equestrian฀Caius฀Vibius฀Salutaris,฀the฀gift฀provided฀for฀the฀ production฀of฀nine฀large฀statues฀of฀the฀goddess฀Artemis฀as฀well฀as฀some฀twenty-two฀ portable฀silver฀images฀of฀figu es฀from฀the฀city’s฀mythical฀and฀historic฀past.฀He฀provided฀ for฀vehicles฀to฀transport฀heftier฀images,฀the฀temple฀personnel฀and฀processants฀carrying฀ portable฀ones,฀including฀hymnodoi฀to฀sing฀with฀the฀cortege.1฀Some฀568฀lines฀long,฀ the฀inscription฀prescribes฀the฀route฀from฀the฀sanctuary฀of฀the฀patron฀deity฀Artemis฀ into฀and฀through฀the฀city,฀and฀back฀to฀the฀Artemision,฀where฀the฀images฀would฀ remain฀stored฀until฀the฀next฀procession.฀It฀outlined฀the฀protocol฀for฀selecting฀ participants฀and฀the฀occasions฀for฀this฀procession,฀including฀the฀first New฀Moon฀ (the฀start฀of฀the฀political฀year),฀the฀monthly฀assemblies,฀and฀the฀annual฀festivals฀of฀ the฀Sebateia฀and฀Soterai,฀and฀every฀fifth year,฀the฀Ephesia.2฀By฀one฀estimate,฀Ephesians฀ would฀have฀witnessed฀this฀pageant฀of฀statues฀and฀images฀at฀least฀once฀every฀fortnight.3฀The฀frequency฀of฀the฀procession฀would฀have฀left฀songs฀and฀images฀etched฀ into฀the฀memory฀of฀many฀Ephesians.฀In฀addition,฀any฀passerby฀in฀the฀theater฀or฀ the฀Artemision฀would฀have฀beheld฀the฀sizeable฀inscription,฀towering฀four฀meters฀ high฀and฀extending฀almost฀fi e฀meters฀across. As฀the฀procession฀propelled฀religious฀images฀through฀the฀streets฀of฀Ephesus,฀ the฀hand-held฀and฀carted฀statues฀–฀with฀the฀weight฀specified for฀each฀–฀created฀฀ a฀kinesthetic฀spectacle.฀As฀moving฀images฀of฀gleaming฀silver฀and฀gold฀snaked฀past฀ spectators฀ and฀ monuments,฀ Ephesians฀ encountered฀ “embodied฀ and฀ embedded฀ memories,”฀with฀the฀procession฀serving฀as฀a฀“scaffold฀of฀knowledge,”฀in฀the฀words฀ of฀Roman฀historian฀Jacob฀Latham.4 1. 2. 3. 4. G.฀M.฀Rogers,฀The฀Sacred฀Identity฀of฀Ephesos.฀Foundation฀Myths฀of฀a฀Roman฀City,฀London 1991,฀p.฀152-185.฀Discussed฀in฀F.฀Graf,฀Roman฀Festivals฀in฀the฀Greek฀East:฀From฀the฀Early Empire฀to฀the฀Middle฀Byzantine฀Era,฀Cambridge฀MA฀2015,฀p.฀41-50. For฀ Constantinople,฀ see฀ L.฀ Brubaker,฀Topography฀ and฀ the฀ Creation฀ of฀ Public฀ Space in฀Early฀Medieval฀Constantinople,฀in฀Topographies฀of฀Power฀in฀the฀Early฀Middle฀Ages,฀ed. M. de฀Jong฀and฀F.฀Theuws,฀Leiden฀2001,฀p.฀31-43. Rogers,฀The฀Sacred฀Identity฀of฀Ephesos฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀183. J.฀A.฀Latham,฀Performance,฀Memory,฀and฀Processions฀in฀Ancient฀Rome.฀The฀Pompa฀Circensis฀from the฀Republic฀to฀Late฀Antiquity,฀Cambridge฀MA฀2016,฀p.฀71,฀97.฀Cf.฀Brubaker,฀Topography฀and 64 GEORGIA฀FRANK Christian฀polemicists฀and฀church฀leaders฀did฀not฀hide฀their฀contempt฀for฀festal฀ processions,฀ or,฀ pompai,฀ a฀ common฀ occurrence฀ in฀ urban฀ life.฀ John฀ Chrysostom฀ mocked฀the฀debauched฀behavior฀of฀festival฀goers฀in฀sermons.5฀As฀part฀of฀baptismal฀ rites,฀the฀initiant฀formally฀pronounced฀“I฀renounce฀Satan฀and฀his฀pompē”.6฀Yet,฀ however฀much฀they฀derided฀Roman฀spectacles,฀church฀leaders฀could฀not฀deny฀ the฀galvanizing฀power฀of฀processions,฀even฀harnessing฀it฀for฀their฀own฀purposes.7฀ When฀rival฀Arians฀gathered฀weekly฀in฀the฀streets฀of฀Constantinople฀to฀sing฀odes,฀ John฀Chrysostom฀sent฀out฀his฀own฀congregation,฀processing฀with฀candles฀and฀silver฀ crosses฀in฀hand,฀to฀out-sing฀the฀Arians’฀choirs.8฀Soon฀it฀would฀become฀a฀hagiographic฀ trope฀to฀liken฀large฀processions฀of฀Christians฀to฀rivers฀and฀seas฀pouring฀forth.9฀ One฀form฀of฀urban฀processional฀worship,฀the฀stational฀liturgy,฀soon฀became฀part฀ of฀the฀fabric฀of฀urban฀Christian฀life฀in฀Constantinople,฀Rome,฀and฀Jerusalem.฀As฀ historian฀of฀liturgy฀John฀Baldovin฀defines this฀prominent฀urban฀liturgical฀celebration,฀ a฀bishop฀led฀worshipers฀to฀a฀“designated฀church,฀shrine,฀or฀public฀place,฀in฀or฀near฀ a฀city฀or฀town,฀on฀a฀designated฀feast,฀fast,฀or฀commemoration.”10 Whereas฀the฀Salutaris฀gift฀specifies what฀exactly฀is฀to฀be฀carried฀in฀the฀Ephesian฀ procession,฀Christians฀seem฀to฀have฀traveled฀somewhat฀lighter.11฀Censers,฀gospel฀฀ the฀Creation฀of฀Public฀Space฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀39฀on฀Constantinople’s฀growing฀network฀of฀ processional฀nodes฀in฀the฀5th฀century.฀On฀processions฀in฀Antiquity,฀see฀E.฀Stavrianopoulou,฀ The฀Archaeology฀of฀Processions,฀in฀A฀Companion฀to฀the฀Archaeology฀of฀Religion฀in฀the฀Ancient฀ World,฀ed.฀R.฀Raja฀and฀J.฀Rüpke,฀Chichester฀2015,฀p.฀349-361.฀Also฀helpful,฀D.฀Felbecker,฀ Die฀Prozession.฀Historische฀und฀systematische฀Untersuchungen฀zu฀einer฀liturgischen฀Ausdruckhandlung,฀Altenberge฀1995.฀D.฀Favro,฀Moving฀Events:฀Curating฀the฀Memory฀of฀the฀Roman฀ Triumph,฀in฀Memoria฀Romana:฀Memory฀in฀Rome฀and฀Rome฀in฀Memory,฀ed.฀K.฀Galinsky,฀ Ann฀Arbor฀2014,฀p.฀85-101;฀G.฀L.฀Dal฀Santo,฀Rite฀of฀Passage.฀On฀Ceremonial฀Movements฀ and฀Vicarious฀Memories฀(Fourth฀Century฀CE),฀in฀The฀Moving฀City:฀Processions,฀Passages฀ and฀Promenades฀in฀Ancient฀Rome,฀ed.฀I.฀Östenberg,฀S.฀Malmberg฀and฀J.฀Bjørnebye,฀ London฀2015,฀p.฀145-154. 5. John฀Chrysostom,฀In฀martyres฀(PG฀50.663)฀discussed฀in฀C.฀Shepardson,฀Controlling Contested฀Places.฀Late฀Antique฀Antioch฀and฀the฀Spatial฀Politics฀of฀Religious฀Controversy, Berkeley฀2014,฀p.฀166. 6. Cyril฀of฀Jerusalem,฀Cat.฀19.6-7,฀John฀Chrysostom,฀Cat.฀2.20฀(plural),฀cf.฀4.32;฀11.24; 12.48,฀51;฀J.฀Daniélou,฀The฀Bible฀and฀the฀Liturgy,฀Notre฀Dame฀1956,฀p.฀26-29;฀E.฀Ferguson, Baptism฀ in฀ the฀ Early฀ Church:฀ History,฀Theology,฀ and฀ Liturgy฀ in฀ the฀ First฀ Five฀ Centuries, Grand฀Rapids฀2009. 7. N.฀Andrade,฀The฀Processions฀of฀John฀Chrysostom฀and฀the฀Contested฀Spaces฀of฀Constantinople,฀Journal฀of฀Early฀Christian฀Studies฀18/2,฀2010,฀p.฀161-189.฀Graf,฀Roman฀Festivals in฀the฀Greek฀East฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀226-238. 8. Socrates,฀Hist.฀eccl.฀6.8,฀cited฀in฀R.฀Taft,฀Liturgy฀of฀the฀Hours฀in฀East฀and฀West.฀The฀Origins of฀the฀Divine฀Office฀and฀ ts฀Meaning฀for฀Today,฀Collegeville฀1986,฀p.฀172-174. 9. John฀Chrysostom,฀De฀terrae฀motu฀(PG฀50,฀714.18-21),฀On฀Psalm฀41฀1฀(PG฀55,฀157.620) cited฀and฀discussed฀in฀R.฀S.฀Falcasantos,฀“For฀Nothing฀So฀Moves฀the฀Soul”:฀John Chrysostom฀on฀Mimesis฀and฀the฀Force฀of฀Ritual฀Habit,฀in฀The฀Garb฀of฀Being:฀Embodiment and฀the฀Pursuit฀of฀Holiness฀in฀Late฀Ancient฀Christianity,฀ed.฀G.฀Frank,฀A.฀S.฀Jacobs฀and S.฀R.฀Holman฀(Fordham฀University฀Press,฀forthcoming). 10. J.฀Baldovin,฀The฀Urban฀Character฀of฀Christian฀Worship,฀Rome฀1987฀(OCA฀228),฀p.฀37. 11. S.฀A.฀Harvey,฀The฀Senses฀in฀Religion:฀piety,฀critique,฀competition,฀in฀A฀Cultural฀History of฀the฀Senses฀in฀Antiquity,฀ed.฀J.฀P.฀Toner,฀London฀2014฀(The฀Cultural฀Histories฀Series), PICTURING฀PSALMS:฀PILGRIMS’฀PROCESSIONS฀IN฀LATE฀ANTIQUE฀JERUSALEM 65 books,฀relic฀and฀eventually฀icons฀were฀among฀the฀portabilia฀of฀processional฀liturgies฀ inside฀church฀spaces.12฀Yet,฀participants฀in฀Greek฀processions฀were฀named฀by฀what฀ they฀carried:฀baskets฀(kanephoroi),฀water฀vessels฀(hydriaphoroi),฀offering-bowls฀(phialephoroi),฀chests฀(kistephoroi),฀and฀torches฀(pyrophoroi).13฀In฀Hellenistic฀Alexandria,฀ for฀instance,฀processions฀might฀include฀hundreds฀of฀boys฀bearing฀censers,฀wagons฀ or฀carts฀bearing฀huges฀statues฀or฀groups฀of฀statues,฀animated฀statues,฀three฀hundred฀ harpists,฀elephant-drawn฀chariots,฀flask-bearing boys,฀and฀menageries฀of฀dogs,฀oxen,฀ antelopes,฀sheep,฀goats,฀and฀any฀number฀of฀fowl.14 Christians,฀I฀shall฀argue฀here,฀carried฀objects฀and฀places฀in฀the฀songs฀and฀acclamations฀ they฀ uttered฀ during฀ processions.฀ In฀ particular,฀ the฀ rise฀ of฀ the฀ stational฀ liturgy,฀in฀and฀around฀Jerusalem฀in฀the฀4th฀and฀5th฀centuries,฀introduced฀a฀range฀of฀ repeated฀ phrases฀ that฀ infused฀ processions฀ with฀ another฀ type฀ of฀ portable฀ item:฀ mental฀images.฀Two฀works฀that฀provide฀valuable฀evidence฀for฀such฀processional฀ song฀are฀the฀pilgrim฀Egeria’s฀descriptions฀of฀Holy฀Week฀processions฀in฀Jerusalem฀ in฀the฀early฀380s฀and฀a฀book฀of฀liturgical฀instructions฀for฀rites฀held฀in฀Jerusalem,฀ known฀today฀by฀its฀sole฀surviving฀translation,฀the฀Armenian฀Lectionary฀(ca.฀417439).฀Egeria฀mentions฀processional฀psalmody฀in฀her฀descriptions฀of฀the฀Jerusalem฀ liturgies฀she฀attended.15฀The฀Armenian฀Lectionary฀augments฀that฀picture฀with฀a฀ better฀sense฀of฀the฀specific biblical฀passages฀that฀were฀read฀aloud฀at฀holy฀places,฀and฀ the฀psalm฀verses฀that฀were฀sung฀in฀anticipation฀of,฀as฀well฀as฀in฀response฀to,฀such฀ readings.฀Psalmody฀knit฀together฀various฀stations฀in฀the฀liturgies฀that฀constituted฀ a฀particular฀cycle฀of฀feasts.฀And,฀as฀this฀essay฀suggests,฀psalmody฀created฀resonances฀ across฀festival฀cycles,฀such฀that฀psalms฀might฀echo฀back฀and฀also฀anticipate฀other฀ festal฀seasons.฀Such฀resonances฀were฀imagistic฀and฀aural฀both฀at฀the฀destinations฀ but฀also฀in฀the฀interstitial฀spaces฀that฀processions฀traversed. Focusing฀on฀the฀eight-day฀festival฀of฀Epiphany฀as฀a฀test฀case,฀this฀essay฀explores฀ how฀ psalms฀ and฀ festal฀ spaces฀ interacted.฀ As฀ liturgical฀ historians฀ have฀ observed,฀ liturgy฀deals฀both฀in฀linear฀and฀cyclical฀time.฀It฀is฀linear฀insofar฀as฀it฀commemorates฀ past฀biblical฀events.฀Yet,฀it฀can฀be฀cyclical฀by฀situating฀events฀in฀eternal฀time.฀This฀ power฀ to฀ “stretch”฀ time,฀ according฀ to฀ medieval฀ historian฀ Margot฀ Fassler,฀ means฀฀ 12. 13. 14. 15. p. 91-114,฀at฀111.฀A.฀Chaniotis,฀Acclamations฀as฀a฀Form฀of฀Religious฀Communication, in฀Die฀Religion฀des฀Imperium฀Romanum:฀Koine฀und฀Konfrontationen,฀ed.฀H.฀Cancik฀and J. Rüpke,฀Tübingen฀2009,฀p.฀199-218. On฀processional฀objects฀in฀later฀Byzantine฀periods,฀see฀H.฀Belting,฀Likeness฀and฀Presence: A฀History฀of฀the฀Image฀before฀the฀Era฀of฀Art,฀Chicago฀1994,฀p.฀228-230. M.฀True,฀J.฀Daehner,฀J.฀B.฀Grossman฀and฀K.฀D.฀S.฀Lapatin,฀Greek฀Processions,฀in฀Thesaurus Cultus฀et฀Rituum฀Antiquorum,฀vol.฀1:฀Processions,฀Sacrifices, Libations,฀Fumigations,฀Dedications, Los฀Angeles฀2004,฀p.฀1-20. G.฀Aldrete,฀Urban฀Sensations:฀Opulence฀and฀Ordure,฀in฀A฀Cultural฀History฀of฀the฀Senses (cited฀in฀n.฀11),฀p.฀66-67. Itinerarium฀Egeriae,฀ed.฀P.฀Maraval,฀Égérie,฀Journal฀de฀Voyage,฀Paris฀1982฀(SC฀296).฀I฀follow the฀English฀translation฀of฀J.฀Wilkinson฀(ed.),฀Egeria’s฀Travels฀to฀the฀Holy฀Land,฀Jerusalem฀/ Warminster฀1981;฀Le฀codex฀arménien฀Jérusalem฀121,฀ed.฀A.฀Renoux,฀Turnhout฀1969-1971 (PO฀35/1,฀36/2). 66 GEORGIA฀FRANK that฀“time,฀thought฀to฀be฀ever฀changing,฀could฀also฀be฀held฀and฀contemplated.”16฀ The฀desire฀to฀commemorate฀specific biblical฀events฀in฀appropriate฀places฀is฀a฀linchpin฀ of฀the฀stational฀liturgy.฀Yet,฀it฀is฀also฀important฀to฀consider฀the฀role฀of฀psalmody,฀฀ which฀ was฀ chanted฀ between฀ readings฀ from฀ biblical฀ narratives.฀ As฀ I฀ argue฀ here,฀ psalmody’s฀imagery฀and฀affect฀created฀the฀ritual฀conditions฀for฀“holding฀and฀ contemplating”฀time.฀Before฀turning฀to฀these฀images,฀however,฀it฀is฀worth฀recalling฀ the฀place฀of฀psalmody฀in฀ancient฀lay฀experience. Lay฀Psalmody In฀the฀Greek฀East,฀lay฀audiences฀experienced฀psalms฀in฀a฀number฀of฀ways.฀There฀ were฀private฀devotions,฀as฀in฀Gregory’s฀description฀of฀his฀sister฀Macrina’s฀childhood:฀ “there฀was฀none฀of฀the฀psalms฀which฀she฀did฀not฀know฀since฀she฀recited฀each฀part฀of฀ the฀Psalter฀at฀the฀proper฀times฀of฀the฀day,฀when฀she฀rose฀from฀her฀bed,฀performed฀ or฀rested฀from฀her฀duties,฀sat฀down฀to฀eat฀or฀rose฀up฀from฀the฀table,฀when฀she฀went฀to฀ bed฀or฀got฀up฀to฀pray,฀at฀all฀times฀she฀had฀the฀Psalter฀with฀her฀like฀a฀good฀traveling฀ companion฀who฀never฀fails.”17฀Likewise฀in฀his฀eulogy฀for฀his฀sister฀Gorgonia,฀Gregory฀ of฀Nazianzus฀noted฀how฀she฀surpassed฀others฀in฀her฀“intelligent฀chanting฀of฀the฀ psalms,฀in฀her฀reading,฀explanation,฀and฀timely฀recollection฀of฀the฀divine฀oracles,฀ in฀her฀bending฀of฀knees฀which฀has฀grown฀callous฀and,฀as฀it฀were,฀attached฀to฀the฀ ground,฀in฀her฀tears฀to฀cleanse฀her฀stains฀with฀contrite฀heart฀and฀humility฀of฀spirit.”18฀ Bishop฀Cyril฀of฀Jerusalem฀instructed฀adults฀preparing฀for฀baptism฀to฀develop฀a฀habit฀ of฀psalmody฀at฀night.฀“When฀does฀your฀mind฀tend฀more฀toward฀psalmody฀and฀ prayer?”฀he฀asked.฀“Is฀this฀not฀at฀night?”19฀Husbands฀and฀wives฀who฀sang฀psalms฀ together฀made฀Christ฀rejoice,฀according฀to฀Tertullian.20฀In฀short,฀singing฀psalms฀ punctuated฀a฀Christian’s฀domestic฀life,฀both฀day฀and฀night.฀Even฀in฀instances฀when฀ 16.฀ M.฀Fassler,฀The฀Liturgical฀Framework฀of฀Time฀and฀the฀Representation฀of฀History,฀in฀Representing฀History,฀900-1300:฀Art,฀Music,฀History,฀ed.฀R.฀A.฀Maxwell,฀University฀Park฀2010,฀p.฀151. 17.฀ Grégoire฀de฀Nysse,฀Vie฀de฀sainte฀Macrine,฀ed.฀and฀trans.฀P.฀Maraval,฀Paris฀1971฀(SC฀178);฀ Gregory฀of฀Nyssa,฀The฀Life฀of฀Saint฀Macrina,฀ed.฀K.฀Corrigan,฀Toronto฀1989฀(Peregrina฀ Translations฀series฀12),฀reprinted฀in฀Women฀in฀Early฀Christianity.฀Translation฀of฀Greek฀Texts,฀ ed.฀P.฀Cox฀Miller,฀Washington฀DC฀2012,฀p.฀194. 18.฀ Gregory฀ of฀ Nazianzus,฀ Or.฀ 8.13.15-20;฀ Grégoire฀ de฀ Nazianze,฀ Discours฀ 6-12,฀ ed.฀ M.-A.฀Sebasti,฀Paris฀1995฀(SC฀405),฀eng.฀trans.฀L.฀McCauley,฀in฀Funeral฀Orations฀by฀Saint฀ Gregory฀Nazianzen฀and฀Saint฀Ambroise,฀Washington฀DC฀1968฀(The฀Fathers฀of฀the฀Church฀22),฀ p.฀110.฀On฀how฀the฀funerary฀setting฀and฀gender฀dynamics฀inflect the฀presentation฀of฀both฀ Macrina฀and฀Gorgonia,฀see฀V.฀Burrus,฀Life฀after฀Death:฀The฀Martyrdom฀of฀Macrina฀and฀the฀ Birth฀of฀Female฀Hagiography,฀in฀Gregory฀of฀Nazianzus:฀Images฀and฀Reflection ,฀ed.฀J.฀Børtnes฀ and฀T.฀Hägg,฀Copenhagen฀2006,฀p.฀153-170,฀at฀166. 19.฀ Cyril฀of฀Jerusalem,฀Catechetical฀Lectures฀9.7฀(PG฀33,฀645A),฀Eng.฀trans.฀E.฀Hamilton฀ Gifford,฀in฀Cyril฀of฀Jerusalem,฀Gregory฀Nazianzen,฀ed.฀P.฀Schaff฀and฀H.฀Wace,฀New฀York฀1994฀ (Nicene฀and฀Post฀Nicene฀Fathers,฀2nd฀ser.,฀7),฀p.฀52-53.฀L.฀McCauley฀and฀A.฀Stephenson,฀ The฀Works฀of฀Saint฀Cyril฀of฀Jerusalem,฀Washington฀DC฀1969-1970฀(Fathers฀of฀the฀Church฀61,฀ 64),฀vol.฀61,฀p.฀189. 20.฀ Tertullian,฀ Ad฀ uxorem,฀ 2.฀ 8.฀ 8-9฀ (PL฀ 1,1304);฀ Music฀ in฀ Early฀ Christian฀ Literature,฀฀ ed.฀J.฀McKinnon,฀Cambridge฀MA฀1987฀(Cambridge฀Readings฀in฀the฀Literature฀of฀Music),฀ no.฀80,฀p.฀44฀(hereafter฀cited฀MECL). PICTURING฀PSALMS:฀PILGRIMS’฀PROCESSIONS฀IN฀LATE฀ANTIQUE฀JERUSALEM 67 this฀advice฀was฀motivated฀by฀ascetic฀ideals฀or฀hagiographic฀tropes.21฀These฀examples฀ suggest฀that฀psalmody฀could,฀as฀Carol฀Harrison฀claims,฀“en-chant”฀the฀rhythms฀of฀ daily฀life฀outside฀the฀church฀and฀monastery.22 Over฀ the฀ course฀ of฀ the฀ 4th฀ century,฀ psalm฀ singing฀ became฀ more฀ widespread฀฀ in฀Christian฀congregations฀along฀with฀a฀proliferation฀of฀psalm฀commentaries.23฀ For฀lay฀Christians,฀collective฀psalms฀were฀also฀ingrained฀in฀religious฀practice.฀They฀ were฀sung฀at฀meals,฀funerals,฀and฀vigils.฀Liturgical฀instruction฀books฀interspersed฀ entire฀psalms,฀or,฀more฀often,฀portions฀of฀psalms,฀amid฀selections฀from฀the฀Pentateuch,฀prophets,฀gospels,฀and฀epistles.฀The฀antiphon,฀typically,฀a฀single฀verse฀from฀ a฀psalm,฀surrounded฀and฀embedded฀readings฀from฀the฀Old฀and฀New฀Testaments.฀ As฀historian฀of฀liturgy฀Robert฀Taft฀observes,฀the฀laity’s฀“active฀participation฀in฀the฀ psalmody฀was฀assured฀by฀[...]฀short,฀easily฀remembered฀responses฀or฀refrains฀that฀ they฀could฀repeat฀after฀the฀psalm฀verses฀chanted฀aloud฀by฀a฀professional฀soloist.”24฀ Psalms฀enlaced฀the฀ritual฀lives฀of฀early฀Christians. As฀a฀mechanism฀for฀engaging฀lay฀Christians,฀responsorial฀psalmody฀set฀the฀tone฀ for฀the฀feast฀day.฀For฀instance,฀the฀gospel฀selection฀for฀the฀feast฀of฀Christ’s฀ascension฀ might฀be฀pressed฀between฀psalms฀of฀joy฀(Psalm฀46.6฀[47.5])฀and฀victory฀(Psalm฀67฀ [68]).25฀More฀than฀ornament฀or฀fille ,฀antiphonal฀psalms฀primed฀and฀infused฀the฀ imagination฀with฀associations฀and฀memories฀that฀would฀affectively฀tint฀and฀redirect฀ lay฀people’s฀experiences.฀They฀cued฀the฀faithful฀and฀situated฀mood฀and฀memory.฀ So฀too฀in฀processional฀worship,฀psalms฀equipped฀Christians฀with฀portable฀images฀that฀ attuned฀their฀movement฀from฀one฀holy฀place฀to฀the฀next.฀If฀singing฀psalms฀in฀private฀ provided฀a฀mirror฀for฀the฀soul฀and฀the฀self,฀as฀one฀bishop฀put฀it,26฀singing฀psalms฀ during฀public฀processions฀conjured฀mental฀images฀through฀which฀to฀experience฀฀ 21. As,฀for฀instance,฀in฀Jerome,฀Ep.฀107.4,฀MECL฀(cited฀in฀n.฀20)฀322,฀p.฀42. 22. C.฀Harrison,฀Enchanting฀the฀Soul:฀The฀Music฀of฀the฀Psalms,฀in฀Meditations฀of฀the฀Heart. The฀Psalms฀in฀Early฀Christian฀Thought฀and฀Practice.฀Essays฀in฀Honour฀of฀Andrew฀Louth, ed฀A.฀Andreopoulos,฀A.฀Casiday฀and฀C.฀Harrison,฀Turnhout฀2011,฀p.฀205-223. 23. P.฀C.฀Burns,฀A฀Model฀for฀the฀Christian฀Life:฀Hilary฀of฀Poitiers’฀Commentary฀on฀the฀Psalms, Washington฀DC฀2012,฀p.฀53-54,฀at฀nos.฀110-112;฀S.฀E.฀Gillingham,฀Psalms฀through฀the Centuries,฀Oxford฀2008,฀p.฀28-42;฀M.-J.฀Rondeau,฀Les฀commentaires฀patristiques฀du฀Psautier (iii e-v e฀siècles),฀Rome฀1982,฀1985,฀2฀vol.฀On฀anachronisms฀in฀assumptions฀about฀the฀Jewish psalter,฀see฀E.฀Mroczek,฀The฀Literary฀Imagination฀in฀Jewish฀Antiquity,฀Oxford฀2016,฀p.฀19-50. 24. R.฀F.฀Taft,฀Christian฀Liturgical฀Psalmody:฀Origins,฀Development,฀Decomposition,฀Collapse, in฀Psalms฀in฀Community:฀Jewish฀and฀Christian฀Textual,฀Liturgical,฀and฀Artistic฀Traditions, ed.฀H.฀Attridge฀and฀M.฀Fassler,฀Atlanta฀2003,฀p.฀7-32,฀at฀17.฀For฀Egyptian฀contexts,฀see L.฀S.฀B.฀MacCoull,฀Chant฀in฀Coptic฀Pilgrimage,฀in฀Pilgrimage฀and฀Holy฀Space฀in฀Late Antique฀Egypt,฀ed.฀D.฀Frankfurter,฀Leiden฀1998฀(Religions฀in฀the฀Greco-Roman฀World฀134), p. 403-413. 25. Daniélou,฀The฀Bible฀and฀the฀Liturgy฀(cited฀in฀n.฀6),฀p.฀303-318. 26. Athanasius฀of฀Alexandria,฀Ep.฀ad฀Marcellinum฀(CPG฀2097),฀12฀(Athanasius,฀The฀Life of฀Antony฀And฀The฀Letter฀To฀Marcellinus;฀transl.฀R.฀C.฀Gregg,฀New฀York฀1980,฀p.฀101-129), discussed฀in฀B.฀Daley,฀Finding฀the฀Right฀Key:฀The฀Aims฀and฀Strategies฀of฀Early฀Christian Interpretation฀of฀the฀Psalms,฀in฀Psalms฀in฀Community:฀Jewish฀and฀Christian฀Textual,฀Liturgical, and฀Artistic฀Traditions,฀ed.฀H.฀Attridge฀and฀M.฀Fassler,฀Atlanta฀2003,฀p.฀189-205,฀at฀201; P.฀Kolbet,฀Athanasius,฀the฀Psalms฀and฀the฀Reformation฀of฀the฀Self,฀Harvard฀Theological Review฀99,฀2006,฀p.฀85-101. 68 GEORGIA฀FRANK holy฀places.฀This฀resonance฀between฀song,฀story,฀performance,฀and฀place฀is฀most฀ apparent฀in฀the฀psalms฀sung฀as฀pilgrims฀processed฀from฀one฀holy฀place฀to฀another,฀ to฀which฀we฀now฀turn. Jerusalem฀Psalmody Some฀of฀the฀earliest฀descriptions฀of฀these฀Jerusalem฀processions฀appear฀in฀the฀ travelog฀of฀a฀pilgrim฀known฀today฀as฀Egeria,฀who฀describes฀her฀journey฀through฀ Egypt,฀Palestine,฀Syria,฀and฀Asia฀Minor฀in฀the฀380s.฀Addressed฀to฀her฀“sisters”฀in฀ Gaul,฀the฀account฀describes฀her฀visits฀to฀holy฀sites,฀monastic฀settlements,฀as฀well฀as฀ the฀Jerusalem฀liturgies฀she฀witnessed฀during฀holy฀week.฀For฀Egeria,฀biblical฀texts฀ set฀the฀rhythm฀of฀her฀travels฀to฀holy฀places฀and฀propelled฀what฀Pierre฀Maraval฀calls฀ “holy฀ curiosity”฀ for฀ hearing฀ scripture฀ “on฀ site.”27฀ As฀ she฀ recounts฀ her฀ “practice”฀ (consuetudinis)฀at฀holy฀places,฀“when฀we฀managed฀to฀reach฀one฀of฀the฀places฀we฀ wanted฀to฀see฀to฀have฀first a฀prayer,฀then฀a฀reading฀from฀the฀book฀(codice),฀then฀to฀ say฀an฀appropriate฀psalm฀and฀another฀prayer.”28฀She฀does฀not฀specify฀if฀the฀psalm฀ was฀sung฀to฀a฀melody฀or฀spoken฀without฀music,฀since฀the฀verb฀dicere฀could฀mean฀ either฀to฀speak฀or฀to฀sing.29฀Of฀utmost฀importance฀to฀her฀was฀that฀the฀Scripture฀be฀ “appropriate฀to฀the฀place”฀(competens฀loco).30฀Likewise,฀at฀the฀holy฀places฀in฀Jerusalem,฀ the฀psalms฀and฀the฀single฀verses฀used฀responsively฀“are฀appropriate฀to฀the฀place฀and฀ the฀day.”31 What฀does฀it฀mean฀for฀a฀selection฀from฀Scripture฀to฀be฀appropriate฀to฀a฀particular฀ sacred฀place?฀To฀many฀modern฀interpreters,฀myself฀included,฀passages฀such฀as฀these฀ have฀suggested฀that฀pilgrims฀“desire฀to฀re-actualize฀biblical฀events,”32฀as฀if฀to฀cast฀ pilgrims฀ as฀ reenactors฀ or฀ role-players฀ taking฀ biblical฀ excerpts฀ as฀ their฀ “scripts.”฀ Indeed,฀pilgrims’฀intense฀focus฀on฀biblical฀narratives฀reveals฀a฀mimetic฀impulse฀to฀ experience฀past฀events.฀Yet,฀it฀is฀also฀important฀to฀recall฀that฀few฀pilgrims฀in฀early฀ Byzantium฀were฀likely฀to฀“travel฀around฀with฀Bibles฀in฀hand.”33฀Apart฀from฀the฀ fifth-centu y฀pilgrim฀Peter฀the฀Iberian,฀who฀carried฀a฀copy฀of฀the฀Gospel฀of฀John฀ on฀his฀pilgrimage,฀Scripture฀came฀in฀many฀forms.฀Is฀Egeria’s฀codice฀(10.7)฀necessarily฀ a฀biblical฀canon?฀It฀is฀unclear฀from฀the฀context.฀What฀Maraval฀calls฀“the฀Bible฀ enshrined฀in฀the฀heart,”34฀could฀include฀what฀Christians฀heard฀from฀a฀lectionary฀฀ 27. P.฀Maraval,฀The฀Bible฀as฀a฀Guide฀for฀Early฀Christian฀Pilgrims฀to฀the฀Holy฀Land,฀in฀The฀Bible in฀Greek฀Christian฀Antiquity,฀ed.฀P.฀M.฀Blowers,฀Notre฀Dame฀1997฀(The฀Bible฀through฀the ages฀1),฀p.฀375-388,฀at฀377;฀Original฀version:฀Id.,฀La฀Bible฀des฀pèlerins฀d’Orient,฀in฀Le฀monde grec฀ancien฀et฀la฀Bible,฀ed.฀C.฀Mondésert,฀Paris฀1984฀(La฀Bible฀de฀tous฀les฀temps฀1). 28. Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀10.7,฀p.฀168;฀Wilkinson฀(ed.),฀Egeria’s฀Travels฀(cited in฀n.฀15),฀p.฀106,฀cf.฀4.4;฀14.1;฀20.3. 29. Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀241,฀n.฀1. 30. Ibid.฀14.1;฀cf.฀15.4. 31. Ibid.฀29.2:฀apti฀psalmi฀semper฀uel฀antiphonae฀tam฀loco฀quam฀diei,฀Wilkinson฀(ed.),฀Egeria’s Travels฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀131;฀cf.฀Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀25.5,฀35.4,฀43.5,฀43.6. 32. Maraval,฀The฀Bible฀as฀a฀Guide฀(cited฀in฀n.฀27),฀p.฀381. 33. Ibid.,฀p.฀387. 34. Ibid. PICTURING฀PSALMS:฀PILGRIMS’฀PROCESSIONS฀IN฀LATE฀ANTIQUE฀JERUSALEM 69 or฀service฀book,฀or฀some฀other฀collection฀of฀scriptures฀liturgically฀arranged฀and฀ appropriate฀to฀the฀festal฀occasion.35฀Given฀the฀many฀ways฀scripture฀were฀encountered฀ in฀Christian฀practice,฀it฀is฀worth฀considering฀how฀psalms฀inflected the฀movement฀ between฀places.฀ As฀Egeria฀describes฀the฀Jerusalem฀liturgy,฀psalms฀propel฀worshipers฀from฀one฀ Jerusalem฀holy฀place฀to฀another:฀“During฀Lent,”฀she฀says,฀“they฀have฀a฀vigil฀service฀ at฀the฀Anastasis฀from฀Lucernare฀on฀Friday,฀when฀they฀have฀come฀singing฀psalms฀ from฀Sion฀(uenitur฀com฀psalmis)฀to฀the฀morning฀of฀Saturday.”36฀The฀hymns฀and฀ antiphons฀ of฀ the฀ Lucernare฀ continue฀ for฀ a฀ longer฀ time฀ (diutius),฀ followed฀ by฀ a฀ litany฀of฀remembrance.฀“One฀of฀the฀deacons฀makes฀the฀normal฀commemoration฀ of฀individuals,฀and฀each฀time฀he฀mentions฀a฀name฀a฀large฀group฀of฀children฀(pisinni)฀ responds฀Kyrie฀eleison฀(in฀our฀language,฀“Lord,฀have฀mercy”).฀Their฀voices฀are฀very฀ loud.”37฀At฀the฀conclusion฀of฀the฀bishop’s฀blessings,฀first of฀the฀catechumens,฀then฀ the฀faithful,฀“[t]hen,฀singing฀hymns,฀they฀take฀the฀bishop฀from฀the฀Anastasis฀to฀ the฀Cross,฀and฀everyone฀goes฀with฀him.”38฀Responsorial฀song฀propels฀the฀stages฀of฀ the฀service฀and฀the฀movement฀between฀holy฀places,฀according฀to฀Egeria.฀It฀is฀not฀ surprising,฀in฀fact,฀that฀in฀her฀account฀of฀the฀Jerusalem฀liturgy,฀the฀expression฀“with฀ hymns”฀ (cum฀ ymnis)฀ appears฀ alongside฀ verbs฀ connoting฀ movement:฀ itur฀ (29.4),฀ deducitur฀(30.3),฀subitur฀(31.1),฀descenditur฀(39.4),฀ducet฀(Ibid.). As฀Egeria฀describes฀the฀liturgy,฀psalmody,฀including฀antiphons,฀both฀frame฀and฀ resonate฀ with฀ her฀ experience฀ of฀ the฀ Jerusalem฀ holy฀ places.฀When฀ she฀ mentions฀฀ a฀psalm,฀it฀is฀often฀sung฀in฀a฀responsorial฀manner:฀at฀pre-dawn฀daily฀services,฀lay฀ men฀and฀women฀join฀monks฀and฀nuns฀in฀singing:฀“From฀that฀hour฀until฀it฀is฀light,฀ hymns฀are฀sung฀and฀psalms฀responded฀to,฀and฀likewise฀antiphons.”39฀Admittedly,฀ this฀ pilgrim’s฀ liturgical฀ vocabulary฀ –฀much฀ like฀ other฀ Christian฀ writers฀ at฀ this฀ time฀–฀lacks฀a฀certain฀precision.฀For฀instance,฀the฀word฀ymni฀may฀connote฀biblical฀ psalms฀ or฀ non-biblical฀ texts.40฀ Likewise,฀ when฀ Egeria฀ uses฀ legere฀ in฀ connection฀฀ 35. D.฀Krueger฀and฀R.฀S.฀Nelson,฀New฀Testaments฀of฀Byzantium.฀Seen,฀Heard,฀Written, Excerpted,฀ Interpreted,฀ in฀ The฀ New฀ Testament฀ in฀ Byzantium,฀ ed.฀ D.฀ Krueger฀ and R.฀S.฀Nelson,฀Washington฀DC฀2016,฀p.฀1-20,฀at฀2-3;฀T.฀de฀Bruyn,฀Appeals฀to฀Jesus฀in Amulets฀in฀Late฀Antiquity,฀in฀The฀Reception฀and฀Interpretation฀of฀the฀Bible฀in฀Late฀Antiquity, ed.฀L.฀Ditommaso฀and฀L.฀Turcescu,฀Leiden฀2008,฀p.฀65-81,฀at฀81,฀calls฀attention฀to the฀“role฀of฀ritual฀actions฀in฀the฀reception฀of฀Scripture”฀in฀Late฀Antiquity. 36. Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀29.1;฀Wilkinson฀(ed.),฀Egeria’s฀Travels฀(cited฀in฀n.฀15), p. 131;฀emphasis฀added. 37. Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀25.4:฀Et฀diacono฀dicente฀singulorum฀nomina฀semper฀pisinni plurimi฀ stant฀ respondentes฀ semper:฀ kyrie฀ eleyson,฀ p.฀240;฀ Wilkinson฀ (ed.),฀ Egeria’s฀Travels (cited฀in฀n.฀15),฀p.฀124฀[modified]. I฀thank฀Dr.฀Béatrice฀Caseau฀for฀pointing฀out฀this฀passage. 38. Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀25.7;฀Wilkinson฀(ed.),฀Egeria’s฀Travels฀(cited฀in฀n.฀15), p. 124,฀cf.฀24.11,฀25.2,฀32.2. 39. Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀24.1.฀Cf.฀E.฀Nowacki,฀Antiphonal฀Psalmody฀in฀Christian Antiquity฀and฀Early฀Middle฀Ages,฀in฀Essays฀in฀Medieval฀Music฀in฀Honor฀of฀David฀G.฀Hughes, ed.฀G.฀M.฀Boone,฀Cambridge฀MA฀1995,฀p.฀287-315,฀at฀297. 40. Matthew฀26.30;฀Mark฀14.26฀(MECL฀[cited฀in฀n.฀20],฀§3);฀Ephesians฀5.18-20฀(MECL,฀§13); Colossians฀3.16-17฀(MECL,฀§14);฀John฀Chrysostom,฀In฀psalmum฀41,฀PG฀55,฀157 (MECL,฀ §166);฀ Eusebius,฀ Hist.฀ eccl.,฀ 10.4,฀ .5-6,฀ PG฀20,฀ 849฀ (MECL,฀ §214);฀ Apost. 70 GEORGIA฀FRANK with฀Scripture,฀it฀is฀unclear฀whether฀she฀is฀describing฀the฀spoken฀or฀sung฀words.฀฀ Although฀Egeria’s฀account฀does฀not฀specify฀which฀psalms฀were฀sung฀in฀the฀processions฀ between฀specific stations฀or฀at฀holy฀places,฀the฀rhythms฀of฀psalmody฀were฀present. To฀understand฀better฀the฀actual฀psalms฀chanted฀or฀sung,฀we฀turn฀to฀a฀set฀of฀ liturgical฀instructions฀from฀Jerusalem,฀which฀list฀the฀feasts,฀dates,฀reading฀selections,฀ and฀places฀of฀celebration฀(stations).41฀Although฀the฀Greek฀original฀no฀longer฀survives,฀ an฀Armenian฀translation฀preserves฀the฀liturgical฀instructions฀for฀Jerusalem฀rites.฀ The฀Old฀Armenian฀Lectionary,฀as฀it฀is฀called฀by฀scholars,฀specifies the฀day฀and฀hour฀ as฀well฀as฀the฀location฀of฀celebration฀and฀briefly lists฀the฀book,฀chapter฀and฀verse฀ for฀each฀rite.42฀The฀liturgical฀instructions฀list฀biblical฀passages฀pertinent฀to฀various฀ Jerusalem฀rites฀from฀the฀early฀5th฀century,฀most฀likely฀417-439,฀the฀period฀when฀฀ it฀was฀probably฀translated฀from฀Greek฀into฀Armenian.43฀Closer฀to฀a฀calendar฀than฀ a฀codex,฀the฀so-called฀Lectionary฀is฀also฀an฀important฀witness฀to฀the฀structure฀of฀ the฀ Christian฀ calendar฀ at฀ this฀ time.฀ It฀ begins฀ with฀ Epiphany฀ (January฀ 6th)฀ and฀ closes฀December฀29th,฀on฀the฀feast฀of฀the฀Apostle฀James฀and฀the฀Evangelist฀John,฀ shortly฀after฀the฀Nativity฀(December฀25th).฀Over฀the฀course฀of฀the฀liturgical฀year,฀ there฀are฀a฀series฀of฀eight-day฀celebrations,฀or฀octaves,฀which฀took฀place฀in฀a฀different฀ church฀each฀day.฀In฀Jerusalem,฀three฀feasts฀comprised฀octaves:฀Epiphany,฀Easter,฀ and฀the฀Dedication฀of฀the฀Holy฀Places฀(September฀13).44฀Taken฀together,฀the฀octaves฀ and฀a฀stand-alone฀feast฀day฀comprised฀81฀sets฀of฀readings,฀Sunday฀rites,฀and฀the฀ commemoration฀of฀saints.45 Psalms฀were฀integral฀to฀each฀grouping฀(or,฀canon)฀of฀biblical฀selections.฀The฀ canon฀for฀a฀given฀day฀followed,฀more฀or฀less,฀a฀set฀pattern:฀the฀name฀of฀the฀feast,฀ the฀day฀of฀the฀week฀or฀of฀the฀month,฀the฀location฀of฀the฀assembly฀in฀Jerusalem฀or฀ a฀surrounding฀town,฀and฀the฀sequence฀of฀biblical฀texts฀to฀be฀chanted฀or฀recited.฀ Each฀canon฀consisted฀of฀at฀least฀four฀readings:฀1)฀a฀psalm฀with฀antiphon,฀typically฀ a฀verse฀sung฀by฀the฀congregation฀in฀response฀(and฀perhaps฀also฀in฀anticipation)฀of฀฀ 41. 42. 43. 44. 45. Const.,฀II.57.5-7,฀ed.฀F.฀X.฀Funk,฀Didascalia฀et฀Constitutiones฀Apostolorum,฀2฀vols.,฀Paderborn฀ 1905,฀p.฀159-163฀(MECL,฀§233);฀Cassian,฀De฀Institutis,฀3.6,฀PL฀49.135-6;฀CSEL17.40-41฀ (MECL,฀§348).฀According฀to฀Maraval,฀Egeria฀uses฀the฀words฀for฀hymns,฀psalms฀and฀antiphons฀somewhat฀interchangeably:฀Itinerarium฀Egeriae฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀241,฀n.฀1.฀Also฀ helpful,฀A.฀R.฀Bastiaensen,฀Observations฀sur฀le฀vocabulaire฀liturgique฀dans฀l’Itinéraire฀d’Égérie,฀ Nijmegen฀1962฀(Latinitas฀christianorum฀primaeva฀17). J.฀F.฀ Baldovin,฀The฀ Empire฀ Baptized,฀ in฀ The฀ Oxford฀ History฀ of฀ Christian฀Worship,฀ ed. G. Wainwright฀and฀K.฀B.฀Westerfiel ฀Tucker,฀Oxford฀2006,฀p.฀77-130,฀at฀113. Although฀the฀codex฀lacks฀hymnography,฀it฀is฀unlikely฀that฀all฀the฀singing฀mentioned฀in Egeria’s฀descriptions฀would฀have฀disappeared฀in฀a฀generation,฀according฀to฀C.฀Renoux, Le฀Iadgari฀géorgien฀et฀le฀Šaraknoc‘฀arménien,฀REArm.฀24,฀1993,฀p.฀89-112,฀at฀89-90. Id.,฀L’épiphanie฀à฀Jérusalem฀au฀ive฀et฀au฀ve฀siècle฀d’après฀le฀lectionnaire฀arménien฀de฀Jérusalem, REArm.฀2,฀1965,฀p.฀343-359,฀at฀343฀n.฀4.฀Armenian฀manuscript฀44฀from฀the฀Bibliothèque Nationale฀(Paris),฀dates฀to฀the฀9th-10th฀centuries,฀was฀brought฀from฀Constantinople฀in 1728-1730.฀According฀to฀its฀editor,฀Charles฀Renoux,฀it฀is฀the฀“oldest฀witness฀of฀a฀lost฀Greek liturgical฀book”,฀Id.,฀Le฀manuscrit฀arménien฀Paris฀44,฀l’un฀des฀plus฀anciens฀témoins฀d’une liturgie฀chrétienne,฀REArm.฀26,฀1996-1997,฀p.฀193-214,฀at฀194. Baldovin,฀The฀Empire฀Baptized฀(cited฀in฀n.฀41),฀p.฀114. Id.,฀The฀Urban฀Character฀(cited฀in฀n.฀10),฀p.฀64. PICTURING฀PSALMS:฀PILGRIMS’฀PROCESSIONS฀IN฀LATE฀ANTIQUE฀JERUSALEM 71 2) a฀biblical฀passage,฀not฀taken฀from฀the฀gospels;฀3)฀an฀“alleluia”฀then฀4)฀another psalm฀selection;฀5)฀a฀gospel฀reading.฀In฀this฀arrangement,฀psalms฀are฀the฀tendrils that฀entwine฀other฀biblical฀readings.฀One฀psalm฀introduced฀the฀canon,฀and฀another anticipated฀the฀gospel฀reading.46 Although฀psalms฀were฀read฀continuously฀in฀Lent,฀specific psalms฀for฀individual฀ feast฀days฀were฀selected฀for฀specific sites฀and฀feast฀days.฀For฀instance,฀Psalm฀20(21)฀ was฀sung฀at฀the฀site฀of฀the฀Martyrium฀of฀Saint฀Stephen,฀for฀the฀simple฀fact฀that฀ his฀name,฀Stephanos,฀which฀means฀“crown”,฀appears฀in฀the฀fourth฀verse฀(“you฀set฀ on฀his฀head฀a฀crown฀of฀precious฀stone฀on฀his฀head”,฀Psalm฀20:4[21:3]).47฀Some฀ psalms฀were฀apparently฀chosen฀for฀allusion฀to฀the฀biblical฀place฀name.฀Thus,฀the฀ opening฀verse฀of฀Psalm฀14(15)฀(for฀verse฀1:฀“Lord,฀who฀may฀sojourn฀in฀Your฀tent,฀ who฀may฀dwell฀on฀Your฀holy฀mountain?”)฀was฀sung฀as฀part฀of฀the฀canon฀for฀any฀ celebration฀that฀took฀place฀at฀the฀Mount฀of฀Olives.฀Psalm฀95(96)฀was฀sung฀as฀part฀ of฀the฀fortieth฀day฀of฀the฀Nativity,฀most฀likely฀because฀it฀included฀verse฀8:฀“bring฀ an฀offering฀and฀come฀into฀his฀courts.” Thus,฀psalmody฀provided฀the฀faithful฀with฀melodies฀and฀rhythms,฀as฀well฀as฀a฀ host฀of฀mental฀places฀against฀which฀to฀interpret฀their฀own฀movements฀in฀a฀sacred฀ landscape.฀To฀understand฀better฀this฀succession฀of฀images฀and฀their฀interconnection฀ with฀the฀liturgical฀occasions,฀it฀is฀worthwhile฀to฀focus฀on฀one฀particular฀octave,฀ that฀of฀Epiphany,฀as฀it฀is฀presented฀in฀the฀Old฀Armenian฀Lectionary. Epiphany During฀ the฀ eight-day฀ celebration฀ of฀ this฀ feast,48฀ the฀ faithful฀ commemorated฀ not฀one,฀but฀several฀events฀from฀Christ’s฀life.฀Over฀the฀course฀of฀the฀octave,฀the฀ sites฀and฀readings฀revisited฀his฀birth,฀the฀Adoration฀of฀the฀Magi,฀the฀Flight฀into฀ Egypt,฀the฀Angel’s฀Annunciation฀to฀Mary,฀the฀Visitation,฀and฀the฀Circumcision฀of฀ Jesus.฀Thus,฀the฀stational฀liturgy฀proceeded฀as฀follows: - Eve฀of฀Day฀1฀(5฀January)฀at฀Bethlehem; - Day฀1฀(Epiphany)49฀at฀the฀Martyrium; - Day฀2:฀Martyrium฀of฀Saint฀Stephen; - Day฀3:฀Martyrium; - Day฀4฀at฀Sion; - Day฀5฀at฀Eleona฀(Mount฀of฀Olives); - Day฀6฀at฀the฀Lazarium; - Day฀7฀at฀Golgotha; - Day฀8฀at฀the฀Anastasis,฀to฀commemorate฀Christ’s฀circumcision. 46. Le฀codex฀arménien฀Jérusalem฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀38-40. 47. The฀following฀summary฀is฀from฀Le฀codex฀arménien฀Jérusalem฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀38-39. English฀translations฀of฀the฀psalms฀are฀from฀A฀New฀English฀Translation฀of฀the฀Septuagint, ed.฀A.฀Pietersma฀and฀B.฀G.฀Wright,฀Oxford฀2007. 48. P.฀F.฀ Bradshaw฀ and฀ M.฀E.฀ Johnson,฀ The฀ Origins฀ of฀ Feasts,฀ Fasts,฀ and฀ Seasons฀ in฀ Early Christianity,฀Collegeville฀2011,฀p.฀131-151. 49. Notably฀absent฀from฀this฀itinerary฀is฀the฀commemoration฀of฀Christ’s฀baptism,฀which฀was not฀yet฀part฀of฀Epiphany฀celebrations฀in฀Palestine฀at฀this฀time.฀Bradshaw฀and฀Johnson, The฀Origins฀of฀Feasts฀(cited฀in฀n.฀48),฀p.฀146-149. 72 GEORGIA฀FRANK The฀readings฀were฀biblical฀narratives฀and฀prophecies฀appropriate฀to฀particular฀ holy฀places.50฀Yet,฀what฀made฀a฀psalm฀appropriate฀to฀the฀place฀appears฀to฀involve฀ more฀ than฀ the฀ discrete฀ biblical฀ episode฀ commemorated฀ there.฀ Psalm฀ selections,฀ including฀antiphons,฀sung฀at฀these฀holy฀places฀and฀in฀procession฀to฀and฀from฀them฀ were฀not฀always฀episode-driven. Sung฀or฀recited฀responsorially,฀antiphons฀equipped฀the฀faithful฀with฀a฀host฀of฀ mental฀ images.฀ During฀ Epiphany,฀ for฀ instance,฀ the฀ alleluias฀ and฀ antiphons฀ for฀฀ all฀the฀stations฀were฀rife฀with฀places฀and฀people฀or฀objects฀tied฀to฀those฀places.฀On฀ January฀5th,฀both฀the฀antiphon฀Psalm฀22(23)฀(“The฀Lord฀shepherds฀me,฀and฀I฀shall฀ lack฀nothing”)฀and฀the฀alleluia฀Psalm฀79(80)฀evoked฀the฀shepherd฀(“You฀who฀ shepherd฀Israel,฀pay฀attention”)฀both฀allusions฀to฀the฀Place฀of฀the฀Shepherds.฀On฀ the฀feast฀of฀the฀Epiphany,฀place฀is฀intimated฀in฀the฀position฀of฀the฀Father฀to฀the฀ Son,฀with฀the฀Psalm฀2:7฀as฀antiphon฀(“The฀Lord฀said฀to฀me,฀‘My฀son฀you฀are;฀/฀today฀ I฀have฀begotten฀you’”)฀and฀the฀alleluia฀being฀Psalm฀109(110):1฀(“The฀Lord฀said฀to฀ my฀lord,฀‘Sit฀on฀my฀right฀/฀until฀I฀make฀your฀enemies฀a฀footstool฀for฀your฀feet’”).฀ (The฀second฀day฀stands฀apart฀from฀this฀pattern,฀so฀I฀shall฀put฀it฀aside฀for฀now.).฀ This฀pair฀of฀antiphon฀and฀alleluias฀is฀also฀repeated฀on฀the฀third฀day,฀at฀the฀Martyrium.฀ The฀fourth฀day’s฀station,฀Sion,฀has฀Psalm฀109(110)฀heard฀on฀Epiphany฀(“sit฀on฀my฀ right”),฀but฀here฀the฀antiphon฀from฀the฀same฀psalm฀is฀“From฀the฀womb,฀before฀ Morning-star,฀I฀brought฀you฀forth.”฀(v.฀3).฀If฀one฀regards฀the฀womb฀as฀a฀place,฀the฀ alleluia฀carries฀this฀theme฀by฀evoking฀home฀and฀bed:฀“If฀I฀will฀enter฀into฀a฀covert฀ of฀my฀house,฀/฀If฀I฀go฀up฀on฀a฀bed฀of฀my฀spreading.”฀(Psalm฀131[132]:3).฀The฀fifth day฀of฀the฀octave,฀at฀the฀Mount฀of฀Olives,฀the฀antiphon฀evokes฀a฀“place฀of฀refuge”฀ (Psalm฀9:9),฀whereas฀the฀alleluia฀calls฀to฀mind฀a฀tent฀on฀a฀holy฀mountain,฀“O฀Lord,฀ who฀shall฀sojourn฀in฀your฀covert?฀/฀And฀who฀shall฀encamp฀on฀your฀holy฀mountain?”฀ (Psalm฀14[15]:1).฀And฀on฀the฀sixth฀day,฀at฀the฀site฀of฀the฀raising฀of฀Lazarus,฀an฀ antiphon฀about฀a฀pit฀of฀hell฀sets฀the฀stage฀for฀the฀epistle฀reading฀(1฀Thessalonians฀4:135:11;฀and฀the฀alleluia฀echoes฀the฀site฀of฀a฀pit:฀“he฀brought฀me฀up฀out฀of฀a฀pit฀of฀ wretchedness…”฀(Psalm฀39:3฀[40:2]).฀The฀seventh฀day฀of฀the฀octave,฀at฀Golgotha,฀ includes฀an฀alleluia฀“Let฀the฀mountains฀restore฀peace฀for฀your฀people,”฀precedes฀ the฀Gospel฀reading,฀the฀opening฀verses฀of฀Luke’s฀nativity฀story฀(2:1-7),฀the฀seven฀ verses฀that฀appear฀before฀the฀gospel฀reading฀for฀the฀feast฀of฀the฀Epiphany฀(Luke฀ 2:8-20).฀Finally,฀on฀the฀8th฀day,฀at฀the฀Anastasis,฀the฀alleluia฀evokes฀place,฀with฀the฀ psalm,฀“You฀took฀pleasure,฀Lord,฀in฀your฀land.”฀(Psalm฀84:2฀[85:1]). With฀ the฀ exception฀ of฀ the฀ second฀ day,฀ at฀ the฀ Martyrium฀ of฀ Saint฀ Stephen,฀ where฀the฀antiphon฀and฀alleluia฀are฀derived฀from฀a฀pun,51฀the฀psalms฀that฀are฀sung฀ as฀antiphons฀and฀alleluias฀interlace฀the฀epistle฀and฀gospel฀readings฀with฀images฀of฀ places฀(tent,฀house,฀bed,฀pit,฀mountain,฀and,฀arguably,฀womb),฀as฀well฀as฀emplacement฀ (“at฀the฀right฀hand”).฀Also฀worth฀noting฀is฀how฀the฀sequence฀of฀places,฀encompass฀ sites฀of฀Jesus’s฀nativity฀(day฀1)฀his฀ministry฀(Mount฀of฀Olives฀and฀Lazarium),฀site฀ of฀the฀death฀(Golgotha)฀and฀resurrection฀(Anastasis).฀Yet,฀even฀as฀the฀sites฀have฀a฀฀ 50. On฀this฀pattern,฀see฀Baldovin,฀The฀Urban฀Character฀(cited฀in฀n.฀10),฀p.฀281. 51. Here,฀the฀antiphon฀and฀alleluia฀pun฀on฀the฀saint’s฀name฀(Stephanos)฀with฀the฀word, crown฀(stephanos):฀Psalm฀5:13b:฀“you฀crowned฀us฀as฀with฀a฀shield฀of฀favor”฀and฀alleluia, Psalm฀20:4฀(21:3):฀“You฀set฀on฀his฀head฀a฀crown฀of฀precious฀stone.” PICTURING฀PSALMS:฀PILGRIMS’฀PROCESSIONS฀IN฀LATE฀ANTIQUE฀JERUSALEM 73 linear฀progression฀from฀birth฀to฀death฀and฀resurrection,฀the฀gospel฀passages฀seem฀ to฀cycle฀backwards,฀especially฀the฀verses฀from฀Luke,฀chapter฀two,฀with฀verses฀8-฀ 20฀read฀several฀days฀before฀verses฀1-7.฀The฀processions฀move฀forward฀in฀biblical฀ time฀but฀backwards฀in฀biblical฀text,฀with฀psalms฀reverberating฀over฀several฀days.฀ The฀psalmic฀antiphons฀and฀alleluias฀of฀this฀octave฀suggest฀that฀processions฀followed฀ the฀course฀of฀biblical฀time,฀even฀as฀echoes฀of฀other฀feast฀days฀seeped฀through฀the฀ narrative฀fabric. As฀historian฀of฀liturgy฀Charles฀Renoux฀noted฀over฀a฀half฀century฀ago,฀several฀ stations฀of฀Epiphany฀are฀identical฀with฀those฀visited฀during฀the฀station฀liturgy฀at฀ Easter.฀Just฀as฀Epiphany’s฀octave฀involves฀liturgies฀at฀the฀Martyrium,฀the฀Martyrium฀ of฀Saint฀Stephen,฀Sion,฀the฀Mount฀of฀Olives฀(or,฀Eleona),฀the฀Lazarium,฀Golgotha,฀ and฀Anastasis,฀the฀octave฀of฀Easter฀involved฀processions฀to฀all฀these฀sites.52฀These฀ parallel฀places฀also฀prompted฀parallel฀biblical฀selections.฀For฀instance,฀the฀canon฀ for฀the฀first days฀of฀Epiphany฀and฀of฀Easter฀prescribes฀the฀same฀biblical฀passages:฀ the฀early฀services฀highlight฀the฀creation฀(Genesis฀1:28-3:1)฀as฀well฀as฀the฀Exodus฀ (14:24-15:21),฀and฀the฀final, a฀passage฀from฀the฀Book฀of฀Daniel,฀followed฀by฀ the฀song฀of฀the฀three฀youths฀in฀the฀furnace.53฀And฀some฀antiphons฀follow฀suit,฀as฀ the฀antiphons฀sung฀at฀Epiphany฀were฀repeated฀at฀the฀Martyrium฀of฀Stephen฀and฀ at฀the฀Mount฀of฀Olives. The฀repetition฀in฀different฀seasons฀of฀the฀liturgical฀year฀held฀the฀cycle฀together.฀ Like฀fiber-optic cables,฀psalms฀conveyed฀affect฀backwards฀and฀forwards฀across฀ liturgical฀seasons.฀The฀antiphons฀and฀alleluias฀were฀the฀“unfoldings”฀behind฀what฀ historian฀of฀liturgy฀Margot฀Fassler฀has฀described฀as฀the฀“re-creative฀powers฀of฀ the฀ liturgy฀ [that]฀ stretched฀ time฀ in฀ ways฀ the฀ other฀ kinds฀ of฀ collective฀ memory฀฀ did฀not.”54฀Such฀“unfoldings”฀are฀achieved฀through฀echoes฀and฀repetitions.฀As฀the฀ prologue฀to฀the฀Armenian฀Lectionary฀warns,฀any฀repetitions,฀whether฀twice,฀thrice,฀ or฀more,฀are฀deliberate,฀as฀a฀way฀to฀ensure฀that฀for฀every฀place,฀the฀reading฀is฀made฀ clear.55฀There’s฀more฀to฀this฀repetition฀than฀simply฀matter฀of฀diligence.฀Repetition฀ secures฀echoes฀and฀resonances฀across฀time.฀Like฀the฀outstretched฀fingers tensing฀ the฀strings฀in฀a฀game฀of฀cat’s฀cradle,฀a฀repeated฀antiphon฀or฀alleluia฀interlaced,฀ stretched,฀ secured,฀ and฀ stabilized฀ the฀ web฀ of฀ liturgical฀ time.฀ By฀ these฀ sonorous฀ threads฀Epiphany฀sounded฀like฀Easter฀and฀vice฀versa. If,฀ according฀ to฀ medievalist฀ Bruce฀ Holsinger,฀ liturgy฀ provides฀ “a฀ boundless฀ provocation฀ to฀ and฀ repository฀ of฀ literary฀ production฀ and฀ invention,”56฀ such฀ “provocation”฀can฀also฀be฀found฀in฀material฀culture฀related฀to฀that฀religious฀world.฀ The฀“unfolding”฀temporalities฀of฀liturgical฀time฀appear฀in฀religious฀artefacts฀from฀ early฀Byzantium.฀The฀iconography฀of฀pilgrimage฀objects฀tends฀toward฀this฀melding฀of฀ 52.฀ Even฀if฀the฀sequence฀of฀sites฀was฀altered฀on฀the฀final three฀days฀with฀Lazarium-Golgotha-฀ Anastasis฀for฀Epiphany฀and฀Golgotha-Anastasis-Martyrium. 53.฀ Renoux,฀L’Épiphanie฀à฀Jérusalem฀(cited฀in฀n.฀43),฀p.฀350-354. 54.฀ Fassler,฀The฀Liturgical฀Framework฀(cited฀in฀n.฀16),฀p.฀151.฀Comparable฀resonances฀are฀ explored฀in฀early฀Latin฀liturgical฀settings฀in฀H.฀Buchinger,฀Lebensraum฀des฀Wortes:฀Zur฀ Bibelverwendung฀der฀römischen฀Liturgie฀am฀Beispiel฀ihrer฀Gesänge,฀Liturgisches฀Jahrbuch฀62,฀ 2012,฀p.฀181-206. 55.฀ Le฀codex฀arménien฀Jérusalem฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀72-73. 56.฀ B.฀Holsinger,฀Liturgy,฀in฀Middle฀English,฀ed.฀P.฀Strohm,฀Oxford฀2007,฀p.฀295-314,฀at฀296. 74 GEORGIA฀FRANK biblical,฀liturgical,฀and฀pilgrims’฀time.฀Although฀a฀full฀treatment฀of฀pilgrimage฀฀ souvenirs฀and฀amulets฀are฀beyond฀the฀scope฀of฀this฀paper,฀two฀objects฀may฀illustrate฀ the฀ potency฀ of฀ psalm฀ imagery฀ and฀ the฀ echo฀ chamber฀ of฀ antiphons.฀ A฀ pilgrim’s฀ souvenir฀flask from฀the฀Monza฀collection฀(cat.฀no.฀3),57฀dates฀from฀about฀two฀centuries฀ after฀Egeria’s฀travels.฀Although฀missing฀its฀spout,฀it฀still฀bears฀images฀on฀both฀sides:฀ one฀shows฀the฀Adoration฀of฀the฀magi฀and฀shepherds,฀a฀scene฀associated฀the฀Nativity,฀ the฀labels฀ΜΑΓΟΙ฀(magi)฀and฀ΠΟΙΜΕΝΕΣ฀(shepherds).฀The฀opposite฀side฀shows฀the฀ Women฀at฀the฀empty฀tomb฀standing฀before฀the฀aedicula,฀flanked by฀an฀angel,฀at฀ the฀Anastasis.฀As฀Gary฀Vikan฀has฀demonstrated,฀the฀combination฀of฀architectural฀ and฀biblical฀details฀reveals฀much฀about฀pilgrims’฀experiences฀of฀the฀biblical฀past.58฀ The฀band฀encircling฀the฀magi฀scene฀is฀inscribed฀with฀the฀phrase฀“oil฀of฀the฀wood฀ of฀life฀from฀the฀holy฀places฀of฀Christ”฀(+ ΕΛΑΙΟΝ ΞΥΛΟΝ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΧΥ ΤΟΠΩΝ).฀ It฀may฀seem฀odd฀to฀find a฀text฀about฀Christ’s฀death฀surrounding฀a฀scene฀from฀his฀ infancy.฀It฀might฀make฀more฀chronological฀sense฀to฀associate฀it฀with฀the฀image฀of฀ the฀women฀at฀the฀empty฀tomb,฀which฀fills its฀band฀with฀thirteen฀roundels,฀depicting฀ busts฀of฀Christ฀and฀the฀twelve฀apostles.฀By฀“labeling”฀the฀Nativity฀with฀the฀oil฀from฀ the฀relic฀of฀Christ’s฀death,฀the฀flask creates฀a฀visual฀echo,฀infusing฀the฀Nativity฀with฀ the฀sounds฀of฀Easter. This฀interlacing฀of฀liturgical฀story฀and฀psalmodic฀sounds฀is฀even฀more฀pronounced฀ in฀another฀object:฀a฀silver฀amuletic฀armband฀from฀the฀eastern฀Mediterranean฀in฀ the฀ 6th฀to฀ 7th฀century฀(Columbia,฀Museum฀of฀Art฀and฀Archaeology,฀University฀of฀ Missouri-Columbia,฀ no.฀ 77.246).59฀ It฀ comprises฀ medallions,฀ each฀ depicting฀ a฀ scene฀from฀Christ’s฀life.฀Due฀to฀a฀break฀in฀the฀25.5฀cm฀band,฀the฀Ascension฀appears฀ before฀the฀Annunciation,฀followed฀by฀the฀Nativity.฀The฀Christological฀scenes฀are฀ interrupted฀by฀a฀medallion฀with฀amuletic฀Chnoubis,฀ring฀signs฀and฀pentalpha฀ and฀acclamations,฀before฀continuing฀with฀the฀Baptism,฀the฀Crucifixion, and฀the฀ Women฀at฀the฀Tomb.฀Meandering฀between฀the฀roundels฀is฀the฀opening฀verse฀of฀ Psalm฀90(91):฀“He฀who฀lives฀by฀the฀help฀of฀the฀Most฀High฀/฀in฀a฀shelter฀of฀the฀God฀ of฀Heaven฀he฀will฀lodge.”60฀As฀specialists฀of฀ancient฀amulets฀agree,฀this฀psalm฀verse฀ was฀widespread฀on฀amulets฀of฀late฀antiquity,฀as฀early฀as฀the฀ 4th฀century฀and฀well฀฀ 57. A.฀Grabar,฀Les฀ampoules฀de฀Terre฀Sainte฀(Monza,฀Bobbio),฀Paris฀1958. 58.฀ G.฀Vikan,฀Pilgrims฀in฀Magi’s฀Clothing:฀The฀Impact฀of฀Mimesis฀on฀Early฀Byzantine฀Pilgrimage Art,฀in฀The฀Blessings฀of฀Pilgrimage,฀ed.฀R.฀Ousterhout,฀Urbana฀/฀Chicago฀1990฀(Illinois Byzantine฀Studies฀1),฀p.฀97-107. 59. J.฀E.฀ Sanzo,฀ Scriptural฀ Incipits฀ on฀ Amulets฀ from฀ Late฀ Antique฀ Egypt:฀Text,฀Typology,฀ and Theory,฀Tübingen฀2014,฀p.฀116-118;฀T.฀J.฀Kraus,฀‘He฀that฀Dwelleth฀in฀the฀Help฀of฀the Highest’:฀Septuagint฀Psalm฀90฀and฀the฀Iconographic฀Program฀on฀Byzantine฀Armbands,฀in Jewish฀and฀Christian฀Scripture฀as฀Artifact฀and฀Canon.฀ed.฀C.฀A.฀Evans฀and฀H.฀D.฀Zacharias, London฀2009,฀p.฀137-147;฀T.฀J.฀Kraus,฀Fragmente฀eines฀Amulett-Armbands฀im฀British Museum฀(London)฀mit฀Septuaginta-Psalm฀90฀und฀der฀Huldigung฀der฀Magier,฀Jahrbuch für฀Antike฀und฀Christentum฀48/49,฀2005,฀p.฀114-127.฀Cf.฀A.฀Van฀Den฀Hoek,฀D.฀Feissel and฀J.฀Herrmann,฀More฀Lucky฀Wearers:฀The฀Magic฀of฀Portable฀Inscriptions,฀in฀The Materiality฀of฀Magic,฀ed.฀D.฀Boschung฀and฀J.฀N.฀Bremmer,฀Paderborn฀2015,฀p.฀309-356, at฀348.฀I฀am฀indebted฀to฀Drs.฀David฀Frankfurter,฀Joseph฀Sanzo฀and฀Theodore฀de฀Bruyn฀for their฀invaluable฀guidance. 60. A฀New฀English฀Translation฀of฀the฀Septuagint,฀ed.฀A.฀Pietersma฀(cited฀in฀n.฀47),฀translation [modified] PICTURING฀PSALMS:฀PILGRIMS’฀PROCESSIONS฀IN฀LATE฀ANTIQUE฀JERUSALEM 75 into฀the฀middle฀Byzantine฀period.61฀It฀also฀appeared฀on฀the฀lintels฀above฀doorways฀ in฀Cyprus฀and฀Syria.62฀These฀material฀examples฀provide฀visual฀analogies฀for฀the฀ ways฀ psalmody฀ threaded฀ its฀ way฀ through฀ ritual฀ experiences฀ of฀ holy฀ places฀ and฀ sacred฀stories. Like฀the฀“sheltering”฀image฀found฀in฀the฀opening฀verse฀of฀Psalm฀90(91),฀psalmody฀ evoked฀images฀to฀integrate฀the฀string฀of฀holy฀places.฀This฀article฀has฀focused฀on฀the฀ psalms,฀ including฀ antiphons฀ and฀ alleluia,฀ that฀ shaped฀ the฀ processions฀ to฀ sacred฀ sites฀ and฀ the฀ stational฀ liturgy฀ in฀ and฀ around฀ Jerusalem฀ in฀ the฀ late฀ 4th฀ and฀ early฀฀ 5th฀centuries.฀Together,฀Egeria’s฀description฀of฀singing฀processions฀and฀the฀Armenian฀ Lectionary’s฀liturgical฀instructions฀for฀the฀Epiphany฀octave฀reveal฀Epiphany’s฀echoes฀ (and฀anticipations)฀of฀Easter฀octave฀sites฀and฀Scripture. Why฀an฀emphasis฀on฀places฀in฀the฀choice฀of฀liturgical฀song?฀The฀answer฀may฀ lie฀in฀the฀objects฀discussed฀above:฀the฀ampulla฀and฀the฀armband.฀Both฀objects฀ illustrate฀the฀mixing฀of฀various฀episodes,฀phrases,฀and฀settings฀that฀are฀characteristic฀ of฀holy฀place฀souvenirs฀and฀also฀of฀protective฀amulets,฀such฀as฀the฀armband฀with฀ scenes฀from฀Christ’s฀life฀stitched฀together฀by฀the฀letters฀from฀the฀opening฀verse฀of฀ Psalm฀90(91).฀The฀rhythm฀of฀the฀psalms฀and฀their฀echoes฀gave฀coherence฀to฀the฀arc฀of฀ sacred฀stories,฀recast฀as฀a฀series฀of฀images.฀Repetition฀has฀the฀potential฀for฀recognition.฀In฀this฀case,฀echoes฀made฀the฀span฀of฀biblical฀time฀perceptible฀as฀a฀viewable฀ and฀synchronic฀whole.฀According฀to฀Aristotle,฀the฀artistry฀required฀to฀transform฀ epic฀or฀tragic฀plots฀into฀viewable฀whole฀resulted฀in฀a฀narrative฀that฀was฀eusynoptos฀ (or,฀“easily฀seen฀in฀one฀view”).63฀This฀God’s-eye฀view฀holds฀a฀certain฀appeal.64฀ 61. J.฀Maspero,฀Bracelets-amulettes฀d’époque฀byzantine,฀Annales฀du฀service฀des฀Antiquités฀de l’Égypte฀9,฀1908,฀p.฀246-258;฀J.฀Spier,฀Medieval฀Byzantine฀Amulets฀and฀Their฀Tradition, Journal฀of฀the฀Warburg฀and฀Courtauld฀Institutes฀56,฀1993,฀p.฀25-62;฀T.฀De฀Bruyn,฀Papyri, Parchments,฀Ostraca,฀and฀Tablets฀Written฀with฀Biblical฀Texts฀in฀Greek฀and฀Used฀as฀Amulets. A฀ Preliminary฀ List,฀ in฀ Early฀ Christian฀ Manuscripts.฀ Examples฀ of฀ Applied฀ Method฀ and Approach,฀ed.฀T.฀J.฀Kraus฀and฀T.฀Nicklas,฀Leiden฀2010,฀p.฀145-190;฀T.฀J.฀Kraus,฀‘He฀that Dwelleth฀ in฀ the฀ Help฀ of฀ the฀ Highest’:฀ Septuagint฀ Psalm฀ 90฀ and฀ the฀ Iconographic Program฀on฀Byzantine฀Armbands,฀in฀Jewish฀and฀Christian฀Scripture฀as฀Artifact฀and฀Canon, ed.฀C.฀A.฀Evans฀and฀H.฀D.฀Zacharias,฀London฀2009,฀p.฀137-147. 62. D.฀Feissel,฀Notes฀d’épigraphie฀chrétienne฀VII,฀BCH฀108฀1984,฀p.฀545-579,฀at฀571-579; Id.,฀The฀Bible฀in฀Greek฀Inscriptions,฀in฀The฀Bible฀in฀Greek฀Christian฀Antiquity,฀ed.฀and trans.฀P.฀M.฀Blowers,฀Notre฀Dame฀1997,฀p.฀289-298,฀at฀292฀(original฀version:฀Id.,฀La Bible฀dans฀les฀inscriptions฀grecques,฀in฀Le฀monde฀grec฀ancien฀et฀la฀Bible,฀ed.฀C.฀Mondésert, Paris฀1984). 63. Aristotle,฀Poet.฀23.1459a.30-34,฀trans.฀S.฀Halliwell,฀Aristotle:฀Poetics,฀in฀Aristotle:฀Poetics, Longinus.฀On฀the฀Sublime,฀Demetrius:฀On฀Style,฀ed.฀S.฀Halliwell฀et฀al.,฀Cambridge฀MA 1995฀(Loeb฀Classical฀Library฀199),฀p.฀116.฀For฀a฀helpful฀discussion฀of฀the฀eusynoptic฀view, see฀ A.฀C.฀ Purves,฀ Space฀ and฀ Time฀ in฀ Ancient฀ Greek฀ Narrative,฀ Cambridge฀ MA฀ 2010, p.฀24-64.฀Purves’฀translation฀is฀more฀literal:฀“Homer฀would฀appear฀to฀speak฀in฀a฀divine฀way (thespesios)฀compared฀to฀the฀rest,฀in฀that฀he฀did฀not฀attempt฀to฀make฀the฀war฀a฀whole,฀even though฀it฀had฀a฀beginning฀and฀an฀end.฀For฀the฀plot฀would฀otherwise฀have฀been฀too฀large and฀not฀easily฀seen฀at฀one฀time฀(ouk฀eusynoptos),฀or,฀if฀scaled฀down฀in฀length,฀too฀closely woven฀with฀detail฀(poikilia)”,฀p.฀3. 64. P.฀Hadot,฀The฀View฀from฀Above,฀in฀Philosophy฀as฀a฀Way฀of฀Life:฀Spiritual฀Exercises฀from Socrates฀to฀Foucault,฀ed.฀A.฀I.฀Davidson,฀Oxford฀1995,฀p.฀238-250. 76 GEORGIA฀FRANK To฀achieve฀this฀panoramic฀view฀across฀time฀requires฀careful฀selection.65฀As฀classicist฀ Alex฀Purves฀describes฀the฀inner-workings฀of฀this฀narrative฀aesthetic,฀one฀must฀be฀ able฀to฀see฀the฀beginning฀and฀the฀end฀at฀the฀same฀time.฀There฀is฀also฀a฀“eusynoptic”฀ quality฀to฀the฀Jerusalem฀rites฀I฀have฀described.฀Biblical฀history฀is฀vast฀and฀long.฀Yet,฀ the฀course฀of฀the฀liturgical฀year฀and฀the฀careful฀selection฀of฀psalms฀reveal฀an฀attempt฀to฀allow฀the฀specifics of฀a฀sacred฀episode฀to฀be฀fi ed฀in฀a฀web฀of฀sacred฀history.฀ Processions฀ and฀ the฀ portable฀ imagery฀ generated฀ by฀ psalms฀ equipped฀ the฀ faithful฀with฀a฀glimpse฀of฀the฀whole฀in฀the฀movement฀between฀holy฀places. Just฀as฀the฀ampulla฀linked฀on฀one฀side฀the฀events฀of฀the฀Nativity฀with฀those฀of฀ the฀Resurrection,฀so฀too฀did฀the฀sung฀psalms฀reflect and฀recombine฀elements฀from฀ the฀spatial฀movements฀of฀worshipers฀across฀the฀liturgical฀year.฀Likewise,฀the฀singing฀ of฀psalms฀in฀the฀context฀of฀the฀stational฀liturgy฀set฀in฀motion฀acoustic฀resonances฀ that฀ shaped฀ pilgrims’฀ perceptions฀ of฀ the฀ holy฀ places฀ and฀ the฀ sacred฀ events฀ they฀ commemorated.฀ Such฀ parallels฀ signal฀ an฀inclusio฀ that฀ frames฀ the฀ nativity฀ of฀ the฀ Savior฀in฀early฀January฀with฀his฀death฀and฀resurrection฀at฀Easter.฀Through฀habit฀ and฀memory,฀such฀resonances฀highlighted฀the฀shared฀psalmic฀imagery฀that฀bound฀ Epiphany฀to฀Easter.฀As฀Renoux฀put฀it,฀such฀doublets,฀“assured฀the฀presence฀of฀Easter฀in฀ the฀feast฀of฀Epiphany”,66฀and,฀conversely,฀Epiphany฀in฀Easter.฀This฀mutual฀infusion฀ was฀achieved,฀I฀have฀argued,฀through฀the฀mechanism฀of฀psalmody,฀with฀the฀power฀ to฀instill฀images฀in฀the฀mind฀of฀the฀faithful.฀Even฀the฀briefest฀of฀psalm฀verses฀could฀ become฀portable฀images฀in฀the฀processional฀rites฀that฀were฀the฀stational฀liturgy. Georgia฀Frank Colgate฀University 65. Aristotle,฀ Poet.฀ 24.1459b.19-20,฀ trans.฀ S.฀ Halliwell,฀ Aristotle:฀ Poetics฀ (cited฀ in฀ n.฀ 63), p. 118. 66. Renoux,฀L’Épiphanie฀à฀Jérusalem฀(cited฀in฀n.฀43),฀p.฀350. Cluniac฀Spaces฀of฀Performance Susan฀Boynton As฀Dominique฀Iogna-Prat,฀Didier฀Méhu,฀Barbara฀Rosenwein,฀and฀other฀historians฀ have฀shown,฀Cluny฀played฀a฀central฀role฀in฀the฀shaping฀of฀sacred฀space฀in฀medieval฀ Europe.1฀The฀founder,฀William฀of฀Aquitaine,฀gave฀the฀abbey฀to฀Saints฀Peter฀and฀ Paul฀and฀made฀it฀directly฀subject฀to฀Rome;฀the฀popes฀accorded฀it฀immunity฀and฀ exemption.฀In฀931฀John฀XI฀declared฀Cluny฀free฀of฀the฀jurisdiction฀of฀secular฀ authorities,฀and฀in฀998฀Gregory฀V฀made฀Cluny฀exempt฀from฀the฀control฀of฀the฀local฀ bishop.฀In฀1024฀John฀XIX฀extended฀this฀exemption฀to฀all฀Cluniacs,฀and฀in฀1097฀ Urban฀II฀granted฀it฀to฀all฀Cluny’s฀dependencies.฀Cluniac฀space,฀with฀its฀exceptional฀ quality฀of฀being฀“outside฀space,”฀came฀to฀encompass฀all฀the฀members฀of฀its฀monastic฀ congregation.2฀Places฀that฀were฀physically฀separate฀from฀Cluny฀were฀integrated฀into฀ the฀Cluniac฀space฀of฀performance;฀a฀sacred฀geography฀centered฀on฀the฀Burgundian฀ abbey฀was฀created฀ritual฀such฀as฀the฀commemoration฀of฀the฀dead.฀The฀patronage฀ extended฀to฀Cluny฀by฀lay฀elites฀in฀exchange฀for฀the฀monks’฀intercessory฀prayer฀also฀ brought฀them฀into฀the฀Cluniac฀orbit,฀a฀network฀that฀included฀both฀the฀abbey’s฀ relationships฀with฀donors฀of฀land฀and฀the฀tribute฀paid฀to฀Cluny฀by฀its฀more฀remote฀ associates,฀such฀as฀the฀kings฀of฀Spain.3฀The฀impact฀of฀the฀Burgundian฀abbey฀on฀ spatialization฀in฀the฀11th฀and฀12th฀centuries฀represents฀the฀culmination฀of฀the฀process฀ Michel฀Lauwers฀calls฀“inecclesiamento”,฀by฀which฀monasteries฀came฀to฀predominate฀ the฀social฀organization฀of฀space฀in฀the฀central฀Middle฀Ages.4 The฀image฀of฀Cluny฀as฀a฀community฀with฀an฀exemplary฀way฀of฀life฀and฀a฀place฀ with฀a฀sanctified space฀was฀created฀both฀by฀texts฀and฀by฀actions.฀From฀the฀special฀ status฀of฀the฀mother฀house฀and฀its฀congregation฀of฀dependencies,฀the฀Cluniacensis฀ ecclesia฀or฀ecclesia฀cluniacensis,฀emerged฀the฀identity฀of฀Cluny฀as฀a฀Church฀unto฀ 1. 2. 3. 4. See฀particularly฀D.฀Méhu,฀Paix฀et฀communautés฀autour฀de฀l’abbaye฀de฀Cluny,฀ x e-xv e฀siècle, Lyon฀2001฀(Collection฀d’histoire฀et฀d’archéologie฀médiévales฀9),฀p.฀59-86;฀B.฀H.฀Rosenwein, Negotiating฀Space:฀power,฀restraint,฀and฀privileges฀of฀immunity฀in฀early฀medieval฀Europe, Ithaca฀/฀New฀York฀1999,฀p.฀156-183. On฀Cluniac฀space฀as฀space฀“outside฀space,”฀see฀D.฀Iogna-Prat,฀Order฀and฀Exclusion:฀Cluny and฀Christendom฀Face฀Heresy,฀Judaism,฀and฀Islam,฀trans.฀G.฀R.฀Edwards,฀Ithaca฀/฀London 2002,฀p.฀172-174. See฀L.฀Pick,฀Rethinking฀Cluny฀in฀Spain,฀JMIS฀5,฀2013,฀p.฀1-17;฀P.฀Henriet,฀Cluny฀and Spain฀before฀Alfonso฀VI:฀Remarks฀and฀Propositions,฀JMIS฀9,฀2017,฀p.฀206-219. M.฀Lauwers,฀De฀l’incastellamento฀à฀l’inecclesiamento,฀in฀Cluny฀:฀les฀moines฀et฀la฀société฀au premier฀âge฀féodal,฀ed.฀D.฀Iogna-Prat,฀M.฀Lauwers,฀F.฀Mazel฀and฀I.฀Rosé,฀Rennes฀2013 (Art฀et฀Société),฀p.฀315-338;฀Id.,฀Naissance฀du฀cimetière฀:฀lieux฀sacrés฀et฀terre฀des฀morts฀dans l’Occident฀médiéval,฀Paris฀2005฀(Collection฀historique). 78 SUSAN฀BOYNTON itself.5฀Cluniac฀texts฀convey฀a฀conception฀of฀the฀abbey฀as฀the฀equal฀of฀Rome฀in฀ representing฀ the฀ universal฀ Church.6฀The฀ space฀ around฀ the฀ abbey฀ was฀ delimited฀฀ as฀ sacred,฀ most฀ consequentially฀ in฀ 1080฀ when฀ the฀ papal฀ legate฀ Peter฀ of฀ Albano฀ proclaimed฀a฀protected฀zone฀around฀the฀monastery.฀By฀this฀time,฀Cluny฀had฀already฀ become฀the฀center฀of฀an฀expansive฀discursive฀space฀constituted฀by฀language.฀I฀use฀ the฀term฀“discursive฀space”฀to฀designate฀two฀ways฀in฀which฀language฀defines space.฀ One฀aspect฀of฀Cluniac฀discursive฀space฀is฀the฀metaphorical฀space฀of฀texts฀that฀ articulated฀the฀abbey’s฀role฀in฀society,฀such฀as฀the฀texts฀of฀donations฀which฀created฀ indissoluble฀bonds,฀the฀hagiographic฀narratives฀about฀the฀monks฀and฀their฀sainted฀ abbots,฀and฀the฀chants฀and฀prayers฀commemorating฀members฀of฀the฀community.7฀ The฀notion฀of฀discursive฀space฀also฀articulates฀the฀experience฀of฀monks฀in฀Cluny’s฀ dependencies฀who฀inhabited฀a฀space฀inherently฀defined as฀Cluniac.฀As฀José฀Luis฀Senra฀ has฀recently฀demonstrated,฀communities฀that฀were฀assimilated฀into฀the฀Cluniac฀ congregation฀integrated฀the฀ritual฀traditions฀of฀the฀mother฀house฀through฀the฀spatial฀ organization฀of฀the฀liturgy.8฀Even฀those฀monasteries฀that฀were฀not฀subject฀to฀Cluny,฀ but฀ formed฀ part฀ of฀ its฀ looser฀ network฀ of฀ associates,฀ took฀ on฀ aspects฀ of฀ Cluniac฀ practice฀through฀emulation฀and฀imitation.฀To฀cite฀just฀one฀example,฀the฀customs฀ of฀Cluny฀were฀copied฀at฀the฀imperial฀abbey฀of฀Farfa฀near฀Rome,฀which฀was฀not฀a฀ priory฀of฀Cluny฀but฀had฀been฀reformed฀by฀Abbot฀Odilo฀of฀Cluny฀and฀maintained฀ a฀certain฀pride฀in฀its฀historic฀affiliation฀with฀the฀g eat฀monastery.9 The฀history฀of฀Cluny฀demonstrates฀that฀space฀is฀not฀a฀static฀entity฀but฀rather฀฀ a฀construct;฀as฀Didier฀Méhu฀points฀out,฀the฀key฀to฀understanding฀the฀organization฀ of฀space฀in฀the฀Middle฀Ages฀is฀to฀understand฀how฀people฀used฀particular฀places.10฀ Cluny’s฀institutional฀identity฀was฀reflected in฀its฀church,฀as฀seen฀in฀Alan฀Guerreau’s฀ analysis฀of฀the฀articulation฀and฀representation฀of฀the฀symbolic฀space฀of฀the฀abbey฀ church.11฀The฀formation฀of฀Cluniac฀space฀illustrates฀“the฀ways฀in฀which฀meaning฀ 5.฀ On฀the฀Cluniac฀network฀see฀D.฀W.฀Poeck,฀Cluniacensis฀ecclesia.฀Der฀cluniacensische฀Klosterverband฀(10.-12.฀Jahrhundert),฀Munich฀1998฀(Münstersche฀Mittelalter-Schriften฀71). 6.฀ For฀a฀brief฀summary฀of฀the฀concept฀of฀Cluny฀as฀Rome฀that฀was฀central฀to฀this฀“système฀ ecclésial฀ clunisien”฀ see฀ D.฀ Iogna-Prat,฀ Études฀ clunisiennes,฀ Paris฀ 2002฀ (Les฀ médiévistes฀ français฀2),฀p.฀32-33. 7.฀ On฀Cluniac฀hagiography฀see฀particularly฀Id.,฀Agni฀immaculati.฀Recherches฀sur฀les฀sources฀ hagiographiques฀ relatives฀ à฀ saint฀ Maïeul฀ (954-994),฀ Paris฀ 1988;฀ Id.,฀ Panorama฀ de฀ l’hagio-฀ graphie฀ abbatiale฀ clunisienne,฀ in฀ Manuscrits฀ hagiographiques฀ et฀ travail฀ des฀ hagiographes,฀฀ ed.฀M.฀Heinzelmann,฀Sigmaringen฀1992฀(Beihefte฀der฀Francia฀24),฀p.฀77-118. 8.฀ J.฀L.฀Senra,฀‘May฀the฀Angels฀Lead฀you฀into฀Paradise’:฀Staging฀the฀Cluniac฀Liturgy฀in฀Medieval฀ Hispanic฀Priories,฀JMIS฀9,฀2017,฀p.฀149-183. 9.฀ See฀S.฀Boynton,฀Shaping฀a฀Monastic฀Identity:฀Liturgy฀and฀History฀at฀the฀Imperial฀Abbey฀of฀ Farfa,฀ 1000-1125,฀ Ithaca฀/฀New฀York฀ 2005฀ (Conjunctions฀ of฀ Religion฀ and฀ Power฀ in฀ the฀ Medieval฀Past),฀p.฀106-143. 10.฀ D.฀Méhu,฀Locus,฀transitus,฀peregrinatio.฀Remarques฀sur฀la฀spatialité฀des฀rapports฀sociaux฀ dans฀l’Occident฀médiéval฀(xie-xiiie฀siècle),฀in฀Construction฀de฀l’espace฀au฀Moyen฀Âge฀:฀pratiques฀ et฀représentations,฀Paris฀2007฀(Actes฀des฀congrès฀de฀la฀Société฀des฀historiens฀médiévistes฀de฀ l’enseignement฀supérieur฀public฀38),฀p.฀275-293. 11.฀ A.฀Guerreau,฀Espace฀social,฀espace฀symbolique฀:฀à฀Cluny฀au฀xie฀siècle,฀in฀L’ogre฀historien.฀ Autour฀de฀Jacques฀le฀Goff,฀ed.฀J.฀Revel฀and฀J.-C.฀Schmitt,฀Paris฀1998,฀p.฀167-191. CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 79 is฀created฀by฀ritual฀and฀performance฀in฀space,฀and฀how฀these฀concerns฀get฀bound฀ up฀with฀individual฀and฀collective฀memory.”12฀Liturgical฀performance฀was฀central฀ to฀the฀abbey’s฀history฀and฀to฀the฀creation฀of฀Cluniac฀discursive฀space,฀beginning฀ with฀the฀testament฀by฀which฀William฀of฀Aquitaine฀founded฀Cluny฀in฀910.฀The฀text฀ refers฀to฀the฀abbey฀as฀an฀orationis฀domicilium.฀Subsequent฀donation฀charters฀and฀ narrative฀texts฀likewise฀present฀the฀abbey฀as฀a฀place฀of฀prayer,฀psalmody,฀and฀masses฀ for฀the฀dead,฀and฀may฀request฀the฀salvific prayers฀of฀the฀monks,฀or฀simply฀specify฀ that฀the฀gift฀is฀made฀pro฀remedio฀animae.13฀The฀dependencies฀shared฀at฀least฀the฀ general฀ profile of฀ the฀ mother฀ house’s฀ liturgical฀ traditions,฀ and฀ were฀ enjoined฀ to฀ participate฀in฀the฀Cluniac฀ritual฀commemoration฀of฀the฀dead.฀Cluniac฀monasteries฀ received฀the฀mortuary฀rolls฀that฀announced฀the฀death฀of฀a฀monk฀for฀whom฀masses฀ were฀to฀be฀sung฀and฀the฀office of฀the฀dead฀performed.14฀Both฀the฀physical฀spaces฀of฀ the฀ abbey฀ of฀ Cluny฀ itself฀ and฀ those฀ of฀ its฀ dependencies฀ and฀ priories฀ comprised฀ Cluniac฀ spaces฀ of฀ performance,฀ the฀ discursive฀ spaces฀ in฀ which฀ Cluniac฀ identity฀ was฀performed฀and฀emulated.฀The฀medieval฀imagining฀of฀these฀spaces฀included฀ both฀verbal฀and฀visual฀representations฀that฀are฀the฀subject฀of฀this฀essay. The฀ representation฀ of฀ Cluniac฀ performance฀ in฀ both฀ verbal฀ and฀ visual฀ forms฀ can฀be฀found฀in฀a฀manuscript฀copied฀at฀Cluny฀soon฀after฀1200,฀Paris,฀Bibliothèque฀ nationale฀de฀France,฀ms.฀latin฀17716฀(hereafter฀Paris฀17716),฀a฀retrospective฀ presentation฀of฀Cluniac฀identity,฀including฀the฀central฀importance฀of฀musical฀performance฀in฀the฀life฀of฀its฀community,฀which฀in฀the฀eleventh฀and฀12th฀centuries฀ acquired฀a฀reputation฀for฀an฀elaborate฀liturgy฀and฀efficacious intercessory฀prayer.฀ Patricia฀Stirnemann฀proposed฀that฀Paris฀17716฀was฀copied฀for฀Abbot฀William฀II฀of฀ Cluny,฀who฀was฀abbot฀from฀1207-1215฀and฀had฀been฀prior฀of฀the฀Cluniac฀priory฀฀ of฀Saint-Martin-des-Champs,฀where฀the฀manuscript฀ended฀up.15฀The฀manuscript฀ contains฀a฀combination฀of฀diverse฀texts฀that,฀in฀the฀aggregate,฀articulate฀a฀distinctive฀image฀of฀Cluny฀and฀its฀history.฀Each฀section฀contains฀some฀kind฀of฀homage฀to฀ at฀least฀one฀of฀the฀abbots.฀The฀manuscript฀begins฀with฀a฀collection฀of฀liturgical฀music฀ comprised฀of฀a฀carefully฀selected฀repertory฀special฀to฀Cluny,฀including฀the฀Office and฀Mass฀of฀the฀Transfiguration 16฀The฀Office is฀annotated฀with฀the฀statement฀that฀ 12. G.฀B.฀Guest,฀Space,฀in฀Critical฀Terms฀in฀Medieval฀Art฀History,฀special฀issue฀of฀Studies฀in Iconography฀33,฀2012,฀p.฀220. 13. M.฀McLaughlin,฀Consorting฀with฀Saints:฀Prayer฀for฀the฀Dead฀in฀Early฀Medieval฀France, Ithaca฀/฀New฀York฀1994. 14. Méhu,฀Paix฀et฀communautés฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀96-97,฀shows฀how฀the฀rolls฀were฀sent฀first฀ to฀the฀dependent฀houses฀closest฀to฀Cluny,฀which฀then฀transmitted฀them฀onward.฀On฀the commemoration฀of฀the฀dead฀see฀D.฀Iogna-Prat,฀The฀Dead฀in฀the฀Celestial฀Bookkeeping of฀the฀Cluniac฀Monks฀around฀the฀Year฀1000,฀in฀Debating฀the฀Middle฀Ages:฀Issues฀and฀Reading, ed.฀L.฀K.฀Little฀and฀B.฀H.฀Rosenwein,฀Malden฀1998,฀p.฀340-362. 15. P.฀Stirnemann,฀Un฀recueil฀de฀pièces฀glorifiant Cluny฀et฀son฀histoire฀:฀Paris,฀Bibliothèque nationale฀de฀France,฀Mss,฀MS฀latin฀17716,฀in฀Cluny฀910-2010฀:฀onze฀siècles฀de฀rayonnement, ed.฀N.฀Stratford,฀Paris฀2010,฀p.฀276-279. 16. The฀most฀recent฀account฀of฀the฀contents฀is฀in฀S.฀Boynton,฀Music฀and฀the฀Cluniac฀Vision of฀History฀in฀Paris,฀Bibliothèque฀nationale฀de฀France,฀lat.฀17716,฀in฀Chant,฀Liturgy,฀and the฀Inheritance฀of฀Rome:฀Essays฀in฀Honor฀of฀Joseph฀Dyer,฀ed.฀D.฀J.฀DiCenso฀and฀R.฀Maloy, London฀2017,฀p.฀407-430. 80 SUSAN฀BOYNTON Peter฀the฀Venerable฀assembled฀it;฀in฀his฀statutes,฀Peter฀introduced฀a฀specific฀comme oration฀of฀the฀feast฀at฀Cluny฀(although฀he฀was฀not฀the฀first to฀introduce฀it฀in฀the฀West)฀ and฀wrote฀a฀sermon฀on฀the฀Transfiguration. Although฀the฀music฀is฀not฀unique฀to฀ Cluny,฀the฀rubric฀associates฀it฀with฀Peter฀the฀Venerable฀and฀thus฀with฀the฀abbey.฀ The฀ complete฀ Office and฀ Mass฀ of฀ the฀Transfiguration, unusual฀ in฀ any฀ context,฀ suggests฀a฀special฀emphasis฀in฀the฀context฀of฀this฀particular฀manuscript.฀In฀addition฀ to฀the฀connection฀with฀Peter฀the฀Venerable,฀there฀was฀another,฀indirect฀link฀between฀ Cluny฀and฀the฀Transfiguration. Mount฀Tabor฀was฀the฀site฀of฀a฀monastery฀that฀was฀ affiliated with฀Cluny฀by฀the฀1130s,17฀and฀the฀mountain฀was฀considered฀the฀site฀of฀ the฀biblical฀event฀of฀the฀Transfiguration described฀in฀Matthew฀17,฀which฀is฀depicted฀ in฀a฀full-page฀illumination฀immediately฀preceding฀the฀office in฀Paris฀17716฀(fol.฀7v).฀ In฀addition฀to฀commemorating฀the฀biblical฀event฀of฀the฀Transfiguration, the฀special฀ solemnity฀of฀the฀feast฀at฀Cluny฀as฀established฀by฀Peter฀the฀Venerable฀may฀have฀ recalled฀ the฀ relationship฀ between฀ Cluny฀ and฀ Mount฀Tabor.฀The฀ image฀ of฀ the฀ Transfiguration in฀Paris฀17716฀both฀introduces฀and฀illustrates฀the฀ideas฀reflected in฀the฀chant฀texts฀and฀readings฀for฀the฀feast. The฀fact฀that฀the฀section฀of฀Paris฀17716฀containing฀with฀liturgical฀chant฀comes฀ first suggests฀the฀importance฀of฀music฀in฀the฀presentation฀of฀Cluny’s฀institutional฀ history฀and฀identity.฀The฀musical฀section฀is฀followed฀by฀a฀collection฀of฀narrative฀ texts฀(including฀both฀hagiography฀and฀Peter฀the฀Venerable’s฀De฀miraculis).฀The฀fina ฀ section฀of฀the฀manuscript฀presents฀the฀essential฀texts฀affirming Cluny’s฀exceptional฀ status,฀including฀the฀foundation฀charter฀and฀the฀confirmation of฀the฀exemption฀in฀ 1080฀by฀Peter฀of฀Albano,฀who฀proclaimed฀a฀protected฀zone฀around฀the฀monastery.฀ The฀ text฀ of฀ the฀ exemption฀ is฀ followed฀ by฀ the฀ account฀ of฀ the฀ sermon฀ affirming Cluny’s฀liberty฀delivered฀by฀Urban฀II฀when฀he฀dedicated฀the฀altars฀in฀the฀abbey’s฀ principal฀basilica฀in฀1095.18฀As฀we฀will฀see,฀the฀illumination฀depicting฀this฀dedication฀ demonstrates฀how฀monastic฀and฀other฀ecclesial฀spaces฀can฀be฀interpreted฀through฀ visual฀representations. The฀manuscript฀transmits฀a฀unique฀version฀of฀Peter฀the฀Venerable’s฀De฀miraculis,฀ including฀many฀interpolations฀in฀which฀the฀theme฀of฀Cluny฀as฀a฀space฀of฀performance฀recurs฀frequently.฀One฀chapter฀recounts฀a฀vision฀experienced฀by฀the฀monks฀ during฀the฀night฀office. In฀the฀choir,฀the฀community฀suddenly฀saw฀appear฀a฀“quite฀ handsome฀youth,฀kinglike฀in฀clothing฀and฀visage,฀bearing฀a฀golden฀scepter,฀who฀ was฀followed฀by฀angels฀with฀a฀censer,฀carried฀a฀harp฀which฀he฀presented฀all฀around฀him,฀ and฀with฀its฀melody฀he฀elicited฀tears฀from฀everyone;฀then฀he฀censed,฀embraced,฀ and฀kissed฀them฀all.฀Finding฀just฀one฀of฀them฀sleeping,฀he฀ceased฀his฀perambulations,฀blessed฀all฀the฀buildings,฀and฀returned฀to฀the฀celestial฀places฀whence฀he฀had฀ come.฀It฀escaped฀no฀one฀that฀he฀was฀the฀king฀of฀kings.”19฀Although฀this฀anecdote฀ 17. Iogna-Prat,฀Order฀and฀Exclusion฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀331. 18. Id.,฀ Un฀ Recueil฀ liturgique฀ et฀ historique฀ du฀ tournant฀ des฀ années฀ 1200฀ (Paris,฀ BnF฀ lat. 17716),฀BUCEMA฀9,฀2005฀[en฀ligne]:฀http://cem.revues.org/792. 19. Paris,฀BnF฀lat.฀17716,฀fol.฀32v:฀Constat฀nobis฀fuisse฀in฀choro฀cluniacensi฀personam฀tali฀uisione dignam฀que฀uidit฀iuuenem฀decorum฀ualde฀et฀habitu฀et฀uultu฀regi฀similem,฀uirgam฀auream ferentem,฀quem฀sequebatur฀angelis฀cum฀thuribulo,฀ipse฀autem฀portabat฀cytharam,฀quam circumquaque฀presentabat,฀et฀ad฀cuius฀melodiam฀cunctis฀lacrimas฀excitabat.฀Deinde฀naribus singulorum฀ turificabat sicque฀ illis฀ dabat฀ amplexum฀ et฀ osculum.฀ Unum฀ solum฀ dormitantem CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 81 is฀considered฀by฀Giles฀Constable฀to฀be฀a฀twelfth-century฀interpolation฀into฀Peter฀ the฀Venerable’s฀authorial฀text฀of฀De฀miraculis,20฀in฀Paris,฀BnF฀lat.฀17716฀it฀evokes฀ the฀Davidic,฀cithara-playing฀figu e฀on฀one฀face฀of฀the฀first capital฀of฀the฀modes฀ that฀was฀in฀the฀choir฀hemicycle฀of฀Cluny฀III.฀This฀capital,฀now฀in฀the฀Farinier,฀was฀ a฀daily฀presence฀for฀the฀monks฀of฀Cluny฀at฀the฀time฀that฀Paris,฀BnF฀lat.฀17716฀ was฀copied. In฀addition฀to฀this฀Cluniac฀visual฀parallel฀to฀the฀description฀in฀the฀anecdote,฀ the฀Cluniac฀customary฀of฀Bernard฀(ca.฀1080)฀supplies฀a฀meaningful฀context฀for฀the฀ nocturnal฀vision.฀Bernard฀states฀that฀during฀the฀Sunday฀procession฀before฀Mass,฀ the฀priest,฀accompanied฀by฀two฀conuersi,฀makes฀the฀rounds฀of฀the฀monastic฀buildings,฀ “first the฀dormitory,฀then฀the฀refectory,฀the฀monks’฀kitchen,฀and฀the฀cellar,฀and฀in฀each฀ place…฀the฀priest฀says฀his฀own฀prayers,฀and฀one฀of฀the฀conuersi฀sprinkles฀holy฀water฀ around฀the฀perimeter฀of฀each฀place฀.”21฀The฀priest’s฀liturgical฀blessing฀of฀the฀officina ฀ (literally฀“workshops,”฀but฀here฀more฀generally฀designating฀the฀monastic฀buildings,฀ as฀the฀detailed฀listing฀of฀them฀makes฀clear)฀resembles฀the฀blessing฀of฀the฀monastic฀ buildings฀by฀the฀princely฀harpist฀during฀the฀nocturnal฀vision.฀After฀his฀departure,฀ the฀monks฀realize฀that฀the฀king฀of฀kings฀has฀passed฀among฀them.฀The฀harpist฀ is฀understood฀by฀the฀assembled฀monks฀as฀a฀figu e฀of฀Christ,฀and฀the฀priest,฀who฀ recalls฀Christ฀by฀anamnesis฀in฀the฀sacrifice of฀the฀Mass,฀is฀also฀a฀figu e฀of฀Christ.฀ Paul’s฀Epistle฀to฀the฀Hebrews฀(5:6)฀identifies Christ฀as฀the฀sacerdos฀secundum฀ordinem฀ Melchisedech฀of฀Psalm฀109:4.22฀By฀the฀time฀Guillaume฀Durand฀wrote฀his฀liturgical฀ commentary฀ in฀ the฀ 13th฀ century฀ it฀ was฀ natural฀ for฀ him฀ to฀ assert฀ that฀ Jesus,฀ as฀฀ a฀ priest฀ according฀ to฀ the฀ order฀ of฀ Melchizedek,฀ instituted฀ the฀ ceremony฀ of฀ the฀ Mass.23฀Thus,฀in฀the฀Sunday฀procession฀before฀Mass,฀the฀priest฀who฀blesses฀the฀ buildings฀would฀have฀been฀understood฀as฀a฀figu e฀of฀Christ฀for฀the฀monastic฀community.฀The฀supernatural฀anecdote฀incorporates฀this฀typology฀into฀the฀description฀ of฀ the฀ royal,฀ harp-playing฀ visitor฀ who฀ enters฀ the฀ choir฀ by฀ night฀ and฀ circulates฀ among฀the฀monks.฀The฀carved฀figu e฀of฀the฀harpist฀in฀the฀choir฀hemicycle฀corresponds฀ 20. 21. 22. 23. reperiens฀preteriuit,฀nullumque฀amplius฀uisitandum฀reliquit.฀Quo฀facto,฀ingenti฀splendor฀ comitante฀ officinas cunctas฀ benedicendo฀ circumiuit,฀ et฀ celestia฀ unde฀ descenderat฀ repetiuit.฀ Quem฀fuisse฀regem฀regum฀nullus฀ignorat. G.฀Constable,฀The฀Letter฀from฀Peter฀of฀St฀John฀to฀Hato฀of฀Troyes,฀in฀Petrus฀Venerabilis฀11561956:฀Studies฀and฀Texts฀Commemorating฀the฀Eighth฀Centenary฀of฀his฀Death,฀ed.฀G.฀Constable and฀J.฀Kritzeck,฀Rome฀1956฀(Studia฀Anselmiana฀40),฀p.฀38-52,฀at฀48. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀86v:฀…฀officinas cum฀duobus฀conuersis฀perlustrat฀primum฀dormitorium,฀postea฀refectorium,฀coquinam฀regularem,฀et฀cellarium,฀et฀in฀singulis฀sicut฀in฀domo infi morum฀ factum฀ est฀ ipse฀ proprias฀ orationes฀ dicit,฀ et฀ conuersorum฀ unus฀ per฀ circuitum cuiusque฀aquam฀benedictam฀spargit. Hebr฀5:5-6:฀sic฀et฀Christus฀non฀semet฀ipsum฀clarificavit ut฀pontifex฀fie et฀sed฀qui฀locutus฀est ad฀eum:฀Filius฀meus฀es฀tu฀ego฀hodie฀genui฀te฀quemadmodum฀et฀in฀alio฀dicit:฀tu฀es฀sacerdos฀in aeternum฀ secundum฀ ordinem฀ Melchisedech.฀ (In฀ the฀ Douai-Rheims฀ translation:฀ So฀ Christ also฀did฀not฀glorify฀himself,฀that฀he฀might฀be฀made฀a฀high฀priest:฀but฀he฀that฀said฀unto him:฀Thou฀art฀my฀Son,฀this฀day฀have฀I฀begotten฀thee฀As฀he฀saith฀also฀in฀another฀place: Thou฀art฀a฀priest฀for฀ever,฀according฀to฀the฀order฀of฀Melchisedech.) Rationale฀divinorum฀officio um฀IV.1.3,฀in฀Guillelmi฀Duranti฀Rationale฀Divinorum฀Offici rum฀I-IV,฀ed.฀A.฀Davril฀and฀T.฀M.฀Thibodeau,฀Turnhout฀1995฀(Corpus฀Christianorum Continuatio฀Mediaevalis฀140),฀p.฀240. 82 SUSAN฀BOYNTON to฀the฀textual฀description,฀even฀down฀to฀the฀hybrid฀instrument,฀which฀is฀a฀symbolic฀ combination฀of฀a฀harp฀(suggesting฀David)฀and฀a฀cithara฀(the฀Greco-Latin฀word฀ commonly฀used฀for฀David’s฀harp). In฀capitals฀depicting฀musicians,฀both฀figurati e฀language฀and฀the฀idea฀of฀musical฀ performance฀serve฀as฀a฀stimulus฀to฀the฀visual฀imagination.฀As฀Sébastien฀Biay฀has฀ shown,฀the฀placement฀of฀the฀capitals฀of฀the฀modes฀in฀the฀choir฀hemicycle฀forms฀ part฀of฀a฀coherent฀program฀structured฀logically฀around฀the฀principle฀of฀number฀ and฀ interdependence.24฀ Number฀ and฀ order฀ are฀ the฀ predominant฀ themes฀ in฀ the฀ inscriptions฀as฀well฀as฀in฀the฀images฀of฀the฀capital,฀which฀is฀suitable฀for฀its฀position฀ in฀the฀monks’฀choir.฀By฀contrast,฀in฀the฀basilica฀of฀Vézelay,฀a฀capital฀in฀the฀nave฀ exhibits฀ a฀ very฀ different฀ facet฀ of฀ musical฀ performance,฀ ambiguously฀ linking฀ the฀ sound฀of฀music฀played฀on฀a฀chalumeau฀to฀its฀effect฀on฀another,฀demonic฀figu e฀ distinguished฀by฀his฀wild฀and฀grotesque฀appearance฀as฀he฀fondles฀a฀naked฀woman.25฀ The฀meaning฀of฀the฀grotesque฀appearance฀of฀performers฀in฀Romanesque฀sculpture฀ has฀been฀explored฀(among฀others)฀by฀Thomas฀Dale,฀who฀has฀argued฀that฀the฀ grotesque฀dancers฀and฀musicians฀in฀the฀sculpted฀capitals฀of฀the฀Romanesque฀ cloister฀from฀ Saint-Michel-de-Cuxa,฀ juxtaposed฀ with฀ demonic฀ heads฀ devouring฀ the฀lower฀halves฀of฀human฀forms,฀had฀an฀apotropaic฀function.26฀The฀laity฀did฀not฀ have฀access฀to฀the฀choir฀or฀to฀the฀cloister,฀which฀were฀spaces฀reserved฀to฀the฀monks,฀ but฀they฀could฀circulate฀in฀the฀nave,฀which฀is฀the฀location฀of฀the฀capital฀of฀Vezelay฀ with฀the฀demonic฀figu e฀responding฀to฀the฀sound฀of฀a฀wind฀instrument.฀Perhaps฀the฀ iconography฀of฀the฀three฀capitals฀discussed฀here฀reflects to฀some฀extent฀a฀distinction฀ arising฀from฀the฀uses฀of฀space฀by฀laity฀and฀monks.27฀Kristine฀Tanton฀has฀recently฀ argued฀that฀a฀capital฀in฀the฀narthex฀of฀Vézelay฀derives฀its฀meaning฀from฀the฀fact฀ that฀both฀groups฀would฀have฀passed฀through฀the฀space.28 Let฀us฀turn฀to฀the฀other฀manners฀of฀representing฀performance฀that฀appear฀in฀ two฀of฀the฀illuminations฀in฀Paris฀17716,฀which฀both฀suggest฀three-dimensionality฀ in฀ ways฀ intended฀ to฀ evoke฀ the฀ physical฀ space฀ of฀ the฀ church฀ interior.฀The฀ first, 24. S.฀ Biay,฀ Building฀ a฀ Church฀ with฀ Music:฀The฀ Plainchant฀ Capitals฀ at฀ Cluny,฀ c.฀ 1100,฀ in Resounding฀Images:฀Medieval฀Intersections฀of฀Art,฀Music,฀and฀Sound,฀ed.฀S.฀Boynton฀and D.฀J.฀Reilly,฀Turnhout฀2015฀(Studies฀in฀the฀visual฀cultures฀of฀the฀Middles฀Ages฀9),฀p.฀221-236. 25. K.฀Ambrose,฀The฀Nave฀Sculpture฀of฀Vézelay:฀The฀Art฀of฀Monastic฀Viewing,฀Toronto฀2006 (Studies฀and฀Texts฀154),฀p.฀89;฀Id.,฀The฀Marvellous฀and฀the฀Monstrous฀in฀the฀Sculpture฀of Twelfth-Century฀Europe,฀Woodbridge฀2013฀(Boydell฀Studies฀in฀Medieval฀Art฀and฀Architecture),฀p.฀117.฀Sébastien฀Biay,฀in฀an฀unpublished฀essay฀(L’opposition฀entre฀culture฀religieuse et฀culture฀profane฀:฀une฀clé฀de฀lecture฀de฀l’art฀roman฀?)฀reviews฀medieval฀texts฀that฀form a฀context฀for฀the฀role฀of฀music฀in฀this฀image. 26. T.฀E.฀Dale,฀Monsters,฀Corporeal฀Deformities฀and฀Phantasms฀in฀the฀Romanesque฀Cloister of฀St-Michel฀de฀Cuxa,฀Art฀Bulletin฀83,฀2001,฀p.฀402-436. 27. On฀the฀significance of฀the฀placement฀of฀capitals฀in฀Romanesque฀churches฀see฀J.฀Baschet, J.-C.฀Bonne฀and฀P.-O.฀Dittmar,฀“Iter”฀et฀“locus”.฀Lieu฀rituel฀et฀agencement฀du฀décor฀sculpté dans฀ les฀ églises฀ romanes฀ d’Auvergne,฀ Chapitre฀ I฀ -฀ Lieu฀ ecclésial฀ et฀ agencement฀ du฀ décor sculpté,฀ Images฀ Re-vues฀ [Online],฀ Hors-série฀ 3฀ |฀ 2012,฀ Online฀ since฀ 24฀ November฀ 2012, connection฀on฀14฀September฀2017฀:฀http://imagesrevues.revues.org/1608.฀(I฀thank฀Thomas Spencer฀for฀bringing฀this฀study฀to฀my฀attention). 28. K.฀Tanton,฀Inscribing฀Spiritual฀Authority:฀The฀Temptation฀of฀St.฀Benedict฀Capital฀in฀the Narthex฀at฀Vézelay,฀Viator฀44,฀2013,฀p.฀125-156. CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 83 which฀immediately฀follows฀the฀conclusion฀of฀the฀Transfiguration liturgy,฀illustrates฀ the฀Marian฀responsory฀Mater฀misericordie.฀This฀responsory฀is฀extremely฀rare,฀and฀ may฀have฀been฀composed฀at฀Cluny.29฀The฀style฀of฀its฀florid melody฀in฀the฀sixth฀ mode฀suggests฀an฀origin฀in฀the฀12th฀century.฀It฀was฀presumably฀meant฀to฀be฀sung฀ during฀the฀office of฀Matins฀or฀Vespers฀on฀a฀feast฀of฀the฀Virgin฀Mary.฀The฀first part฀ of฀the฀text฀(known฀as฀the฀respond)฀is฀inscribed฀on฀the฀scroll฀held฀by฀the฀Virgin฀ Mary,฀enthroned฀as฀the฀Sedes฀sapientiae,฀before฀a฀prostrate฀monk฀(fig. 1).฀The฀text฀ has฀sometimes฀been฀attributed฀to฀Peter฀the฀Venerable,฀although฀there฀is฀no฀evidence฀ that฀he฀composed฀it:฀“Mother฀of฀mercy,฀hope฀and฀the฀way฀of฀pardon;฀Holy฀one,฀ beseech฀your฀son฀for฀us฀V.฀Lest฀we฀be฀condemned,฀let฀your฀voice฀sound฀in฀the฀ears฀ of฀Christ,฀for฀he฀is฀kind.฀Holy฀one…฀Eternal฀glory฀be฀to฀God,฀the฀Father,฀and฀the฀ Son฀and฀the฀Holy฀Spirit.”30฀The฀use฀of฀the฀words฀Mater฀misericordiae฀for฀the฀opening฀of฀the฀responsory฀may฀evoke฀the฀historical฀significance of฀this฀phrase฀at฀Cluny,฀ beginning฀with฀its฀special฀importance฀to฀Abbot฀Odo.31 The฀illumination฀evokes฀a฀position฀that฀a฀monk฀might฀actually฀have฀assumed฀ in฀prayer฀before฀a฀statue฀of฀the฀Virgin฀and฀child,฀such฀as฀the฀twelfth-century฀one฀ that฀was฀situated฀in฀the฀Marian฀chapel฀at฀Saint-Martin-des-Champs฀but฀is฀now฀at฀ Saint-Denis.฀According฀to฀Philippe฀Plagnieux,฀this฀statue฀(which฀stood฀in฀the฀apse฀ built฀around฀1135)฀can฀be฀dated฀to฀around฀1140฀on฀stylistic฀grounds฀and฀was฀ probably฀ commissioned฀ by฀Thibaud฀ II,฀ the฀ prior฀ of฀ Saint-Martin-des-Champs฀ from฀1132฀to฀1143.32฀Plagnieux฀points฀out฀that฀the฀Marian฀focus฀of฀the฀apse฀was฀ contemporaneous฀with฀Peter฀the฀Venerable’s฀emphasis฀on฀the฀cult฀of฀the฀Virgin฀ and฀reflected฀de elopments฀at฀Cluny฀in฀the฀same฀period.33 The฀image฀may฀be฀intended฀to฀illustrate฀the฀intercessory฀supplication฀of฀the฀ Virgin฀as฀described฀in฀the฀text฀of฀the฀responsory;฀Mary฀and฀Christ฀gaze฀into฀each฀ other’s฀ eyes฀ while฀ the฀ child฀ makes฀ a฀ gesture฀ of฀ blessing฀ in฀ the฀ direction฀ of฀ the฀ kneeling฀monk.฀In฀any฀case,฀the฀posture฀of฀the฀monk฀alludes฀to฀the฀religious฀practice฀ of฀venerating฀a฀three-dimensional฀representation฀of฀the฀Virgin.฀The฀composition฀ 29. The฀only฀other฀notated฀instance฀of฀this฀responsory฀is฀in฀Cambrai,฀Médiathèque฀municipale,฀MS฀249฀(239),฀fol.฀10v฀(as฀an฀addition฀of฀the฀12th฀century),฀and฀thus฀it฀cannot฀be demonstrated฀with฀certainty฀that฀the฀responsory฀originated฀at฀Cluny. 30. Paris,฀BnF฀lat.฀17716,฀fol.฀23r:฀Mater฀misericordie,฀spes฀et฀uia฀uenie;฀pia฀pium฀pro฀nobis฀exora filium. V.฀Sonet฀ne฀dampnemur฀vox฀tua฀in฀auribus฀Christi฀quia฀dulcis฀est.฀Pia…฀Gloria฀sit perhennis฀deo฀patri฀filioque฀et฀spiritus฀alm . 31. I.฀Rosé,฀Construire฀une฀société฀seigneuriale.฀Itinéraire฀et฀ecclésiologie฀de฀l’abbé฀Odon฀de฀Cluny (fin du฀ix e-milieu฀du฀x e฀siècle),฀Turnhout฀2008฀(Collection฀du฀Centre฀d’études฀médiévales de฀Nice฀8),฀p.฀80. 32. P.฀ Plagnieux,฀ La฀ Vierge฀ à฀ l’Enfant฀ du฀ prieuré฀ parisien฀ de฀ Saint-Martin-des-Champs฀ : son฀insertion฀dans฀le฀contexte฀architectural฀et฀liturgique,฀in฀Vierges฀à฀l’Enfant฀médiévales de฀Catalogne฀:฀mises฀en฀perspectives,฀ed.฀M.-P.฀Subes฀and฀J.-B.฀Mathon,฀Perpignan฀2013 (Collection฀Histoire฀de฀l’art฀5),฀p.฀119-121.฀On฀the฀chapel,฀see฀Id.,฀D’une฀chapelle฀de la฀ Vierge฀ l’autre฀ :฀ l’exemple฀ du฀ prieuré฀ clunisien฀ de฀ Saint-Martin-des-Champs฀ à฀ Paris, BUCEMA฀Hors-série฀6,฀2013฀[en฀ligne]฀:฀http://cem.revues.org/12726;฀and฀Id.,฀Le฀chevet de฀Saint-Martin-des-Champs฀à฀Paris:฀incunable฀de฀l’architecture฀gothique฀et฀temple฀de l’oraison฀ clunisienne,฀ in฀ Saint-Martin-des-Champs฀ et฀ la฀ genèse฀ de฀ l’art฀ gothique,฀ Bulletin monumental฀167,฀2009,฀p.฀3-39. 33. Plagnieux,฀La฀Vierge฀à฀l’Enfant฀(cited฀in฀n.฀32),฀p.฀128. 84 SUSAN฀BOYNTON Figure฀1฀-฀Paris,฀BnF฀lat.฀17716,฀fol.฀23. CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 85 is฀comparable฀to฀the฀self-portrait฀of฀Matthew฀Paris฀in฀the฀Historia฀anglorum฀from฀ the฀1250s,฀with฀the฀significant difference฀that฀Matthew฀remains฀outside฀the฀framed฀ and฀clearly฀delineated฀image฀of฀the฀Virgin฀and฀Child,฀whereas฀in฀Paris฀17716฀ the฀monk’s฀foot฀exceeds฀the฀frame฀of฀the฀image฀and฀protrudes฀into฀the฀space฀of฀฀ the฀ musical฀ notation฀ below,฀ subtly฀ indicating฀ his฀ participation฀ in฀ two฀ different฀ registers฀of฀the฀manuscript฀page.34฀These฀registers฀are฀juxtaposed฀but฀characterized฀by฀ distinct฀temporalities.฀The฀upper฀register฀(the฀image)฀portrays฀a฀visionary฀experience฀ of฀prayer,฀which฀is฀timeless,฀while฀the฀musical฀notation฀below฀and฀to฀the฀right฀of฀ the฀image฀represents฀the฀time฀of฀the฀present,฀the฀human฀time฀of฀the฀liturgy.฀The฀ feet฀of฀the฀Christ฀child฀dangle฀in฀front฀of฀the฀scroll,฀enhancing฀the฀way฀in฀which฀ the฀inscribed฀surface฀delineates฀space฀within฀the฀image.฀The฀monk’s฀feet฀similarly฀ demarcate฀space฀by฀overlapping฀the฀frame,฀thus฀calling฀attention฀to฀the฀boundaries฀ of฀the฀image.35฀Although฀the฀monk’s฀position฀in฀the฀foreground฀suggests฀that฀he฀ exists฀physically฀outside฀the฀sacred฀space฀of฀the฀Virgin฀and฀Child฀(who฀appear฀to฀ be฀located฀in฀a฀niche฀in฀the฀church฀space฀indicated฀by฀the฀towers),฀his฀attitude฀฀ of฀devotion฀situates฀him฀spiritually฀within฀the฀composition.฀The฀key฀to฀his฀place฀ there฀is฀the฀scroll,฀which฀he฀holds฀at฀one฀end฀while฀the฀Virgin฀Mary฀holds฀the฀ other;฀they฀share฀the฀chant฀represented฀metonymically฀by฀the฀inscription,฀which฀ implies฀a฀sung฀performance฀addressed฀to฀Mary,฀but฀also฀an฀expression฀of฀personal฀ devotion.฀The฀separation฀between฀liturgy฀and฀devotion฀was฀not฀absolute;฀the฀texts฀ of฀personal฀prayer฀are฀imbued฀with฀the฀language฀and฀structures฀of฀the฀liturgy.36 The฀layering฀of฀image,฀text฀and฀music฀creates฀an฀imagined฀Cluniac฀space฀of฀ performance.฀Even฀though฀the฀illumination฀does฀not฀depict฀singing,฀the฀image฀is฀ rendered฀an฀implicitly฀musical฀one฀both฀by฀its฀proximity฀to฀the฀notated฀responsory฀ and฀by฀the฀presence฀on฀the฀scroll฀of฀first part฀of฀the฀chant฀text.฀A฀musical฀image฀ can฀reflect or฀relate฀to฀musical฀thought฀or฀practice฀without฀representing฀musical฀ performance฀directly.37 A฀more฀explicit฀representation฀of฀performance฀is฀constituted฀by฀the฀illumination฀ in฀Paris฀BnF฀lat.฀17716฀depicting฀Urban฀II’s฀dedication฀in฀1095฀of฀the฀high฀altar฀ and฀matutinal฀altar฀in฀the฀great฀basilica฀(fig. 2).฀In฀this฀image,฀the฀church฀frames฀ the฀sermon฀delivered฀by฀Urban฀II฀after฀he฀dedicated฀the฀high฀altars.฀The฀framing฀ effect฀is฀both฀literal฀(the฀depiction฀of฀the฀church฀encloses฀the฀text)฀and฀symbolic฀ (the฀ church฀ is฀ the฀ superstructure฀ that฀ gives฀ the฀ text฀ its฀ meaning).฀The฀ sermon฀ enumerates฀the฀borders฀of฀Cluny’s฀exempt฀territory,฀defining the฀political฀dimensions฀ 34. See฀London,฀British฀Library,฀MS฀Royal฀14,฀c.฀vii,฀fol.฀232r,฀in฀A.฀Sand,฀Vision,฀Devotion, and฀Self-Representation฀in฀Late฀Medieval฀Art,฀Cambridge฀MA฀2014,฀p.฀47-49,฀fig.฀6 35. Sand฀calls฀this฀kind฀of฀echo฀a฀‘visual฀rhyme’,฀ibid. 36. S.฀Boynton,฀Prayer฀as฀Liturgical฀Performance฀in฀Eleventh-฀and฀Twelfth-Century฀Monastic Psalters,฀Speculum฀82,฀2007,฀p.฀895-931. 37. For฀ two฀ studies฀ of฀ indirectly฀ musical฀ images฀ see฀ S.฀ Boynton,฀ From฀ Book฀ to฀ Song: Texts฀Accompanying฀the฀Man฀of฀Sorrows฀in฀the฀Fourteenth฀and฀Fifteenth฀Centuries,฀in New฀Perspectives฀on฀the฀Man฀of฀Sorrows,฀ed.฀C.฀R.฀Puglisi฀and฀W.฀L.฀Barcham,฀Kalamazoo 2013฀ (Studies฀ in฀ Iconography:฀Themes฀ and฀Variations),฀ p.฀ 117-146;฀ M.฀ Curschmann, Integrating฀ Anselm:฀ Pictures฀ and฀ the฀ Liturgy฀ in฀ a฀Twelfth-Century฀ Manuscript฀ of฀ the ‘Orationes฀sive฀Meditationes’,฀in฀Resounding฀Images฀(cited฀in฀n.฀24),฀p.฀295-312. 86 SUSAN฀BOYNTON Figure฀2฀-฀Paris,฀BnF฀lat.฀17716,฀fol.฀91. CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 87 of฀its฀proprietary฀space.38฀The฀depiction฀of฀the฀church฀in฀the฀illumination฀appears฀ to฀cite฀architectural฀details฀that฀can฀still฀be฀observed฀today฀in฀the฀north-western฀ bay฀of฀the฀eleventh-century฀basilica฀at฀Cluny.฀On฀the฀tower฀at฀the฀right,฀the฀vertical฀ lines฀below฀the฀three฀windows฀recall฀the฀fluting on฀the฀pilasters฀below฀the฀three฀ windows฀in฀the฀clerestory฀of฀the฀south฀transept฀nave.฀The฀spacing฀above฀the฀windows฀ echoes฀the฀proportions฀on฀the฀exterior฀of฀the฀clerestory,฀and฀thus฀the฀representation฀ of฀the฀tower฀seems฀to฀combine฀or฀conflate the฀interior฀and฀exterior฀of฀the฀bay.39฀ Even฀these฀rather฀imprecise฀references฀serve฀to฀situate฀the฀image฀of฀the฀dedication฀ explicitly฀in฀the฀space฀of฀the฀great฀basilica.฀The฀depiction฀of฀the฀dedication฀affirms the฀character฀of฀the฀text฀collection฀in฀Paris,฀BnF฀lat.฀17716฀as฀a฀memorial฀compilation฀documenting฀Cluniac฀identity,฀which฀Dominique฀Iogna-Prat฀terms฀a฀lieu฀de฀ mémoire.40฀As฀Didier฀Méhu฀has฀argued,฀the฀visual฀representation฀of฀the฀dedication฀ constitutes฀an฀inscribed฀memory,฀and฀here฀the฀image฀is฀as฀eloquent฀a฀testimony฀as฀ the฀sermon.41฀The฀performance฀of฀the฀dedication฀rite฀was฀central฀to฀the฀creation฀of฀ sacred฀space,฀both฀as฀it฀was฀experienced฀over฀time฀and฀understood฀through฀language. The฀image฀of฀the฀dedication฀also฀represents฀the฀new฀maior฀basilica฀as฀the฀edifice symbolizing฀the฀union฀between฀Cluny฀and฀Rome.฀The฀inscription฀below฀the฀image฀ (possibly฀added฀later)฀identifies the฀participants฀as฀the฀pope฀with฀his฀curia,฀and฀the฀ abbot฀with฀the฀Cluniac฀community,฀their฀juxtaposition฀underlining฀the฀significanc ฀ of฀Cluny’s฀ties฀to฀Rome,฀which฀were฀reaffirmed by฀the฀sermon฀of฀Urban฀II.฀The฀ position฀of฀the฀pope฀in฀the฀front,฀his฀feet฀prominently฀on฀top฀of฀the฀frame,฀two฀ fingers raised฀in฀a฀gesture฀of฀blessing,฀clearly฀designates฀his฀role฀as฀the฀principal฀ agent฀in฀the฀performance฀of฀the฀dedication.฀The฀ritual฀action฀is฀also฀conveyed฀by฀ a฀detail฀on฀the฀right฀side฀of฀the฀composition,฀the฀swaying฀censer฀that฀protrudes฀ from฀behind฀Abbot฀Hugh. The฀group฀of฀unidentified onlookers฀at฀the฀lower฀left,฀pointing฀to฀the฀scene,฀ may฀ represent฀ the฀ laypeople฀ who฀ would฀ have฀ witnessed฀ the฀ dedication.฀ In฀ his฀ study฀of฀church฀dedications฀in฀Italy,฀Louis฀Hamilton฀cites฀references฀to฀the฀citizens฀ known฀collectively฀as฀“good฀men”฀who฀were฀among฀those฀attending฀rituals฀of฀ consecration.42฀In฀this฀image฀of฀the฀dedication,฀the฀laity฀are฀present฀as฀witnesses฀ and฀also฀as฀visual฀symbols฀pointing฀to฀Cluny’s฀role฀in฀the฀Church.฀The฀simultaneous฀ presence฀of฀the฀three฀groups฀in฀the฀space฀of฀the฀new฀basilica฀can฀be฀understood฀as฀ a฀visual฀depiction฀of฀Cluniac฀ecclesiology,฀for฀Cluny฀was฀on฀an฀eschatological฀ 38. Méhu,฀Paix฀et฀communautés฀(cited฀in฀n.฀1)฀p.฀151-166. 39. These฀portions฀of฀the฀surviving฀portion฀of฀the฀church฀appear฀in฀C.฀E.฀Armi,฀The฀Context of฀the฀Nave฀Elevation฀of฀Cluny฀III,฀Journal฀of฀the฀Society฀of฀Architectural฀Historians฀69, 2010,฀p.฀320-351,฀at฀326฀(figs.฀7-8) 40. D.฀Iogna-Prat,฀Les฀lieux฀de฀mémoire฀du฀Cluny฀médiéval฀(v.฀940-v.฀1200),฀in฀Au฀cloître฀et dans฀le฀monde฀:฀femmes,฀hommes฀et฀sociétés฀(ix e-xv e฀siècle)฀:฀mélanges฀en฀l’honneur฀de฀Paulette L’Hermite-Leclercq,฀ed.฀P.฀Henriet฀and฀A.-M.฀Legras,฀Paris฀2000฀(Cultures฀et฀civilisations médiévales฀23),฀p.฀114-117. 41. See฀D.฀Méhu,฀Historiae฀et฀imagines฀de฀la฀consécration฀de฀l’église฀au฀Moyen฀Âge,฀in฀Mises en฀scène฀et฀mémoires฀de฀la฀consécration฀de฀l’église฀dans฀l’Occident฀médiéval,฀éd.฀D.฀Méhu, Turnhout฀2007฀(Collection฀du฀Centre฀d’études฀médiévales฀de฀Nice฀7),฀p.฀15-48,฀at฀48. 42. L.฀Hamilton,฀A฀Sacred฀City:฀Consecrating฀Churches฀and฀Reforming฀Society฀in฀Eleventh-Century Italy,฀Manchester฀2010฀(Manchester฀Medieval฀Studies),฀p.฀7,฀61-63. 88 SUSAN฀BOYNTON mission฀ to฀ rebuild฀ the฀ Church฀ in฀ the฀ image฀ of฀ its฀ congregation.43฀The฀ Cluniac฀ liturgy฀of฀the฀dedication฀feast฀expresses฀this฀idea,฀allying฀the฀common฀understanding฀ of฀the฀church฀as฀a฀place฀representing฀the฀New฀Jerusalem฀with฀the฀interpretation฀of฀ Cluny฀itself฀as฀a฀place฀particularly฀close฀to฀the฀angels.44฀The฀basilica฀was฀a฀three-฀ dimensional฀expression฀of฀Cluny’s฀position฀in฀Christendom.฀For฀a฀Cluniac,฀repeated฀ viewing฀of฀the฀illumination,฀personal฀experience฀of฀the฀church,฀and฀the฀annual฀ celebration฀of฀the฀feast฀of฀the฀dedication฀inscribed฀this฀understanding฀of฀the฀basilica฀ in฀time฀and฀space. Spaces฀of฀performance฀determined฀by฀language In฀ Cluniac฀ history฀ the฀ metaphorical฀ space฀ of฀ performance฀ is฀ constituted฀ by฀ language,฀resulting฀in฀a฀discursive฀practice฀of฀Cluniac฀space฀that฀is฀determined฀by฀ liturgical฀performance.฀The฀liturgy฀at฀Cluny฀promoted฀a฀particular฀sense฀of฀Cluniac฀ space฀by฀emphasizing฀the฀cults฀of฀abbots฀Odo,฀Maiolus,฀and฀Odilo.฀The฀idea฀of฀฀ a฀Cluniac฀ecclesial฀space฀is฀reinforced฀by฀the฀language฀of฀place:฀the฀idea฀of฀“our฀ place”฀and฀the฀places฀subject฀to฀it,฀the฀dependencies,฀is฀frequently฀invoked฀in฀texts฀ written฀at฀Cluny,฀such฀as฀the฀customaries฀compiled฀in฀the฀third฀quarter฀of฀the฀ 11th฀century฀by฀the฀monks฀Ulrich฀and฀Bernard.45฀These฀texts฀cite฀both฀the฀usages฀ specific to฀Cluny฀and฀the฀customs฀introduced฀by฀its฀abbots.฀For฀instance,฀Ulrich฀ refers฀to฀the฀custom฀of฀celebrating฀the฀octave฀of฀the฀feast฀of฀Saint฀Martin฀as฀having฀ been฀introduced฀by฀the฀first฀abbot฀of฀Clun ,฀Odo.46 One฀of฀the฀provisions฀in฀the฀eleventh-century฀customaries฀concerns฀the฀annual฀ commemoration฀ on฀ the฀ Monday฀ after฀ Pentecost฀ of฀ the฀ dead฀ buried฀ in฀ Cluny’s฀ cemetery,฀established฀by฀Abbot฀Hugh฀and฀required฀of฀all฀of฀the฀Cluniac฀dependencies.47฀ All฀ the฀ bells฀ were฀ to฀ be฀ rung,฀ and฀ in฀ addition฀ to฀ the฀ usual฀ services฀ performed฀with฀a฀selection฀of฀prayers฀to฀commemorate฀the฀dead,฀the฀community฀ was฀to฀sing฀prescribed฀psalms฀and฀feed฀twelve฀paupers฀with฀the฀remains฀of฀the฀day’s฀ meals.฀ According฀ to฀ the฀ later฀ version฀ of฀ this฀ statute฀ preserved฀ in฀ Paris,฀ BnF฀฀ lat.฀17716,฀every฀part฀of฀the฀commemoration฀was฀to฀be฀performed฀“in฀all฀places฀ subject฀to฀this฀one,”฀with฀the฀concession฀that฀cellae฀with฀only฀two฀or฀three฀monks฀ had฀to฀feed฀at฀least฀as฀many฀paupers฀as฀there฀were฀monks,฀if฀they฀were฀unable฀to฀ 43. On฀the฀structure฀of฀the฀Cluniac฀Ecclesia฀see฀Iogna-Prat,฀Order฀and฀Exclusion฀(cited฀in฀n.฀2), p. 55-60. 44. J.฀Harris,฀Building฀Heaven฀on฀Earth:฀Cluny฀as฀Locus฀Sanctissimus฀in฀the฀Eleventh฀Century, in฀From฀Dead฀of฀Night฀to฀End฀of฀Day:฀The฀Medieval฀Customs฀of฀Cluny,฀ed.฀S.฀Boynton฀and I. Cochelin,฀Turnhout฀2005฀(Disciplina฀monastica฀3),฀p.฀131-151. 45. For฀an฀overview฀of฀the฀Cluniac฀customaries฀in฀their฀context,฀see฀I.฀Cochelin,฀Évolution des฀coutumiers฀monastiques฀dessinée฀à฀partir฀de฀l’étude฀de฀Bernard,฀ibid.,฀p.฀29-66. 46. S.฀Boynton,฀La฀liturgie฀de฀Cluny฀avant฀l’abbatiat฀d’Hugues฀:฀problématique฀de฀la฀recherche, in฀Cluny฀:฀les฀moines฀et฀la฀société฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀137-143. 47. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀156v:฀Est฀et฀aliud฀quod฀constitutum฀est฀a฀domno฀Hugone฀abbate ut฀in฀secunda฀feria฀huius฀ebdomadę฀semper฀agatur,฀scilicet฀ut฀pro฀cunctis฀in฀cimiterio฀nostri monasterii฀quiescentibus฀specialiter฀ac฀studiose฀memoria฀fiat quod฀pro฀ipsius฀edicto฀per฀omnia loca฀nostra฀fit CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 89 offer฀nourishment฀to฀the฀full฀symbolic฀number฀of฀twelve.48฀The฀ritual฀commemorated฀ the฀dead฀in฀the฀cemetery฀of฀each฀dependency,฀but฀the฀substance฀of฀the฀ritual฀was฀ to฀follow฀that฀performed฀at฀Cluny,฀and฀dependencies฀with฀a฀full฀complement฀of฀ monks฀should฀carry฀out฀every฀part฀just฀as฀in฀the฀mother฀house.฀Another฀provision฀ in฀ Bernard’s฀ customary฀ concerns฀ dependencies฀ that฀ are฀ too฀ far฀ away฀ to฀ send฀ to฀ Cluny฀ the฀ brevis฀ (a฀ mortuary฀ roll฀ announcing฀ a฀ death)฀ each฀ time฀ one฀ of฀ their฀ monks฀died.฀These฀remote฀communities฀were฀to฀record฀the฀deaths฀and฀send฀the฀ accumulated฀announcements฀once฀a฀year฀to฀Cluny,฀where฀all฀the฀deceased฀brothers฀ would฀be฀commemorated฀simultaneously.49฀The฀commemoration฀of฀the฀dead฀in฀ the฀space฀of฀the฀mother฀abbey฀was฀a฀more฀important฀consideration฀than฀the฀time฀ that฀had฀passed฀since฀the฀brothers’฀demise. The฀commemoration฀of฀the฀dead฀at฀Cluny,฀which฀encompassed฀kings฀and฀ emperors฀as฀well฀as฀monks฀of฀the฀congregation,฀was฀perceived฀from฀early฀in฀the฀ history฀of฀the฀abbey฀as฀efficacious in฀rescuing฀souls฀from฀perdition.฀The฀monastery฀ and฀its฀dependencies฀constituted฀a฀space฀of฀intercessory฀performance฀that฀was฀ invoked฀in฀hagiography฀as฀well฀as฀in฀the฀donation฀charters.฀However,฀the฀role฀of฀ the฀laity฀in฀Cluniac฀spaces฀of฀performance฀extends฀beyond฀the฀signs฀of฀patronage฀ and฀the฀virtual฀presence฀of฀the฀dead฀in฀the฀ritual฀community.฀On฀those฀occasions฀ when฀the฀monks฀perceived฀a฀pressing฀need฀to฀process฀outside฀the฀monastery฀with฀ their฀relics,฀the฀laity฀greeted฀the฀procession฀outside฀the฀abbey฀gates.50฀In฀addition฀ to฀elites฀who฀visited฀Cluny,฀and฀lay฀servants฀who฀worked฀there,฀laypeople฀entered฀ the฀abbey฀as฀oblates฀and฀novices,฀sometimes฀taking฀the฀habit฀soon฀before฀their฀death฀ so฀as฀to฀be฀buried฀in฀the฀cemetery.฀Lay฀congregants฀were฀on฀occasion฀physically฀present฀ in฀the฀abbey฀church,฀as฀I฀have฀suggested฀for฀the฀illumination฀of฀the฀dedication฀in฀ Paris,฀BnF฀lat.฀17716.฀A฀few฀passages฀in฀the฀customary฀of฀Bernard฀provide฀insight฀ into฀how฀this฀intermittent฀lay฀presence฀affected฀the฀monks’฀use฀of฀space฀in฀the฀ church.฀It฀seems฀that฀direct฀contact฀with฀laypeople฀was฀generally฀to฀be฀avoided.฀ Bernard฀states฀that฀the฀guest฀master฀must฀always฀stay฀with฀someone฀who฀comes฀ from฀outside,฀and฀“show฀him฀where฀he฀should฀pray,฀first (if฀the฀church฀is฀closed)฀ at฀the฀Holy฀Cross,฀and฀(if฀the฀community฀is฀not฀there)฀in฀the฀choir,฀at฀the฀high฀ altar,฀and฀at฀the฀end,฀at฀the฀altar฀of฀Saint฀Mary.฀If฀the฀church฀is฀not฀closed,฀and฀ some฀laypeople฀are฀there,฀then฀he฀should฀just฀pray฀at฀the฀altar฀of฀Saint฀John,฀which฀ is฀in฀the฀apse,฀and฀at฀[the฀altar฀of ]฀Saint฀Mary.”51฀The฀locations฀for฀the฀outsider’s฀ 48. Paris,฀BnF฀lat.฀17716,฀fol.฀75v:฀Sed฀et฀per฀omnia฀loca฀huic฀loco฀subiecta฀hoc฀idem฀agi฀pro cuiusque฀loci฀cimiterii฀defunctis฀sancitum฀est,฀uidelicet฀ut฀in฀monasteriis฀ubi฀congregatio฀fratrum est,฀nec฀minus฀hoc฀perficiatu ,฀sed฀in฀cellis฀ubi฀non฀plus฀quam฀duo฀aut฀tres฀commorantur,฀si฀tot pauperes฀refice e฀nequeunt,฀saltim฀uel฀quot฀sunt฀fratres฀tot฀pascantur.฀The฀statute฀was฀edited from฀a฀later฀manuscript,฀Paris,฀BnF฀nouv.฀acq.฀lat.฀3012,฀in฀G.฀Charvin,฀Statuts,฀chapitres généraux฀et฀visites฀de฀l’ordre฀de฀Cluny,฀Paris฀1965,฀t.฀1,฀p.฀17. 49. Paris,฀BnF฀lat.฀17716,฀fol.฀115v-116r. 50. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀100r. 51. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀22v:฀Debet฀quoque฀adherere฀ei฀iugiter,฀et฀monstrare฀in฀quibus฀locis debet฀orare,฀primo฀scilicet฀si฀ecclesia฀clausa฀est,฀ad฀sanctam฀crucem,฀et฀si฀conuentus฀ibi฀non฀est in฀coro฀ad฀altare฀maius,฀et฀ad฀extremum฀ad฀sanctam฀Mariam.฀Et฀si฀ecclesia฀clausa฀non฀est,฀et ibi฀sunt฀aliqui฀populares,฀tantum฀ad฀altare฀sancti฀Iohannis,฀quod฀est฀in฀membro฀ecclesie฀et฀ad sanctam฀Mariam. 90 SUSAN฀BOYNTON prayer฀in฀the฀basilica฀are฀to฀be฀determined฀by฀the฀presence฀or฀absence฀of฀monks฀ and฀ laity.฀ In฀ prescribing฀ the฀ punishment฀ of฀ child฀ oblates฀ who฀ make฀ a฀ mistake฀ while฀singing,฀or฀fall฀asleep,฀Bernard฀notes฀that฀the฀presence฀of฀laity฀in฀the฀church฀ is฀grounds฀for฀making฀an฀exception฀to฀the฀usual฀regime฀of฀punishment:฀“they฀are฀ judged฀immediately,฀their฀frock฀and฀cowl฀removed,฀and฀wearing฀only฀their฀blouse฀ they฀are฀beaten฀(unless฀there฀are฀laypeople฀in฀the฀church฀who฀could฀see฀them).”52 During฀the฀liturgy฀of฀the฀Mass,฀the฀presence฀of฀lay฀congregants฀seems฀to฀have฀ been฀assumed฀or฀at฀least฀anticipated.฀Bernard฀states฀that฀the฀abbot฀or฀his฀substitute฀ should฀bring฀the฀pax,฀the฀ritual฀object฀kissed฀by฀the฀congregants฀during฀Mass,฀to฀ any฀laypeople฀or฀secular฀clergy฀who฀might฀be฀in฀attendance.53฀He฀also฀alludes฀in฀ passing฀to฀the฀stone฀holy฀water฀stoup฀installed฀in฀the฀abbey฀church฀for฀the฀use฀of฀ the฀laity.54฀While฀the฀presence฀of฀laypeople฀at฀the฀principal฀Mass฀of฀the฀day฀must฀ have฀been฀a฀fairly฀routine฀occurrence฀that฀is฀rarely฀mentioned฀in฀the฀sources,฀their฀ participation฀ in฀ festal฀ liturgies฀ elicits฀ prescriptions฀ concerning฀ the฀ allocation฀ of฀ space.฀For฀the฀Veneration฀of฀the฀Cross฀on฀the฀feast฀of฀the฀Exaltation฀of฀the฀Cross฀ (14฀September)฀the฀customary฀of฀Bernard฀distinguishes฀clearly฀between฀the฀liturgical฀ space฀of฀conventual฀performance฀and฀another฀unspecified location฀where฀laypeople฀ may฀perform฀the฀ritual฀separately.฀After฀the฀entire฀monastic฀community฀has฀ completed฀ its฀ veneration,฀ “if฀ laypeople฀ (populares)฀ arrive,฀ the฀ Cross฀ is฀ taken฀ to฀ them฀in฀another฀place฀so฀that฀they฀may฀venerate฀it.”55฀For฀the฀Veneration,฀each฀ individual฀approached฀the฀Cross฀and฀prayed,฀prostrate,฀to฀the฀sound฀of฀chants฀and฀ prayers;฀the฀ceremony฀combines฀a฀gesture฀of฀personal฀devotion฀with฀collective฀ liturgical฀worship.฀On฀this฀occasion,฀the฀Cluniac฀space฀of฀performance฀is฀delineated฀ not฀by฀physical฀walls,฀but฀by฀the฀designation฀of฀a฀separate฀space฀for฀the฀laity฀to฀ perform฀the฀ritual.฀Laypeople฀were฀on฀occasion฀literally฀inserted฀into฀the฀Cluniac฀ space฀of฀performance,฀where฀they฀functioned฀as฀instruments฀of฀its฀meaning,฀as฀ was฀the฀case฀of฀the฀paupers฀who฀were฀admitted฀to฀the฀abbey฀for฀the฀Mandatum฀ ceremony฀on฀Maundy฀Thursday,฀or฀the฀twelve฀who฀were฀fed฀during฀the฀annual฀ commemoration฀of฀the฀dead฀in฀the฀cemetery. When฀ the฀ monks฀ performed฀ a฀ clamor,฀ the฀ ritual฀ cursing฀ of฀ the฀ monastery’s฀ enemies,฀the฀people฀were฀called฀to฀take฀on฀more฀active฀roles฀as฀witnesses฀to฀the฀ monks’฀tribulations฀and฀agents฀of฀the฀remedy.56฀At฀Cluny฀the฀clamor฀would฀begin฀ by฀ convening฀ the฀ people฀ in฀ the฀ principal฀ church฀ on฀ a฀ Sunday฀ for฀ the฀ morning฀ mass,฀the฀first mass฀of฀the฀day฀which฀was฀usually฀celebrated฀only฀by฀the฀monastic฀ community.฀The฀Credo,฀which฀marked฀the฀solemnity฀of฀the฀Mass,฀would฀be฀sung฀ only฀if฀laypeople฀were฀in฀attendance.฀A฀monk฀would฀preach฀and฀beseech฀them฀to฀ 52. Paris,฀ BnF฀ lat.฀ 13875,฀ fol.฀ 57r:฀ Absque฀mora฀ frocco฀et฀cuculla฀exuti฀iudicantur,฀et฀in฀sola camisia฀ceduntur,฀nisi฀laici฀sint฀in฀ęcclesia฀a฀quibus฀uideri฀possint. 53. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀102v. 54. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀96v:฀Conca฀lapidea฀ad฀usus฀laicorum. 55. Paris,฀BnF฀lat.฀13875,฀fol.฀144v:฀Adorata฀autem฀cruce฀ab฀omnibus…฀Post฀hęc฀si฀qui฀conuenerunt populares,฀defertur฀eis฀in฀alium฀locum฀et฀adorant฀eam. 56. On฀the฀clamor,฀see฀L.฀Little,฀Benedictine฀Maledictions:฀Liturgical฀Cursing฀in฀Romanesque France,฀Ithaca฀1993. CLUNIAC฀SPACES฀OF฀PERFORMANCE 91 give฀alms฀and฀turn฀over฀the฀malefactor฀to฀the฀monks.57฀Such฀choreographed฀ liturgical฀celebrations,฀like฀the฀processions฀on฀Palm฀Sunday฀and฀Rogation฀Days,฀ articulated฀the฀Cluniac฀space฀of฀performance฀around฀the฀physical฀location฀of฀the฀ abbey฀and฀manifested฀the฀identity฀of฀the฀monastic฀community฀in฀relation฀to฀the฀ society฀in฀which฀it฀lived. Susan฀Boynton Columbia฀University 57. Praecipitur฀ut฀omnes฀populares฀die฀dominica฀ad฀maiorem฀ecclesiam฀conueniant฀et฀tunc฀cantatur missa฀matutina฀ad฀crucifixum. Finito฀euangelio,฀quidam฀frater฀ascendit฀pulpitum฀et฀de฀preceptis diuinis฀aliquantisper฀primum฀loquens,฀tandem฀manifestat฀eis฀tribulationem,฀suggerens฀eis฀ut faciant฀elemosinas,฀atque฀rogent฀Dominum,฀quatinus฀illum฀malefactorem฀pacatum฀eis฀reddat, et฀conuertat฀de฀malo฀ad฀bonum.฀Adiungit฀quoque฀quędam฀humilia฀et฀persuasoria฀dicens,฀Scitis quia฀si฀aufertur฀nobis฀nostra฀substantia฀non฀possumus฀uiuere.฀Rogate฀ergo฀fratres฀Dominum฀et nos฀faciemus฀ad฀eum฀proclamationem. Images฀in฀Churches฀in฀Late฀Byzantium:฀ Reflections฀and฀ irections Sharon฀E.฀J.฀Gerstel In฀late฀Byzantium,฀monastic฀katholika฀were฀painted฀with฀increasingly฀complex฀ programs.฀The฀introduction฀of฀expanded฀images฀and฀texts฀into฀many฀church฀interiors฀not฀only฀manifests฀the฀theological฀training฀of฀painters฀and฀the฀devotional฀ intentions฀ of฀ patrons,฀ but฀ also฀ reveals฀ the฀ spiritual฀ world฀ of฀ the฀ community฀ of฀ faithful.฀Through฀the฀selection฀of฀saints,฀the฀detailed฀illustration฀of฀the฀lives฀of฀Christ,฀ the฀Virgin฀and฀other฀holy฀figu es,฀the฀representation฀of฀liturgical฀performance฀and฀ chant,฀the฀mirroring฀of฀emotion,฀and฀the฀evocation฀of฀the฀senses,฀every฀painted฀ program฀is฀intimately฀and฀uniquely฀connected฀to฀the฀lives฀of฀those฀who,฀having฀ entered฀ the฀ church,฀ were฀ transformed฀ by฀ proximity฀ to฀ the฀ sacred฀ and฀ through฀ prayer.฀In฀this฀paper,฀I฀wish฀to฀focus฀on฀two฀areas฀of฀current฀research฀in฀the฀study฀ of฀monumental฀decoration:฀how฀church฀painting,฀together฀with฀corporate฀prayer,฀ could฀help฀forge฀emotional฀communities;฀and฀how฀imagery฀evoked฀senses฀engaged฀ in฀worship,฀particularly฀the฀sense฀of฀sound.฀Such฀a฀discussion฀first involves฀the฀ consideration฀of฀how฀words฀and฀images฀painted฀on฀the฀church฀walls฀worked฀in฀ tandem฀as฀devotional฀tools. As฀is฀well฀known,฀the฀church฀interior฀in฀late฀Byzantium฀was฀covered฀with฀images,฀ from฀the฀level฀of฀the฀pavement฀to฀the฀apex฀of฀the฀dome.฀Yet฀many฀churches฀–฀particularly฀ monastic฀ katholika฀ –฀ were฀ also฀ filled with฀ painted฀ words.1฀ Dedicatory฀ inscriptions฀and฀epigrams฀in฀Late฀Byzantine฀churches฀have฀received฀sustained฀ attention฀from฀scholars.2฀Similarly,฀the฀opening฀words฀of฀prayers฀painted฀on฀scrolls฀ held฀by฀saints฀–฀particularly฀bishops฀in฀the฀sanctuary฀and฀prophets฀in฀the฀dome฀–฀ have฀been฀catalogued฀and฀analyzed.3฀Yet฀other฀kinds฀of฀texts฀were฀also฀visible฀in฀ 1. 2. 3. For฀the฀meaningful฀absence฀of฀texts฀in฀rural฀churches,฀see฀S.฀Gerstel,฀Rural฀Lives฀and฀Land-฀ scapes฀in฀Late฀Byzantium:฀Art,฀Archaeology,฀and฀Ethnography,฀Cambridge฀MA฀2015,฀p.฀44-69. For฀dedicatory฀inscriptions฀and฀epigrams,฀see฀V.฀Djurić฀and฀A.฀Tsitouridou,฀Namentragende Inschriften฀auf฀Fresken฀und฀Mosaiken฀auf฀der฀Balkanhalbinsel฀vom฀7.฀bis฀13.฀Jahrhundert, Stuttgart฀1986฀(Glossar฀zur฀frühmittelalterlichen฀Geschichte฀im฀östlichen฀Europa,฀Beihefte฀4); S.฀Kalopissi-Verti,฀Dedicatory฀Inscriptions฀and฀Donor฀Portraits฀in฀Thirteenth-Century฀Churches of฀Greece,฀Vienna฀1992฀(Denkschriften฀der฀philosophisch-historischen฀Klasse฀226);฀A.฀Rhoby, Byzantinische฀Epigramme฀auf฀Fresken฀und฀Mosaiken,฀Vienna฀2009฀(Byzantinische฀Epigramme฀in inschriftlicher฀Überlieferung฀1;฀Österreichische฀Akademie฀der฀Wissenschaften.฀Philosophisch-฀ historische฀Klasse.฀Denkschriften฀374);฀and฀I.฀Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀in฀Late Byzantium,฀Cambridge฀MA฀2016. Among฀other฀studies,฀see฀G.฀Babić ฀and฀C.฀Walter,฀The฀Inscriptions฀upon฀Liturgical฀Rolls in฀Byzantine฀Apse฀Decoration,฀REB฀34,฀1976,฀p.฀269-280;฀A.-M.฀Gravgaard,฀Inscriptions of฀Old฀Testament฀Prophecies฀in฀Byzantine฀Churches.฀A฀Catalogue,฀Copenhagen฀1979฀(Opuscula Byzantina฀et฀neograeca). 94 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL monumental฀ painting.฀Texts฀ drawn฀ from฀ the฀ eucharistic฀ liturgy,฀ festal฀ services,฀ hymns,฀and฀the฀gospels฀were฀inscribed฀on฀paintings,฀engaging฀the฀celebrant฀and฀ the฀faithful฀in฀the฀simultaneous฀contemplation฀of฀word฀and฀image.4 The฀analysis฀of฀a฀single฀church฀suggests฀the฀intricacy฀of฀text฀/฀image฀relationships฀within฀a฀ritual฀setting.฀The฀mid฀fourteenth-century฀church฀(ca.฀1360-1370)฀of฀ the฀Virgin฀Peribleptos฀in฀Mystras,฀an฀important฀Late฀Byzantine฀katholikon,฀has฀yet฀ to฀be฀the฀subject฀of฀a฀comprehensive฀study.5฀Analysis฀of฀the฀church’s฀decoration฀ reveals฀the฀sophistication฀of฀the฀painters฀and฀indicates฀how฀a฀variety฀of฀texts฀could฀ be฀strategically฀deployed฀–฀together฀with฀paintings฀–฀for฀the฀unification, edific tion฀and฀spiritual฀elevation฀of฀the฀monastic฀community.฀Texts฀painted฀in฀elegant฀ uncial฀letters฀are฀represented฀throughout฀the฀church฀in฀separate฀bands,฀on฀scrolls,฀ and฀within฀narrative฀scenes.฀The฀inscribed฀images฀capture฀words฀that฀were฀read,฀ chanted฀and฀heard฀within฀the฀building.฀Within฀the฀church,฀painted฀texts฀help฀the฀ literate฀viewer฀identify฀subjects,฀recall฀illustrated฀passages,฀give฀voice฀to฀interacting฀ figu es,฀facilitate฀emotional฀reactions,฀and฀conjure฀sounds.฀They฀can฀also฀point฀to฀ sources฀of฀illustration. Texts฀can฀unify฀the฀community฀through฀the฀common฀understanding฀of฀church฀ dogma.฀In฀the฀Peribleptos,฀as฀Doula฀Mouriki฀has฀demonstrated,฀the฀selection฀of฀ texts฀held฀by฀the฀prophets฀represented฀in฀two฀registers฀in฀the฀dome฀underscores฀the฀ critical฀role฀of฀the฀Virgin฀in฀the฀Incarnation.6฀The฀unusual฀choice฀was฀guided฀by฀ an฀individual฀who฀sought฀to฀emphasize฀the฀role฀of฀the฀Virgin฀in฀salvation.฀These฀ texts฀were฀intended฀to฀produce฀meaning฀through฀their฀representation฀and฀examination;฀others฀were฀activated฀by฀their฀contemplation฀and฀oralization. Within฀this฀highly฀charged฀ritual฀setting,฀texts฀offered฀voice฀to฀the฀represented฀ figu es.฀The฀upper฀walls฀and฀vault฀of฀the฀north฀aisle฀and฀the฀upper฀walls฀of฀the฀ diakonikon฀ are฀ given฀ over฀ to฀ an฀ extensive฀ treatment฀ of฀ the฀Virgin’s฀ infancy฀ and฀ childhood.฀Today,฀the฀images฀are฀difficult to฀read฀because฀of฀surface฀damage.฀ Photographs฀from฀the฀early฀20th฀century,฀however,฀indicate฀that฀many,฀if฀not฀ all,฀of฀the฀scenes฀were฀inscribed฀with฀lines฀from฀the฀Protoevangelium฀of฀James.7฀ 4. 5. 6. 7. On฀ the฀ expansion฀ of฀ representations฀ of฀ the฀ Eothina฀ in฀ Late฀ Byzantine฀ monumental painting,฀see฀N.฀Zarras,฀The฀Iconographical฀Cycle฀of฀the฀Eothina฀Gospel฀Pericopes฀in Churches฀ from฀ the฀ Reign฀ of฀ King฀ Milutin,฀ Zograf฀ 31,฀ 2006-2007,฀ p.฀ 95-113;฀ Id., Narrating฀the฀Sacred฀Story:฀New฀Testament฀Cycles฀in฀Middle฀and฀Late฀Byzantine฀Church Decoration,฀ in฀The฀ New฀Testament฀ in฀ Byzantium,฀ ed.฀ D.฀ Krueger฀ and฀R.฀ Nelson, Washington฀DC฀2016,฀p.฀239-275. For฀the฀paintings฀of฀the฀church,฀see฀G.฀Millet,฀Monuments฀byzantins฀de฀Mistra฀:฀matériaux pour฀l’étude฀de฀l’architecture฀et฀de฀la฀peinture฀en฀Grèce฀aux฀xiv e฀et฀xv e฀siècles,฀Paris฀1910,฀pls. 108-131;฀ S.฀ Dufrenne,฀ Les฀ programmes฀ iconographiques฀ des฀ églises฀ byzantines฀ de฀ Mistra, Paris฀1970฀(Bibliothèque฀des฀Cahiers฀Archéologiques฀4),฀p.฀13-18;฀M.฀Chatzidakis,฀Mystras: The฀Medieval฀City฀and฀the฀Castle,฀Athens฀1985,฀p.฀76-89;฀M.฀Acheimastou-Potamianou, Mystras,฀Athens฀2003,฀p.฀62-77.฀For฀a฀recent฀discussion฀concerning฀the฀church’s฀patrons, see฀A.฀Louvi-Kizi,฀Οι κτήτορες της Περιβλέπτου του Μυστρά,฀DChAE฀42,฀2003,฀p.฀101-118. D.฀Mouriki,฀ Αἱ βιβλικαὶ προεικονίσεις τῆς Παναγίας εἰς τὸν τροῦλλον τῆς Περιβλέπρου τοῦ Μυστρᾶ,฀AD฀25,฀1970,฀p.฀217-251. Millet,฀Monuments฀byzantins฀de฀Mistra฀(cited฀in฀n.฀5),฀pls.฀129.1,฀130.2. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 95 The฀ words฀ were฀ written฀ in฀ large,฀ white฀ upper฀ case฀ letters฀ in฀ two฀ lines฀ along฀฀ the฀upper฀border฀and฀in฀some฀cases฀between฀the฀represented฀figu es฀as฀block฀text.฀ Jacqueline฀ Lafontaine-Dosogne,฀ who฀ analyzed฀ the฀ Peribleptos฀ cycle,฀ suggested฀ that฀the฀densely฀illustrated฀images฀and฀lengthy฀texts฀were฀monumental฀adaptations฀ of฀ a฀ series฀ of฀ manuscript฀ miniatures,฀ a฀ view฀ that฀ was฀ also฀ promoted฀ by฀ Doula฀ Mouriki.8฀Yet,฀in฀the฀Peribleptos฀church,฀the฀painter฀has฀arranged฀the฀scenes฀and฀ their฀inscriptions฀in฀order฀to฀emphasize฀oral฀components฀of฀the฀text.฀The฀texts฀are฀ arranged฀ by฀ spoken฀ part,฀ like฀ the฀ lines฀ of฀ a฀ script,฀ giving฀ voice฀ to฀ the฀ depicted฀ figu es,฀a฀technique฀also฀employed฀in฀the฀painted฀south฀portico฀of฀the฀Hodegetria฀ Church,฀Mystras,฀recently฀dated฀by฀Titos฀Papamastorakis฀to฀before฀1322.9฀In฀the฀ scene฀of฀the฀Council฀of฀the฀Priests,10฀for฀example,฀the฀text฀of฀the฀Protoevangelium฀ is฀divided฀into฀two฀sections,฀each฀beginning฀with฀the฀identification of฀the฀speaker.฀ Above฀the฀heads฀of฀the฀figu es,฀along฀the฀upper฀border฀of฀the฀composition,฀two฀ lines฀ of฀ text฀ begin:฀ “the฀ priests฀ saying”฀ (ἱερέων λεγόντων).฀ Between฀ the฀ figu es,฀฀ a฀narrow฀block฀text฀begins:฀“and฀the฀priests฀said฀to฀him”฀(καὶ εἶπαν αὐτῷ οἱ ἱερεῖς).11฀ Illustrating฀the฀text,฀the฀priests฀excitedly฀gesture฀toward฀one฀other,฀expressing฀their฀ concern฀about฀the฀young฀Virgin,฀who฀has฀resided฀in฀the฀Temple฀for฀twelve฀years.฀ Mary฀ stands฀ between฀ them฀ in฀ silence฀ with฀ her฀ arms฀ held฀ tightly฀ to฀ her฀ body.฀฀ The฀scene,฀with฀its฀ongoing฀conversation฀conveyed฀in฀word฀and฀gesture,฀is฀located฀ in฀the฀church’s฀diakonikon. Elsewhere฀in฀the฀church,฀painters฀strategically฀modified texts฀to฀suit฀the฀needs฀ of฀the฀faithful,฀trimming฀phrases฀or฀emphasizing฀certain฀words฀over฀others฀to฀produce฀ meaning฀and฀to฀summon฀the฀spoken฀word.฀As฀in฀the฀scenes฀of฀the฀infancy฀and฀ childhood฀of฀the฀Virgin,฀text฀and฀image฀work฀together฀to฀activate฀certain฀scenes.฀ The฀text฀of฀the฀Gospels฀is฀arranged฀to฀amplify฀the฀dialogue฀between฀represented฀ figu es.12฀In฀a฀scene฀on฀the฀southwest฀vault,฀for฀example,฀Joseph฀of฀Arimathea฀ 8. J.฀Lafontaine-Dosogne,฀Iconographie฀de฀l’enfance฀de฀la฀Vierge฀dans฀l’Empire฀byzantin฀et฀en Occident,฀Bruxelles฀1964,฀p.฀193;฀D.฀Mouriki,฀ Τέσσαρες μὴ μελετηθεῖσαι σκηναὶ τοῦ βίου τῆς Παναγίας εἰς τὴν Περίβλεπτον τοῦ Μυστρᾶ,฀AEph฀1969,฀p.฀1-6. 9. T.฀ Papamastorakis,฀ Reflections of฀ Constantinople:฀ The฀ Iconographic฀ Program฀ of฀ the South฀Portico฀of฀the฀Hodegetria฀Church,฀Mystras,฀in฀Viewing฀the฀Morea:฀Land฀and฀People in฀the฀Late฀Medieval฀Peloponnese,฀ed.฀S.฀Gerstel,฀Washington฀DC฀2013,฀p.฀371-395. 10. Millet,฀Monuments฀byzantins฀de฀Mistra฀(cited฀in฀n.฀5),฀pl.฀129.1. 11. For฀the฀text฀of฀the฀Protoevangelium,฀see฀É.฀de฀Strycker,฀La฀forme฀la฀plus฀ancienne฀du Protévangile฀de฀Jacques.฀Recherches฀sur฀le฀papyrus฀Bodmer฀5฀avec฀une฀édition฀critique฀du฀texte grec฀et฀une฀traduction฀annotée,฀Brussels฀1961,฀p.฀64-190.฀The฀exact฀text฀is฀from฀section฀17.812฀(upper฀part฀of฀the฀scene)฀and฀17.12-16฀(between฀the฀figu es).฀I฀thank฀Fr.฀Maximos Constas฀for฀his฀assistance฀in฀reading฀the฀text. 12. For฀ the฀ use฀ of฀ Gospel฀ texts฀ to฀ evoke฀ imagined฀ conversations฀ in฀ monumental฀ painting in฀ Cyprus,฀ see฀ N.฀ Ševč enko,฀ Written฀ Voices:฀The฀ Spoken฀ Word฀ in฀ Middle฀ Byzantine Monumental฀ Painting,฀ in฀ Resounding฀ Images:฀ Medieval฀ Intersections฀ of฀ Art,฀ Music,฀ and Sound,฀ed.฀S.฀Boynton฀and฀D.฀Reilly,฀Turnhout฀2015,฀p.฀153-165.฀A฀similar฀manipulation of฀text฀can฀be฀seen฀in฀churches฀elsewhere฀in฀the฀Peloponnese,฀for฀example฀at฀Prophetes Elias฀in฀Thalames,฀Messenian฀Mani,฀where฀an฀imaginary฀conversation฀takes฀place฀between St.฀Demetrios฀and฀Nestor.฀On฀this฀church,฀see฀N.฀Kontogiannis฀and฀S.฀Germanidou, The฀Iconographic฀Program฀of฀the฀Prophet฀Elijah฀Church,฀in฀Thalames,฀Greece,฀BZ฀101, 2008,฀p.฀55-87. 96 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀1฀-฀Joseph฀of฀Arimathea฀before฀Pontius฀Pilate,฀southwest฀vault,฀฀ Church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos,฀Mystras฀(photo฀by฀the฀author). Figure฀2฀-฀Prophet฀Zacharia฀facing฀the฀Entry฀into฀Jerusalem,฀west฀wall,฀฀ Church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos,฀Mystras฀(photo฀by฀the฀author). IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 97 requests฀from฀Pontius฀Pilate฀the฀body฀of฀Jesus฀for฀burial฀(fig. 1).13฀At฀the฀left฀side฀ of฀the฀scene,฀set฀in฀front฀of฀a฀row฀of฀elaborate฀facades,฀the฀two฀protagonists฀engage฀ in฀dialogue;฀a฀cluster฀of฀soldiers฀and฀buildings฀fill the฀space฀to฀the฀right.฀At฀the฀center฀ of฀the฀scene,฀painted฀in฀a฀gap฀between฀the฀buildings,฀is฀the฀text฀of฀the฀represented฀ conversation,฀which฀derives฀from฀John฀19:38:฀“Μετὰ δὲ ταῦτα ἠρώτησεν τὸν Πειλᾶτον Ἰωσὴφ ἀπὸ Ἁριμαθαίας, ὢν μαθητὴς τοῦ Ἰησοῦ κεκρυμμένος δὲ διὰ τὸν φόβον τῶν Ἰουδαίων”฀(“At฀that฀time,฀Joseph฀of฀Arimathea,฀being฀a฀disciple฀of฀Jesus,฀but฀ secretly฀for฀fear฀of฀the฀Jews,฀besought฀Pilate฀that฀he฀might฀take฀away฀the฀body฀of฀ Jesus:฀and฀Pilate฀gave฀him฀leave”,฀John฀19:38-42).฀The฀rest฀of฀the฀passage฀is฀no฀ longer฀preserved.฀The฀first three฀words฀of฀the฀Gospel฀text,฀which฀is฀read฀on฀Holy฀ Friday฀–฀Μετὰ δὲ ταῦτα฀–฀are฀omitted.14฀Rather,฀the฀inscription฀begins฀ΗΡΩΤΗCΕ(Ν) ΤΟΝ ΠΙΛΑΤΟΝ฀(sic)฀(he฀asked฀Pilate),฀activating฀speech,฀and฀by฀extension,฀hearing.฀ The฀words฀are฀illustrated฀in฀Joseph’s฀bent,฀supplicatory฀posture,฀his฀outstretched฀ right฀hand,฀and฀the฀way฀in฀which฀his฀left฀hand฀crosses฀his฀abdomen฀in฀fearful฀ protection.฀It฀is฀perhaps฀not฀accidental,฀as฀we฀shall฀see฀below,฀that฀the฀word฀ΦΟΒΟΝ,฀ fear,฀is฀placed฀on฀the฀lowest฀line,฀flush left,฀over฀the฀heads฀of฀the฀figu es฀–฀a฀cue฀to฀ understanding฀the฀emotions฀evinced฀by฀the฀skillful฀painter.฀The฀last฀part฀of฀the฀ text,฀“and฀Pilate฀gave฀him฀leave”,฀is฀today฀missing,฀but฀is฀rendered฀in฀the฀governor’s฀ counter฀gesture฀of฀assent;฀his฀right฀hand฀is฀raised฀with฀the฀palm฀exposed฀to฀the฀viewer. As฀in฀many฀Late฀Byzantine฀churches,฀auxiliary฀figu es฀holding฀scrolls฀are฀inserted฀ into฀scenes฀in฀the฀Peribleptos฀to฀provide฀exegetical฀commentary.฀This฀is฀the฀case฀฀ in฀the฀Last฀Supper,฀for฀example,฀where฀David฀and฀John฀the฀Baptist฀stand฀behind฀฀ a฀balustrade฀holding฀inscribed฀scrolls฀that฀comment฀on฀the฀scene฀before฀them.15฀ In฀this฀church,฀however,฀full-length฀figu es฀are฀also฀represented฀in฀separately฀framed฀ compartments฀adjacent฀to฀narrative฀scenes฀holding฀scrolls฀that฀were฀not฀only฀ biblical฀passages,฀but฀also฀chanted฀portions฀of฀the฀liturgy.฀In฀the฀uppermost฀register฀ of฀the฀west฀wall฀of฀the฀church,฀the฀prophet฀Zachariah฀extends฀a฀scroll฀inscribed฀ with฀the฀prophetic฀text:฀Χαίρε σφόδρα θύγατερ Σιών. Kύρυσε฀(sic)฀θύγατερ Ιερουσαλήμ. Ιδοῦ έρχετε฀(sic)฀ο βασιλεύς σου฀(“Rejoice฀greatly,฀O฀daughter฀of฀Zion;฀shout฀aloud,฀ O฀daughter฀of฀Jerusalem;฀for฀behold,฀Thy฀king฀comes฀unto฀Thee”,฀Zachariah฀9:9)฀ (fig. 2).16฀The฀figu e฀turns฀and฀gestures฀toward฀the฀representation฀of฀the฀Entry฀into฀ Jerusalem,฀located฀immediately฀adjacent฀on฀the฀north฀wall฀of฀the฀nave.฀Although฀ the฀text฀can฀certainly฀be฀read฀visually฀in฀connection฀with฀the฀Entry฀scene,฀it฀was฀ well฀known฀as฀a฀verse฀that฀was฀chanted฀during฀the฀vespers฀before฀Palm฀Sunday.฀฀ 13. Millet,฀Monuments฀byzantins฀de฀Mistra฀(cited฀in฀n.฀5),฀pl.฀122.2;฀Dufrenne,฀Les฀programmes iconographiques฀(cited฀in฀n.฀5),฀fig.฀65 14. The฀Lenten฀Triodion,฀trans.฀Mother฀Mary฀and฀Archimandrite฀K.฀Ware,฀London฀1977; repr.฀South฀Canaan฀PA฀1999. 15. The฀insertion฀of฀scroll-carrying฀prophets฀into฀narrative฀scenes฀is฀common฀in฀Late฀Byzantine monumental฀painting.฀For฀a฀similar฀device฀used฀in฀the฀Church฀of฀the฀Pantanassa,฀Mystras, see฀ M.฀ Aspra-Vardavake฀ and฀ M.฀ Emmanouel,฀ Η μονή της Παντάνασσας στον Μυστρά. Οι τοιχογραφίες του 15ου αιώνα,฀Athens฀2005,฀p.฀91,฀94. 16. The฀Lenten฀Triodion฀(cited฀in฀n.฀14),฀p.฀489.฀Several฀of฀the฀misspellings฀are฀simple฀errors in฀the฀transcriptions฀of฀vowel฀sounds.฀In฀the฀last฀line฀of฀the฀text,฀the฀verb฀and฀noun are฀reversed. 98 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀3฀-฀Prophet฀Elijah฀facing฀the฀Anastasis,฀north฀wall,฀฀ Church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos,฀Mystras฀(photo฀by฀the฀author). IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 99 Thus,฀we฀see฀how฀the฀placement฀of฀the฀figu e,฀who฀turns฀toward฀the฀scene฀and฀ holds฀an฀easily฀read฀text,฀not฀only฀evokes฀emotion฀(Rejoice!)฀and฀sound฀(Shout!),฀ but฀also฀repeats฀a฀joyful฀phrase฀associated฀with฀the฀representation฀through฀chant.฀ Image฀and฀text฀are฀connected฀to฀ritual฀celebration฀visually,฀orally,฀and฀aurally. Passages฀from฀the฀chanted฀portions฀of฀the฀service฀appear฀throughout฀churches,฀ with฀increasing฀frequency฀in฀the฀Late฀Byzantine฀period,17฀and฀this฀is฀especially฀the฀ case฀in฀the฀Peribleptos.฀At฀the฀west฀end฀of฀the฀north฀wall,฀below฀the฀Entry฀into฀ Jerusalem,฀the฀prophet฀Elijah฀carries฀an฀open฀scroll฀inscribed฀with฀the฀text฀of฀Psalm฀ 117฀(118):24:฀ΑΥΤΗ (ἡ) ΗΜΕΡΑ ΗΝ ΕΠΟΙΗCΕΝ Ο Κ(ύριo)C ΑΓΑΛΛΙΑCΩΜΕΘΑ ΚΑΙ Ε(ὐ) ΦΡΑΝΘΩΜΕΝ ΕΝ ΑΥ(τῇ)฀(“This฀is฀the฀day฀which฀the฀Lord฀has฀made,฀let฀us฀rejoice฀ and฀be฀glad฀in฀it”)฀(fig. 3).18฀The฀prophet฀turns฀to฀the฀adjacent,฀west฀wall฀where฀he฀ faces฀the฀scene฀of฀the฀Anastasis.฀The฀prayer฀inscribed฀on฀his฀scroll฀is฀chanted฀during฀ orthros฀ on฀ Easter,฀ immediately฀ following฀ the฀ Resurrection.฀ The฀ two฀ prophets,฀ Zachariah฀and฀Elijah,฀placed฀in฀different฀decorative฀registers฀and฀facing฀opposite฀ directions,฀bind฀together฀narrative฀scenes฀and฀monumental฀figu es฀across฀the฀space฀ in฀which฀the฀community฀would฀have฀stood฀and฀through฀which฀the฀sound฀of฀ psalmody฀would฀ have฀ traveled.฀The฀ texts฀ that฀ refer฀ to฀ emotions฀ (rejoicing)฀ and฀ sound฀(shouting;฀singing)฀are฀connected฀to฀celebration฀below. In฀the฀north฀chamber฀of฀the฀church’s฀sanctuary,฀the฀prothesis,฀Christ฀is฀represented฀ as฀archpriest,฀celebrating฀the฀liturgy฀in฀the฀company฀of฀angels.19฀The฀painted฀scene฀ dissolves฀temporal฀boundaries฀between฀the฀contemporary฀and฀historical฀churches,฀ and฀spatial฀boundaries฀between฀heaven฀and฀earth.฀The฀beautifully฀written฀text฀under฀ the฀ angel฀/฀deacons฀ on฀ the฀ north฀ wall฀ of฀ the฀ chamber฀ derives฀ from฀ the฀ chanted฀ portion฀of฀the฀Holy฀Saturday฀liturgy:฀ ΣΥΓΗΣΑΤΟ ΠΑΣΑ ΣΑΡΞ ΒΡΟΤΕΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΤΩ ΜΕΤΑ ΦΟΒΟΥ฀ ΚΑΙ ΤΡΟΜΟΥ ΚΑΙ ΜΗΔΕ(ν) ΓΗΙΝΟΝ ΕΝ ΕΑΥΤΗ ΛΟΓΙΖΕΣΘΩ฀ (“Let฀ all฀ mortal฀flesh keep฀silence,฀and฀stand฀with฀fear฀and฀trembling;฀and฀let฀it฀take฀no฀ thought฀for฀any฀earthly฀things”)฀(fig. 4).20฀The฀text฀then฀continues฀on฀the฀east฀wall฀ below฀the฀image฀of฀Christ฀as฀Priest:฀ ὁ γὰρ Βασιλεῦς τῶν βασιλευόντων, καὶ Κύριος τῶν κυριευόντων, προσέρχεται σφαγιασθῆναι, καὶ δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς (“For฀the฀King฀of฀Kings฀and฀Lord฀of฀Lords฀draws฀near฀to฀be฀sacrificed and฀given฀as฀ food฀to฀the฀faithful!”).฀“Food฀to฀the฀faithful”฀refers฀directly฀to฀the฀offering฀prepared฀and฀ blessed฀in฀this฀chamber,฀but฀equally฀to฀the฀adjacent฀image฀of฀Christ,฀who฀as฀priest,฀ offers฀himself฀as฀the฀sacrifice. Importantly,฀the฀continuation฀of฀the฀text฀refers฀to฀ angelic฀song:฀ προηγοῦνται δὲ τούτου, οἱ χοροὶ τῶν Ἀγγέλων, μετὰ πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας, τὰ πολυόμματα Χερουβίμ, καὶ τὰ ἑξαπτέρυγα Σεραφίμ, τὰς ὄψεις καλύπτοντα, καὶ βοῶντα τὸν ὕμνον· Ἀλληλούϊα, Ἀλληλούϊα, Ἀλληλούϊα฀(“Before฀Him฀go฀the฀ choirs฀of฀angels฀with฀all฀the฀principalities฀and฀powers,฀the฀many-eyed฀cherubim฀ 17. For฀an฀analysis฀of฀such฀connections฀in฀the฀church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos,฀Ohrid,฀see R. Schroeder,฀ Looking฀ with฀Words฀ and฀ Images:฀ Staging฀ Monastic฀ Contemplation฀ in a฀Late฀Byzantine฀Church,฀Word฀&฀Image฀28,฀2012,฀p.฀117-134.฀For฀similar฀connections in฀the฀church฀of฀Holy฀Apostles฀in฀Thessaloniki,฀see:฀S.฀Gerstel,฀Monastic฀Soundspaces: The฀Art฀and฀Act฀of฀Chanting,฀in฀Resounding฀Images฀(cited฀in฀n.฀12),฀p.฀135-152. 18. Millet,฀Monuments฀byzantins฀de฀Mistra฀(cited฀in฀n.฀5),฀pl.฀121.3. 19. T.฀Papamastorakis,฀Η μορφή του Χριστού-Μεγάλου Αρχιερέα,฀DChAE฀17,฀1993-1994,฀p.฀67-78. 20. The฀Lenten฀Triodion฀(cited฀in฀n.฀14),฀p.฀659. 100 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀4฀-฀Heavenly฀Liturgy,฀north฀wall฀of฀prothesis฀chamber,฀Mystras,฀฀ Church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos฀(photo฀by฀the฀author). and฀the฀six-winged฀seraphim,฀which฀cover฀their฀faces฀as฀they฀sing฀this฀hymn:฀ Alleluia,฀alleluia,฀alleluia”). The฀inscription฀surrounding฀the฀Pantokrator฀in฀the฀dome฀of฀the฀Peribleptos฀ church฀is฀a฀prayer฀sung฀during฀orthros฀on฀the฀feast฀of฀the฀Presentation฀in฀the฀Temple,฀ celebrated฀on฀February฀2.฀The฀text,฀the฀third฀ode฀of฀the฀Canon฀of฀the฀feast฀of฀the฀ Presentation฀attributed฀to฀Kosmas฀the฀Poet,21฀reads:฀ TO CTΕΡΕΩΜΑ ΤΩΝ Ε(πί σοὶ πεποιθότων στερ)ΕΩCΟΝ Κ(ύρι)Ε ΤΗΝ ΕΚΚΛΗCΙΑΝ ΗΝ ΕΚΤΗCΩ ΤΩ ΤΙΜΕΙΩ CΟΥ ΑΙΜΑΤI฀(“O฀Lord,฀the฀firm foundation฀[το στερέωμα]฀of฀those฀that฀put฀their฀trust฀ in฀Thee,฀ do฀Thou฀ confirm the฀ Church,฀ which฀Thou฀ hast฀ purchased฀ with฀Thy฀ precious฀blood”)฀(fig. 5).22฀The฀elegant฀letters,฀painted฀in฀brown฀on฀a฀gold฀ground,฀ are฀easily฀read฀from฀below.฀While฀it฀is฀tempting฀to฀attribute฀the฀selection฀of฀this฀ text฀to฀its฀location฀in฀the฀dome฀through฀the฀understanding฀of฀the฀word฀στερέωμα฀ as฀firmament, the฀chanted฀text฀is฀also฀of฀importance฀to฀the฀monastic฀community฀ that฀ used฀ this฀ building.฀The฀ prayer฀ is฀ linked฀ to฀ a฀ fundamental฀ moment฀ in฀ the฀ 21. W.฀Christ฀and฀M.฀Paranikas,฀Anthologia฀graeca฀carminum฀christianorum,฀Lipsiae฀1871, p.฀173;฀The฀Festal฀Menaion,฀trans.฀Mother฀Mary฀and฀Archimandrite฀K.฀Ware,฀London 1969,฀p.฀420. 22. T.฀Papamastorakis,฀O διάκοσμος του τρούλου των ναών της παλαιολόγειας περιόδου στη Bαλκανική χερσόνησο και την Kύπρο,฀Athens฀2001฀(Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας฀213), p. 75;฀Mouriki,฀Προεικονίσεις Περιβλέπτου฀(cited฀in฀n.฀6),฀p.฀250. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 101 Figure฀5฀-฀Pantokrator,฀Dome,฀Church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos,฀Mystras฀ (photo฀by฀the฀author). history฀ of฀ the฀ community,฀ the฀ rite฀ of฀ the฀ consecration฀ of฀ a฀ church.23฀Thus฀ the฀ word฀ στερέωμα฀ takes฀ on฀ yet฀ another฀ meaning฀ as฀ the฀ foundation฀ confirmed by฀ Christ.฀For฀the฀community฀who฀gathered฀in฀this฀church,฀this฀prayer฀was฀tied฀to฀the฀ life฀of฀the฀building,฀as฀well฀as฀to฀a฀life฀of฀heavenly฀prayer.฀Images฀and฀texts฀in฀this฀ and฀other฀churches฀were฀intended฀to฀reintroduce฀humans฀into฀the฀paradise฀they฀ had฀lost,฀and฀to฀invite฀the฀holy฀to฀descend฀and฀mingle฀amongst฀men. I฀begin฀this฀study฀with฀the฀Peribleptos฀Church฀in฀Mystras฀because฀it฀is฀one฀of฀ hundreds฀of฀Byzantine฀churches฀that฀have฀yet฀to฀thoroughly฀studied฀–฀churches฀ that฀are฀covered฀with฀sacred฀images฀that฀are฀not฀only฀aesthetically฀significant, but฀also฀ iconographically฀ and฀ ritually฀ important.฀The฀ architectural฀ remains฀ surrounding฀ the฀church฀indicate฀that฀this฀was฀home฀to฀a฀monastic฀community,฀which฀allows฀us฀ to฀imagine฀with฀some฀degree฀of฀accuracy฀the฀kinds฀of฀services฀and฀ceremonies฀that฀ took฀place฀within฀the฀building฀and฀the฀impetus฀behind฀some฀decisions฀about฀the฀ church’s฀monumental฀program.฀Study฀of฀the฀church’s฀decoration฀also฀points฀to฀the฀ loss฀of฀inscriptions฀which,฀painted฀on฀the฀most฀superficial layer฀of฀the฀wall฀surface,฀ were฀most฀subject฀to฀damage฀and฀loss.฀As฀originally฀applied,฀the฀bright฀text฀–฀written฀ in฀uncials฀and฀with฀few฀abbreviations฀or฀errors฀–฀would฀have฀been฀easily฀deciphered฀ by฀literate฀members฀of฀the฀community฀and฀would฀have฀been฀heard฀by฀those฀standing฀ in฀the฀presence฀of฀readers.฀For฀those฀unable฀to฀read฀the฀text,฀the฀lively฀gestures฀of฀ the฀represented฀figu es฀indicated฀that฀the฀texts฀were฀concerned฀with฀speech. 23. J.฀Goar,฀Euchologian฀sive฀Rituale฀graecorum,฀Graz฀19602฀(1st฀ed.฀Venice฀1730),฀p.฀662. 102 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Painting฀and฀Emotions The฀representation฀of฀devotional฀images฀and฀texts฀intended฀to฀affect฀emotions฀ like฀joy,฀sorrow,฀and฀fear฀also฀suggests฀that฀church฀decoration,฀comprising฀both฀ text฀and฀image,฀was฀useful฀in฀forging฀what฀scholars฀like฀Barbara฀Rosenwein฀have฀ termed฀“an฀emotional฀community.”24฀In฀recent฀years,฀the฀study฀of฀painting฀and฀ emotions฀ has฀ focused฀ on฀ Byzantine฀ icons฀ like฀ the฀ late฀ twelfth-century฀ bilateral฀ panel฀of฀the฀Virgin฀and฀Man฀of฀Sorrows฀from฀Kastoria,25฀but฀has฀less฀frequently฀ addressed฀similarly฀emotive฀monumental฀images.฀Henry฀Maguire’s฀work฀on฀sorrow฀ is฀one฀notable฀exception.26฀Yet,฀as฀noted฀above,฀inscriptions฀on฀the฀walls฀of฀the฀ Peribleptos฀church฀mention฀joy฀and฀fear,฀emotions฀that฀are฀also฀captured฀artistically฀ and฀heard฀in฀chant. A฀discussion฀of฀a฀particular฀emotion฀–฀fear฀–฀encourages฀us฀return฀to฀the฀text฀ on฀the฀north฀wall฀of฀the฀prothesis฀chamber฀of฀the฀Peribleptos฀where฀a฀clearly฀written฀ inscription฀tells฀the฀faithful฀to฀stand฀in฀fear฀and฀trembling฀(στήτω μετὰ φόβου καὶ τρόμου)฀(fig. 4).฀The฀text,฀one฀of฀the฀most฀ancient฀chants฀of฀the฀Church,฀was฀sung฀ during฀the฀Holy฀Saturday฀liturgy,฀a฀moment฀of฀heightened฀emotion฀as฀members฀of฀ the฀monastic฀community,฀following฀a฀long฀period฀of฀fasting฀and฀spiritual฀introspection,฀anticipated฀Christ’s฀resurrection.฀I฀want฀to฀consider฀texts฀and฀images฀that฀ bind฀together฀communities฀of฀humans฀and฀angels฀through฀reverential฀fear.฀For฀this฀ consideration,฀I฀need฀to฀move฀back฀in฀time฀before฀moving฀forward. In฀a฀paper฀published฀in฀1995,฀Kathleen฀Corrigan฀analyzed฀a฀small฀ninth-century฀ icon฀of฀the฀Crucifixion in฀the฀collection฀of฀the฀Monastery฀of฀St.฀Catherine฀in฀ the฀Sinai฀(fig. 6).27฀The฀framing฀twelve-syllable฀verse,฀first published฀in฀Greek฀by฀฀ 24. For฀the฀term฀emotional฀community,฀see฀B.฀Rosenwein,฀Emotional฀Communities฀in฀the฀Early Middle฀Ages,฀Ithaca฀2006;฀A.฀Chaniotis,฀Emotional฀Community฀through฀Ritual:฀Initiates, Citizens,฀and฀Pilgrims฀as฀Emotional฀Communities฀in฀the฀Greek฀World,฀in฀Ritual฀Dynamics in฀the฀Ancient฀Mediterranean:฀Agency,฀Emotion,฀Gender,฀Representation,฀ed.฀A.฀Chaniotis, Stuttgart฀2011฀(HABES฀49),฀p.฀264-290. 25. H.฀Belting,฀An฀Image฀and฀Its฀Function฀in฀the฀Liturgy:฀The฀Man฀of฀Sorrows฀in฀Byzantium, DOP฀ 34-35,฀ 1980-1981,฀ p.฀ 1-16;฀ F.฀M.฀ Constas,฀ Poetry฀ and฀ Painting฀ in฀ the฀ Middle Byzantine฀ Period:฀ A฀ Bilateral฀ Icon฀ from฀ Kastoria฀ and฀ the฀ Stavrotheotokia฀ of฀ Joseph฀ the Hymnographer,฀in฀Viewing฀Greece:฀Cultural฀and฀Political฀Agency฀in฀the฀Medieval฀and฀Early Modern฀Mediterranean,฀ed.฀S.฀Gerstel,฀Turnhout฀2016฀(Studies฀in฀the฀Visual฀Arts฀of฀the Middle฀Ages฀11),฀p.฀13-32. 26. H.฀Maguire,฀The฀Depiction฀of฀Sorrow฀in฀Middle฀Byzantine฀Art,฀DOP฀31,฀1977,฀p.฀123174. See฀ also฀ M.฀ Vassilaki฀ and฀ N.฀ Tsironis,฀ Representations฀ of฀ the฀ Virgin฀ and฀ their Association฀with฀the฀Passion฀of฀Christ,฀in฀Mother฀of฀God:฀Representations฀of฀the฀Virgin฀in Byzantine฀Art,฀ed.฀M.฀Vassilaki,฀Athens฀2000,฀p.฀453-463. 27. The฀icon฀measures฀0.17฀×฀0.14฀m.฀K.฀Corrigan,฀Text฀and฀Image฀on฀an฀Icon฀of฀the฀Crucifixio at฀Mount฀Sinai,฀in฀The฀Sacred฀Image,฀East฀and฀West,฀ed.฀R.฀Ousterhout฀and฀L.฀Brubaker, Chicago฀/฀Urbana฀1995฀(Illinois฀Byzantine฀Studies฀4),฀p.฀45-62.฀See฀also฀K.฀Weitzmann, The฀Monastery฀of฀St.฀Catherine฀at฀Mount฀Sinai:฀The฀Icons,฀Princeton฀1976,฀p.฀82;฀H.฀Maguire, Image฀and฀Imagination:฀The฀Byzantine฀Epigram฀as฀Evidence฀for฀Viewer฀Response,฀Toronto 1986,฀p.฀5;฀A.฀Rhoby,฀Byzantinische฀Epigramme฀auf฀Ikonen฀und฀Objekten฀der฀Kleinkunst, Vienna฀2010฀(Byzantinische฀Epigramme฀in฀inschriftlicher฀Überlieferung฀2),฀Ik1. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 103 Figure฀6฀-฀Icon฀of฀the฀Crucifixion,฀ onastery฀of฀St.฀Catherine,฀Mount฀Sinai฀ (Photo฀by฀permission฀of฀Saint฀Catherine’s฀Monastery,฀Sinai,฀Egypt.฀Photograph฀courtesy฀ of฀Michigan-Princeton-Alexandria฀Expeditions฀to฀Mount฀Sinai). 104 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Georgios฀and฀Maria฀Soteriou,28฀reads฀in฀translation:฀“Who฀would฀not฀be฀confounded,฀ be฀in฀fear,฀and฀tremble,฀seeing฀you,฀O฀Savior,฀dead฀on฀the฀cross;฀who฀rent฀the฀garment฀ of฀death,฀and฀are฀covered฀with฀the฀robe฀of฀incorruption.”29฀Corrigan฀focused฀on฀ the฀second฀half฀of฀the฀inscription;฀my฀interest฀is฀in฀the฀first. Beginning฀at฀the฀top฀of฀ the฀panel,฀the฀inscription฀reads:฀ΤIC ΟΥ ΚΛΟΝΕΙΤΑΙ Κ(ΑΙ) ΦΟΒΕΙΤΑΙ Κ(ΑΙ) ΤΡΕΜ(ΕΙ),฀ then฀continues฀down฀the฀right฀side฀with฀ΕΠΙ ΞΥΛΟΥ CΕ <ΝΕ>ΚΡΟΝ Ω CΩΤΕΡ ΒΛΕΠΩΝ,฀ moves฀to฀the฀left฀with฀ΡΙΓΝΥΝΤΑ ΤΟΝ ΧEΙΤΩΝΑ ΤΗC ΝΕΚΡΟΩCΕΩC,฀and฀terminates฀ along฀the฀bottom฀with฀the฀words฀ ΑΦΤΑΡCΙ<ΑC> ΔΕ ΤΗ CΤΟΛΗ CΚΕΠ<ΑCΜΕΝΟΝ>.฀ The฀text฀is฀only฀fully฀read฀if฀one฀moves฀his฀eyes฀cross-wise฀over฀the฀central฀image.฀ The฀word฀order฀of฀the฀epigram,฀which฀directly฀addresses฀the฀Savior฀in฀the฀second฀ line฀(on฀the฀right฀side),฀is฀adjusted฀to฀place฀the฀stress฀on฀a฀literate฀viewer’s฀emotional฀ response฀to฀the฀scene฀of฀Christ’s฀suffering฀at฀the฀center.฀One฀could฀argue฀that฀the฀ text’s฀interruption฀by฀Christ’s฀bowed฀head,฀introduced฀a฀break฀in฀the฀line฀before฀ the฀reader,฀whom฀Corrigan฀posited฀to฀be฀a฀monk,฀visually฀decoded฀the฀word฀for฀ fear.฀Corrigan฀rightly฀compares฀the฀text฀to฀passages฀from฀the฀Good฀Friday฀liturgy฀ that฀emphasize฀emotional฀reactions฀to฀the฀Crucifixion, such฀as฀“the฀whole฀creation฀ trembled.฀The฀foundations฀of฀the฀earth฀shook฀with฀fear฀at฀Thy฀power”฀and฀“the฀ whole฀creation฀was฀changed฀by฀fear,”30฀a฀point฀taken฀up฀by฀Thomas฀Mathews฀in฀a฀ later฀article฀analyzing฀icons฀and฀religious฀experience.31฀The฀unusual,฀agitated฀style฀ of฀the฀drapery฀reflects฀the฀emotional฀content฀of฀both฀image฀and฀epigram Fear฀is฀frequently฀named฀as฀an฀emotion฀in฀inscriptions฀found฀in฀monumental฀ contexts,฀particularly฀in฀texts฀placed฀in฀close฀proximity฀to฀the฀church฀sanctuary,฀ either฀framing฀its฀opening,฀carved฀on฀the฀templon฀that฀marks฀its฀threshold,฀or,฀as฀ in฀the฀Peribleptos,฀on฀the฀wall฀of฀the฀prothesis฀chamber.฀Examples฀of฀such฀inscription฀are฀widespread.32฀An฀epistyle฀of฀1052฀now฀immured฀in฀the฀later฀bell฀tower฀of฀ the฀Panagia฀Protothrone฀in฀the฀village฀of฀Chalke,฀Naxos,฀is฀inscribed:฀“Theotokos,฀ Lady฀and฀Mother฀of฀the฀Lord,฀lean฀down,฀guard,฀and฀protect฀the฀supplicants฀who฀ have฀ renovated฀ your฀ glorious฀ church”฀ before฀ asking฀ her฀ protection฀ over฀ “those฀ entering฀in฀faith฀and฀fear.”33฀The฀text฀is฀carved฀into฀two฀faces฀of฀the฀beam฀with฀the฀ words฀“πίστει ἐν φόβω”฀located฀above฀the฀head฀of฀the฀faithful฀facing฀the฀sanctuary. Inscriptions฀mentioning฀fear฀and฀trembling฀are฀found฀in฀other฀Greek฀churches฀ of฀the฀11th฀century,฀and฀the฀frequency฀of฀such฀inscriptions฀raises฀a฀question฀about฀ how฀the฀painted฀text฀was฀used฀to฀arouse฀or฀mirror฀emotions฀within฀sacred฀space.฀฀ 28. G.฀Soteriou฀and฀M.฀Soteriou,฀Eἰκόνες τῆς Μονῆς Σινᾶ,฀II,฀Athens฀1958฀(Collection฀de l’Institut฀français฀d’Athènes฀100),฀p.฀42.฀I฀have฀corrected฀several฀of฀the฀words฀in฀the฀text following฀later฀publications฀and฀observation. 29. Corrigan,฀Text฀and฀Image฀(cited฀in฀n.฀27),฀p.฀45. 30. Ibid.,฀p.฀45;฀The฀Lenten฀Triodion฀(cited฀in฀n.฀14),฀p.฀597,฀598. 31. T.฀Mathews,฀Icons฀and฀the฀Religious฀Experience,฀in฀Byzantium:฀Faith฀and฀Power฀(12611557).฀ Perspectives฀ on฀ Late฀ Byzantine฀ Art฀ and฀ Culture,฀ ed.฀ S.฀ Brooks,฀ New฀ York฀ 2006, p. 2-19,฀at฀15. 32. On฀ a฀ group฀ of฀ similar฀ inscriptions,฀ see,฀ recently,฀ A.฀ Sitz,฀ ‘Great฀ Fear’:฀ Epigraphy฀ and Orality฀in฀a฀Byzantine฀Apse฀in฀Cappadocia,฀Gesta฀56,฀2017,฀p.฀5-26. 33. G.฀ Pallis,฀ Inscriptions฀ on฀ Middle฀ Byzantine฀ Marble฀Templon฀ Screens,฀ BZ฀ 106,฀ 2013, p. 798-799฀(with฀earlier฀bibliography). IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 105 Was฀the฀community฀of฀faithful,฀in฀other฀words,฀gathered฀together฀through฀a฀shared฀ emotional฀reaction฀to฀the฀sacrifice? The฀well-known฀inscription฀of฀1028฀painted฀on฀ the฀framing฀arch฀of฀the฀sanctuary฀of฀Panagia฀ton฀Chalkeon฀in฀Thessaloniki,฀commands฀ those฀beholding฀the฀altar฀to฀“stand฀trembling…฀for฀within,฀Christ฀is฀sacrificed daily,฀ and฀ the…฀ incorporeal฀ angels…฀ circle฀ around฀ in฀ fear.”34฀ Here,฀ the฀ human฀ and฀ angelic฀worlds฀collide฀as฀somatic฀trembling฀(human)฀is฀paired฀with฀reverential฀fear฀ (angelic).฀Of฀all฀figu es฀in฀the฀apse,฀only฀the฀angels฀display฀any฀movement.฀The฀agitation฀of฀their฀robes฀is฀reminiscent฀of฀the฀undulating฀garments฀in฀the฀earlier฀Sinai฀ icon.฀A฀nearly฀identical฀inscription฀once฀girded฀the฀apse฀of฀the฀late-tenth-century฀ basilica฀of฀St.฀Achilleus฀on฀the฀island฀of฀Little฀Prespa.35฀The฀text฀is฀not฀limited฀to฀ the฀Middle฀Byzantine฀period,฀but฀is฀found฀later,฀as฀well,฀in฀the฀sanctuary฀of฀the฀ small,฀mid-thirteenth-century฀church฀of฀St.฀George฀at฀Longanikos฀in฀Lakonia,36฀ where฀it฀is฀inscribed฀on฀a฀band฀dividing฀the฀Communion฀of฀the฀Apostles฀in฀the฀ central฀register฀of฀the฀apse฀from฀the฀Melismos฀and฀concelebrating฀bishops฀below. The฀ same฀ text฀ appears฀ in฀ numerous฀ post-Byzantine฀ churches฀ –฀ in฀ Cyprus,฀ Mount฀Athos,฀Greek฀Macedonia,฀Thessaly,฀Epiros,฀Mani,฀and฀the฀Aegean฀islands.฀ In฀many฀of฀these฀churches,฀the฀epigram฀is฀located฀at฀the฀sanctuary฀opening,฀in฀the฀apse,฀ carved฀into฀the฀templon฀epistyle,฀or฀painted฀on฀the฀masonry฀screen.37฀In฀the฀eighteenth-century฀church฀of฀the฀Koimesis฀of฀the฀Virgin฀in฀the฀cemetery฀of฀Marathos,38฀ a฀ small฀ village฀ in฀ the฀ south฀ of฀ the฀ Mani฀ peninsula฀ in฀ Greece,฀ the฀ inscription฀ is฀ written฀on฀a฀white฀jagged฀band฀that฀runs฀along฀the฀upper฀edge฀of฀the฀masonry฀icon฀ screen.฀The฀rendering฀of฀this฀text฀on฀a฀jagged฀band฀is฀found฀in฀other฀churches฀in฀ the฀region฀as฀well,฀for฀example,฀in฀St.฀Nicholas฀in฀Exo฀Nyphi.39฀The฀unusual฀format฀ of฀the฀band฀seems฀to฀emphasize฀the฀emotional฀resonance฀of฀the฀text.฀“Beholding”฀ the฀altar฀through฀the฀narrow฀portal฀at฀Marathos,฀one฀sees฀a฀chalice฀painted฀within฀ the฀curve฀of฀the฀apse,฀a฀representation฀of฀the฀sacrificed Christ฀(fig. 7).฀A฀thin฀band฀ of฀letters฀immediately฀above฀the฀sanctuary฀entrance฀takes฀the฀symbolic฀meaning฀of฀ the฀threshold฀one฀step฀further,฀giving฀voice฀to฀the฀portal฀and฀encouraging฀movement฀ through฀it฀(fig. 8).฀“I฀am฀the฀door”฀(ἐγώ εἰμι ἡ θύρα),฀the฀words฀state,฀“if฀anyone฀ enters฀through฀me…”฀(ἐάν τις εἰσέλθῃ…).฀The฀inscription฀omits฀the฀end฀of฀the฀ phrase฀(σωθήσεται),฀taken฀from฀John฀10:9,฀“he฀shall฀be฀saved,”฀although฀the฀priest,฀ as฀well฀as฀the฀faithful฀would฀have฀reflexi ely฀supplied฀the฀missing฀word.฀One฀cannot฀ avoid฀thinking฀that฀even฀in฀this฀very฀humble฀church฀in฀the฀Greek฀countryside฀the฀฀ 34. S.฀Gerstel,฀Beholding฀the฀Sacred฀Mysteries:฀Programs฀of฀the฀Byzantine฀Sanctuary,฀Seattle฀and London,฀1999฀(College฀Art฀Association฀Monograph฀on฀the฀Fine฀Arts฀56),฀p.฀80-82. 35. N.฀Radošević -Maksimović ,฀A฀Byzantine฀Epigram฀from฀the฀St.฀Achilius’฀Basilica฀at฀Mala Prespa,฀ZRVI฀12,฀1970,฀p.฀9-13;฀Rhoby,฀Byzantinische฀Epigramme฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀187-188. 36. O.฀Chassoura,฀Les฀peintures฀murales฀byzantines฀des฀églises฀de฀Longanikos,฀Laconie,฀Athens 2002,฀p.฀40. 37. Rhoby,฀Byzantinische฀Epigramme฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀190-192. 38. K.฀Kassis,฀Άνθη της Πέτρας: Oικογένειες και εκκλησίες στη Μάνη,฀Athens฀1990,฀p.฀334. 39. M.฀Agrevi,฀Άγιος Νικόλαος στο Έξω Νύφι της Κάτω Μάνης: Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε ένα άγνωστο σύνολο τοιχογραφιών του฀1284/85,฀in฀Επιστημονικό Συμπόσιο στη Μνήμη Νικολάου Β. Δρανδάκη,฀ed.฀E.฀P.฀Eleutheriou฀and฀A.฀Mexia,฀Sparta฀2008-2009,฀p.฀171-196,฀at฀174. 106 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀7฀-฀Masonry฀Icon฀Screen,฀Church฀of฀the฀Koimesis,฀Marathos (photo฀by฀the฀author). Figure฀8฀-฀Portal฀in฀Masonry฀Icon฀Screen,฀Church฀of฀the฀Koimesis,฀Marathos (photo฀by฀the฀author). IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 107 painter฀has฀not฀erred฀in฀omitting฀a฀word,฀but฀has฀placed฀emphasis฀on฀the฀passage฀ through฀the฀door,฀a฀passage฀that฀is฀both฀physically฀and฀spiritually฀tied฀to฀salvation.฀ The฀portal,฀like฀the฀dome฀in฀the฀Peribleptos,฀is฀a฀conduit฀between฀those฀awaiting฀ salvation฀and฀those฀who฀are฀saved,฀a฀passage฀between฀those฀heavenward฀and฀ those฀earthbound. The฀inscription฀of฀a฀text฀referring฀to฀fear฀and฀trembling฀was฀significant, for฀the฀ painted฀decoration฀of฀the฀church,฀through฀the฀use฀of฀word฀and฀image,฀aroused฀ emotions฀that฀were฀intended฀to฀forge฀a฀close฀relationship฀between฀the฀community฀ collectively฀involved฀in฀worship฀and฀the฀sacred.฀This฀use฀of฀art฀and฀text,฀placed฀in฀ specific monumental฀settings฀to฀arouse฀an฀emotional฀response฀is฀not฀a฀Byzantine฀ innovation,฀of฀course,฀but฀has฀much฀deeper฀roots฀in฀the฀Hellenic฀world.฀In฀considering฀epithets,฀performative฀texts,฀and฀inscriptions฀from฀the฀ancient฀Greek฀world,฀ Angelos฀Chaniotes฀has฀analyzed฀how฀text฀and฀image฀are฀embedded฀in฀rituals฀that฀ affirm the฀power฀of฀God,฀through฀the฀activation฀of฀emotions฀–฀particularly฀those฀ of฀fear฀and฀hope.40฀Like฀the฀texts฀painted฀in฀Byzantine฀churches,฀many฀of฀the฀ ancient฀inscriptions฀that฀concerned฀the฀fear฀of฀the฀gods฀are฀placed฀at฀the฀thresholds฀ of฀ temenoi฀ or฀ temples฀ where฀ they฀ employ฀ the฀ vocative฀ “Enter฀ with฀ no฀ fear!”฀ to฀ invite฀the฀pure฀to฀cross฀into฀sacred฀space.฀In฀ancient฀contexts,฀the฀emotion฀of฀fear฀ conditions฀the฀relationship฀of฀man฀and฀the฀gods,฀just฀as฀reverential฀fear฀is฀critical฀ to฀the฀faithful฀in฀approaching฀God.฀Connected฀with฀acoustical฀and฀visual฀signals,฀ the฀texts฀aroused฀emotions฀and฀bound฀the฀faithful฀together. Within฀the฀context฀of฀the฀Byzantine฀church,฀the฀evocation฀of฀fear฀and฀trembling฀captures฀the฀emotional฀climax฀of฀the฀service฀–฀the฀moment฀when฀the฀faithful฀ approached฀the฀entrance฀of฀the฀sanctuary฀to฀receive฀communion฀“with฀fear฀of฀God฀ and฀faith.”฀This฀liturgical฀formula฀is฀attested฀in฀a฀ninth-century฀scroll฀containing฀ the฀liturgy฀of฀James,฀Vatican฀Library฀2282,฀where฀the฀incipit฀for฀the฀communion฀call฀ reads฀Μετὰ φόβου Θεοῦ καὶ πίστεως.41฀Let฀us฀recall฀that฀the฀small฀Sinai฀Crucifixion was฀painted฀around฀the฀same฀time฀as฀the฀liturgical฀scroll.฀The฀monks฀of฀Sinai฀would฀ have฀used฀the฀liturgy฀of฀James฀for฀ritual฀celebration,42฀appropriating฀its฀language฀ for฀the฀composition฀of฀the฀epigram.฀The฀mention฀of฀fear฀and฀trembling฀on฀the฀icon,฀ and฀the฀codification of฀a฀language฀of฀fear฀and฀faith฀in฀the฀liturgical฀service,฀reflects a฀common฀use฀of฀highly฀charged฀emotional฀language฀in฀image฀and฀text. Sporadically฀ included฀ in฀ early฀ Byzantine฀ euchologies฀ and฀ in฀ various฀ word฀ orders,฀the฀emotional฀call฀is฀regularly฀found฀in฀its฀canonical฀form฀only฀from฀the฀ 10th฀ century,฀ the฀ time฀ when฀ the฀ inscription฀ about฀ fear฀ and฀ trembling฀ begins฀ to฀ appear,฀based฀on฀the฀evidence฀in฀Greek฀churches,฀in฀monumental฀painting.฀In฀the฀ 11th฀century,฀the฀Miracles฀of฀St.฀George฀confirms the฀use฀of฀the฀phrase฀within฀the฀฀ sphere฀of฀Constantinople.฀According฀to฀the฀text:฀“And฀as฀the฀end฀of฀the฀Divine฀ 40. A.฀ Chaniotis,฀ Constructing฀ the฀ Fear฀ of฀ Gods:฀ Epigraphic฀ Evidence฀ from฀ Sanctuaries of฀ Greece฀ and฀ Asia฀ Minor,฀ in฀ Unveiling฀ Emotions:฀ Sources฀ and฀ Methods฀ for฀ the฀ Study฀ of Emotions฀in฀the฀Greek฀World,฀ed.฀A.฀Chaniotis,฀Stuttgart฀2002,฀p.฀205-234. 41. R.฀Taft,฀A฀History฀of฀the฀Liturgy฀of฀St.฀John฀Chrysostom,฀VI,฀The฀Communion,฀Thanksgiving, and฀Concluding฀Rites,฀Rome฀2008,฀p.฀325. 42. R.฀Taft,฀Worship฀on฀Sinai฀in฀the฀First฀Christian฀Millennium:฀Glimpses฀of฀a฀Lost฀World, in฀Approaching฀the฀Holy฀Mountain:฀Art฀and฀Liturgy฀at฀St.฀Catherine’s฀Monastery฀in฀the฀Sinai, ed.฀S.฀Gerstel฀and฀R.฀Nelson,฀Turnhout฀2011฀(Cursor฀mundi฀11),฀p.฀143-177. 108 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Liturgy฀drew฀near฀some฀of฀the฀Christians฀wanted฀to฀receive฀the฀divine฀mysteries.฀ And…the฀priest฀said,฀‘With฀fear฀of฀God฀and฀faith,฀approach,’฀and฀all฀the฀Christians฀bowed฀their฀heads฀reverently฀and฀some฀of฀them฀approached฀to฀receive฀the฀ divine฀mysteries.”43 The฀ analysis฀ of฀ texts฀ on฀ icons฀ and฀ in฀ churches฀ of฀ the฀ Byzantine฀ and฀ Post-฀ Byzantine฀period฀indicates฀how฀sacred฀imagery฀could฀elicit฀emotional฀responses฀฀ – indirectly,฀through฀association฀with฀emotions฀rendered฀in฀paint,฀and฀directly฀by texts฀ that฀ were฀ instructional.฀ Fear,฀ and฀ its฀ opposite,฀ joy฀ are฀ emotions฀ that฀ are signaled฀ in฀ liturgical฀ performance฀ as฀ desired฀ reactions฀ to฀ ritual฀ transformation; these฀emotions฀are฀conditioned฀by฀the฀confrontation฀of฀the฀human฀and฀the฀divine. And฀this฀emotional฀response฀was฀heightened฀by฀the฀manipulation฀of฀lighting,฀by the฀orchestrated฀opening฀and฀closing฀of฀doors฀to฀reveal฀and฀conceal฀portions฀of฀the rite,฀by฀the฀modulation฀of฀chant฀and฀by฀the฀movement฀of฀the฀clergy฀and฀faithful. At฀the฀moment฀of฀the฀sacrifice, in฀the฀presence฀of฀the฀incorporeal฀angels,฀the community฀was฀united฀in฀reverence. Painting฀and฀Sound Many฀inscriptions฀in฀the฀Peribleptos฀and฀other฀churches฀derive฀from฀the฀chanted฀ parts฀of฀the฀service.฀Vocalized฀by฀the฀community,฀the฀emotional฀qualities฀of฀the฀ texts฀would฀have฀been฀emphasized฀in฀chant.฀Together฀with฀painted฀icons,฀sound฀is฀ a฀ critical฀ component฀ of฀ spirituality฀ and฀ reverence,฀ and฀ this฀ sound฀ influenced church฀decoration. The฀words฀surrounding฀the฀Pantokrator฀in฀the฀Peribleptos฀dome฀were฀not฀only฀ meant฀to฀be฀read,฀but฀also฀to฀be฀sung฀and฀heard.฀The฀words฀also฀recalled฀movement฀throughout฀the฀church,฀and฀signaled฀the฀gathering฀of฀the฀community฀below฀ the฀dome.฀As฀the฀text,฀a฀katavasia,฀was฀chanted,฀the฀two฀choirs฀positioned฀along฀ the฀ north฀ and฀ south฀ walls฀ of฀ the฀ nave฀ converged฀ in฀ the฀ center฀ of฀ the฀ building.฀ Here,฀in฀one฀of฀the฀most฀acoustically฀resonant฀locations฀of฀the฀church,฀the฀words฀ chanted฀by฀the฀choir฀rose฀up฀to฀the฀Pantokrator฀and฀were฀then฀sent฀downwards฀by฀ the฀ concave฀ shape฀ of฀ the฀ dome,฀ creating฀ the฀ perceptual฀ effect฀ that฀ earthly฀ and฀ heavenly฀voices฀mingled฀in฀the฀center฀of฀the฀building. The฀perceived฀fusion฀of฀heavenly฀and฀human฀voices฀within฀the฀church฀is฀not฀฀ a฀modern฀construct.฀As฀early฀as฀the฀4th฀century,฀John฀Chrysostom฀commented฀on฀ the฀place฀of฀man,฀encircled฀by฀angels,฀within฀sacred฀space:฀“Think฀beside฀whom฀ you฀ stand,฀ with฀ whom฀ you฀ are฀ about฀ to฀ call฀ on฀ God฀ –฀ with฀ the฀ Cherubim.”44฀ Chrysostom’s฀observation฀that฀angels฀and฀humans฀share฀the฀space฀of฀the฀church฀is฀ pervasive฀in฀Byzantine฀thought.฀Informed฀by฀writings฀on฀mystical฀theology,฀such฀ observations฀about฀the฀joining฀of฀human฀and฀angelic฀voices฀have฀been฀taken฀as฀฀ metaphorical,฀but฀they฀are฀also฀accurate฀perceptions฀of฀the฀movement฀of฀sound฀ within฀the฀church,฀sound฀that฀also฀had฀emotional฀resonance. 43. Taft,฀A฀History฀of฀the฀Liturgy฀of฀St.฀John฀Chrysostom฀(cited฀in฀n.฀41),฀p.฀328. 44. John฀Chrysostom,฀Homilies฀(4.408-9),฀ed.฀A.-M.฀Malingrey,฀Sur฀l’incompréhensibilité de฀Dieu,฀Paris฀1970฀(SC฀28bis),฀p.฀260. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 109 Byzantine฀ intellectuals฀ demonstrate฀ an฀ awareness฀ of฀ building฀ acoustics,฀ but฀ also฀demonstrate฀an฀awareness฀of฀what฀is฀today฀called฀psychoacoustics,฀the฀study฀ of฀sound฀perception.45฀An฀early฀reference฀to฀the฀acoustics฀of฀a฀decorated฀chapel฀ comes฀from฀an฀encomion฀about฀the฀Cappella฀Palatina฀in฀Palermo,฀which฀was฀delivered฀on฀the฀feast฀of฀the฀Holy฀Apostles.฀Philagathos฀of฀Kerameos,฀who฀was฀certainly฀ familiar฀ with฀ the฀ form฀ and฀ decoration฀ of฀ Byzantine฀ churches,฀ describes฀ the฀ acoustics฀ of฀ the฀ chapel:฀ “The฀ whole฀ church,฀ just฀ like฀ a฀ cave,฀ softly฀ joins฀ in฀ the฀ singing฀of฀the฀sacred฀hymns฀with฀its฀own฀voice,฀because฀the฀echo฀causes฀the฀sound฀ to฀return฀upon฀itself.”46฀The฀words฀are฀an฀accurate฀description฀of฀the฀desired฀reverberation฀within฀the฀church,฀particularly฀in฀domed฀structures. Yet฀ other฀ intellectuals฀ comment฀ on฀ their฀ perception฀ of฀ sound.฀ In฀ 1321฀ the฀ statesman฀ and฀ intellectual,฀Theodore฀ Metochites,฀ composed฀ a฀ lengthy฀ poem฀ in฀ Greek฀hexameters฀entitled฀“Doxology฀unto฀God฀and฀Concerning฀What฀Occurred฀ During฀his฀Life,฀and฀the฀Monastery฀of฀the฀Chora.”47฀In฀lyrical฀terms,฀he฀praises฀the฀ restoration฀work฀that฀he฀had฀funded฀at฀the฀monastery,฀the฀church฀where฀he฀would฀ later฀retire฀and฀the฀one฀in฀which,฀shriven฀before฀death,฀he฀would฀be฀buried.฀His฀ poem,฀corrected฀by฀his฀own฀hand,฀contains฀a฀number฀of฀details฀about฀the฀building’s฀decoration฀–฀the฀magnificence of฀the฀cut฀marble฀and฀the฀stunning฀mosaics฀ that฀ adorned฀ the฀ walls.฀ He฀ describes฀ liturgical฀ vessels฀ of฀ silver,฀ gold,฀ encrusted฀ gems฀and฀pearls,฀silken฀vestments,฀and฀icons฀covered฀in฀silver฀and฀precious฀stones.฀ Of฀particular฀pride฀was฀his฀library,฀which฀contained฀hundreds฀of฀works,฀both฀of฀ “divine”฀and฀“Hellenic฀wisdom.”฀Of฀all฀of฀the฀volumes฀contained฀in฀his฀library,฀ Metochites฀singles฀out฀the฀large฀number฀of฀manuscripts฀that฀are฀“of฀great฀utility฀ for฀the฀singers฀in฀God’s฀Church.”48 In฀a฀second฀poem,฀written฀a฀year฀later,฀“For฀the฀Mother฀of฀God;฀and฀Concerning฀ the฀Monastery฀of฀the฀Chora,”49฀Metochites฀delves฀into฀his฀motivations฀for฀funding฀ the฀restoration.฀In฀this฀poem,฀also฀written฀in฀an฀archaizing฀meter,฀Metochites฀returns฀ to฀the฀Chora฀church,฀in฀this฀case฀speaking฀about฀the฀experience฀of฀sacred฀sound฀in฀ the฀building.฀Addressing฀the฀community,฀he฀writes:฀“My฀heart฀rejoices฀[…]฀when฀ I฀stand฀in฀your฀midst฀in฀the฀choir฀in฀church฀together฀with฀the฀glorious฀choristers฀ of฀the฀Lord฀God;฀thereby,฀through฀you,฀are฀my฀ears฀and฀mind฀and฀all฀my฀soul฀filled with฀serenity฀and฀calm฀and฀love.”50฀He฀continues: 45.฀ On฀psychoacoustics,฀see฀S.฀Horowitz,฀The฀Universal฀Sense:฀How฀Hearing฀Shapes฀the฀Mind,฀ New฀York฀2012. 46.฀ J.฀Johns,฀The฀Date฀of฀the฀Ceiling฀of฀the฀Cappella฀Palatina฀in฀Palermo.฀Appendix,฀in฀ The฀Painted฀Ceiling฀of฀the฀Cappella฀Palatina,฀ed.฀E.฀Grube฀and฀J.฀Johns,฀New฀York฀2005,฀ p.฀1-14,฀at฀13. 47.฀ J.฀Featherstone,฀Metochites’s฀Poems฀and฀the฀Chora,฀in฀The฀Kariye฀Camii฀Reconsidered,฀ ed.฀H.฀Klein,฀R.฀G.฀Ousterhout฀and฀B.฀Pitarakis,฀Istanbul฀2011฀(Istanbul฀Research฀ Institute฀Symposium฀Series฀1),฀p.฀215-239,฀at฀225-231. 48.฀ Featherstone,฀Metochites’s฀Poems฀and฀the฀Chora฀(cited฀in฀n.฀47),฀l.฀1206. 49.฀ Ibid.,฀p.฀231-236. 50.฀ Ibid.,฀p.฀234,฀line฀471฀ff. 110 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL O฀you฀blessed฀companies฀in฀Christ,฀standing฀on฀either฀side฀of฀the฀church,฀intoning฀ the฀monastic฀song฀in฀praise฀of฀the฀Lord฀God,฀King฀of฀all,฀and฀the฀glorious฀Mysteries฀ and฀Miracles฀of฀Christ฀the฀Master!฀These฀same฀did฀He฀shew฀amongst฀men฀and฀these฀ same฀do฀the฀intelligences฀dwelling฀above฀in฀highest฀heaven,฀the฀angels,฀celebrate฀in฀ hymns.฀Of฀the฀first light฀they฀are฀second฀lights,฀all-effulgent,฀most฀bright,฀and฀with฀ them฀sing฀you฀songs฀of฀praise฀all฀the฀day฀long฀and฀sometimes฀all฀the฀night,฀crowding฀ around฀on฀both฀sides฀of฀the฀church.฀Oh,฀Who฀could฀describe฀the฀ineffable฀pleasure฀ of฀the฀antiphonal฀odes฀sent฀up฀on฀the฀two฀sides฀unto฀the฀King฀by฀the฀monks,฀singing฀ equally฀in฀twofold฀division฀according฀to฀their฀venerable฀custom฀from฀the฀God-wise฀ men฀of฀old฀who,฀most฀wise฀and฀moved฀by฀God,฀established฀holy฀and฀pious฀rules฀for฀ each฀and฀every฀thing฀which฀is฀necessary฀in฀the฀monastic฀life,฀all฀of฀them฀ornaments฀ wonderful฀to฀behold?฀At฀one฀moment฀the฀voice฀of฀song฀rises฀on฀high฀proclaiming฀ God’s฀might฀unto฀all,฀so฀as฀to฀instill฀desire฀and฀strength฀in฀those฀filled with฀enthusiasm฀by฀these฀hymns;฀and฀then฀again฀a฀bright,฀serene฀voice฀is฀heard฀in฀quiet,฀sweet,฀ humble฀entreaty,฀begging฀mercy฀for฀our฀sins฀from฀the฀All-Good฀Lord฀God฀who฀is฀ ever฀disposed฀toward฀mercy,฀for฀this฀is฀His฀nature.51 In฀a฀letter฀written฀from฀exile฀in฀Didymoteicho,฀Metochites฀recalls฀with฀longing฀ his฀experience฀chanting฀in฀the฀Chora:฀ I฀remembered฀the฀old฀days฀and฀was฀longing฀for฀those฀months฀of฀days฀gone฀by,฀when฀ I฀ was฀ present฀ in฀ the฀ altar฀ space฀ along฀ with฀ the฀ best฀ of฀ shepherds;฀ when฀ I฀ was฀ a฀ member฀of฀the฀good฀choir฀and฀of฀the฀religious฀community฀singing฀hymns฀to฀God฀ – I฀did฀it฀during฀both฀day฀and฀evening,฀sometimes฀at฀night,฀and฀sometimes฀throughout฀the฀whole฀night;฀when฀I฀was฀discussing฀things฀divine฀with฀the฀monks฀and was฀inspired฀by฀Christ’s฀mysteries;฀and฀when,฀on฀the฀days฀of฀the฀feasts฀of฀the฀Lord of฀all฀of฀us฀I฀was฀filled with฀joy฀and฀was฀cheering฀and฀gladdening฀my฀soul฀with a฀pleasure฀indeed฀difficult฀to฀describe.. 52 In฀the฀same฀letter฀he฀defines฀the฀transformati e฀nature฀of฀Byzantine฀chant: …฀ it฀ is฀ most฀ chaste,฀ and฀ leads฀ towards฀ God฀ and฀ His฀ worship;฀ it฀ gently฀ charms฀ the฀irrational฀part฀of฀the฀soul;฀or฀rather฀it฀befits rational฀beings฀quite฀well฀and฀does฀ so฀by฀dint฀of฀what฀is฀natural฀and฀peculiar฀to฀matters฀sacred฀and฀divine,฀and฀by฀dint฀ of฀a฀mixture฀of฀reverence฀and฀of฀plentiful,฀peaceful,฀and฀ineffable฀delight.53 Theodore’s฀letters฀describe฀the฀overwhelming฀experience฀of฀hearing฀and฀singing฀choral฀music฀in฀the฀church,฀the฀antiphonal,฀or฀two-choir฀chanting฀with฀monks฀ divided฀on฀the฀north฀and฀south฀side฀of฀the฀nave,฀the฀perceived฀melding฀of฀human฀ 51. Ibid.,฀p.฀234-235,฀ll.฀486-515. 52. I.฀Ševč enko,฀Theodore฀Metochites,฀the฀Chora,฀and฀the฀Intellectual฀Trends฀of฀His฀Time, in฀ The฀ Kariye฀ Djami,฀ IV,฀ Studies฀ in฀ the฀ Art฀ of฀ the฀ Kariye฀ Djami฀ and฀ Its฀ Intellectual Background,฀ed.฀P.฀Underwood,฀Princeton฀1975,฀p.฀19-91,฀at฀67฀(Appendix฀I:฀Metochites’ Letter฀to฀the฀Monks฀of฀the฀Chora). 53. Ibid.,฀p.฀67-69. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 111 and฀angelic฀voices,฀and฀the฀singing฀of฀a฀choir฀and฀a฀soloist,฀whose฀voices฀weave฀ together,฀ but฀ preserve฀ in฀ their฀ threads฀ individual฀ coloration.฀ Metochites฀ is฀ also฀ writing฀about฀psychoacoustics,฀the฀effect฀of฀sound฀on฀the฀listener. His฀interest฀in฀sound฀also฀extends฀to฀the฀images฀that฀survive฀in฀the฀church.฀In฀the฀ Chora,฀hymnographers฀pause฀in฀the฀midst฀of฀composing฀funerary฀and฀commemorative฀odes.฀They฀find a฀place฀on฀the฀pendentives฀of฀a฀domed฀chapel฀given฀over฀ to฀ burials,฀ including฀ eventually,฀ those฀ of฀ Metochites฀ and฀ his฀ children.54฀ The฀ compositions฀they฀write฀are฀the฀texts฀chanted฀below,฀in฀a฀space฀shared฀by฀images฀ of฀saints฀and฀portraits฀of฀the฀dead.฀The฀church’s฀program฀also฀includes฀other฀subtle฀ markers฀of฀sound฀–฀figu es฀gesturing฀in฀speech฀or฀reading฀from฀texts,฀cocks฀crowing,฀ and฀toddlers฀–฀even฀holy฀ones฀–฀that฀appear฀to฀gurgle฀in฀delight. Late฀ Byzantine฀ writers฀ connected฀ images฀ with฀ sound฀ in฀ direct฀ ways.฀ In฀ his฀ homily฀on฀the฀Nativity,฀as฀observed฀by฀Rossitza฀Schroeder,55฀Gregory฀Palamas,฀the฀ fourteenth-century฀Metropolitan฀of฀Thessaloniki,฀emphasized฀the฀transformative฀ effect฀of฀hymnody฀using฀the฀image฀–฀whether฀painted฀or฀imagined฀–฀of฀the฀Nativity: On฀account฀of฀Him฀who฀is฀born฀today,฀shepherds฀stand฀in฀the฀same฀choir฀as฀angels,฀ sing฀the฀same฀hymn,฀and฀strike฀up฀a฀melody฀together.฀The฀angels฀do฀not฀take฀the฀ shepherds’฀pipes฀into฀their฀hands,฀but฀the฀shepherds,฀surrounded฀by฀the฀radiance฀of฀ the฀angels’฀light,฀find themselves฀in฀the฀midst฀of฀the฀heavenly฀host฀and฀are฀taught฀a฀ heavenly฀song฀of฀praise฀by฀the฀angels,฀or฀rather฀a฀hymn฀both฀heavenly฀and฀earthly...56 As฀Schroeder฀observes,฀“Christ’s฀birth,฀according฀to฀Palamas,฀allowed฀for฀the฀ lowly฀shepherds฀to฀assimilate฀themselves฀to฀the฀heavenly฀choir.”57 Both฀Theodore฀Metochites฀and฀Gregory฀Palamas฀were฀well-known฀composers,฀ and฀it฀is฀clear฀that฀many฀of฀their฀texts,฀playing฀with฀word฀juxtapositions฀and฀repetitions,฀were฀intended฀for฀oral฀performance.฀Both฀men฀were฀intimately฀familiar฀with฀ churches฀painted฀with฀sophisticated฀imagery฀that฀visualized฀the฀texts฀of฀hymns฀and฀ ecclesiastical฀texts.฀Their฀observations฀about฀the฀melding฀of฀human฀and฀angelic฀voices฀ follow฀a฀long฀line฀of฀texts฀in฀which฀Byzantine฀writers฀note฀the฀same฀phenomenon;58฀ they฀also฀prefigu e฀modern฀observations฀on฀psychoacoustics.฀Recent฀research฀ suggests฀that฀the฀effects฀they฀describe฀can฀be฀documented฀scientificall .59 54. E.฀ Akyürek,฀ Funeral฀ Ritual฀ in฀ the฀ Parekklesion฀ of฀ the฀ Chora฀ Church,฀ in฀ Byzantine Constantinople:฀ Monuments,฀ Topography฀ and฀ Everyday฀ Life,฀ ed.฀ N.฀ Necipoğlu,฀ Leiden 2001฀(The฀Medieval฀Mediterranean฀33),฀p.฀89-104;฀S.฀Gerstel,฀The฀Chora฀Parekklesion, the฀Hope฀for฀a฀Peaceful฀Afterlife,฀and฀Monastic฀Devotional฀Practices,฀in฀The฀Kariye฀Camii Reconsidered฀(cited฀in฀n.฀47),฀p.฀107-145. 55. Schroeder,฀Looking฀with฀Words฀and฀Images฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀120-121. 56. St.฀Gregory฀Palamas,฀The฀Homilies,฀ed.฀and฀trans.฀C.฀Veniamin,฀Waymart฀2009,฀p.฀483. 57. Schroeder,฀Looking฀with฀Words฀and฀Images฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀121. 58. For฀more฀evidence,฀see฀R.฀Dubowchik,฀Singing฀with฀the฀Angels:฀Foundation฀Documents as฀ Evidence฀ for฀ Musical฀ Life฀ in฀ Monasteries฀ of฀ the฀ Byzantine฀ Empire,฀ DOP฀ 56,฀ 2002, p. 277-296. 59. As฀part฀of฀the฀Soundscapes฀of฀Byzantium฀project,฀Chris฀Kyriakakis฀and฀I฀are฀investigating what฀acoustical฀engineers฀call฀“the฀flutter฀effect. 112 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀9฀-฀Hymnographers฀and฀Lamentation,฀north฀wall,฀฀ Church฀of฀St.฀Panteleimon,฀Nerezi฀(photo฀by฀the฀author). As฀one฀might฀infer฀from฀the฀brief฀presentation฀of฀the฀Peribleptos฀church฀in฀ Mystras฀above,฀the฀Byzantines฀were฀keenly฀aware฀of฀connections฀between฀image฀and฀ sound.฀From฀the฀12th฀century,฀as฀André฀Grabar,฀Nancy฀Ševčenko,฀Gordana฀Babić,฀ and฀Elka฀Bakalova฀have฀shown,฀hymnographers฀appeared฀in฀church฀decoration,฀ occasionally฀paired฀with฀narrative฀scenes.60฀In฀the฀church฀of฀St.฀Panteleimon฀at฀ Nerezi,฀fi e฀hymnographers฀stand฀below฀the฀image฀of฀the฀Lamentation,฀in฀the฀part฀ of฀the฀katholikon฀where฀half฀of฀the฀choir฀would฀have฀stood฀(fig. 9).฀For฀Nancy฀ Ševčenko,฀the฀depiction฀of฀the฀composers฀reflects the฀importance฀of฀chant฀in฀the฀ monastic฀community.฀This฀connection฀is฀supported฀by฀the฀texts฀that฀the฀figu es฀ hold฀and฀by฀their฀hand฀gestures,฀which฀can฀be฀linked฀to฀choral฀conducting.฀Several฀ of฀the฀texts,฀as฀Ševčenko฀demonstrates,฀are฀related฀to฀chanting.61฀John฀of฀Damascus,฀ one฀of฀the฀most฀important฀composers฀of฀ecclesiastical฀verse,฀carries฀a฀scroll฀marked฀ with฀the฀heirmos฀of฀the฀Ninth฀Ode฀of฀his฀Second฀Canon฀on฀the฀Nativity:฀“It฀would฀฀ 60. A.฀Grabar,฀Les฀images฀des฀poètes฀et฀des฀illustrations฀dans฀leurs฀œuvres฀et฀dans฀la฀peinture byzantine฀tardive,฀Zograf฀10,฀1979,฀p.฀13-16;฀G.฀Babić ,฀Les฀moines-poètes฀dans฀l’église฀de la฀Mère฀de฀Dieu฀à฀Studenica,฀in฀Studenica฀et฀l’art฀byzantin฀autour฀de฀l’année฀1200,฀Belgrade 1988,฀p.฀205-216;฀N.฀Ševčenk o,฀The฀Five฀Hymnographers฀at฀Nerezi,฀Paleoslavica฀10,฀2002, p. 55-68,฀repr.฀in฀N.฀Ševčenk o,฀The฀Celebration฀of฀the฀Saints฀in฀Byzantine฀Art฀and฀Liturgy, Farnham฀2013,฀XIII;฀E.฀Bakalova,฀Hymnography฀and฀Iconography:฀Images฀of฀Hymnographers฀in฀Twelfth-฀and฀Thirteenth-Century฀Paintings฀in฀Bulgaria,฀in฀Ritual฀and฀Art: Byzantine฀Essays฀for฀Christopher฀Walter,฀ed.฀P.฀Armstrong,฀London฀2006,฀p.฀246-273. 61. Ševč enko,฀Five฀Hymnographers฀(cited฀in฀n.฀60),฀p.฀57. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 113 be฀easier฀for฀us,฀because฀free฀from฀all฀danger,฀to฀keep฀silence฀in฀fear:฀While฀it฀is฀hard฀ indeed,฀O฀Virgin,฀in฀love฀to฀devise฀songs฀harmoniously฀put฀together”.฀(Στέργειν μὲν ἡμ(ας) ὡς ἀκίνδυνον φόβω ῥᾶον σιωπή[ν] τῷ πόθῳ δὲ παρθένε ὕ[μνους ὑφαίνειν συντόνως τεθηγμένους Ἐργῶδές ἐσριν]).62฀One฀of฀the฀most฀famous฀hymnographers,฀ Joseph,฀stands฀at฀the฀left.฀His฀scroll฀is฀marked:฀“Receive,฀O฀Christ,฀these฀my฀hymns”฀ (Δέχοιο,฀Χριστέ,฀τούσδε τοὺς ἐμοὺς ὕμνους)฀from฀the฀first (“compunctive”)฀canon฀of฀ Monday฀ morning,฀ chanted฀ in฀ the฀ first mode.63฀ Theophanes฀ Graptos฀ carries฀ a฀ scroll฀with฀an฀acrostic฀that฀reads:฀“The฀first hymn฀of฀the฀angels,฀by฀Theophanes”.64฀ The฀emphasis฀on฀hymn฀composition฀and฀chant฀signals฀the฀expansion฀of฀hymn-฀ related฀imagery฀in฀the฀Late฀Byzantine฀period. Late฀Byzantine฀painting฀shows฀a฀heightened฀interest฀in฀the฀representation฀of฀ hymns,฀not฀only฀through฀the฀depiction฀of฀composers฀and฀their฀texts,฀but฀also฀through฀ the฀depiction฀of฀chants฀and,฀frequently,฀of฀chanters.฀Hymns฀are฀represented฀most฀ frequently฀outside฀the฀nave฀in฀the฀subsidiary฀spaces฀that฀multiplied฀in฀the฀last฀ centuries฀of฀imperial฀hegemony,฀or฀in฀spaces฀connected฀with฀burial,฀commemoration,฀ or฀other฀devotional฀rites.฀Among฀other฀represented฀hymns฀is฀the฀Canon฀of฀the฀Soul,฀ located฀in฀the฀south฀aisle฀of฀a฀small฀chapel฀in฀the฀Chilandar฀Monastery.65฀The฀Late฀ Byzantine฀period฀sees฀the฀monumental฀representation฀of฀the฀Akathistos฀Hymn฀in฀ more฀than฀a฀dozen฀churches.66฀The฀representation฀of฀the฀hymn฀not฀only฀signals฀the฀ glorification of฀the฀Virgin,฀but฀the฀importance฀of฀a฀chant฀used฀in฀vigils฀in฀large฀ monasteries,฀in฀front฀of฀the฀doors฀of฀the฀church,฀likely฀in฀the฀narthex.67฀The฀ troparion฀of฀the฀Christmas฀Hymn฀“What฀shall฀we฀offer฀Thee,฀O฀Christ”฀which฀฀ I฀have฀addressed฀in฀a฀recent฀publication,฀became฀the฀subject฀of฀numerous฀paintings฀ in฀this฀period฀(fig. 10).68฀In฀its฀earliest฀representation,฀in฀the฀church฀of฀the฀Virgin฀ Peribleptos฀(Sv.฀Kliment)฀in฀Ohrid,฀the฀hymn฀is฀strategically฀located฀below฀a฀domical฀ vault฀decorated฀with฀a฀full-length฀image฀of฀Christ฀carrying฀the฀incipit฀to฀Gregory฀฀ 62. John฀of฀Damascus,฀Heirmos฀of฀the฀9th฀Ode฀of฀his฀Second฀Canon฀on฀the฀Nativity฀(PG฀96, 824);฀The฀Festal฀Menaion฀(cited฀in฀n.฀21),฀p.฀283;฀I.฀Sinkević ,฀The฀Church฀of฀St.฀Panteleimon at฀ Nerezi:฀ Architecture,฀ Programme,฀ Patronage,฀ Wiesbaden฀ 2000,฀ p.฀ 63;฀ Ševč enko,฀ Five Hymnographers฀(cited฀in฀n.฀60),฀p.฀62. 63. Parakletike,฀Athens฀1959,฀p.฀18. 64. Ševč enko,฀Five฀Hymnographers฀(cited฀in฀n.฀60),฀p.฀63. 65. V.฀Marinis,฀‘He฀Who฀Is฀at฀the฀Point฀of฀Death’:฀The฀Fate฀of฀the฀Soul฀in฀Byzantine฀Art฀and Liturgy,฀Gesta฀54,฀2015,฀p.฀59-84฀(with฀collected฀bibliography). 66. E.฀Constantinides,฀The฀Wall฀Paintings฀of฀the฀Panagia฀Olympiotissa฀at฀Elasson฀in฀Northern Thessaly,฀ 2฀ vols,฀ Athens฀ 1992฀ (Publications฀ of฀ the฀ Canadian฀ Archaeological฀ Institute฀ at Athens฀ 2);฀ A.฀ Pätzold,฀ Der฀ Akathistos-Hymnos:฀ Die฀ Bilderzyklen฀ in฀ der฀ byzantinischen Wandmalerei฀des฀14.฀Jahrhunderts,฀Stuttgart฀1989฀(Forschungen฀zur฀Kunstgeschichte฀und christlichen฀Archäologie);฀I.฀Spatharakis,฀The฀Pictorial฀Cycles฀of฀the฀Akathistos฀Hymn฀for the฀Virgin,฀Leiden฀2005. 67. Symeon฀of฀Thessaloniki,฀De฀Sacra฀Precatione฀(PG฀155,฀620C-621A). 68. Gerstel,฀Monastic฀Soundspaces฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀135-152.฀For฀representations฀of฀the hymn,฀see฀also฀N.฀Ševč enko,฀Alcuni฀influssi delle฀opere฀poetiche฀di฀Giovanni฀di฀Damasco sull’arte฀bizantina,฀in฀Giovanni฀di฀Damasco.฀Un฀padre฀al฀sorgere฀dell’Islam.฀Atti฀del฀XIII฀Convegno ecumenico฀internazionale฀di฀spiritualità฀ortodossa.฀Sezione฀bizantina,฀Bose,฀11-13฀settembre฀2005, ed.฀S.฀Chialà฀and฀L.฀Cremaschi,฀Bose฀2006,฀p.฀315-341. 114 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀10฀-฀Christmas฀Hymn,฀narthex,฀Church฀of฀the฀Virgin฀Peribleptos฀(Sv.฀Kliment),฀ Ohrid,฀1294/1295฀(photo:฀©฀Sean฀Sprague฀/฀SpraguePhoto.com). Figure฀11฀-฀Martyrdom฀of฀St.฀Demetrios,฀narthex,฀Holy฀Apostles,฀Thessaloniki฀฀ (photo฀by฀the฀author). IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 115 of฀Nazianzen’s฀Second฀Homily฀on฀Easter:฀σήμερον σωτηρία τῷ κόσμῳ, ὅσος ὁρατὸς, καὶ ὅσος ἀόρατος฀(“Today,฀salvation฀is฀come฀to฀the฀world,฀as฀much฀to฀the฀visible฀as฀ to฀the฀invisible”),฀a฀text฀that฀was฀also฀chanted.69฀The฀chamber฀also฀includes฀the฀ representation฀of฀hymnographers,฀which฀extends฀the฀program฀to฀consider฀issues฀of฀ text฀composition.70 Expanding฀on฀the฀canon฀of฀represented฀hymns,฀it฀is฀now฀possible฀to฀reexamine฀ the฀painted฀programs฀of฀monastic฀katholika฀to฀question฀whether฀the฀insertion฀of฀ unusual฀scenes฀may฀be฀linked฀to฀new฀musical฀composition฀in฀the฀Late฀Byzantine฀ period,฀a฀period฀that฀witnesses฀the฀development฀of฀kalophonic,฀or฀highly฀embellished฀chant.71฀It฀is฀possible,฀for฀example,฀that฀the฀representation฀of฀the฀martyrdom฀ of฀St.฀Demetrios฀in฀the฀Church฀of฀Holy฀Apostles฀in฀Thessaloniki,72฀may฀have฀been฀ stimulated฀by฀new฀chant฀composition฀in฀honor฀of฀the฀city’s฀holy฀patron฀(fig. 11).฀ In฀the฀14th฀century,฀the฀composer฀Manuel฀Plagitis,฀protopsaltis฀of฀Hagia฀Sophia,฀ the฀cathedral฀of฀Thessaloniki,฀composed฀new฀kalophonic฀heirmoi฀for฀the฀feast฀of฀ Demetrios.73฀The฀depiction฀of฀this฀scene฀of฀martyrdom,฀which฀is฀described฀in฀the฀ heirmos,฀may฀very฀well฀have฀been฀inspired฀by฀devotion฀to฀the฀saint฀and฀the฀chanting฀of฀services฀in฀his฀honor฀within฀the฀city’s฀churches.฀I฀suspect฀that฀collaborations฀ between฀scholars฀of฀monumental฀painting฀and฀musicologists,฀focusing฀specifically on฀the฀Late฀Byzantine฀period,฀will฀reveal฀ways฀of฀linking฀new฀musical฀composition฀ to฀new฀imagery. Members฀of฀Soundscapes฀of฀Byzantium,฀a฀collaborative฀scholarly฀project,฀have฀ recently฀investigated฀the฀relationship฀of฀sound฀images฀and฀acoustics฀in฀Byzantine฀ churches฀in฀Thessaloniki.74฀One฀of฀the฀interests฀of฀the฀project฀is฀to฀look฀at฀ecclesiastical฀ spaces฀that฀are฀marked฀by฀sound฀images.฀In฀several฀cases,฀images฀of฀hymns฀are฀placed฀ over฀interior฀portals฀that฀have฀ritual฀significance. These฀portals,฀closely฀connected฀ with฀the฀imagery฀around฀them,฀seem฀to฀be฀gathering฀points฀for฀the฀community. 69. The฀psalm฀is฀illustrated฀in฀the฀thirteenth-century฀sticherarion,฀Mount฀Athos,฀Koutloumousi, Cod.฀412,฀fol.฀232v,฀with฀a฀sketch฀of฀the฀Anastasis.฀See฀O.฀Strunk,฀St.฀Gregory฀Nazianzus and฀the฀Proper฀Hymns฀for฀Easter,฀in฀Late฀Classical฀and฀Medieval฀Studies฀in฀Honor฀of฀Albert Mathias฀ Friend,฀ Jr.,฀ ed.฀ K.฀Weitzmann,฀ Princeton฀ 1955,฀ p.฀ 82-87,฀ repr.฀ in฀ O.฀ Strunk, Essays฀on฀Music฀in฀the฀Byzantine฀World,฀New฀York฀1977,฀p.฀55-67. 70. Schroeder,฀Looking฀with฀Words฀and฀Images฀(cited฀in฀n.฀17). 71. Gerstel,฀Monastic฀Soundspaces฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀139. 72. A.฀Xyngopoulos,฀“Η τοιχογραφία του μαρτυρίου του αγίου Δημητρίου εις τους Αγίους Αποστόλους Θεσσαλονίκης,”฀DChAE฀8,฀1975-1976,฀p.฀61-77. 73. The฀ kalophonic฀ heirmoi฀ to฀ St.฀ Demetrios฀ are฀ notated฀ in฀ the฀ mid-fifteenth-centu y฀ MS Iviron฀1120฀(f.฀631v-636r)฀and฀in฀MS฀Laura฀I฀185฀(likely฀from฀the฀first three฀decades฀of the฀15th฀century).฀Prior฀to฀these฀compositions,฀an฀inscription฀on฀f.฀189r฀of฀the฀latter source฀reads:฀“Canon฀to฀the฀Great-martyr฀St.฀Demetrios฀the฀myrrh-streaming,฀poem฀of Konstantinos฀Porphyrogennitos,฀composed฀by฀the฀Protopsaltes฀of฀Thessaloniki,฀Manuel Plagiates,฀ second฀ mode,฀ Come,฀ O฀ ye฀ people…”.฀ See฀ also฀ E.฀ Russell,฀ St.฀ Demetrius฀ of Thessalonica:฀Cult฀and฀Devotion฀in฀the฀Middle฀Ages,฀Oxford฀2010฀(Byzantine฀and฀Neohellenic studies฀6).฀I฀am฀very฀grateful฀to฀S.฀Antonopoulos฀for฀his฀insights฀into฀this฀subject. 74. S.฀Antonopoulos,฀S.฀Gerstel,฀C.฀Kyriakakis,฀K.฀Raptis฀and฀J.฀Donahue,฀Soundscapes of฀Byzantium,฀Speculum฀92/S1,฀2017,฀p.฀321-335;฀S.฀Gerstel,฀C.฀Kyriakakis,฀K.฀Raptis, S. Antonopoulos฀ and฀ J.฀ Donahue,฀ Soundscapes฀ of฀ Byzantium:฀ The฀ Acheiropoietos Basilica฀and฀the฀Cathedral฀of฀Hagia฀Sophia฀in฀Thessaloniki,฀Hesperia฀87/1,฀2018,฀p.฀177-213. 116 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL Figure฀12฀-฀Christmas฀Hymn,฀north฀ambulatory,฀Holy฀Apostles,฀Thessaloniki฀฀ (photo฀by฀the฀author). I฀ have฀ already฀ published฀ preliminary฀ thoughts฀ on฀ the฀ representation฀ of฀ the฀ Christmas฀troparion฀in฀the฀church฀of฀Holy฀Apostles฀in฀Thessaloniki฀(fig. 12).75฀ In฀this฀monastic฀katholikon,฀the฀troparion฀“What฀shall฀we฀offer฀Thee,฀O฀Christ”฀is฀ depicted฀in฀a฀section฀of฀the฀north฀ambulatory฀that฀likely฀formed฀a฀chapel฀of฀John฀ the฀Baptist.76฀The฀composition฀is฀centered฀over฀the฀arched฀door฀between฀the฀north฀ side฀of฀the฀ambulatory฀and฀the฀nave.฀The฀composition฀is฀crowned฀by฀a฀heavenly฀ portal฀with฀descending฀angels฀labeled฀“The฀angels฀offer฀Thee฀a฀hymn.”฀Components฀ of฀the฀hymn฀are฀illustrated฀from฀top฀to฀bottom฀and฀then฀left฀to฀right฀in฀two฀bands.฀ At฀the฀bottom฀of฀the฀scene฀are฀two฀groups฀of฀monks฀represented฀in฀chant.฀These฀ may฀represent฀the฀division฀of฀singers฀into฀the฀left฀and฀right฀choirs.฀In฀modern-day฀ choral฀ practice,฀ the฀ left,฀ or฀ north฀ choir฀ is฀ charged฀ with฀ singing฀ the฀ hymn.฀The฀ position฀of฀the฀image,฀in฀the฀north฀ambulatory,฀is฀in฀closest฀proximity฀to฀the฀left฀ choir฀that฀would฀have฀stood฀on฀the฀other฀side฀of฀the฀door.฀Closer฀analysis฀of฀this฀ and฀other฀similar฀images฀–฀almost฀always฀located฀over฀portals฀–฀and฀a฀consideration฀of฀ fourteenth-century฀Byzantine฀chant฀has฀led฀to฀a฀new฀conclusion.฀A฀recent฀transcription฀฀ from฀a฀sticherarion฀of฀1341฀(MS฀Ambrosianus฀A139฀sup)฀suggests฀that฀the฀hymn฀ 75. Gerstel,฀Monastic฀Soundspaces฀(cited฀in฀n.฀17). 76. A.฀Xyngopoulos,฀Les฀fresques฀de฀l’église฀des฀Saints-Apôtres฀à฀Thessalonique,฀in฀Art฀et société฀à฀Byzance฀sous฀les฀Paléologues.฀Actes฀du฀Colloque฀organisé฀par฀l’Association฀internationale des฀études฀byzantines฀à฀Venise฀en฀septembre฀1968,฀Venice฀1971,฀p.฀83-89,฀at฀87,฀fig. 14,฀repr. in฀ A.฀ Xyngopoulos,฀ Θεσσαλονίκεια μελετήματα฀ (1925-1979),฀ Thessaloniki฀ 1999,฀ XXVIII; C. Stephan,฀Ein฀byzantinische฀Bildensemble.฀Die฀Mosaiken฀und฀Fresken฀der฀Apostel-Kirche zu฀Thessaloniki,฀Baden-Baden,฀1986,฀p.฀227-231,฀fig.฀55 IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 117 was฀ chanted฀ in฀ a฀ stately฀ tempo฀ that฀ had฀ an฀ obvious฀ processional฀ quality.77฀The฀ representation฀of฀the฀hymn฀over฀the฀portal฀to฀the฀nave฀may฀have฀marked฀the฀gathering฀place฀of฀the฀community฀before฀entering฀for฀the฀Christmas฀vigil.฀The฀image฀ captures฀ the฀ sound฀ and฀ motions฀ of฀ chanting.฀ Here,฀ at฀ a฀ gathering฀ point฀ of฀ the฀ community,฀ the฀ chant฀ was฀ performed฀ before฀ the฀ scene,฀ with฀ depicted฀ monks฀ facing฀their฀living฀cohort.฀The฀chanters฀would฀have฀then฀processed฀into฀the฀nave,฀ passing฀under฀the฀composition. In฀the฀late-fourteenth-century฀church฀of฀Prophetes฀Elias฀in฀Thessaloniki,฀the฀lite,฀ the฀expanded฀narthex,฀consists฀of฀nine฀bays.฀The฀groin฀vaults฀and฀domes฀covering฀ the฀bays฀are฀supported฀by฀four฀columns.฀In฀the฀vault฀above฀the฀entrance฀to฀the฀ nave฀is฀a฀composition฀of฀angelic฀thrones฀and฀cherubim฀holding฀standards฀inscribed฀ with฀ the฀ words฀ ΑΓΙΟΣ ΑΓΙΟΣ ΑΓΙΟΣ,฀ the฀ beginning฀ of฀ the฀ Epinikios฀ or฀ Seraphic฀ hymn:฀ ἅγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος Σαβαώθ,฀ πλήρης ὁ οὐρανός καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις ὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου· ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις฀(“Holy,฀Holy,฀Holy฀is฀the฀Lord฀of฀hosts,฀heaven฀and฀earth฀are฀full฀of฀Your฀ glory.฀ Hosanna฀ in฀ the฀ highest.฀ Blessed฀ is฀ He฀ Who฀ came฀ and฀ will฀ come฀ in฀ the฀ Name฀of฀the฀Lord.฀Hosanna฀in฀the฀highest”)฀(fig. 13).฀The฀prayer,฀from฀the฀Anaphora฀and฀the฀Great฀Doxology,฀refers฀to฀the฀interplay฀of฀human฀and฀heavenly฀worship.฀ The฀space฀in฀which฀the฀prayer฀was฀located,฀the฀lite,฀was฀used฀for฀the฀recitation฀of฀ monastic฀hours.฀Acoustical฀testing฀demonstrated฀much฀higher฀clarity฀in฀this฀space฀ than฀in฀the฀adjacent฀nave,฀indicating฀that฀the฀community฀would฀have฀easily฀understood฀and฀appreciated฀the฀complexities฀of฀the฀chanted฀service฀(fig. 14).78฀Indeed,฀ Figure฀13฀-฀Seraphic฀Hymn,฀narthex,฀Church฀of฀Prophetes฀Elias,฀Thessaloniki฀฀ (photo฀by฀K.฀Raptis). 77. I฀am฀very฀grateful฀to฀Spyridon฀Antonopoulos,฀who฀studied฀the฀setting฀in฀MS฀Ambrosianus A฀139฀sup.฀Antonopoulos,฀a฀member฀of฀Soundscapes฀of฀Byzantium,฀first recorded฀the฀new setting฀in฀2014. 78. For฀additional฀testing฀results฀in฀this฀church,฀see฀S.฀Gerstel฀and฀C.฀Kyriakakis,฀Revealing the฀Acoustic฀Mysteries฀of฀Byzantine฀Churches,฀Faith฀and฀Form:฀The฀Interfaith฀Journal฀of Religion,฀Art฀and฀Architecture฀3,฀2016,฀p.฀15-17. 118 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL the฀existence฀of฀four฀stone฀columns฀and฀the฀uneven฀surface฀of฀the฀ceiling฀may฀have฀ created฀an฀early฀reflection pattern฀that฀enhanced฀intelligibility.฀The฀lower฀walls฀of฀ the฀chamber฀are฀covered฀with฀images฀of฀monks,฀reflecting the฀use฀of฀the฀space฀by฀ members฀of฀the฀monastic฀community.฀The฀easternmost฀image฀of฀the฀vault฀gathers฀ the฀monks฀and฀angels฀together฀in฀holy฀song.฀The฀comments฀of฀John฀Chrysostom฀ on฀this฀prayer฀are฀apt:฀“When฀was฀the฀earth฀filled with฀His฀glory?฀When฀this฀hymn฀ was฀brought฀down฀to฀earth,฀and฀human฀beings฀below฀became฀companions฀in฀ the฀dance฀with฀the฀powers฀above,฀striking฀up฀a฀single฀melody฀and฀composing฀a฀ common฀praise.”79 Figure฀14฀-฀Constrast฀of฀clarity฀between฀the฀nave฀and฀narthex,฀Church฀of฀Prophetes฀Elias,฀ Thessaloniki,฀1360-1370฀(drawing:฀Soundscapes฀of฀Byzantium). In฀the฀church฀of฀St.฀Nicholas฀Orphanos฀in฀Thessaloniki,฀nine฀scenes฀from฀the฀ Akathistos฀Hymn฀are฀represented฀in฀the฀north฀aisle฀of฀the฀ambulatory.฀The฀space,฀ originally฀ closed฀ off฀ by฀ a฀ wall,฀ formed฀ a฀ separate฀ chapel฀ in฀ the฀ Late฀ Byzantine฀ period,฀likely฀dedicated฀to฀the฀Virgin.฀The฀Akathistos฀cycle,฀as฀preserved฀today,฀is฀ incomplete.฀The฀cycle฀is฀painted฀on฀the฀south฀wall฀of฀the฀chapel,฀which฀is฀pierced฀ by฀a฀low฀portal฀leading฀to฀the฀sanctuary฀and฀a฀higher฀portal฀leading฀to฀the฀adjacent฀ nave.฀ Originally,฀ the฀ cycle฀ likely฀ continued฀ on฀ the฀ west฀ and฀ north฀ walls฀ of฀ the฀ chapel.฀Because฀of฀an฀interest฀in฀the฀connections฀between฀paintings฀of฀sound฀and฀ acoustics,฀Soundscapes฀of฀Byzantium฀investigated฀the฀north฀aisle฀of฀the฀church฀in฀ order฀to฀consider฀the฀acoustics฀of฀a฀space฀decorated฀with฀the฀Akathistos฀hymn.฀The฀ recording฀of฀chanters฀in฀front฀of฀the฀Akathistos฀scenes฀was฀unsatisfactory;฀the฀lack฀ of฀resonance฀was฀disturbing฀to฀both฀chanters฀and฀listeners.80฀During฀testing,฀however,฀one฀chanter฀moved฀to฀the฀central฀nave฀to฀sing฀the฀Akathistos฀at฀the฀threshold฀ 79. John฀Chrysostom,฀In฀Isaiam,฀ed.฀J.฀Dumortier฀(SC฀304),฀6.3. 80. Changes฀to฀the฀space,฀including฀the฀removal฀of฀the฀west฀wall฀of฀the฀chapel,฀impacted฀the acoustical฀environment. IMAGES฀IN฀CHURCHES฀IN฀LATE฀BYZANTIUM:฀REFLECTIONS฀AND฀DIRECTIONS 119 of฀the฀sanctuary.฀Unlike฀the฀singing฀in฀the฀north฀chapel฀where฀the฀chanter’s฀voice฀ fell฀flat, the฀sound฀of฀the฀voice฀chanting฀on฀the฀west฀side฀of฀the฀sanctuary฀screen,฀ facing฀the฀altar,฀was฀funneled฀through฀the฀lower฀portal฀below฀the฀representation฀of฀ the฀ fourteenth฀ oikos฀ of฀ the฀ Akathistos฀ Hymn.81฀ Sound฀ emerged฀ as฀ if฀ through฀ a฀ microphone฀(fig. 15).฀The฀representation฀of฀the฀oikos฀is฀inscribed:฀ ΞΕΝΟΝ ΤΟΚΟΝ ΙΔΟΝΤΕΣ ΞΕΝΩΘΩΜΕΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΟΝ ΝΟΥΝ ΕΙΣ ΟΥ(ΡΑ)ΝΟΥΣ ΜΕΤΑΘΕΝΤΕΣ฀ (“Seeing฀the฀strange฀childbirth,฀let฀us฀be฀estranged฀from฀the฀mundane,฀transporting฀ our฀mind฀to฀heaven”).฀The฀young฀Christ฀is฀seated฀on฀a฀bench฀at฀the฀center฀of฀the฀ composition฀with฀a฀bishop฀and฀a฀cluster฀of฀chanters฀represented฀to฀either฀side.฀Because฀ the฀composition฀is฀generally฀cropped฀in฀publications฀that฀focus฀on฀monumental฀ painting,฀scholars฀have฀not฀noted฀that฀the฀bench฀is฀centered฀over฀the฀door;฀the฀ painter฀seems฀to฀have฀taken฀this฀architectural฀feature฀into฀account฀when฀planning฀ the฀scene.฀Activated฀by฀chant฀in฀the฀nave,฀this฀portal฀became฀a฀magnifier of฀sound.฀฀ Figure฀15฀-฀Akathistos฀Hymn฀during฀acoustical฀testing,฀north฀ambulatory,฀฀ Nicholas฀Orphanos,฀Thessaloniki฀(photo:฀Soundscapes฀of฀Byzantium). 81. A.฀Xyngopoulos,฀Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού Θεσσαλονίκης,฀Athens฀1964, pls.฀52,฀88;฀A.฀Tsitouridou,฀O ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη. Συμβολή στη μελέτη της παλαιολόγειας ζωγραφικής κατά τον πρώιμο 14ο αιώνα,฀Thessaloniki฀1986, p.฀149-150,฀pl.฀57;฀K.฀Kirchhainer,฀Die฀Bildausstattung฀der฀Nikolauskirche฀in฀Thessaloniki: Untersuchungen฀zu฀Struktur฀und฀Programm฀der฀Malereien,฀Weimar฀2001฀(Marburger฀Studien zur฀Kunst-฀und฀Kulturgeschichte฀3),฀p.฀115-125. 120 SHARON฀E.฀J.฀GERSTEL The฀representation฀of฀chanters฀immediately฀above฀the฀portal,฀like฀those฀represented฀ in฀the฀Christmas฀troparion฀in฀Holy฀Apostles,฀must฀be฀deliberate.฀The฀selection฀of฀ oikos฀fourteen฀for฀this฀location,฀with฀its฀emphasis฀on฀“transporting฀our฀mind฀to฀ heaven,”฀ refers฀ to฀ the฀ role฀ of฀ chant฀ in฀ spiritual฀ elevation,฀ recalling฀ Metochites’฀ thoughts฀about฀the฀transformative฀effects฀of฀choral฀singing.฀In฀this฀small฀church,฀ the฀sound฀of฀chant,฀the฀words฀of฀the฀chant,฀and฀the฀sacred฀images฀are฀linked฀in฀an฀ unexpected฀and฀sophisticated฀way. As฀gathering฀points฀of฀the฀community,฀portals฀became฀important฀sites฀for฀images฀ of฀sound.฀The฀study฀of฀such฀images฀is฀in฀its฀infancy,฀but฀even฀a฀brief฀collection฀of฀ examples฀indicates฀that฀this฀is฀a฀fertile฀area฀for฀future฀study. In฀this฀paper,฀I฀have฀focused฀on฀two฀issues฀of฀concern฀for฀the฀study฀of฀the฀ decoration฀of฀sacred฀space:฀art฀and฀emotion,฀and฀art฀and฀sacred฀sound.฀The฀two฀ topics,฀of฀course,฀are฀related,฀since฀sound฀–฀both฀the฀form฀of฀chant฀and฀the฀content฀ of฀chant฀–฀generates฀emotions฀within฀the฀community.฀As฀art฀historians,฀we฀need฀to฀ consider฀ chanted฀ texts฀ when฀ we฀ think฀ about฀ the฀ resonance฀ of฀ images฀ in฀ sacred฀ space.฀In฀the฀late฀twelfth-century฀church฀of฀Panagia฀tou฀Arakos฀in฀Cyprus,฀Joseph,฀ one฀of฀four฀represented฀hymnographers,฀carries฀a฀scroll฀inscribed฀with฀a฀canon฀to฀ the฀Virgin:฀“Beholding฀God,฀made฀flesh from฀Thee,฀O฀Virgin,฀the฀choirs฀of฀angels฀ were฀stricken฀with฀fear,฀and฀they฀honor฀Thee฀as฀Mother฀of฀God฀through฀ceaseless฀ hymns.”82฀The฀text,฀held฀by฀one฀of฀the฀most฀prolific hymnogaphers฀of฀the฀church,83฀ reminds฀us฀of฀the฀close฀connections฀between฀the฀language฀of฀hymnography,฀the฀sound฀ of฀ chant฀ and฀ the฀ emotional฀ communities฀ that฀ were฀ created฀ in฀ response.฀ In฀ the฀ church฀of฀the฀Peribleptos฀in฀Mystras,฀the฀text฀undergirding฀the฀angels,฀referring฀to฀ fear฀and฀trembling,฀was฀one฀that฀was฀chanted.฀The฀chanted฀text฀surrounding฀the฀ Pantokrator฀makes฀reference฀to฀emotions.฀Monks฀represented฀in฀Holy฀Apostles,฀ Thessaloniki,฀raise฀their฀hands฀in฀chant.฀Chanters฀are฀represented฀above฀a฀portal฀in฀ the฀church฀of฀Nicholas฀Orphanos,฀a฀portal฀that฀channeled฀sound.฀An฀integrative฀ approach฀to฀the฀consideration฀of฀Byzantine฀images฀and฀sacred฀space฀requires฀us฀ not฀only฀to฀look,฀but฀also฀to฀feel,฀and฀to฀listen.฀Just฀as฀the฀building฀was฀designed฀ to฀frame฀and฀highlight฀images,฀so฀was฀it฀constructed฀to฀evoke฀emotional฀responses฀ to฀those฀images,฀and฀to฀hear฀those฀images฀through฀prayerful฀song.฀For,฀in฀monastic฀ communities฀ of฀ late฀ Byzantium฀ image฀ and฀ the฀ chanted฀ word฀ worked฀ together,฀ giving฀vision฀and฀voice฀to฀one฀another,฀and฀preparing฀the฀faithful,฀through฀heightened฀ emotions,฀to฀perceive฀the฀sacred.฀It฀was฀only฀at฀this฀moment฀of฀perception฀that฀ the฀angels฀would฀descend฀and฀participate฀in฀a฀liturgy฀performed฀simultaneously฀ on฀earth฀and฀in฀heaven. Sharon฀E.฀J.฀Gerstel University฀of฀California,฀Los฀Angeles 82. A.฀Nicolaïdès,฀L’église฀de฀la฀Panagia฀Arakiotissa฀à฀Lagoudéra,฀Chrypre฀:฀Étude฀iconographique฀des฀fresques฀de฀1192,฀DOP฀50,฀1996,฀p.฀1-137,฀at฀33-34,฀fig. 32.฀For฀the฀canon, see฀Παρακλητηκή,฀ἦτοι Οκτώηχος ἡ μεγάλη,฀Rome฀1885,฀p.฀459. 83. Constas,฀Poetry฀and฀Painting฀(cited฀in฀n.฀25),฀p.฀13-32฀(with฀collected฀bibliography). Dessin,฀couleurs฀et฀lumière฀dans฀l’église฀médiévale฀: la฀performativité฀de฀l’image฀lumineuse Nicolas฀Reveyron Contrairement฀aux฀temples฀de฀l’Antiquité,฀dont฀la฀cella,฀réservée฀à฀la฀statue฀de฀ culte฀et฀à฀l’exposition฀des฀offrandes,฀restait฀fermée฀au฀peuple,฀l’église฀est฀d’abord฀un฀ lieu฀de฀culte฀ouvert฀aux฀fidèle ฀:฀elle฀les฀accueille฀et฀les฀abrite฀pendant฀les฀cérémonies฀ religieuses.฀Dans฀les฀temples฀grecs฀ou฀romains,฀les฀architectes฀ont฀pu฀mettre฀au฀point฀ des฀procédés฀d’éclairage฀naturel฀exceptionnels,฀véritable฀chef-d’œuvre฀d’inventivité฀ et฀de฀recherche฀esthétique1.฀Tout฀au฀contraire,฀l’édifice ecclésial฀remplit฀des฀fonctions฀ pratiques฀qui฀ont฀imposé฀aux฀concepteurs฀la฀nécessité฀de฀rendre฀clairs฀les฀volumes฀ internes.฀Mais฀la฀question฀de฀la฀luminosité฀naturelle฀de฀l’église฀ne฀se฀résume฀pas฀à฀ son฀éclairage฀intérieur.฀La฀lumière฀l’enveloppe฀aussi฀à฀l’extérieur,฀où฀elle฀peut฀jouer฀ sur฀les฀toits฀de฀métal,฀blanc฀laiteux฀ou฀doré,฀ou฀sur฀les฀couvertures฀minérales,฀noires฀ ou฀de฀couleur,฀créant฀au฀sein฀de฀la฀ville,฀que฀l’église฀domine,฀des฀jeux฀de฀reflet ฀ colorés2.฀Enfin, de฀façon฀plus฀large฀encore,฀elle฀l’intègre฀au฀cosmos,฀dans฀la฀mesure฀ où฀son฀axe฀est฀réglé฀sur฀la฀course฀apparente฀du฀soleil.฀Cette฀problématique,฀dont฀ l’étude฀ mêle฀ les฀ témoignages฀ écrits฀ et฀ les฀ réalités฀ monumentales,฀ explorées฀ par฀฀ la฀physique฀appliquée,฀exige฀donc฀une฀archéologie฀des฀phénomènes฀et฀des฀textes. Architecture฀et฀lumière L’inscription฀de฀l’architecture฀religieuse฀dans฀la฀lumière฀procède฀d’abord฀de฀฀ la฀ position฀ de฀ l’édifice dans฀ son฀ site,฀ nécessairement฀ en฀ rapport฀ avec฀ la฀ lumière฀฀ du฀jour฀en฀général฀et฀avec฀le฀soleil฀en฀particulier.฀La฀culture฀paléochrétienne฀avait฀ hérité฀ de฀ la฀ culture฀ romaine฀ le฀ souci฀ d’articuler฀ l’église฀ avec฀ les฀ quatre฀ points฀ cardinaux.฀Dans฀une฀lettre-poème฀adressée฀en฀469฀(ou฀470)฀à฀son฀ami฀Hesperius฀à฀ propos฀de฀la฀cathédrale฀de฀Lyon3,฀Sidoine฀Apollinaire฀fournit฀un฀détail฀dont฀ 1. 2. 3. Citons,฀par฀exemple,฀dans฀le฀temple฀de฀Zeus฀à฀Olympie,฀la฀tuile฀à฀opaïon฀projetant฀un฀rayon฀de lumière฀sur฀un฀dallage฀de฀marbre฀blanc฀huilé฀qui฀le฀renvoyait฀sur฀la฀statue฀chryséléphantine du฀dieu.฀Ou฀bien฀l’oculus฀zénithal฀du฀Panthéon฀de฀Rome,฀reconstruit฀sous฀Hadrien,฀qui distribuait฀la฀lumière฀successivement฀sur฀les฀statues฀des฀douze฀dieux.฀Ou฀encore,฀dans฀le temple฀de฀Cyzique฀(Asie฀Mineure),฀selon฀Pline฀l’ancien฀(Histoire฀naturelle,฀XXXVI,฀22),฀les fils d’or฀qui฀étaient฀insérés฀dans฀les฀joints฀des฀parements฀de฀marbre฀pour฀leur฀conférer฀une luminosité฀surnaturelle. Voir฀par฀exemple฀N.฀Reveyron,฀Les฀lumières฀de฀la฀ville฀médiévale.฀Essai฀sur฀la฀perception de฀la฀lumière฀architecturale฀dans฀le฀filt e฀de฀la฀ville,฀dans฀Les฀cinq฀sens฀de฀la฀ville฀:฀du Moyen฀ Âge฀ à฀ nos฀ jours,฀ éd.฀ R.฀ Beck,฀ U.฀ Krampl฀ et฀ E.฀ Retaillaud-Bajac,฀Tours฀ 2013 (Villes฀et฀Territoires),฀p.฀85-103. Sidoine฀Apollinaire,฀Lettres,฀t.฀3,฀éd.฀A.฀Loyen,฀Paris฀1970,฀p.฀69-70. 122 NICOLAS฀REVEYRON l’interprétation฀littérale฀ne฀suffit pas฀à฀rendre฀compte฀d’un฀style฀si฀raffiné et฀d’une฀ pensée฀si฀subtile.฀L’auteur฀précise฀que,฀loin฀d’être฀désaxé,฀l’édifice est฀exactement฀ orienté฀sur฀le฀lever฀du฀soleil฀à฀l’équinoxe฀:฀nec฀in฀sinistrum฀/฀aut฀dextrum฀trahitur฀/฀sed฀ arce฀frontis฀/฀ortum฀prospicit฀aequinoctiale4.฀On฀peut฀en฀tirer฀trois฀enseignements.฀ Tout฀d’abord,฀l’édifice prend฀place฀dans฀le฀réseau฀viaire฀antique,฀défini par฀les฀ deux฀voies฀principales฀tracées฀:฀l’une฀–฀le฀cardo฀–฀sur฀l’axe฀des฀pôles฀et฀l’autre฀–฀le฀ decumanus฀–฀sur฀la฀course฀du฀soleil฀;฀il฀intègre฀ainsi฀doublement฀une฀dimension฀ cosmique฀:฀d’une฀part,฀en฀s’adaptant฀à฀un฀tracé฀solaire,฀d’autre฀part฀en฀procédant฀ de฀cette฀action฀sacrée฀qui฀est฀la฀division฀du฀sol฀par฀l’arpenteur฀romain5.฀Ensuite,฀฀ il฀revêt฀la฀symbolique฀chrétienne฀des฀points฀cardinaux,฀qui฀restera฀une฀constante฀ au฀Moyen฀Âge฀:฀la฀Résurrection฀à฀l’est,฀le฀Jugement฀dernier฀à฀l’ouest,฀le฀mal฀pour฀ le฀nord,฀le฀Paradis฀pour฀le฀sud6.฀Enfin, les฀quatre฀points฀cardinaux฀lui฀faisant฀ bénéficier chacun฀d’un฀éclairage฀particulier฀–฀la฀clarté฀est฀moindre฀au฀nord฀qu’au฀ sud฀et฀plus฀constante฀au฀sud฀qu’à฀l’est฀ou฀à฀l’ouest฀–,฀il฀tire฀de฀cette฀orientation฀des฀ ambiances฀lumineuses฀diverses฀et฀variées,฀qui฀évoluent฀durant฀la฀journée฀et฀selon฀ l’état฀changeant฀du฀ciel. La฀notion฀d’ambiance฀lumineuse Partie฀ intégrante฀ de฀ la฀ physique฀ appliquée,฀ le฀ concept฀ d’ambiance฀ lumineuse฀ régit฀actuellement฀une฀abondante฀réglementation฀sur฀l’éclairage฀des฀lieux฀de฀travail฀ et฀fournit฀aux฀succursales฀de฀la฀vie฀nocturne฀des฀jeux฀de฀lumière฀psychédéliques7.฀ 4. 5. 6. 7. Sur฀ la฀ cathédrale฀ de฀ Lyon฀ dans฀ l’Antiquité฀ tardive,฀ voir฀:฀ J.-F.฀ Reynaud,฀Lugdunum christianum,฀Lyon฀du฀iv e฀au฀viii e฀siècle.฀Topographie,฀nécropoles฀et฀édifices religieux,฀Paris฀1998 (Documents฀ d’archéologie฀ française฀ 69),฀ p.฀ 44-86฀;฀ N.฀ Reveyron,฀ Personnalité฀ monumentale฀et฀identité฀spirituelle฀de฀la฀cathédrale฀romane.฀Pour฀une฀herméneutique฀de฀l’architecture.฀L’exemple฀de฀la฀cathédrale฀de฀Lyon,฀du฀ive฀au฀xve฀siècle,฀dans฀Materia฀y฀acción฀en las฀catedrales฀medievales฀(ss.฀ix-xiii):฀construir,฀decorar,฀celebrar.฀Material฀and฀Action฀in฀European Cathedrals฀ (9th-13th฀ centuries):฀ Building,฀ Decorating,฀ Celebrating,฀ éd.฀ G.฀ Boto฀ Varela฀ et C.฀García฀de฀Castro฀Valdès,฀Oxford฀2017฀(BAR฀International฀Series฀2853),฀p.฀100-112. Sur฀la฀question฀très฀délicate฀de฀l’orientation฀des฀églises฀à฀l’époque฀paléochrétienne,฀voir฀par exemple฀:฀S.฀De฀Blaaw,฀In฀vista฀della฀luce,฀un฀principio฀dimenticato฀nell’orientamento dell’edificio di฀culto฀paleocristiano,฀in฀Arte฀medievale:฀le฀vie฀dello฀spazio฀liturgico,฀éd.฀P.฀Piva, Milan฀2010,฀p.฀15-46. Pour฀Hygin฀le฀Gromatique,฀arpenteur฀du฀ier฀siècle฀ap.฀J.-C.฀:฀Inter฀omnes฀mensurarum฀ritus eminentissima฀traditur฀limitum฀constitutio.฀Est฀enim฀illi฀origo฀caelestis,฀et฀perpetua฀continuatio, cum฀quadam฀latitudine฀recturae฀diuidentibus฀ratio฀tractabilis,฀formarum฀pulcher฀habitus, ipsorum฀etiam฀agrorum฀speciosa฀designatio.฀Constituti฀enim฀limites฀non฀sine฀mundi฀ratione, quoniam฀ decumani฀ secundum฀ solis฀ decursum฀ diriguntur,฀ kardines฀ a฀ poli฀ axe,฀ voir฀ Hygin le฀ Gromatique,฀ L’établissement฀ des฀ limites.฀ 1,฀ dans฀ Les฀ arpenteurs฀ romains,฀ éd.฀ et฀ trad. J.-Y.฀Guillaumin,฀t.฀1฀:฀Hygin฀le฀gromatique,฀Frontin,฀Paris฀2005,฀p.฀78. S.฀De฀Blaauw,฀Cultus฀et฀decor.฀Liturgia฀e฀architettura฀nella฀Roma฀tardoantica฀e฀medievale: basilica฀Salvatoris,฀Sanctae฀Mariae,฀Sancti฀Petri,฀Cité฀du฀Vatican฀1994฀(Studi฀e฀testi.฀Biblioteca฀apostolica฀vaticana฀355-356). Voir฀par฀exemple฀Daylight฀Performance฀of฀Building.฀60฀European฀Case฀Studies,฀éd.฀M.฀Fontoynont,฀Londres฀1998฀;฀S.฀Reiter฀et฀A.฀De฀Herde,฀L’éclairage฀naturel฀des฀bâtiments,฀Louvain 2004.฀Pour฀le฀Moyen฀Âge,฀voir฀par฀exemple฀F.฀Dell’Acqua,฀Illuminando฀colorat.฀La฀vetrata฀tra l’età฀tardo฀imperiale฀e฀l’alto฀Medioevo:฀le฀fonti,฀l’archeologia,฀Spolète,฀2003฀(Studi฀e฀Ricerche DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 123 C’est฀sans฀doute฀pourquoi฀cette฀notion฀très฀contemporaine฀nous฀paraît฀si฀étrangère฀ à฀la฀culture฀médiévale.฀De฀fait,฀il฀n’en฀est฀rien8.฀Même฀si฀l’expression฀ne฀se฀rencontre฀ dans฀aucun฀texte฀datant฀du฀Moyen฀Âge,฀descriptions฀et฀monuments,฀sous฀une฀forme฀ ou฀sous฀une฀autre,฀en฀confirment la฀réalité.฀Celle-ci฀peut฀être฀mesurée฀dans฀l’état฀actuel฀ des฀édifices et฀interprétée฀en฀fonction฀des฀paramètres฀qui฀en฀restituent฀l’état฀originel. Les฀ambiances฀lumineuses,฀telles฀que฀l’œil฀humain฀les฀perçoit9,฀se฀définissent à฀ partir฀des฀quatre฀grandeurs฀de฀base฀de฀la฀photométrie฀visuelle฀:฀d’une฀part,฀le฀flux lumineux฀ et฀ l’intensité฀ lumineuse,฀ qui฀ correspondent฀ à฀ l’émission฀ de฀ la฀ lumière,฀ d’autre฀part,฀l’éclairement฀et฀la฀luminance,฀qui฀se฀réfèrent฀à฀sa฀réception. Le฀flux lumineux10฀est฀la฀puissance฀lumineuse฀émise฀par฀une฀source฀pour฀un฀ faisceau฀d’angle฀solide฀donné.฀En฀ce฀qui฀concerne฀l’éclairage฀naturel฀d’un฀édifice, il฀s’agit฀soit฀de฀la฀lumière฀du฀jour11,฀soit฀du฀soleil฀ou฀bien฀de฀la฀lune,฀source฀faible,฀ mais฀dont฀les฀textes฀et฀l’iconographie฀font฀parfois฀mention,฀comme฀dans฀la฀description฀ de฀la฀cathédrale฀de฀Nantes฀au฀vie฀siècle฀par฀Venance฀Fortunat฀:฀Luna฀coronato฀quotiens฀ radiauerit฀ortu,฀/฀Alter฀ab฀aede฀sacra฀surgit฀ad฀astra฀iubar12. L’intensité฀lumineuse13฀désigne฀la฀capacité฀à฀éclairer฀d’une฀source฀ponctuelle฀de฀ lumière฀ dans฀ une฀ direction฀ donnée.฀ Sa฀ valeur฀ dépend฀ de฀ la฀ longueur฀ d’onde฀ et฀฀ de฀la฀sensibilité฀visuelle฀correspondante฀:฀on฀sait฀qu’en฀vision฀diurne฀l’œil฀humain฀ est฀plus฀sensible฀au฀spectre฀jaune-vert,฀moins฀au฀vert฀ou฀à฀l’orange,฀encore฀moins฀ au฀bleu฀sombre฀et฀au฀rouge฀moyen14. 8. 9.฀ 10. 11. 12. 13. 14. di฀Archeologia฀e฀Storia฀dell’Arte฀4)฀;฀N.฀Reveyron,฀Espace฀et฀lumière,฀dans฀Vitrail,฀verre฀ et฀archéologie฀entre฀le฀v e฀et฀le฀xii e฀siècle.฀Actes฀de฀la฀table฀ronde฀du฀Centre฀d’études฀médiévales฀ d’Auxerre,฀15-16฀juin฀2006,฀éd.฀S.฀Balcon-Berry,฀F.฀Perrot฀et฀C.฀Sapin,฀Paris฀2009฀ (Archéologie฀et฀histoire฀de฀l’art฀31),฀p.฀263-276. La฀littérature฀de฀l’Antiquité฀mentionne฀déjà฀la฀qualité฀de฀l’éclairage฀naturel฀dans฀les฀demeures des฀riches฀propriétaires.฀Ainsi,฀dans฀sa฀lettre฀à฀Gallus,฀pour฀ne฀prendre฀que฀cet฀exemple, Pline฀le฀Jeune฀décrit,฀avec฀une฀grande฀sensibilité฀aux฀ambiances฀lumineuses,฀la฀succession des฀pièces฀de฀sa฀villa฀maritime฀dont฀l’orientation฀est-ouest฀et฀les฀fenêtres฀procurent฀une฀grande luminosité.฀Pline฀le฀Jeune,฀Lettres,฀t.฀1,฀éd.฀et฀trad.฀A.-M.฀Guillemin,฀Paris฀1969,฀p.฀84-85. En฀science฀physique,฀la฀lumière฀est฀principalement฀une฀énergie.฀Quand฀il฀s’agit฀de฀sa฀perception฀par฀l’homme,฀la฀question฀se฀pose฀différemment฀:฀elle฀relève฀alors฀de฀la฀physique฀appliquée. La฀ lumière฀ visible฀ est฀ un฀ rayonnement฀ électromagnétique,฀ compris฀ entre฀ les฀ longueurs d’onde฀du฀rouge฀(la฀plus฀basse฀visible)฀et฀du฀violet฀(la฀plus฀haute฀visible).฀Les฀autres฀longueurs d’onde฀–฀ultra-violet,฀infra-rouge,฀rayons฀X,฀etc.฀–฀ne฀sont฀pas฀perceptibles฀par฀l’œil฀humain. Unité฀de฀mesure฀:฀le฀lumen฀(lm). C’est-à-dire฀la฀lumière฀du฀soleil฀par฀temps฀voilé,฀avant฀son฀apparition฀dans฀le฀ciel฀ou฀après sa฀disparition. Venance฀Fortunat,฀Poèmes,฀t.฀1฀:฀livres฀I-IV,฀éd.฀et฀trad.฀M.฀Reydellet,฀Paris฀1994,฀III,฀7, vers฀43-44.฀M.฀Robert,฀Light,฀Color฀and฀Visual฀Illusion฀in฀the฀Poetry฀of฀Venantius Fortunatus,฀DOP฀65/66,฀2011-2012,฀p.฀113-120฀;฀G.฀Herbert฀de฀la฀Portbarre-Viard, Le฀discours฀des฀édifices religieux฀dans฀les฀Carmina฀de฀Venance฀Fortunat฀:฀entre฀création poétique฀originale฀et฀héritage฀de฀Paulin฀de฀Nole,฀Camenae฀11,฀2012,฀p.฀1-21. Unité฀de฀mesure฀:฀la฀candela฀(cd). Dans฀ le฀ cas฀ de฀ lumières฀ monochromatiques,฀ la฀ différence฀ d’intensité฀ entre฀ une฀ source lumineuse฀qui฀rayonne฀dans฀le฀jaune-vert฀et฀une฀source฀lumineuse฀dans฀le฀bleu฀sombre฀ou le฀rouge฀moyen฀s’établit฀sur฀une฀échelle฀de฀1฀à฀20฀:฀pour฀créer฀une฀sensation฀visuelle฀de même฀intensité,฀une฀lumière฀«฀bleu฀sombre฀»฀ou฀«฀rouge฀moyen฀»฀doit฀être฀vingt฀fois฀plus intense฀qu’une฀lumière฀«฀jaune-vert฀». 124 NICOLAS฀REVEYRON L’éclairement฀désigne฀la฀densité฀du฀flux lumineux฀reçu฀par฀une฀surface฀donnée15.฀ La฀position฀de฀celle-ci฀dans฀l’édifice et฀son฀inclinaison฀par฀rapport฀à฀la฀lumière฀ reçue฀ influent directement฀ sur฀ l’éclairement16.฀ Enfin, la฀ luminance17฀ désigne฀ la฀ quantité฀de฀lumière฀émise฀par฀une฀surface฀dans฀une฀direction฀donnée,฀telle฀qu’elle฀ est฀perçue฀par฀l’œil.฀Selon฀le฀traitement฀qu’elle฀a฀reçu,฀du฀polissage฀au฀bosselage,฀฀ la฀surface฀réceptrice฀peut฀diminuer฀la฀luminance,฀par฀exemple฀lorsqu’elle฀est฀mate,฀ c’est-à-dire฀qu’elle฀ne฀«฀brille฀»฀pas,฀ou฀grenue18.฀À฀l’inverse,฀elle฀peut฀l’augmenter,฀ lorsque฀ la฀ surface฀ est฀ polie฀ (marbres฀ polis฀ ou฀ mosaïques฀ à฀ tesselles฀ vitreuses฀ par฀ exemple),฀ou฀dorée฀(plafonds฀dorés฀à฀la฀feuille,฀mosaïques฀à฀fond฀d’or,฀etc.). Ambiances฀lumineuses฀et฀composition฀architecturale L’ambiance฀lumineuse฀d’une฀église฀varie฀en฀fonction฀des฀époques,฀des฀plans,฀ des฀styles฀monumentaux฀et฀de฀la฀spiritualité฀attachée฀à฀l’institution฀qui฀se฀trouve฀à฀ l’origine฀du฀projet฀architectural.฀La฀lumière฀naturelle฀doit฀en฀effet฀être฀comptée฀au฀ nombre฀des฀matériaux฀de฀construction฀:฀l’architecte฀la฀modèle,฀l’oriente,฀la฀répartit฀ uniment฀ou฀inégalement,฀en฀diminue฀ou฀augmente฀les฀effets.฀Les฀procédés฀d’éclairage฀ naturel,฀nombreux,฀peuvent฀être฀répartis฀en฀deux฀groupes฀:฀la฀pleine฀lumière฀et฀les฀ ambiances฀contrastées19.฀Les฀ambiances฀de฀pleine฀lumière฀sont฀spontanément฀associées฀ à฀l’architecture฀gothique,฀du฀moins฀au฀style฀rayonnant฀qui฀s’impose฀dès฀le฀milieu฀ du฀xiiie฀siècle.฀Les฀cathédrales฀gothiques฀du฀xiie฀siècle฀sont฀relativement฀sombres,฀ parce฀que฀les฀baies฀hautes฀restent฀bloquées฀dans฀les฀voûtes฀:฀la฀déperdition฀du฀flux lumineux฀est฀considérable.฀Il฀faut฀attendre฀Notre-Dame฀de฀Chartres฀pour฀trouver฀ un฀clair฀étage฀qui฀descende฀jusqu’au฀sommet฀du฀triforium,฀puis฀Saint-Denis฀du฀ xiiie฀siècle,฀pour฀voir฀les฀fenêtres฀hautes฀occuper฀aussi฀le฀triforium,฀dans฀une฀continuité฀de฀verrières฀qui฀deviennent฀un฀mur฀de฀lumière฀et฀d’images. Mais฀la฀pleine฀lumière฀n’est฀pas฀l’apanage฀de฀l’art฀gothique.฀Dans฀l’architecture฀ paléochrétienne,฀des฀basiliques฀comme฀Sainte-Sabine฀de฀Rome฀offraient฀aussi฀des฀ volumes฀intérieurs฀bien฀éclairés฀grâce฀aux฀baies฀larges฀et฀nombreuses฀de฀l’abside฀et฀ de฀la฀nef.฀À฀Sainte-Sabine,฀la฀délicate฀gradation฀de฀l’éclairement฀en฀fait฀une฀création฀฀ sensiblement฀différente฀du฀projet฀gothique฀(fig. 1)฀:฀avec฀ses฀grandes฀baies฀positionnées฀ 15. Unité฀de฀mesure฀:฀le฀lux฀(lx).฀Un฀flux lumineux฀de฀1฀lumen฀couvrant฀uniformément฀une surface฀de฀1฀mètre฀carré฀donne฀un฀éclairement฀de฀1฀lux. 16. Trois฀facteurs฀déterminent฀la฀valeur฀de฀l’éclairement฀:฀l’intensité฀lumineuse฀du฀flux arrivant dans฀une฀direction฀donnée,฀la฀distance฀à฀la฀source฀et฀l’inclinaison฀de฀la฀surface฀éclairée.฀Plus la฀source฀est฀éloignée฀de฀la฀surface฀réceptrice,฀plus฀la฀déperdition฀de฀lumière฀est฀grande. Dans฀un฀édifice médiéval,฀l’éclairement฀est฀donc฀étroitement฀dépendant฀des฀dimensions฀et de฀la฀position฀des฀fenêtres฀dans฀l’édific ฀:฀plus฀les฀baies฀sont฀vastes,฀plus฀la฀lumière฀naturelle pénètre฀ dans฀ l’édifice, et฀ plus฀ haut฀ elles฀ sont฀ placées,฀ plus฀ la฀ déperdition฀ de฀ la฀ lumière au฀sol฀est฀importante. 17. Unité฀de฀mesure฀:฀la฀candela฀par฀m². 18. Dans฀une฀surface฀grenue,฀la฀démultiplication฀de฀facettes฀divergentes,฀produite฀par฀les฀«฀grains฀», disperse฀la฀lumière฀reçue฀et฀affaiblit฀la฀luminance. 19. Parmi฀les฀ambiances฀contrastées,฀il฀faut฀classer฀les฀jeux฀d’éclairage฀qui฀mettent฀délibérément฀en฀relation฀la฀course฀de฀la฀lumière฀dans฀l’édifice et฀l’organisation฀des฀programmes iconographiques.฀ Voir฀ par฀ exemple฀ Il฀ Duomo฀ di฀ Monreale.฀ Architettura฀ di฀ luce฀ e฀ icona, éd.฀A.฀A.฀Belfio e,฀Palerme฀2004. DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 125 Figure฀1฀-฀Vue฀intérieure,฀Sainte-Sabine,฀Rome (photo฀de฀l’auteur). plus฀bas฀qu’ailleurs,฀l’abside฀est฀le฀lieu฀le฀plus฀clair,฀plus฀lumineux฀même฀que฀la฀nef฀ dont฀les฀fenêtres฀sont฀situées฀beaucoup฀plus฀haut,฀formant฀un฀contraste฀avec฀les฀ bas-côtés,฀initialement฀dépourvus฀de฀fenêtres.฀À฀l’époque฀romane,฀les฀églises-halles฀ comme฀à฀Saint-Savin-sur-Gartempe฀bénéficient aussi,฀de฀par฀leur฀structure,฀d’une฀ belle฀lumière฀dans฀la฀nef฀:฀les฀grandes฀baies฀des฀collatéraux฀voûtés฀d’arêtes,฀qui฀sont฀ de฀même฀hauteur฀que฀la฀nef฀centrale,฀inondent฀tout฀le฀volume฀intérieur฀;฀le฀sanctuaire,฀en฀revanche,฀sensiblement฀moins฀lumineux,฀étage฀deux฀bandes฀de฀lumière฀ (fenêtres฀du฀déambulatoire฀et฀fenêtres฀de฀l’abside).฀Plus฀tôt฀encore,฀l’église฀SaintBénigne฀de฀Dijon,฀reconstruite฀dans฀les฀premières฀décennies฀du฀xie฀siècle฀par฀ Guillaume฀de฀Volpiano,฀se฀présente฀comme฀un฀ensemble฀monumental฀puissamment฀ éclairé,฀qualité฀que฀la฀chronique฀de฀Saint-Bénigne฀(seconde฀moitié฀du฀xie฀siècle)฀ souligne฀ systématiquement฀ en฀ indiquant฀ le฀ nombre฀ de฀ fenêtres,฀ suivant฀ en฀ cela฀ une฀tradition฀de฀l’ekphrasis฀haut-médiévale฀: «฀À฀ cette฀ crypte฀ inférieure฀ décrite฀ un฀ peu฀ plus฀ haut,฀ est฀ joint,฀ du฀ côté฀ du฀ soleil฀ levant,฀un฀oratoire฀construit฀de฀forme฀ronde,฀éclairé฀par฀la฀lumière฀de฀six฀fenêtres฀ [...]฀Cet฀oratoire฀a฀été฀consacré฀en฀l’honneur฀de฀saint฀Jean-Baptiste,฀dont฀l’autel฀est฀ éclairé฀par฀la฀lumière฀de฀trois฀fenêtres.฀Depuis฀cette฀église,฀dans฀une฀tourelle฀à฀droite฀ et฀à฀gauche,฀se฀trouvent฀deux฀escaliers฀de฀trente-sept฀marches,฀suffisamment éclairés฀ par฀ des฀ fenêtres฀ nombreuses,฀ par฀ lesquels฀ on฀ peut฀ monter฀ sans฀ difficulté à฀ la฀ basilique฀ de฀ sainte฀ Marie,฀ Mère฀ de฀ Dieu.฀ Cette฀ église฀ [...]฀ est฀ éclairée฀ par฀ onze฀ vitraux฀[...].฀De฀là,฀à฀nouveau,฀deux฀escaliers฀tournants฀de฀trente฀marches,฀assez฀bien฀ éclairés,฀permettent฀de฀monter฀à฀l’église฀de฀la฀sainte฀et฀indivisible฀Trinité.฀Construite฀ en฀forme฀de฀couronne฀et฀appuyée฀sur฀trente-six฀colonnes,฀ayant฀des฀fenêtres฀de฀tous฀ 126 NICOLAS฀REVEYRON côtés฀et฀répandant฀la฀lumière฀du฀ciel฀ouvert,฀elle฀brille฀d’un฀éclat฀exceptionnel฀[...]฀;฀ [plus฀haut]฀il฀[l’oratoire฀Saint-Michel]฀a฀sept฀fenêtres฀[...].฀Elle฀[l’église฀majeure]฀est฀ éclairée฀par฀soixante-dix฀vitraux฀[...].฀Il฀[cet฀édifice du฀temple]฀est฀éclairé฀par฀ cent-vingt฀fenêtres฀vitrées฀ou฀à฀vitrer฀»20. Malgré฀cet฀éloge฀mérité,฀il฀est฀évident฀que฀les฀moyens฀techniques฀ne฀permettaient฀ pas฀d’obtenir฀les฀mêmes฀effets฀que฀deux฀siècles฀plus฀tard.฀Mais฀la฀différence฀essentielle฀ qui฀sépare฀le฀gothique฀rayonnant฀des฀créations฀antérieures฀réside฀dans฀l’ampleur฀฀ de฀l’éclairement฀dont฀une฀nouvelle฀technologie฀–฀la฀pierre฀armée,฀pour฀reprendre฀ l’heureuse฀expression฀d’A.฀Erlande-Brandenburg21฀–฀a฀autorisé฀un฀changement฀ d’échelle฀et฀non฀de฀nature.฀Cet฀art฀de฀bâtir฀a฀donné฀à฀un฀édifice comme฀la฀SainteChapelle฀de฀Paris฀une฀luminosité฀exceptionnelle,฀servie฀par฀une฀dématérialisation฀ des฀murs฀à฀qui฀seuls฀les฀nombreux฀renforts฀de฀métal฀établis฀à฀tous฀les฀niveaux,฀de฀ l’église฀basse฀aux฀combles,฀assurent฀la฀pleine฀stabilité. En฀ revanche,฀ l’architecture฀ romane฀ du฀ xiie฀ siècle฀ a฀ privilégié฀ les฀ effets฀ de฀ contraste฀lumineux฀entre฀le฀sanctuaire฀et฀la฀nef.฀Les฀cisterciens฀y฀ont฀été฀sensibles฀ pour฀les฀églises฀dites฀«฀de฀plan฀bernardin฀».฀À฀Fontenay,฀par฀exemple,฀le฀sanctuaire฀ est฀puissamment฀éclairé฀depuis฀l’est฀par฀deux฀rangs฀de฀trois฀baies,฀et฀la฀croisée฀du฀ transept฀par฀un฀groupe฀de฀cinq฀fenêtres฀orientales฀échelonnées,฀alors฀que฀les฀travées฀ des฀ collatéraux,฀ couvertes฀ de฀ voûtes฀ perpendiculaires,฀ n’apportent฀ qu’une฀ faible฀ lumière฀à฀une฀nef฀centrale฀dépourvue฀de฀clair-étage.฀Le฀choix฀d’un฀arc฀triomphal฀ très฀ resserré,฀ comme฀ dans฀ l’abbatiale฀ de฀ Fontevraud฀ où฀ il฀ est฀ complété฀ par฀ des฀ passages฀berrichons,฀renforce฀l’effet฀de฀rupture฀entre฀une฀nef฀pénombreuse฀et฀un฀ sanctuaire฀éclatant฀de฀lumière.฀Les฀grandmontains22,฀moines฀pauvres฀s’il฀en฀est,฀ont฀ 20. Huic฀ paulo฀ superius฀ descripte฀ inferiori฀ crypte,฀ coniugitur฀ oratorium฀ a฀ solis฀ ortum฀ rotundo scemate฀ factum,฀ senarumque฀ illustratum฀ splendore฀ fenestrarum,฀ XXXVII฀ cubitos฀ habens฀ in diametro,฀ decem฀ in฀ alto฀ (55)฀ (...)฀ Hoc฀ sane฀ oratorium฀ sancti฀ Joannis฀ baptiste฀ sacratum฀ est honore,฀cujus฀altare฀illustratur฀trium฀fenestrarum฀lumine฀(60)฀Ab฀hac฀ecclesia฀sunt฀per฀cocleam dextra฀levaque฀triginta฀septem฀gradus,฀crebris฀sufficienter illustrati฀fenestris,฀per฀quos฀inoffenso ascenditur฀tramite฀ad฀basilicam฀sanctae฀genitricis฀Mariae.฀Ipsa฀vero฀ecclesia฀[…]฀undenisque irradiatur฀vitreis฀[...]฀Hinc฀iterum฀concordantes฀et฀satis฀lucidi฀utrinque฀per฀cocleam฀ad฀ecclesiam sanctae฀et฀individuae฀Trinitatis฀XXX.฀gradus฀continuatum฀praestant฀ascensum.฀Haec฀in฀modum coronae฀constructa฀[...]฀fenestris฀undique฀ac฀desuper฀patulo฀caelo฀lumen฀infundentibus฀micat eximia฀claritate฀[...]฀[sancti฀Michaelis฀oratorium]฀fenestras฀habet฀VII฀[...]฀Illuminatur฀[ecclesia major]฀septuaginta฀vitreis฀[...]฀Fenestrae฀[in฀templi฀istius฀edificio] clausae฀vel฀claudende฀vitro centum฀viginti.฀Voir฀Chronique฀de฀l’abbaye฀de฀Saint-Bénigne฀de฀Dijon฀suivie฀de฀la฀chronique de฀ Saint-Pierre฀ de฀ Bèze,฀ éd.฀ L.฀E.฀ Bougaud฀ et฀ M.฀J.฀ Garnier,฀ Dijon฀ 1875฀ (Analecta Divionensia฀1),฀p.฀1-195,฀ici฀p.฀144-148.฀En฀dernier฀lieu,฀voir฀C.฀Marino฀Malone, Saint-Bénigne฀et฀sa฀rotonde,฀Archéologie฀d’une฀église฀bourguignonne฀de฀l’an฀mil,฀Dijon฀2008 (Collection฀Art,฀Archéologie฀et฀Patrimoine),฀p.฀239-243. 21. A.฀ Erlande-Brandenburg,฀ La฀ pierre฀ armée฀ aux฀ xiie฀ et฀ xiiie฀ siècles,฀ dans฀ L’homme฀ et la฀ matière฀:฀ l’emploi฀ du฀ plomb฀ et฀ du฀ fer฀ dans฀ l’architecture฀ gothique.฀ Actes฀ du฀ colloque฀ de Noyon,฀16-17฀novembre฀2006,฀éd.฀A.฀Timbert,฀Paris฀2009,฀p.฀121-130. 22. L’Ordre฀de฀Grandmont฀:฀art฀et฀histoire.฀Actes฀des฀journées฀d’études฀de฀Montpellier,฀7฀et฀8฀octobre 1989,฀éd.฀G.฀Durand฀et฀J.฀Nougaret,฀Carcassonne฀1992.฀L’église฀de฀la฀celle฀de฀Comberoumal (Aveyron)฀offre฀un฀exemple฀saisissant฀de฀cette฀disposition,฀voir฀C.฀Andrault-Schmitt, Comberoumal฀(commune฀de฀Saint-Beauzély),฀maison฀grandmontaine,฀dans฀Monuments de฀l’Aveyron,฀Paris฀2011฀(Congrès฀archéologique฀de฀France฀167),฀p.฀61-70. DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 127 poussé฀au฀plus฀loin฀la฀dramaturgie฀de฀la฀lumière฀architecturale.฀Composée฀d’une฀ nef฀unique฀et฀d’une฀abside,฀l’église฀des฀petites฀«฀celles฀»฀grandmontaines,฀comme฀ celle฀de฀Comberoumal,฀est฀éclairée฀principalement฀par฀les฀trois฀grandes฀baies฀de฀ l’abside฀qui฀donne฀sur฀la฀nef฀aveugle฀(à฀l’exception฀de฀la฀baie฀occidentale,฀activée฀ essentiellement฀en฀fin d’après-midi).฀Le฀violent฀contraste฀de฀lumière฀entre฀les฀deux฀ volumes฀est฀mis฀en฀scène฀grâce฀à฀un฀subterfuge฀architectural฀:฀la฀nef฀est฀sensiblement฀plus฀étroite฀que฀l’abside.฀Ainsi,฀cette฀dernière฀devient฀visuellement฀un฀espace฀ de฀lumière฀autonome,฀offert฀à฀la฀contemplation฀de฀ceux฀qui฀se฀tiennent฀dans฀la฀ pénombre฀de฀la฀nef. La฀dramaturgie฀de฀la฀lumière฀est฀étroitement฀associée฀à฀la฀spiritualité฀et฀à฀la฀ liturgie,฀soit฀dans฀l’éclairage฀ponctuel฀de฀l’autel฀par฀une฀fenêtre฀créée฀à฀cet฀effet,฀ soit฀dans฀une฀adaptation฀des฀baies฀au฀temps฀de฀la฀liturgie,฀comme฀c’est฀le฀cas฀dans฀ l’abside฀ (fin xiie฀ siècle)฀ de฀ la฀ cathédrale฀ de฀ Lyon.฀ Composée฀ de฀ sept฀ pans,฀ cette฀ abside฀est฀éclairée฀par฀sept฀lancettes฀à฀double฀ébrasement.฀Or,฀à฀l’exception฀de฀la฀ baie฀centrale,฀toutes฀ces฀ouvertures,฀principalement฀celles฀du฀sud,฀ont฀été฀vigoureusement฀ désaxées฀ vers฀ l’est,฀ pour฀ donner฀ le฀ meilleur฀ rendement฀ lumineux฀ au฀ moment฀de฀la฀messe฀pontificale Image฀monumentale฀et฀lumière฀architecturale L’exemple฀de฀la฀cathédrale฀de฀Lyon23฀illustre฀parfaitement฀le฀rapport฀entre฀ l’éclairage฀ naturel,฀ l’architecture฀ et฀ l’image฀ monumentale24.฀ Au฀ moment฀ de฀ la฀ messe฀pontificale, par฀ciel฀dégagé,฀les฀sept฀verrières฀composent฀une฀suite฀lumineuse฀ impossible฀à฀décrire,฀mais฀dont฀la฀brillance฀n’efface฀pas฀pour฀autant฀les฀images฀des฀฀ 23. N.฀Reveyron,฀Architecture,฀liturgie฀et฀organisation฀de฀l’espace฀ecclésial,฀CSMC฀34,฀2003, p.฀161-177฀;฀Id.฀en฀coll.฀avec฀G.฀Macabéo,฀C.฀Le฀Barrier฀et฀H.฀Chopin,฀Chantiers฀lyonnais du฀Moyen฀Âge฀(Saint-Jean,฀Saint-Nizier,฀Saint-Paul)฀:฀archéologie฀et฀histoire฀de฀l’art,฀Lyon 2005฀ (Documents฀ d’archéologie฀ en฀ Rhône-Alpes.฀ Série฀ lyonnaise฀ 9),฀ p.฀55-158฀;฀ Lyon, la฀grâce฀d’une฀cathédrale,฀éd.฀Mgr฀P.฀Barbarin,฀Strasbourg฀2011. 24. Voir,฀par฀exemple,฀G.฀Binding,฀Die฀Bedeutung฀von฀Licht฀und฀Farbe฀für฀den฀mittelalterlichen Kirchenbau,฀Stuttgart฀2003฀(Sitzungsberichte฀der฀Wissenschaftlichen฀Gesellschaft฀an฀der Johann-Wolfgang-Goethe-Universität฀Frankfurt฀am฀Main฀41,฀3)฀;฀L’architecture฀gothique au฀service฀de฀la฀liturgie.฀Actes฀du฀colloque฀de฀la฀Fondation฀Singer-Polignac,฀Paris,฀24฀octobre฀2002, éd.฀A.฀Bos,฀X.฀Dectot฀et฀P.฀Riché,฀Turnhout฀2003฀(Rencontres฀médiévales฀européennes฀3)฀; Le฀symbolisme฀de฀la฀lumière฀au฀Moyen฀Âge฀:฀de฀la฀spéculation฀à฀la฀réalité.฀Actes฀du฀colloque européen฀de฀Chartres,฀5-6฀juillet฀2003,฀Chartres฀2004฀;฀Dom฀im฀Licht฀–฀Licht฀im฀Dom:฀vom Umgang฀mit฀Licht฀in฀Sakralbauten฀in฀Geschichte฀und฀Gegenwart,฀éd.฀A.฀Gerhards,฀Ratisbonne 2004฀(Bild,฀Raum,฀Feier฀3)฀;฀N.฀Reveyron,฀Lumière฀naturelle฀et฀ambiance฀lumineuse฀dans l’architecture฀religieuse฀du฀Moyen฀Âge,฀dans฀Manipolare฀la฀luce฀in฀epoca฀premoderna.฀Aspetti architettonici,฀ artistici฀ e฀ filosofici Manipulating฀ Light฀ in฀ Premodern฀Times.฀ Architectural, Artistic,฀ and฀ Philosophical฀ Aspects,฀ éd.฀ D.฀ Mondini฀ et฀ V.฀ Ivanovici,฀ Mendrisio฀/฀Milan 2014,฀p.฀99-121฀;฀Id.,฀De฀l’or,฀des฀marbres฀et฀le฀soleil฀:฀ambiances฀lumineuses฀dans฀l’architecture฀occidentale฀de฀l’Antiquité฀tardive฀et฀du฀haut฀Moyen฀Âge,฀dans฀La฀lumière฀parle฀: lumières,฀reflets, miroirs.฀Du฀Moyen฀Âge฀à฀l’art฀vidéo,฀éd.฀F.฀Cousinié,฀F.฀De฀Maupeou฀et C. Nau,฀Paris฀2016฀(Ars),฀p.฀11-30. 128 NICOLAS฀REVEYRON Figure฀2฀-฀Les฀trois฀verrières฀centrales฀de฀l’abside,฀au฀centre฀la฀verrière฀de฀la฀Rédemption,฀ début฀du฀xiiie฀siècle,฀cathédrale฀Saint-Jean,฀Lyon฀(photo฀:฀J.-P.฀Gobillot). vitraux฀(fig. 2).฀En฀effet,฀l’utilisation,฀pour฀les฀élévations,฀de฀grands฀blocs฀de฀choin25฀ polis฀comme฀des฀marbres฀d’un฀blanc฀cassé฀réduit฀radicalement฀la฀différence฀de฀clarté฀ entre฀les฀verrières฀lumineuses฀et฀les฀parements฀intérieurs.฀Cette฀disposition฀atténue฀ ainsi฀ le฀ contraste฀ déshabilitant฀ –฀ une฀ forme฀ de฀ contre-jour฀ –฀ qui,฀ sinon,฀ aurait฀ rendu฀les฀figu es฀illisibles.฀Au฀Moyen฀Âge,฀même฀si฀les฀recherches฀menées฀dans฀les฀ textes฀n’ont฀pas฀encore฀rencontré฀de฀témoignages฀significatifs, les฀hommes฀de฀l’art฀ ont฀été฀nécessairement฀conscients฀de฀cette฀difficulté, parce฀qu’elle฀résulte฀des฀lois฀ intangibles฀de฀la฀physique฀et฀appartient฀à฀l’expérience฀courante.฀Déjà฀saint฀Augustin฀ avait฀apporté,฀dans฀les฀Confessions,฀un฀rare฀témoignage฀de฀cette฀perception฀évoquée฀ dans฀le฀récit฀de฀sa฀conversion฀à฀la฀vraie฀foi฀:฀«฀Car฀j’avais฀le฀dos฀à฀la฀lumière,฀et฀le฀ visage฀dirigé฀vers฀les฀objets฀éclairés,฀aussi฀mon฀visage฀n’était-il฀pas฀éclairé.฀»26฀Les฀ restaurations฀actuelles฀de฀la฀cathédrale฀de฀Chartres,฀qui฀restituent฀les฀colorations฀ claires฀des฀enduits฀intérieurs,฀ont฀permis฀de฀retrouver฀l’équilibre฀entre฀murs฀et฀฀ ฀verrières,฀et฀de฀favoriser฀une฀excellente฀lecture฀des฀récits฀rétroéclairés,฀redevenus฀ ces฀décors฀précieux฀comme฀des฀émaux฀d’orfèvrerie,฀prévus฀par฀leurs฀concepteurs27.฀ 25. Le฀mot฀choin฀est฀attesté฀dans฀une฀charte฀de฀1192฀sous฀la฀forme฀chaon,฀orthographiée฀chuyn dans฀des฀documents฀du฀xve฀siècle.฀Grands฀blocs฀de฀calcaire฀froid฀(jusqu’à฀2,40฀m฀de฀longueur) tirés฀des฀ruines฀romaines฀de฀la฀ville฀et฀remployés฀dans฀les฀constructions฀médiévales,฀les฀choins sont฀à฀l’origine฀d’une฀esthétique฀romane฀très฀raffinée qui฀vise฀à฀restituer฀la฀monumentalité de฀l’architecture฀romaine฀classique฀en฀marbre฀(polissage฀et฀dissimulation฀des฀joints). 26. Saint฀Augustin,฀Confessions,฀VI,฀16,฀30.฀Dans฀la฀lignée฀du฀mythe฀platonicien฀de฀la฀caverne, Augustin฀utilise฀cette฀expérience฀du฀rétro-éclairage฀déshabilitant฀pour฀rendre฀compte,฀de façon฀saisissante,฀de฀son฀cheminement฀spirituel. 27. Chartres฀:฀construire฀et฀restaurer฀la฀cathédrale,฀ xi e-xxi e,฀éd.฀A.฀Timbert,฀Villeneuve฀d’Asq 2014฀(Architecture฀et฀urbanisme). DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 129 Cet฀état฀de฀choses฀pose฀la฀question฀de฀la฀réception฀de฀ces฀images฀lumineuses฀que฀ sont฀les฀vitraux฀figurés,฀de฀leur฀lectu e฀et฀de฀leur฀interprétation. Les฀quatre฀réceptions฀de฀l’image Comme฀les฀textes฀dits฀«฀sacrés฀»,฀les฀images฀religieuses฀peuvent฀être฀soumises฀à฀ des฀ lectures฀ diverses฀ nourrissant฀ différents฀ niveaux฀ d’interprétation.฀ Dans฀ ces฀ conditions,฀on฀peut฀établir฀sur฀le฀modèle฀des฀quatre฀sens฀de฀l’Écriture28฀et฀suivant฀ des฀principes฀énoncés฀déjà฀dans฀la฀rhétorique฀augustinienne,฀le฀système฀des฀quatre฀ réceptions฀de฀l’image฀:฀esthétique฀(delectare),฀intellectuelle฀(docere),฀émotionnelle฀ (movere)฀ et฀ performative29.฀ La฀ performance฀ de฀ ce฀ système฀ est฀ confirmée par฀ un฀ texte฀exceptionnel฀du฀xiie฀siècle,฀le฀Traité฀des฀divers฀arts฀du฀moine฀Théophile30,฀dont฀ le฀prologue฀du฀livre฀III฀propose฀une฀analyse฀succincte฀mais฀riche฀de฀la฀perception฀ de฀l’image฀par฀le฀fidèl 31฀: Nec฀enim฀perpendere฀valet฀humanus฀oculus,฀cui฀operi฀primum฀aciem฀infiga ฀;฀si฀respicit฀ laquearia,฀vernant฀quasi฀pallia;฀si฀considerat฀parietes,฀est฀paradysi฀species฀;฀si฀luminis฀ abundantiam฀ex฀fenestris฀intuetur,฀inestimabilem฀vitri฀decorem฀et฀operis฀pretiosissimi฀ varietatem฀miratur.฀Quod฀si฀forte฀Dominicae฀Passionis฀effigiem liniamentis฀expressam฀ conspicatur฀fidelis anima,฀compungitur;฀si฀quanta฀sancti฀pertulerint฀in฀suis฀corporibus฀ cruciamina,฀ quantaque฀ vitae฀ aeternae฀ perceperint฀ praemia฀ conspicit,฀ vitae฀ melioris฀ observantiam฀arripit;฀si฀quanta฀sunt฀in฀coelis฀gaudia,฀quantaque฀in฀tartareis฀flammis cruciamenta฀ intuetur,฀ spe฀ de฀ bonis฀ suis฀ animatur,฀ et฀ de฀ peccatorum฀ consideratione฀ formidine฀concutitur32. 28. H.฀De฀Lubac,฀Exégèse฀médiévale฀:฀les฀quatre฀sens฀de฀l’Écriture,฀4฀vol.,฀Paris฀1959-1964 (Théologie฀41,฀42,฀59). 29. Saint฀Augustin฀définit la฀rhétorique฀chrétienne฀d’après฀les฀trois฀finalités de฀l’art฀oratoire fixées par฀Cicéron฀:฀Dixit฀ergo฀quidam฀eloquens,฀et฀verum฀dixit,฀ita฀dicere฀debere฀eloquentem ut฀doceat,฀ut฀delectet,฀ut฀flectat. Deinde฀addidit฀:฀«฀Docere฀necessitatis฀est,฀delectare฀suavitatis, flecte e฀victoriae฀».฀Saint฀Augustin,฀De฀Doctrina฀Christiana฀IV,฀XII,฀27.฀Voir,฀par฀exemple, J.-R.฀Armogathe,฀Plaire,฀instruire฀et฀édifie ฀:฀les฀traits฀spécifiques de฀la฀rhétorique฀de฀la chaire,฀Littérature฀149,฀2008-1,฀p.฀44-55. 30. Théophile,฀prêtre฀et฀moine.฀Essai฀sur฀divers฀arts,฀éd.฀C.฀de฀L’Escalopier,฀Paris฀1843.฀La traduction฀du฀chanoine฀J.฀J.฀Bourassé฀a฀été฀reprise฀dans฀Théophile,฀prêtre฀et฀moine.฀Essai sur฀divers฀arts,฀en฀trois฀livres,฀corrigé,฀annoté฀et฀complété฀d’après฀le฀texte฀latin฀du฀ xii e฀siècle, éd.฀A.฀Blanc,฀Paris฀1980.฀Pour฀une฀synthèse฀bibliographique฀récente,฀voir฀:฀B.฀KurmannSchwarz,฀ «฀[…]฀ Quicquid฀ discere,฀ intellegere฀ vel฀ excogitare฀ possis฀ artium฀ […]฀»,฀ Le฀ traité De฀ diversis฀ artibus฀ de฀Théophile,฀ état฀ de฀ la฀ recherche฀ et฀ questions,฀ dans฀ Le฀ vitrail฀ et฀ les traités฀du฀Moyen฀Âge฀à฀nos฀jours.฀Actes฀du฀XXIIIe฀colloque฀international฀du฀Corpus฀Vitrearum, Tours,฀3-7฀juillet฀2006,฀éd.฀K.฀Boulanger฀et฀M.฀Hérold,฀Berne฀2008฀(Corpus฀Vitrearum฀23), p. 29-44. 31. Curieusement,฀la฀réflexion sur฀l’image฀monumentale,฀notamment฀dans฀son฀rapport฀avec฀la lumière,฀n’est฀pas฀développée฀dans฀le฀livre฀II,฀consacré฀à฀l’art฀du฀vitrail,฀mais฀dans฀le฀livre฀III,฀qui traite฀des฀arts฀précieux฀(De฀arte฀fusili).฀Louis฀Grodecki฀a฀attiré฀l’attention฀sur฀l’importance du฀prologue฀de฀ce฀livre฀III,฀L.฀Grodecki,฀Le฀chapitre฀XXVIII฀de฀la฀Schedula฀du฀moine Théophile฀:฀technique฀et฀esthétique฀du฀vitrail฀roman,฀CRAI฀120/2,฀1976,฀p.฀345-357. 32. Théophile,฀essai฀sur฀divers฀arts,฀III฀(cité฀n.฀30),฀p.฀122-123.฀Trad.฀du฀chanoine฀J.฀J.฀Bourassé, éd.฀A.฀Blanc฀(cité฀n.฀30),฀p.฀95฀:฀«฀L’œil฀humain฀ne฀sait฀d’abord฀sur฀quelle฀chose฀s’arrêter฀; 130 NICOLAS฀REVEYRON Comme฀son฀nom฀l’indique,฀la฀réception฀esthétique฀met฀en฀œuvre฀la฀sensibilité฀ du฀spectateur,฀c’est-à-dire฀les฀réactions฀qu’il฀développe฀devant฀une฀œuvre฀d’art฀(au฀ sens฀technique฀du฀terme)฀dans฀le฀domaine฀de฀l’émotion฀sensuelle.฀C’est฀le฀premier฀ point฀de฀la฀question฀qui฀est฀abordé฀dans฀le฀prologue฀du฀livre฀III฀:฀comme฀dans฀l’art฀ oratoire,฀le฀souci฀de฀plaire฀(delectare)฀a฀pour฀fin d’attirer฀le฀spectateur฀et฀d’amorcer฀ son฀ intérêt฀ pour฀ l’œuvre฀ dans฀ sa฀ globalité.฀ De฀ manière฀ significati e,฀Théophile฀ prend฀l’exemple฀de฀la฀lumière฀naturelle฀transmise฀par฀les฀fenêtres,฀qui฀met฀en฀valeur฀ le฀verre฀des฀vitraux฀(vitri฀decorem),฀considéré฀dans฀sa฀beauté,฀la฀haute฀qualité฀du฀travail฀ et฀le฀caractère฀«฀varié฀»฀de฀l’œuvre฀(si฀luminis฀abundantiam฀[…]฀varietatem฀miratur).฀ Placée฀en฀tête฀de฀phrase,฀la฀mention฀de฀l’abondance฀de฀lumière฀(luminis฀abundantiam)฀valorise฀le฀rôle฀de฀l’éclairage฀naturel฀dans฀la฀dramaturgie฀de฀l’ambiance฀intérieure.฀ Le฀ terme฀ decus฀ (beauté)฀ reste฀ de฀ portée฀ générale,฀ mais฀ son฀ étymologie33฀ confirme l’adaptation฀des฀verrières฀au฀cadre฀monumental฀et฀à฀la฀sacralité฀du฀lieu.฀ Quant฀à฀la฀mention฀de฀la฀haute฀qualité฀du฀travail,฀elle฀caractérise฀ce฀Moyen฀Âge฀ central฀qui฀a฀développé,฀tout฀particulièrement฀dans฀le฀domaine฀de฀l’éclairage฀naturel฀ des฀édifices religieux,฀aussi฀bien฀romans฀que฀gothiques,฀un฀savoir-faire฀et฀des฀techniques฀de฀pointe฀qui฀révèlent฀un฀véritable฀saut฀technologique Les฀couleurs,฀dont฀la฀variété฀est฀mentionnée฀dans฀la฀première฀phrase฀du฀paragraphe฀à฀propos฀des฀décors฀muraux฀(laquearia฀seu฀parietes฀diverso฀opere,฀diversisque฀ coloribus)34,฀semblent฀curieusement฀oubliées฀dans฀un฀passage฀qui฀traite฀de฀verres฀ colorés.฀Force฀de฀l’évidence฀?฀Souci฀de฀retenue฀et฀de฀décence฀?฀Il฀est฀vrai฀que฀la฀ condamnation฀ des฀ vitraux฀ de฀ pleine฀ couleur฀ par฀ le฀ cistercien฀ du฀ Dialogue฀ d’un฀ clunisien฀et฀d’un฀cistercien฀(deuxième฀tiers฀du฀xiie฀siècle)฀est฀d’abord฀celle฀de฀la฀ sensualité฀qui฀leur฀est฀consubstantielle35,฀une฀sensualité฀qui,฀en฀contexte฀profane฀et฀ courtois,฀est฀au฀contraire฀exaltée฀dans฀une฀–฀rare฀–฀description฀de฀verrière,฀celle฀qui฀ s’il฀ regarde฀ les฀ plafonds,฀ ils฀ sont฀ fleuri ฀;฀ s’il฀ considère฀ les฀ murailles,฀ c’est฀ une฀ espèce฀ de฀ jardins฀délicieux฀;฀s’il฀est฀frappé฀des฀flots de฀lumière฀qui฀se฀précipitent฀par฀les฀fenêtres,฀il฀ admire฀l’inappréciable฀beauté฀du฀verre฀et฀la฀variété฀du฀travail฀le฀plus฀précieux.฀Si฀l’âme฀ fidèle฀aperçoit฀le฀spectacle฀de฀la฀Passion฀du฀Sauveur,฀représentée฀par฀le฀dessin,฀elle฀est฀pénétrée฀ de฀componction.฀Si฀elle฀considère฀les฀tourments฀que฀les฀saints฀ont฀endurés฀dans฀leur฀corps,฀ et฀les฀récompenses฀de฀la฀vie฀éternelle฀qu’ils฀ont฀obtenues,฀elle฀revient฀aux฀pratiques฀d’une฀ vie฀meilleure.฀Qu’elle฀contemple฀les฀joies฀ineffables฀du฀ciel,฀ou฀les฀tourments฀horribles฀de฀ l’enfer,฀elle฀s’anime฀par฀l’espérance฀de฀ses฀bonnes฀œuvres,฀ou฀elle฀est฀frappée฀de฀crainte฀par฀ la฀vue฀de฀ses฀péchés.฀».฀En฀dernier฀lieu,฀voir฀H.฀McCague,฀Le฀don฀des฀métiers฀:฀les฀rencontres฀ avec฀la฀théologie฀dans฀le฀De฀diversis฀artibus฀du฀prêtre฀Théophile,฀dans฀Discours฀et฀savoirs฀:฀ encyclopédies฀médiévales,฀éd.฀B.฀Baillaud,฀J.฀de฀Gramont฀et฀D.฀Hüe,฀Rennes฀1998฀(Cahiers฀ Diderot฀10),฀p.฀45-66. 33. Racine฀de฀decet฀:฀«฀il฀convient฀». 34. Le฀motif฀floral฀ envoie฀aux฀descriptions฀paradisiaques฀de฀l’époque฀paléochrétienne. 35. C’est฀justement฀cette฀dimension฀sensuelle฀de฀la฀perception฀de฀l’œuvre฀qui฀en฀fera฀condamner les฀beautés฀colorées฀par฀le฀cistercien฀du฀dialogue฀avec฀un฀clunisien,฀composé฀dans฀le฀deuxième tiers฀du฀xiie฀siècle฀:฀Pulchrae฀et฀pretiosae฀fenestrae,฀vitreae฀saphiratae฀[…].฀Haec฀omnia฀non necessarius฀ usus,฀ sed฀ oculorum฀ concupiscientia฀ requirit.฀ Voir฀ Dialogus฀ inter฀ Cluniacensem monachum฀ et฀ Cisterciensem฀ de฀ diversis฀ utriusque฀ ordinis฀ observantis,฀ éd.฀ E.฀ Martène฀ et U.฀Durand,฀Paris฀1717฀(Thesaurus฀novus฀anecdotorum฀V),฀réimp.฀Gregg฀Int.,฀1969,฀col.฀15691654,฀ici฀col.฀1584,฀§฀36.฀Voir฀A.฀H.฀Bredero,฀Cluny฀et฀Citeaux฀au฀xiie฀siècle,฀les฀origines de฀la฀controverse,฀Studi฀medievali฀12,฀1971,฀p.฀135-175. DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 131 surplombe฀le฀Lit฀de฀la฀Merveille,฀dans฀le฀château฀de฀Changuin฀du฀Conte฀du฀Graal฀ (vers฀1180-1190)฀:฀«฀painz฀a฀colors฀/฀des฀plus฀beles฀et฀des฀mellors฀/฀que฀l’on฀poïst฀dire฀ ne฀fere฀»36.฀Dans฀le฀passage฀du฀Traité฀des฀divers฀arts,฀l’absence฀concrète฀de฀couleur฀ dans฀les฀verrières฀confirme aussi฀la฀primauté฀donnée฀par฀l’auteur฀à฀l’abondance฀de฀ lumière฀naturelle.฀Par฀ailleurs,฀le฀complément฀effigiem lineamentis฀expressam,฀qui฀ désigne฀la฀représentation฀de฀la฀Passion,฀est฀révélateur฀d’une฀attitude฀intellectuelle฀ opposant,฀ dans฀ des฀ figu es฀ en฀ deux฀ dimensions,฀ le฀ dessin฀ et฀ la฀ couleur.฀ Depuis฀ l’Antiquité฀grecque,฀le฀dessin฀est฀considéré฀comme฀le฀moyen฀de฀représenter฀la฀réalité฀ telle฀qu’on฀la฀voit฀et,฀ainsi,฀d’exprimer฀la฀vérité฀des฀choses,฀alors฀que฀les฀couleurs,฀ qui฀apportent฀à฀la฀figuration un฀supplément฀de฀vie฀et฀de฀charme,฀relèvent,฀on฀l’a฀vu,฀de฀ la฀séduction฀et,฀partant,฀du฀mensonge37.฀Ainsi,฀dans฀les฀peintures฀comme฀dans฀la฀ vie฀réelle,฀la฀présence฀des฀couleurs,฀leur฀fraîcheur฀(une฀forme฀de฀saturation)฀et฀leur฀ brillance฀font฀succomber฀le฀spectateur฀à฀la฀séduction,฀comme฀Géraud฀d’Aurillac฀ devant฀la฀carnation฀d’une฀fraîche฀jeune฀fill 38.฀Revenons฀à฀notre฀passage,฀qui฀insiste฀ sur฀le฀dessin฀des฀figu es฀et฀ignore฀délibérément฀les฀couleurs฀utilisées฀:฀le฀terme฀effigie ฀ –฀ la฀ figuration «฀réaliste฀»฀ –,฀ complété฀ par฀ liniamentum39฀ –฀ la฀ ligne฀ du฀ dessin,฀฀ le฀contour฀général฀–,฀montre฀que฀ce฀qui฀importe฀d’abord,฀dans฀ce฀cas฀précis,฀c’est฀ la฀vérité฀du฀message฀transmis฀par฀l’image฀ainsi฀que฀sa฀lisibilité. Le฀second฀point฀abordé฀concerne฀à฀la฀fois฀la฀perception฀intellectuelle฀et฀la฀perception฀émotionnelle.฀L’auteur฀considère฀trois฀cas฀:฀la฀Passion฀du฀Christ฀(Dominicae฀Passionis฀effigie ),฀les฀souffrances฀des฀saints฀martyrs฀(quanta฀sancti฀pertulerint฀in฀ suis฀corporibus฀cruciamina)฀et฀les฀fins dernières,฀récompenses฀des฀élus฀et฀peines฀des฀ damnés฀(quanta฀sunt฀in฀coelis฀gaudia,฀quantaque฀in฀tartareis฀flammis cruciamenta฀ intuetur).฀Chaque฀fois,฀l’image฀fait฀d’abord฀appel฀à฀l’intelligence฀des฀figurations, pour฀ identifier les฀ scènes,฀ avant฀ de฀ susciter฀ une฀ émotion฀ morale฀ qui฀ ouvre฀ un฀ temps฀de฀méditation฀spirituelle฀à฀l’âme฀du฀fidèl ฀:฀celle-ci฀participe฀à฀la฀souffrance฀ du฀ Christ฀ et฀ est฀ ramenée฀ aux฀ pratiques฀ d’une฀ vie฀ meilleure฀ par฀ l’évocation฀ des฀ souffrances฀des฀martyrs฀et฀de฀celles฀du฀Jugement฀dernier. 36.฀ Perceval฀ou฀le฀conte฀du฀Graal,฀vers฀7473-7474.฀Voir฀M.฀Vauthier,฀Le฀paradoxe฀des฀fenêtres฀ colorées฀dans฀le฀conte฀du฀Graal,฀une฀introduction฀possible฀à฀la฀lecture฀des฀couleurs฀chez฀ Chrétien฀de฀Troyes,฀dans฀Les฀couleurs฀au฀Moyen฀Âge,฀Aix-en-Provence฀1988฀(Sénéfiance 24),฀ p.฀423-448. 37.฀ Voir,฀par฀exemple,฀M.฀Pastoureau,฀Couleurs,฀images,฀symboles.฀Études฀d’histoire฀et฀d’anthropologie,฀ Paris฀ 1989฀;฀ J.฀ Cage,฀ Couleur฀ et฀ Culture.฀ Usages฀ et฀ significations de฀ la฀ couleur฀ de฀ l’Antiquité฀à฀l’abstraction,฀Paris฀2008฀(1re฀éd.฀:฀Color฀and฀Culture:฀Practice฀and฀Meaning฀ from฀Antiquity฀to฀Abstraction,฀Londres฀1993)฀;฀I฀colori฀nel฀mondo฀antico.฀Esperienze฀linguistiche฀e฀quadri฀simbolici.฀Atti฀della฀giornata฀di฀studio,฀Siena,฀28฀marzo฀2001,฀éd.฀S.฀Beta฀et฀ M.฀M.฀Sassi,฀Fiesole฀2003฀(I฀quaderni฀del฀ramo฀d’oro฀5). 38.฀ «฀Imprudent,฀écrit฀Odon฀de฀Cluny,฀il฀arrêta฀son฀attention฀sur฀l’éclat฀de฀ce฀teint฀si฀frais,฀et฀ se฀laissa฀bientôt฀toucher฀par฀le฀plaisir฀qu’il฀y฀prit.฀Ah฀!฀si,฀plus฀sage,฀il฀avait฀su฀comprendre฀ ce฀que฀recouvrait฀cette฀apparence฀!฀Car฀qu’est-ce฀qui฀fait฀la฀beauté฀corporelle,฀sinon฀ simplement฀ces฀brillantes฀couleurs฀?฀»,฀Vie฀de฀Géraud฀d’Aurillac฀par฀Odon฀de฀Cluny,฀I,฀9,฀ 14,฀ trad.฀ du฀ père฀ G.฀ De฀ Venzac,฀ Revue฀ de฀ la฀ Haute-Auvergne฀ 43,฀ 1972,฀ p.฀ 220-322.฀฀ Le฀texte฀latin฀a฀été฀récemment฀réédité฀:฀Odon฀de฀Cluny,฀Vita฀sancti฀Geraldi฀Auriliacensis,฀éd.฀ et฀trad.฀A.-M.฀Bultot-Verleysen,฀Bruxelles฀2009฀(Subsidia฀hagiographica฀89). 39.฀ Doublet฀de฀lineamentum,฀à฀ne฀pas฀confondre฀avec฀le฀terme฀liniamentum฀désignant฀le฀lien.฀ 132 NICOLAS฀REVEYRON Performativité฀de฀l’image฀médiévale Les฀réceptions฀esthétique,฀intellectuelle฀et฀émotionnelle฀se฀fondent฀donc฀dans฀ une฀quatrième฀réception,฀que฀l’on฀peut฀qualifier de฀performative.฀De฀même฀que฀le฀sens฀ anagogique฀de฀l’Écriture฀mène฀le฀lecteur฀à฀un฀niveau฀supérieur฀de฀contemplation,฀ de฀même฀la฀réception฀performative฀de฀l’image฀conduit฀le฀spectateur฀vers฀un฀ailleurs฀ qui฀le฀dépasse฀et฀le฀transforme฀:฀ab฀re฀non฀facimus,฀si฀per฀uisibilia฀inuisibilia฀demonstramus40.฀Ce฀passage฀interpolé฀au฀viiie฀siècle฀dans฀la฀lettre฀de฀Grégoire฀de฀Grand฀au฀ reclus฀Secundinus฀(il฀visait฀à฀justifier l’usage฀des฀images฀comme฀support฀de฀la฀dévotion)฀définissait déjà฀sans฀ambiguïté฀le฀rapport฀de฀l’image฀à฀l’absolu,฀rapport฀qui,฀ durant฀le฀Moyen฀Âge,฀se฀décline฀suivant฀diverses฀orientations,฀comme฀l’a฀montré฀ R. Recht฀pour฀le฀temps฀des฀cathédrales41. À฀un฀niveau฀plus฀pragmatique฀qui฀rappelle฀la฀lecture฀tropologique,฀la฀performativité฀de฀l’image฀passe,฀selon฀Théophile,฀par฀la฀pédagogie฀iconique,฀qu’elle฀soit฀ plutôt฀intellectuelle,฀selon฀le฀modèle฀grégorien฀–฀«฀parce฀que฀les฀ignorants฀y฀voient฀ ce฀qu’ils฀doivent฀imiter฀»42฀–,฀ou฀plutôt฀émotionnelle.฀Ainsi,฀en฀contemplant฀les฀ figu es฀des฀saints฀martyrs,฀le฀spectateur฀comprend฀qu’il฀doit฀amender฀sa฀vie฀(vitae฀ melioris฀observantiam฀arripit).฀En฀revanche,฀la฀vue฀des฀peines฀de฀l’enfer฀suscite฀un฀ effroi฀(formidine฀concutitur)฀qui฀entraîne฀le฀spectateur฀à฀un฀retour฀sur฀soi,฀à฀l’instar฀ de฀ Jean฀ sans฀Terre฀ devant฀ une฀ représentation฀ similaire฀ au฀ jubé฀ de฀ l’abbatiale฀ de฀ Fontevraud,฀rare฀narration฀médiévale฀d’une฀réaction฀humaine฀face฀à฀une฀figuratio 43.฀ Cette฀performativité฀repose฀sur฀la฀véracité฀de฀la฀représentation,฀elle-même฀fondée฀ sur฀la฀vraisemblance฀(appel฀à฀l’expérience฀personnelle฀du฀spectateur),฀indépendamment฀des฀questions฀de฀style,฀qu’il฀s’agisse฀de฀l’évocation฀poétique฀propre฀à฀l’art฀ roman฀ (Saint-Lazare฀ d’Autun,฀ par฀ exemple)฀ ou฀ de฀ la฀ représentation฀ naturaliste฀ gothique฀(Saint-Étienne฀de฀Bourges,฀par฀exemple)44. 40. L.฀Vargiu,฀Prima฀dell’età฀dell’arte:฀Hans฀Belting฀e฀l’immagine฀medievale,฀Palerme฀2007 (Aesthetica฀Preprint.฀Supplementa฀20),฀p.฀159,฀n.฀114.฀Sur฀le฀rôle฀des฀interpolations฀dans les฀disputes฀sur฀l’image฀religieuse฀au฀viiie-ixe฀siècle,฀voir฀J.-C.฀Schmitt,฀Écriture฀et฀image฀: les฀avatars฀médiévaux฀du฀modèle฀grégorien,฀dans฀Théories฀et฀pratiques฀de฀l’écriture฀au฀Moyen฀Âge. Actes฀du฀colloque,฀Palais฀du฀Luxembourg-Sénat,฀5฀et฀6฀mars฀1987,฀éd.฀E.฀Baumgartner฀et C. Marchello-Nizia,฀Paris฀1988฀(Littérales฀4),฀p.฀119-154,฀ici฀p.฀104-105฀;฀B.฀Gallistl, Der฀St.฀Albans฀Psalter฀und฀seine฀liturgische฀Verwendung,฀Concilium฀medii฀aevi฀15,฀2012, p. 213-248,฀ici฀p.฀229-231. 41. R.฀Recht,฀Le฀croire฀et฀le฀voir.฀L’art฀des฀cathédrales,฀ xii e-xv e฀siècle,฀Paris฀1999฀(Bibliothèque des฀histoires),฀notamment฀le฀chapitre฀3฀:฀«฀Le฀visible฀et฀l’invisible฀». 42. Lettre฀de฀Grégoire฀le฀Grand฀à฀Serenus,฀évêque฀de฀Marseille,฀voir฀Les฀images฀:฀l’Église฀et฀les arts฀visuels,฀éd.฀D.฀Menozzi,฀Paris฀1991฀(Textes฀en฀mains),฀p.฀75-77. 43. Récit฀de฀la฀visite฀à฀l’abbaye฀de฀Fontevraud฀faite฀à฀la฀fin du฀xiie฀siècle฀par฀Jean฀sans฀Terre et฀Hugues,฀évêque฀de฀Lincoln,฀qui฀explique฀au฀roi,฀effrayé,฀la฀signification de฀la฀scène. Magna฀Vita฀Sancti฀Hugonis฀(The฀Life฀of฀St.฀Hugh฀of฀Lincoln),฀éd.฀et฀trad.฀D.฀L.฀Douie฀et D.฀H.฀Farmer,฀Londres฀1961฀(Oxford฀Medieval฀Texts),฀vol.฀2,฀p.฀136-142.฀Texte฀cité฀dans L. Pressouyre฀et฀D.฀Prigent,฀Le฀Jugement฀Dernier฀de฀Fontevraud,฀CRAI฀133/3,฀1989, p. 804-809,฀ici฀p.฀808-809. 44. Cette฀véracité฀est฀parfois฀soulignée฀vigoureusement฀par฀l’écrit,฀gravé฀au฀milieu฀de฀l’image. Ainsi,฀au฀tympan฀d’Autun฀est฀inscrit฀sous฀l’enfer฀:฀Terreat฀hic฀terror฀quos฀terreus฀alligat฀error฀/ DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 133 Avec฀la฀contemplation฀de฀la฀Passion,฀Théophile฀introduit฀une฀autre฀dimension฀ de฀la฀performativité,฀plus฀spirituelle฀et฀de฀caractère฀anagogique.฀Car฀cette฀perception฀ amène฀celui฀qui฀la฀regarde฀à฀être฀blessé฀(compungitur)฀par฀les฀souffrances฀du฀Christ,฀ c’est-à-dire฀à฀y฀prendre฀part,฀dans฀une฀attitude฀qui฀préfigu e฀les฀tendances฀de฀la฀ devotio฀moderna45.฀En฀effet,฀la฀construction฀de฀la฀phrase฀répond฀à฀une฀véritable฀mise฀ en฀scène฀de฀la฀relation฀à฀l’image฀:฀l’enchâssement฀du฀sujet฀commun฀(fidelis anima)฀ entre฀le฀verbe฀de฀la฀subordonnée฀(conspicatur)฀et฀celui฀de฀la฀principale฀(compungitur)฀ devient฀une฀image฀graphique฀de฀l’étroite฀articulation฀qui฀existe฀entre฀la฀réception฀ (intellectuelle฀ et฀ visuelle)฀ et฀ la฀ puissance฀ performative฀ de฀ l’image฀ (conséquence฀ immédiate).฀Dans฀ce฀contexte,฀quelle฀est฀la฀participation฀de฀la฀lumière฀à฀la฀performativité฀de฀l’image฀?฀Faute฀d’explicitation,฀il฀faut฀retourner฀sur฀le฀terrain฀et฀analyser฀ les฀dispositifs฀architecturaux฀:฀différentiel฀d’éclairement฀entre฀des฀images฀de฀culte฀à฀ réflexion spéculaire฀(en฀or฀ou฀en฀argent)46฀et฀l’architecture฀de฀pierre฀;฀articulation฀ de฀figu es฀peintes฀ou฀sculptées฀avec฀la฀fenêtre฀comme฀à฀la฀Sacra฀di฀San฀Michele฀฀ ou฀à฀la฀cathédrale฀de฀Milan47฀;฀localisation฀de฀verrières฀en฀fonction฀de฀l’action฀ eucharistique฀comme฀à฀la฀cathédrale฀de฀Lyon฀;฀focalisation฀de฀l’éclairage฀naturel฀ sur฀l’autel,฀qui฀fait฀de฀la฀liturgie฀eucharistique฀une฀image฀dans฀la฀lumière฀suivant฀ un฀renversement฀exploité฀littérairement฀dans฀La฀queste฀del฀Saint฀Graal. Si฀les฀propos฀du฀moine฀Théophile฀privilégient฀la฀réaction฀du฀spectateur฀face฀à฀ l’image,฀d’autres฀textes฀prennent฀d’abord฀en฀considération฀l’image฀elle-même฀et฀ mettent฀en฀évidence฀le฀rôle฀des฀matériaux฀et฀des฀techniques฀dans฀sa฀performativité,฀ comme฀si฀ceux-ci฀la฀douaient฀d’une฀vie฀autonome48.฀Au฀vie฀siècle,฀par฀exemple,฀ 45. 46. 47. 48. Nam฀fore฀sic฀verum฀notat฀hic฀horror฀specierum.฀Le฀texte,฀dont฀la฀versification utilise฀le฀puissant฀ mètre฀de฀l’épopée฀(hexamètre฀dactylique),฀le฀rythme฀lourd฀des฀vers฀léonins฀(rimes฀internes)฀ et฀les฀sonorités฀terrifiantes des฀allitérations฀en฀t฀et฀r,฀devient฀lui-même฀un฀objet฀sonore,฀ comme฀l’image฀est฀un฀objet฀visuel฀:฀il฀réunit฀alors฀en฀soi฀les฀quatre฀perceptions฀de฀l’image,฀ voir฀:฀Révélation.฀Le฀grand฀portail฀d’Autun,฀éd.฀C.฀Ullmann,฀Lyon฀2011,฀p.฀179-180. Cette฀ componction฀ (compungitur),฀ qui฀ est฀ aussi฀ une฀ compassion,฀ relève฀ en฀ fait฀ de฀ cette sensibilité฀ spirituelle฀ qui฀ s’est฀ par฀ exemple฀ exprimée฀ de฀ longue฀ date฀ dans฀ les฀ larmes versées฀pendant฀les฀cérémonies฀religieuses.฀Voir฀P.฀Nagy,฀Le฀don฀des฀larmes฀au฀Moyen฀Âge฀: un฀instrument฀spirituel฀en฀quête฀d’institution฀(v e-xiii e฀siècle),฀Paris฀2000฀(Bibliothèque฀Albin Michel฀histoire). Par฀exemple,฀les฀œuvres฀en฀métaux฀précieux฀:฀les฀crucifix, les฀statues฀de฀culte,฀les฀reliquaires, les฀ peintures฀ murales฀ chargées฀ de฀ dorures฀ ou฀ d’éléments฀ métalliques,฀ les฀ sphères฀ dorées ornant฀le฀Christ฀en฀gloire฀dans฀les฀absides฀de฀Cluny฀III฀ou฀de฀Berzé-la-Ville,฀plus฀tard,฀les grands฀retables฀dorés฀de฀l’époque฀baroque. Dans฀l’abside฀romane฀de฀la฀Sacra฀di฀San฀Michele,฀la฀fenêtre฀d’axe,฀qui฀reçoit฀directement la฀lumière฀dans฀la฀matinée,฀est฀flanquée des฀deux฀figu es฀en฀haut฀relief฀d’une฀Annonciation, traversée฀par฀le฀rayonnement฀lumineux฀dans฀une฀métaphore฀spirituelle.฀Dans฀la฀cathédrale฀de Milan,฀les฀deux฀personnages฀sont฀pris฀dans฀le฀remplage฀de฀la฀fenêtre฀d’axe฀du฀déambulatoire. Le฀merveilleux฀chrétien฀a฀largement฀développé฀le฀thème฀de฀l’image฀agissante,฀principalement฀la฀statuaire,฀c’est-à-dire฀l’image฀en฀trois฀dimensions฀:฀par฀exemple,฀la฀statue฀très฀active de฀sainte฀Foy฀de฀Conques฀au฀xie฀siècle฀(Liber฀miraculorum฀sancte฀Fidis),฀ou฀celles,฀immobiles,฀de฀Notre฀Dame฀au฀doigt฀de฀laquelle฀l’écolier฀mit฀son฀anneau฀(Gautier฀de฀Coincy)฀ou sauvant฀d’une฀chute฀mortelle฀le฀peintre฀qui฀lui฀donnait฀ses฀couleurs฀(Las฀Cantigas฀de฀Santa Maria฀del฀Rey฀Alfonso฀X฀el฀Sabio).฀Voir,฀par฀exemple,฀J.฀Wirth,฀L’image฀médiévale.฀Naissance et฀développement฀(vi e-xv e฀siècle),฀Paris฀1989฀;฀«฀De฀l’enfant฀qui฀mist฀l’anel฀ou฀doit฀l’ymage฀», 134 NICOLAS฀REVEYRON Venance฀ Fortunat฀ attribuait฀ l’apparente฀ vitalité฀ des฀ personnages฀ peints฀ dans฀ le฀ clair-étage฀de฀la฀cathédrale฀de฀Nantes฀à฀l’association฀de฀l’art฀du฀peintre,฀qui฀allie฀ dessin฀et฀couleurs,฀et฀du฀rayonnement฀du฀soleil,฀qui฀les฀met฀en฀mouvement,฀comme฀ il฀le฀fait฀pour฀le฀plafond฀doré฀:฀«฀Pour฀notre฀plus฀grand฀étonnement,฀ce฀couronnement฀s’élève฀en฀arcades฀et,฀semblable฀à฀une฀montagne,฀le฀temple฀possède฀un฀point฀ culminant.฀Là฀haut,฀des฀peintures฀s’offrent฀aux฀regards฀dont฀les฀nuances฀donnent฀ vie฀aux฀membres฀:฀on฀croirait฀qu’elles฀vivent,฀l’art฀leur฀donnant฀le฀souffle. Dès฀que฀ le฀soleil฀dans฀sa฀course฀a฀jeté฀son฀éclat฀sur฀les฀toits฀d’étain,฀là฀où฀frappe฀le฀rougeoiement,฀rebondit฀une฀lumière฀laiteuse.฀Sous฀l’irisation฀des฀rayons,฀on฀voit฀les฀figu es฀ aller฀et฀venir฀et฀le฀plafond฀produit฀les฀effets฀de฀l’eau฀de฀la฀mer.฀»49฀Au฀xiie฀siècle,฀ saint฀Bernard฀aborde฀un฀autre฀aspect฀des฀techniques฀picturales฀:฀la฀saturation฀des฀ couleurs฀pour฀stigmatiser฀la฀réaction฀des฀fidèles devant฀des฀figu es฀de฀saints฀qui฀leur฀ apparaissent฀d’autant฀plus฀saints฀qu’ils฀sont฀plus฀colorés฀:฀Ostenditur฀pulcherrima฀ forma฀sancti฀vel฀sanctae฀alicujus฀et฀eo฀creditur฀sanctior฀quo฀coloratior50. L’image฀dans฀le฀vitrail฀:฀métaphore,฀performance,฀efficacit Les฀vitraux฀combinent฀évidemment฀toutes฀ces฀qualités฀techniques฀:฀lisibilité฀du฀ dessin฀(contraste฀des฀grisailles฀rétro-éclairées),฀saturation฀des฀couleurs฀(vitraux฀de฀ pleine฀couleur),฀brillance฀des฀surfaces,฀luminosité฀des฀figu es.฀Il฀faut฀y฀ajouter฀les฀ variations฀de฀la฀lumière฀naturelle฀–฀ciel฀clair,฀passages฀nuageux,฀angles฀d’incidence฀ de฀la฀lumière,฀mouvement฀du฀soleil,฀qualités฀saisonnières฀de฀la฀lumière,฀disparition฀ vespérale฀progressive,฀etc.฀–฀qui฀rendent฀chaque฀fois฀changeants฀les฀personnages฀et฀ les฀scènes51฀;฀le฀phénomène,฀qui฀est฀communément฀partagé,฀n’a฀pas฀laissé฀de฀trace฀ dans฀Les฀Miracles฀de฀Nostre฀Dame฀par฀Gautier฀de฀Coincy,฀éd.฀V.฀F.฀Kœnig,฀Genève฀1961,฀2,฀ p.฀197-204฀;฀El฀Scriptorium฀Alfonsí:฀de฀los฀Libros฀de฀Astrología฀a฀las฀«฀Cantigas฀de฀Santa฀María฀», éd.฀ J.฀ Montoya฀ et฀ A.฀ Rodriguez,฀ Madrid฀ 1999฀ (Cursos฀ de฀ verano฀ de฀ El฀ Escorial฀/ Universidad฀Complutense).฀Sur฀les฀figu es฀agissantes,฀voir฀par฀exemple฀J.-M.฀Sansterre, La฀imagen฀activada฀por฀su฀prototipo฀celestial:฀milagros฀accidentales฀anteriores฀a฀mediados del฀siglo฀xiii,฀Codex฀Aquilarensis฀29,฀2013,฀p.฀77-98. 49. Illic฀expositos฀fucis฀animantibus฀artus฀/฀Vivere฀picturas฀arte฀reflante putas฀[…]฀Ire฀redire฀vides฀radio crispante฀ figu as฀/฀Atque฀ lacunar฀ agit฀ quod฀ maris฀ unda฀ solet.฀ Venance฀ Fortunat,฀ Poèmes (cité฀n.฀12),฀III,฀7,฀vers฀35-36฀et฀39-40.฀Si฀l’effet฀de฀houle฀que฀produisent฀les฀rayons฀solaires฀sur l’or฀du฀plafond฀est฀un฀topos฀de฀l’ekphrasis฀tardo-antique,฀la฀vivacité฀des฀personnes฀représentées est฀un฀procédé฀plus฀rare,฀révélateur฀d’une฀haute฀sensibilité฀à฀l’art฀et฀à฀la฀nature. 50. Sancti฀Bernardi฀Apologia฀apud฀Guillelmum,฀sancti฀Theodorici฀Remensis฀abbatem,฀XII,฀28. 51. Le฀phénomène,฀qui฀est฀lié฀au฀temps฀long฀de฀la฀contemplation฀et฀contraire฀au฀sentiment฀de la฀pérennité฀invariable฀des฀choses,฀n’entre฀pas฀dans฀les฀expressions฀de฀la฀sensibilité฀médiévale. Toutefois,฀par฀certaines฀métaphores,฀Paul฀Claudel฀(Vitraux฀des฀cathédrales฀de฀France.฀xii e฀et xiii e฀siècles,฀Paris,฀1937,฀p.฀1)฀en฀a฀consigné฀l’expérience฀spirituelle฀à฀propos฀de฀Notre-Dame de฀la฀Belle฀Verrière฀:฀«฀Je฀suis฀resté฀une฀heure฀en฀contemplation฀devant฀cette฀Vierge฀bleue, dans฀un฀halo฀de฀myosotis,฀qui฀est฀intronisée฀en฀haut฀de฀ce฀qu’on฀appelle฀la฀Belle฀Verrière. Tout฀le฀cri฀splendide฀et฀pur฀de฀cette฀heure฀entre฀les฀heures฀qui฀est฀dix฀heures฀du฀matin฀le lendemain฀de฀Pâques,฀cette฀fraîcheur฀lustrale,฀cette฀joie฀dehors,฀que฀l’on฀sent฀comme฀une conscience฀nettoyée,฀l’accident฀du฀nuage฀qui฀arrive฀et฀qui฀s’en฀va,฀tout฀cela฀était฀traduit aussitôt,฀tout฀cela฀était฀comme฀un฀visage฀peu฀à฀peu฀qui฀s’anime฀et฀qui฀sourit,฀et฀puis฀qui฀est devenu฀sérieux,฀et฀de฀nouveau฀voici฀le฀divin฀sourire฀qui฀s’apprête฀à฀reprendre฀au฀milieu฀des anges฀agenouillés฀». DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 135 patente฀dans฀la฀littérature฀médiévale,฀sinon฀peut-être฀dans฀le฀trésor฀des฀inventions฀ métaphoriques,฀comme฀la฀citation฀de฀Job฀37,฀11฀(dans฀la฀Vulgate)฀par฀Pierre฀de฀ Roissy฀pour฀ouvrir฀son฀Manuel฀des฀mystères฀de฀l’Église฀:฀Frumentum฀desiderat฀nubes,฀ et฀nubes฀spargunt฀lumen฀suum52.฀Le฀matériau฀lui-même฀–฀le฀verre฀–฀manifeste฀chaque฀ jour฀une฀sorte฀de฀miracle฀permanent,฀d’autant฀plus฀marquant฀que฀l’expérience฀n’en฀ appartient฀pas฀ au฀ quotidien53฀ et฀ que฀ l’état฀ de฀ la฀ physique฀ de฀ la฀ lumière,฀ héritée฀฀ de฀l’Antiquité,฀ne฀permet฀pas฀encore฀de฀comprendre฀le฀phénomène฀:฀traversé฀par฀฀ la฀lumière,฀le฀verre฀ne฀se฀brise฀pas.฀La฀littérature฀théologique฀s’en฀est฀emparée฀dès฀ le฀ ive฀ siècle,฀ avec฀ saint฀ Athanase฀ d’Alexandrie,฀ pour฀ développer฀ une฀ métaphore฀฀ de฀la฀virginité฀intacte฀de฀la฀Mère฀de฀Dieu,฀preuve฀de฀la฀divinité฀du฀Fils54.฀Dans฀la฀ Conception฀Nostre฀Dame,฀par฀exemple,฀poème฀écrit฀vers฀1033-1041,฀Wace฀la฀résume฀ en฀neuf฀vers฀:฀ Faire฀virgene฀enfanter฀฀ E฀sa฀virginité฀garder฀฀ Une฀semblance฀vos฀dirai฀:฀฀ Issi฀cum฀li฀solelz฀sun฀rai฀฀ ฀ Par฀la฀verrine฀met฀e฀trait฀ Qu’a฀la฀verrine฀mal฀ne฀fait,฀ Issi฀e฀molt฀plus฀sotilment฀ Entra฀e฀issi฀chastement฀฀ En฀Nostre฀Dame฀li฀fis฀D 55.฀ 52. Pierre฀de฀Roissy,฀Manuel฀des฀mystères฀de฀l’Église,฀d’après฀Paris,฀BNF,฀Nouv.฀acq.฀lat.฀232, fol.฀4r.฀Sur฀ce฀texte฀encore฀inédit,฀voir฀J.-B.฀Hauréau,฀Des฀chanceliers฀de฀Chartres฀appelés Pierre,฀ CRAI฀ 16,฀ 1872,฀ p.฀440-453฀;฀ M.-T.฀D’Alverny,฀ Les฀ mystères฀ de฀ l’Église฀ d’après Pierre฀de฀Roissy,฀dans฀Mélanges฀René฀Crozet฀à฀l’occasion฀de฀son฀soixante-dixième฀anniversaire, éd.฀P.฀Galais฀et฀Y.-J.฀Rioux,฀Poitiers฀1966฀(CCM),฀2,฀p.฀1085-1104. 53. Le฀développement฀économique฀et฀technique฀de฀l’Europe,฀en฀banalisant฀l’usage฀du฀verre,฀a฀fait disparaître฀l’aspect฀merveilleux฀du฀matériau.฀Au฀xvie฀siècle฀déjà,฀Bernard฀Palissy฀note,฀dans son฀Discours฀admirable฀de฀l’art฀du฀verre,฀que฀«฀Le฀verre฀n’est฀plus฀un฀secret฀;฀résultat,฀on฀en฀fait partout฀et฀les฀gentilshommes฀verriers,฀tout฀gentilshommes฀qu’ils฀sont,฀vivent฀plus฀mécaniquement฀que฀ne฀le฀font฀les฀crocheteux฀de฀Paris฀».฀Cité฀par฀L.฀Fèbvre,฀Le฀problème฀de฀l’incroyance au฀xvie฀siècle฀:฀la฀religion฀de฀Rabelais,฀Paris฀1942฀(L’Évolution฀de฀l’humanité),฀p.฀451. 54. Ce฀ thème฀ de฀ la฀ «฀Semblance฀ de฀ la฀ verrine฀»,฀ qui฀ a฀ connu฀ un฀ important฀ développement au฀xiie-xiiie฀siècle,฀s’est฀pérennisé฀jusqu’à฀la฀Révolution,฀prenant฀parfois฀des฀colorations érotiques.฀Le฀récolement฀des฀textes฀a฀été฀réalisé฀au฀xviie฀siècle,฀puis฀a฀été฀repris฀par฀les฀auteurs฀du xixe,฀non฀parfois฀sans฀erreurs.฀V.฀Contenson,฀Theologia฀Mentis฀et฀Cordis฀seu฀speculationes universae฀doctrinae฀sacrae,฀2฀vol.,฀Lyon฀1668-1669฀;฀P.฀H.฀Depoix,฀Tractatus฀théologicus฀de beata฀Maria฀Virgine,฀Lyon฀/฀Paris฀1862฀;฀C.฀Stamm,฀Mariologia,฀seu฀potiores฀de฀S.฀Deiparata quaestiones฀ex฀Ss.฀Patrum฀ac฀Theologorum฀mente฀propositae,฀t.฀2,฀Paderborn฀1881฀;฀A.฀Salzer, Die฀Sinnbilder฀und฀Beiworte฀Mariens฀in฀der฀deutschen฀Literatur฀und฀lateinischen฀Hymnenpoesie des฀Mittelalters,฀mit฀Berücksichtigung฀der฀patristichen฀Literatur.฀Eine฀literar-historische฀Studie, Linz฀1893฀;฀P.฀Gabriel฀et฀M.฀Roschini฀Osm,฀Summa฀Marialogiae,฀t.฀2,฀Rome฀1948฀; G.฀M.฀ Roschini,฀ Compendium฀ Mariologiae,฀ Rome฀ 1946฀;฀ G.฀ Gros,฀ La฀ ‘semblance’฀ de la฀ ‘verrine’.฀ Description฀ et฀ interprétation฀ d’une฀ image฀ mariale,฀ Le฀ Moyen฀ Âge฀ 97,฀ 1991, p. 217-257฀;฀Id.,฀Ave฀Vierge฀Marie฀:฀étude฀sur฀les฀prières฀mariales฀en฀vers฀français฀(xii e-xv e฀siècles), Lyon฀2004฀(XI-XVI฀littérature). 55. Le฀thème฀admet฀des฀variations฀sur฀la฀nature฀du฀matériau฀transverbéré,฀béryl,฀cristal฀ou฀eau. Le฀cristal฀introduit฀une฀connotation฀de฀pureté,฀comme฀le฀souligne฀Les฀Joies฀Nostre฀Dame, versification composée฀au฀début฀du฀xiiie฀siècle฀par฀Guillaume฀le฀Clerc฀:฀«฀Dunc฀ne฀veis฀tu par฀mi฀un฀veire฀/฀Ou฀par฀mi฀un฀entier฀cristal฀/฀Sanz฀corrupcïon฀e฀sanz฀mal฀/฀Le฀rai฀del฀soleil trespasser฀/฀Et฀de฀l’autre฀part฀eschaufer฀/฀E฀enluminer฀ceo฀qu’il฀trueve฀?฀/฀[…]฀/฀Ne฀veiz฀tu bien฀ceste฀vertu฀?฀/฀Li฀rais฀trespasse฀la฀verrine฀/฀E฀en฀remaint฀tute฀enterine฀/฀Ne฀ja฀por฀le฀rai del฀soleil,฀/฀Tant฀ne฀sera฀chaut฀ne฀vermeil฀»,฀voir฀Gros,฀La฀‘semblance’฀de฀la฀‘verrine’฀(cité n. 54),฀p.฀223-224. 136 NICOLAS฀REVEYRON La฀solidité฀et฀la฀transparence฀des฀verres฀qui฀ferment฀les฀fenêtres฀ont฀suscité฀une฀ métaphore฀similaire฀dans฀sa฀logique฀matérielle,฀qui฀a฀été฀développée฀par฀des฀liturgistes฀et฀théologiens฀des฀xiie฀et฀xiiie฀siècles56.฀Honorius฀Augustodunensis฀compare฀ les฀ fenêtres฀ vitrées฀ aux฀ docteurs฀ de฀ l’Église,฀ parce฀ qu’ils฀ ferment฀ l’ouverture฀ aux฀ tempêtes฀des฀hérésies฀tout฀en฀laissant฀entrer฀la฀lumière฀de฀la฀foi,฀et฀le฀verre฀que฀ traversent฀les฀rayons฀de฀lumière,฀à฀l’esprit฀des฀docteurs฀qui฀contemplent฀les฀réalités฀ célestes฀par฀spéculation฀sur฀les฀affinités formelles57.฀De฀l’esprit฀à฀la฀contemplation,฀ l’image฀est฀rétablie฀dans฀les฀fenêtres฀et฀elle฀s’adresse฀à฀tous฀:฀pour฀Garnier฀de฀SaintVictor,฀les฀fenêtres฀des฀églises฀sont฀la฀mens฀contemplativa฀des฀fidèle 58.฀Une฀image฀ en฀soi,฀qui฀peut฀être฀détachée฀de฀son฀support,฀voire฀bénéficier d’une฀vie฀autonome,฀ comme฀l’atteste,฀dans฀La฀queste฀del฀Saint฀Graal,฀le฀miracle฀de฀l’ermitage฀de฀la฀Forest฀ Gaste59฀:฀Perceval฀et฀ses฀compagnons฀aperçoivent฀un฀cerf฀–฀c’est฀le฀Christ฀–฀entouré฀de฀quatre฀lions฀–฀les฀quatre฀évangélistes฀–฀se฀dirigeant฀vers฀la฀chapelle฀où฀l’ermite฀ volait฀comensier฀la฀messe฀dou฀Saint฀Esprit.฀Le฀groupe฀animalier฀subit฀une฀double฀ transformation฀qui฀accompagne฀son฀entrée฀dans฀l’édifice, comme฀un฀mouvement฀ processionnel฀:฀il฀entre฀dans฀la฀chapelle฀;฀puis฀il฀monte฀sur฀l’autel,฀où฀il฀devient฀la฀ figu e฀du฀Christ฀trônant฀entouré฀des฀quatre฀symboles฀des฀évangélistes,฀comme฀une฀ sorte฀de฀retable฀;฀enfin, les฀quatre฀figu es฀allégoriques฀saisissant฀le฀trône,฀la฀Majestas฀ Domini60,฀monte฀sur฀la฀verrière฀–฀le฀vitrail฀figuratif est฀restitué฀le฀temps฀de฀ce฀ passage฀–฀qu’elle฀traverse฀sans฀la฀briser฀:฀«฀Si฀pristrent฀le฀siege฀ou฀li฀Cerf฀se฀seoit,฀li฀ dui฀as฀piez฀et฀li฀dui฀au฀chief,฀et฀ce฀estoit฀une฀chaiere฀;฀si฀en฀issirent฀par฀une฀verriere฀ qui฀laienz฀estoit,฀en฀tel฀maniere฀que฀onques฀la฀verriere฀n’en฀fu฀maumise฀ne฀empoiriee.฀ Et฀quant฀il฀s’en฀furent฀alé฀et฀cil฀de฀laienz฀n’en฀virent฀mes฀riens,฀une฀voiz฀descendi฀ entr’ax,฀qui฀lor฀dist฀:฀En฀tel฀maniere฀entra฀li฀filz Dieu฀en฀la฀beneoite฀Virge฀Marie,฀que฀ onques฀ sa฀ virginité฀ n’en฀ fu฀ maumise฀ ne฀ empoiriee.฀ Quant฀ il฀ oïrent฀ cele฀ parole,฀ si฀ chaïrent฀a฀la฀terre฀toz฀estenduz.฀Car฀la฀voiz฀lor฀donee฀si฀grant฀clarté฀et฀si฀grant฀ escrois฀que฀il฀lor฀fu฀bien฀avis฀que฀la฀chapele฀fu฀cheue฀»61.฀L’image฀autonome฀regagne฀฀ 56. Citons฀ Rupert฀ de฀ Deutz฀ (Speculum฀ Ecclesiae),฀ Honorius฀ Augustodunensis฀ (Gemma animae),฀Sicard฀de฀Crémone฀(Mitrale),฀Pierre฀de฀Roissy฀(Manuele฀de฀mysteriis฀Ecclesiae)฀ou Guillaume฀Durand฀(Rationale฀divinorum฀officio um). 57. Perspicuae฀fenestrae,฀quae฀tempestatem฀excludunt฀et฀lumen฀introducunt฀sunt฀doctores,฀qui turbini฀haeresum฀obsistunt,฀et฀lumen฀doctrinae฀Ecclesiae฀infundunt.฀Vitrum฀in฀fenestris,฀per quod฀radius฀lucis฀jaculatur,฀est฀mens฀doctorum,฀quae฀coelestia฀quasi฀per฀speculum฀in฀aenigmate contemplatur.฀ Honorius฀ Augustodunensis,฀ Gemma฀ animae,฀ ch.฀ CXXX฀ De฀ fenestriis ecclesiae฀(PL฀172,฀586b),฀voir฀Dell’Acqua,฀Illuminando฀colorat฀(cité฀n.฀7),฀p.฀142-143. 58. Gregorianum฀XV,฀PL฀193,฀409,฀voir฀Vauthier,฀Le฀paradoxe฀des฀fenêtres฀(cité฀n.฀36). 59. La฀Queste฀del฀Saint฀Graal,฀roman฀du฀xiii e฀siècle,฀éd.฀A.฀Pauphilet,฀Paris฀1923฀(rééd.฀1980), p.฀234-235.฀En฀dernier฀lieu,฀voir฀M.฀Voicu,฀Voir฀l’invisible.฀Les฀apparitions฀du฀Christ฀dans La฀Queste฀del฀Saint฀Graal,฀dans฀Matérialités฀et฀immatérialité฀dans฀l’Église฀au฀Moyen฀Âge. Actes฀du฀colloque฀international฀de฀Bucarest,฀22-23฀octobre฀2010,฀éd.฀S.฀Daussy฀et฀al.,฀Bucarest 2012,฀p.฀113-1278.฀Sur฀l’épineuse฀question฀des฀rapports฀entre฀la฀littérature฀du฀Graal฀et les฀ spiritualités฀ monastiques,฀ voir฀ J.-R.฀ Valette,฀ La฀ Pensée฀ du฀ Graal฀:฀ fiction littéraire et฀théologie฀(xii e-xiii e฀siècle),฀Paris฀2008฀(Nouvelle฀bibliothèque฀du฀Moyen฀Âge฀85). 60. A.-O.฀ Poilpré,฀ Maiestas฀ Domini.฀ Une฀ image฀ de฀ l’Église฀ en฀ Occident฀ (v e-ix e฀ siècles),฀ Paris 2005฀(Histoire). 61. La฀Queste฀del฀Saint฀Graal,฀éd.฀Pauphilet฀(cité฀n.฀59),฀p.฀235. DESSIN,฀COULEURS฀ET฀LUMIÈRE฀DANS฀L’ÉGLISE฀MÉDIÉVALE 137 le฀ciel฀et฀disparaît฀aux฀yeux฀des฀spectateurs.฀Mais฀le฀temps฀de฀la฀contemplation฀aura฀ suffi à฀ces฀derniers฀pour฀participer฀à฀la฀fois฀au฀mystère฀de฀la฀Majestas฀Domini฀et฀฀ à฀celui฀de฀la฀verrière฀:฀la฀voix฀de฀Dieu฀fait฀l’exégèse฀de฀la฀Semblance฀de฀la฀verrine.฀ Dans฀le฀même฀moment฀s’est฀révélé฀un฀autre฀mystère,฀celui฀de฀l’efficacité des฀ prières฀sacramentelles.฀En฀effet,฀selon฀l’interprétation฀des฀quatre฀symboles฀des฀ évangélistes฀par฀saint฀Jérôme62,฀l’homme฀de฀saint฀Matthieu฀représente฀l’Incarnation,฀ le฀taureau฀de฀saint฀Luc,฀le฀Sacrifice (la฀mort฀sur฀la฀croix),฀le฀lion฀de฀saint฀Marc,฀฀ la฀royauté฀divine,฀et฀l’aigle฀de฀saint฀Jean,฀la฀Résurrection,฀tandis฀que฀la฀montée฀au฀ciel฀ de฀la฀Majestas฀Domini฀équivaut฀à฀l’Ascension63฀et฀que฀la฀verrière,฀dans฀sa฀matière฀฀ et฀dans฀sa฀dimension฀métaphorique,฀évoque฀la฀Nativité.฀En฀définiti e,฀les฀images฀ de฀ces฀événements฀se฀combinent฀pour฀illustrer,฀avec฀la฀garantie฀divine,฀la฀prière฀฀ du฀canon฀Unde฀et฀memores฀qui฀accompagne฀la฀consécration฀des฀espèces64฀:฀«฀C’est฀ pourquoi,฀Seigneur,฀nous,฀tes฀serviteurs,฀et฀ton฀peuple฀saint,฀nous฀souvenant฀de฀฀ la฀si฀bienheureuse฀Passion฀de฀ce฀même฀Christ฀ton฀Fils,฀notre฀Seigneur,฀et฀aussi฀de฀ sa฀résurrection฀des฀enfers,฀et฀de฀même฀de฀sa฀glorieuse฀ascension฀dans฀les฀cieux฀[…].฀»฀ Or,฀le฀miracle฀s’est฀produit฀au฀moment฀où฀l’ermite฀en฀«฀vint฀ou฀secré฀de฀la฀messe฀». La฀cathédrale฀de฀Lyon฀présente฀un฀exemple฀concret฀et฀accompli฀de฀cette฀théâtralisation฀liturgique฀dans฀la฀lumière฀de฀l’architecture,฀qui฀remonte฀à฀l’installation฀des฀ verrières฀de฀l’abside฀(vers฀1210-1215),฀et฀en฀relation฀étroite฀avec฀les฀sept฀chapiteaux฀ inférieurs฀(vers฀1185-1190)฀illustrant฀et฀commentant฀justement฀la฀double฀nature฀du฀ Christ฀et฀le฀mystère฀de฀l’Eucharistie.฀Dans฀la฀verrière฀centrale,฀pleinement฀illuminée฀ lors฀de฀la฀messe฀pontificale, les฀sept฀médaillons,฀commentés฀par฀sept฀couples฀de฀ petits฀médaillons฀latéraux,฀reprennent฀les฀mêmes฀données฀:฀Annonciation฀et฀Nativité฀ (eiusdem฀Christi฀Filii฀tui),฀Crucifixion (tam฀beatae฀passionis),฀Résurrection฀(ab฀inferis฀ resurrectionis)฀et฀Ascension฀(in฀caelos฀gloriosae฀ascensionis),฀en฀trois฀médaillons.฀La฀ lumière,฀l’image,฀l’architecture,฀la฀liturgie฀et฀la฀parole฀se฀mêlent฀à฀chaque฀messe฀ pour฀donner฀corps,฀un฀corps฀visible,฀à฀l’efficacité฀sacramentelle Conclusion Sans฀pour฀autant฀confondre฀image฀performative฀et฀sacrement฀efficace –฀une฀ confusion฀qui,฀au฀Moyen฀Âge,฀aurait฀relevé฀du฀tribunal฀de฀l’Inquisition฀–,฀force฀est฀ de฀reconnaître฀une฀certaine฀similarité฀entre฀la฀performativité฀iconique฀et฀l’effic cité฀sacramentelle.฀Le฀serpent฀d’airain฀élevé฀par฀Moïse฀sur฀une฀perche฀dans฀le฀désert฀ constitue฀un฀exemple฀remarquable฀d’image฀performative฀qui,฀en฀un฀récit฀à฀valeur฀ 62. Jérôme,฀Commentaire฀sur฀S.฀Matthieu,฀éd.฀E.฀Bonnard,฀SC฀242฀et฀259,฀Paris฀1977฀et฀1979. 63. La฀disparition฀du฀groupe฀aux฀yeux฀des฀témoins฀(«฀cil฀de฀laienz฀n’en฀virent฀mes฀riens฀»)฀est reprise฀directement฀au฀texte฀des฀évangiles. 64. Unde฀ et฀ memores,฀ Domine,฀ nos฀ servi฀ tui฀ sed฀ et฀ plebs฀ tua฀ sancta,฀ eiusdem฀ Christi฀ Filii฀ tui Domini฀nostri฀tam฀beatae฀passionis,฀nec฀non฀ab฀inferis฀resurrectionis,฀sed฀et฀in฀caelos฀gloriosae ascensionis฀ […].฀ On฀ sait฀ que,฀ dans฀ le฀ courant฀ du฀ xiie฀ siècle,฀ la฀ Nativité฀ a฀ explicitement disparu฀de฀la฀prière฀Unde฀et฀memores.฀Mais฀sa฀présence฀persiste฀dans฀la฀formule฀«฀en mémoire฀de฀ton฀Fils,฀notre฀Seigneur฀»,฀le฀Christ฀étant฀fils de฀Dieu฀et฀fils de฀l’homme,฀voir A. Rauwel,฀Expositio฀missae฀:฀essai฀sur฀le฀commentaire฀du฀Canon฀de฀la฀Messe฀dans฀la฀tradition monastique฀ et฀ scolastique,฀ Bulletin฀ du฀ centre฀ d’études฀ médiévales฀ d’Auxerre฀ |฀ BUCEMA [Online],฀7฀|฀2003,฀http://cem.revues.org/3752. 138 NICOLAS฀REVEYRON typologique,฀associe฀une฀figu e฀faite฀de฀main฀d’homme,฀une฀forme฀d’exposition,฀ des฀spectateurs฀actifs,฀Moïse,฀Dieu,฀la฀faute฀et฀la฀mort65.฀Saint฀Jean฀en฀a฀tiré฀cette฀ comparaison฀avec฀le฀Christ฀sur฀la฀croix฀:฀«฀Et฀comme฀Moïse฀a฀élevé฀le฀serpent฀dans฀ le฀désert,฀il฀faut฀que฀le฀Fils฀de฀l’homme฀soit฀élevé,฀afin que฀quiconque฀croit฀en฀Lui฀ […]฀ait฀la฀vie฀éternelle฀»66.฀Pécheurs฀repentants,฀punition฀divine,฀salut฀:฀les฀deux฀ images฀partagent฀le฀même฀message฀et฀une฀similarité฀formelle฀fonde฀le฀rapport฀entre฀ type฀et฀antitype.฀Dans฀cette฀optique,฀le฀vitrail฀de฀la฀Crucifixion, installé฀dans฀le฀ mur฀oriental฀de฀la฀cathédrale฀de฀Poitiers,฀c’est-à-dire฀en฀face฀du฀célébrant฀à฀l’autel,฀ acquiert฀une฀force฀aussi฀puissante฀que฀la฀verrière฀de฀la฀Rédemption฀dans฀la฀cathédrale฀ de฀Lyon67.฀Ainsi,฀aux฀«฀sacrements฀comme฀signes฀qui฀font฀ce฀qu’ils฀signifien ฀»68,฀ répondent,฀dans฀l’image,฀les฀dimensions฀métaphorique,฀symbolique฀et฀performative฀ qui฀débouchent฀sur฀une฀forme฀d’efficacit ฀:฀le฀spectateur฀peut฀non฀seulement฀être฀ changé฀dans฀ses฀affects฀et฀sa฀foi,฀mais฀aussi฀se฀trouver฀introduit฀dans฀une฀vision฀ anagogique,฀comme฀Galaad฀devant฀le฀Graal.฀La฀lumière,฀évidemment,฀est฀un฀vecteur฀ privilégié฀de฀l’image,฀qu’elle฀s’y฀pose฀ou฀qu’elle฀la฀traverse.฀Il฀serait฀intéressant฀de฀ relire฀l’image฀contemporaine,฀dans฀toutes฀ses฀formes,฀sous฀l’éclairage฀de฀la฀perception฀ médiévale.฀Dans฀le฀domaine฀de฀l’art฀contemporain,฀le฀travail฀de฀James฀Turrel฀sur฀ les฀basses฀lumières,฀qui฀fait฀naître฀des฀formes฀iconiques฀à฀la฀frontière฀du฀perceptible฀ et฀affecte฀puissamment฀ses฀spectateurs,฀rejoint,฀mais฀sur฀un฀tout฀autre฀registre,฀le฀ mystère฀des฀théophanies69. Nicolas฀Reveyron Université฀Lumière฀Lyon฀2฀ UMR฀5138฀–฀Archéologie฀et฀Archéométrie 65. Voir฀Nombres฀21,฀4-9฀:฀Moïse฀affronte฀la฀colère฀blasphématrice฀du฀peuple,฀puis฀accède฀à sa฀demande฀de฀pardon฀en฀installant,฀sur฀conseil฀divin,฀un฀serpent฀d’airain฀sur฀une฀perche, afin que฀tous฀les฀hommes฀mordus฀par฀les฀serpents฀vengeurs฀de฀Dieu฀trouvent฀la฀guérison en฀regardant฀la฀sculpture฀de฀bronze. 66. Jean฀3,฀14-15,฀traduction฀de฀la฀TOB. 67. M.฀Angheben,฀La฀Crucifixion du฀chevet฀:฀entre฀liturgie฀eucharistique฀et฀dévotion฀privée, dans฀La฀cathédrale฀Saint-Pierre฀de฀Poitiers฀:฀enquêtes฀croisées,฀éd.฀C.฀Andrault-Schmitt, La฀Crèche฀2013,฀p.฀350-363. 68. I.฀Rosier-Catach,฀Les฀sacrements฀comme฀signes฀qui฀font฀ce฀qu’ils฀signifien ฀:฀signe฀efficac vs.฀efficacité฀symbolique, Transversalités฀105,฀2008/1,฀p.฀83-106. 69. J.฀Turrell,฀Lyon,฀Musée฀d’art฀contemporain,฀cat.฀exp.,฀Lyon฀1992. Objets฀mobiles฀et฀rites฀dans฀et฀ autour฀de฀l’espace฀ecclésial La฀croix฀d’autel฀:฀image฀sainte฀ou฀objet฀de฀culte฀? Alain฀Rauwel Si฀l’historiographie฀du฀crucifix est฀considérable,฀qu’elle฀vise฀à฀retracer฀le฀destin฀ iconographique฀de฀la฀scène฀de฀la฀Crucifixion ou฀à฀étudier฀la฀monumentalisation฀de฀ ses฀représentations฀peintes฀ou฀sculptées1,฀on฀a฀fait฀dans฀la฀littérature฀un฀sort฀moins฀ favorable฀à฀cet฀objet฀très฀spécifique qu’est฀la฀croix฀d’autel2.฀On฀désigne฀par฀là฀une฀ croix฀fi e฀placée฀sur฀la฀table฀eucharistique฀ou฀à฀son฀voisinage฀immédiat,฀à฀des฀fins explicitement฀et฀exclusivement฀liturgiques.฀Il฀s’agit,฀on฀le฀voit,฀d’une฀caractérisation฀ nettement฀plus฀fine que฀le฀«฀crucifix d’église฀»฀lato฀sensu฀qui฀a฀jusqu’ici฀retenu฀l’attention3.฀Le฀désintérêt฀relatif฀dont฀l’apparition฀et฀l’évolution฀de฀la฀croix฀d’autel฀ont฀fait฀ l’objet฀illustre฀bien฀la฀longue฀domination฀d’une฀approche฀formelle฀de฀l’histoire฀ des฀objets,฀au฀détriment฀d’une฀réflexion fonctionnelle.฀Les฀grandes฀questions฀:฀où฀?฀ et฀pourquoi฀?฀supposent฀en฀effet฀de฀ne฀pas฀s’en฀tenir฀à฀l’examen฀stylistique฀ou฀à฀ l’établissement฀du฀pedigree,฀mais฀d’interroger฀toute฀une฀documentation฀non฀seulement฀théologique฀mais฀aussi฀rituelle฀qui,฀en฀raison฀de฀sa฀technicité,฀a฀longtemps฀ peiné฀à฀gagner฀la฀table฀des฀chercheurs.฀Une฀simple฀visite฀des฀trésors฀accessibles฀ne฀ suffira pourtant฀jamais฀à฀éclairer฀les฀raisons฀de฀l’apparition,฀sur฀les฀autels฀médiévaux,฀d’une฀croix฀fi e฀;฀statuts,฀ordinaires฀et฀traités฀en฀diront฀autant฀que฀les฀quelques฀ exemples฀préservés฀ou฀figurés Rien฀de฀plus฀délicat฀que฀de฀déterminer฀avec฀un฀peu฀de฀précision฀l’arrivée฀de฀la฀ croix฀sur฀les฀autels฀de฀la฀chrétienté฀latine,฀d’autant฀que฀les฀différences฀de฀pratiques฀ entre฀régions,฀et฀pour฀les฀réguliers฀entre฀familles฀et฀congrégations,฀expression฀de฀la฀ grande฀diversité฀rituelle฀de฀l’Occident฀médiéval,฀fournissent฀plus฀de฀contre-exemples฀ que฀de฀confirmations. Il฀est฀donc฀de฀prudente฀méthode฀d’aborder฀la฀question฀par฀ un฀versant฀singulier,฀sans฀doute,฀mais฀mieux฀documenté.฀Approcher฀la฀mouvance฀ cistercienne฀(que฀l’on฀ne฀qualifiera surtout฀pas฀d’«฀ordre฀cistercien฀»฀au฀xiie฀siècle),฀ par฀la฀densité฀des฀décisions฀de฀chapitres฀généraux,฀est฀une฀bonne฀piste฀possible.฀฀ 1. 2. 3. P.฀Thoby,฀Le฀crucifix des฀origines฀au฀Concile฀de฀Trente.฀Étude฀iconographique,฀Nantes฀1959฀; M.-C.฀Sépière,฀L’image฀d’un฀Dieu฀souffrant฀(ix e-xe฀siècle).฀Aux฀origines฀du฀crucifi ,฀Paris฀1994. Il฀ convient,฀ comme฀ toujours฀ en฀ ces฀ matières,฀ de฀ faire฀ une฀ exception฀ pour฀ la฀ richissime somme฀de฀J.฀Braun,฀Das฀christliche฀Altargerät฀in฀seinem฀Sein฀und฀in฀seiner฀Entwicklung, Munich฀1932. C.฀Chazelle,฀Crucifi es฀and฀Liturgy฀in฀the฀ixth฀Century฀Carolingian฀Church,฀dans฀Il฀Volto Santo฀in฀Europa:฀culto฀e฀immagini฀del฀crocifisso nel฀Medioevo.฀Atti฀del฀convegno฀internazionale di฀Engelberg,฀13-16฀settembre฀2000,฀éd.฀M.฀Camillo฀Ferrari฀et฀A.฀Meyer,฀Lucques฀2005 (Collana฀La฀balestra฀47),฀p.฀67-93. 142 ALAIN฀RAUWEL À฀Cîteaux,฀peu฀après฀la฀mort฀de฀saint฀Bernard,฀à฀côté฀de฀l’interdiction฀des฀croix฀ d’or,฀ dictée฀ par฀ le฀ souci฀ d’austérité,฀ valait฀ aussi฀ la฀ proscription฀ des฀ croix฀ «฀trop฀ grandes฀et฀donc฀impossibles฀à฀porter฀en฀procession4฀»฀:฀autant฀dire฀que฀la฀fonction฀ première฀d’une฀croix฀était฀alors฀d’être฀portée,฀au฀double฀sens฀de฀mobile฀et฀de฀tenue.฀ Vers฀1150-1160,฀donc,฀pas฀de฀croix฀fi e.฀En฀1185,฀en฀revanche,฀une฀prescription฀ relative฀aux฀fêtes฀éclaire฀une฀autre฀pratique฀:฀«฀les฀jours฀de฀grande฀fête,฀et฀seulement฀ pour฀la฀messe,฀on฀place฀sur฀l’autel฀les฀reliquaires฀et฀une฀croix,฀en฀plus฀de฀la฀croix฀ ordinaire฀en฀bois฀(communem฀ligneam)5฀».฀Si฀l’on฀comprend฀bien,฀cela฀signifie qu’il฀y฀ avait฀désormais฀à฀demeure,฀attachée฀aux฀autels฀des฀abbatiales,฀une฀croix฀sobrement฀ peinte,฀conformément฀aux฀premières฀codification 6.฀Elle฀était,฀semble-t-il,฀fixé ฀ soit฀sur฀la฀table฀soit฀immédiatement฀en฀arrière7.฀Le฀diacre฀l’encensait฀à฀la฀messe8.฀ Dans฀les฀grandes฀occasions,฀on฀y฀ajoutait฀des฀ornamenta฀divers.฀Ce฀pourrait฀être฀ en฀ces฀circonstances฀solennelles฀que฀des฀croix-reliquaires,฀du฀type฀de฀la฀croix฀de฀ Clairmarais฀(début฀xiiie฀siècle)9,฀étaient฀exposées฀dans฀l’église,฀alors฀qu’on฀ne฀trouve฀ aucune฀attestation฀que฀les฀objets฀liés฀à฀la฀Vraie฀Croix฀aient฀pu฀jouer฀le฀rôle฀de฀croix฀ liturgiques฀permanentes. Du฀côté฀des฀commentateurs฀du฀rituel,฀Honorius฀Augustodunensis฀(première฀ moitié฀du฀xiie฀siècle)฀évoque฀les฀riches฀processions฀d’entrée฀de฀la฀messe฀épiscopale,฀ au฀cours฀desquelles฀étaient฀portées฀plusieurs฀croix,฀dont฀une฀plus฀grande,฀qui฀servait฀ de฀croix฀liturgique฀pendant฀la฀célébration10.฀Dans฀l’Empire฀du฀xiie฀siècle,฀qu’il฀connaît฀ particulièrement,฀les฀règles฀anciennes฀prévalaient฀qui฀réservaient฀la฀table฀d’autel,฀ jusqu’à฀l’offertoire,฀à฀l’exposition฀de฀l’évangéliaire11.฀C’était฀aussi฀l’usage฀constantinopolitain12.฀Les฀candélabres,฀dont฀le฀sort฀est฀très฀étroitement฀lié฀à฀celui฀de฀la฀croix฀ d’autel,฀étaient฀de฀même฀apportés฀lors฀de฀la฀procession฀et฀déposés฀sur฀le฀sol฀du฀ 4. C.฀Waddell,฀Twelfth-Century฀Statutes฀from฀the฀Cistercian฀General฀Chapter,฀Brecht฀2002 (Studia฀et฀documenta฀12),฀p.฀579฀:฀cruces฀cum฀auro฀non฀habeantur,฀nec฀tam฀magnae฀quae congrue฀non฀portentur฀ad฀processionem฀et฀ad฀altare฀ponantur.฀Item฀aureae฀vel฀argenteae฀cruces notabilis฀magnitudinis฀non฀fiant (statut฀de฀1158). 5. Ibid.,฀p.฀121. 6. Petit฀exorde,฀XVII฀:฀confi maverunt฀ne฀retinerent฀cruces฀aureas฀seu฀argenteas,฀nisi฀tantummodo ligneas฀coloribus฀depictas฀(C.฀Waddell,฀Narrative฀and฀Legislative฀Texts฀from฀Early฀Cîteaux, Brecht฀1999฀[Studia฀et฀documenta฀9],฀p.฀257). 7. C’est฀ce฀qu’indique฀une฀prescription฀des฀Ecclesiastica฀offici ฀(XV,฀14)฀:฀«฀s’il฀arrivait฀pendant le฀Carême฀que฀la฀croix฀couverte฀qui฀est฀derrière฀l’autel฀(ou฀à฀l’arrière฀de฀l’autel฀:฀que฀est฀retro altare)฀ en฀ fût฀ emportée฀ pour฀ un฀ défunt,฀ ou฀ pour฀ communier฀ un฀ infirme, ou฀ pour฀ lui donner฀l’onction,฀on฀la฀découvrirait฀jusqu’à฀ce฀qu’elle฀soit฀remise฀en฀place,฀c’est-à-dire฀à l’autel฀(super฀altare)฀».฀D.฀Choisselet฀et฀P.฀Vernet,฀Les฀ecclesiastica฀officia cisterciens฀du xiie฀siècle,฀Reiningue฀1989฀(Documentation฀cistercienne฀22),฀p.฀94-95. 8. Ibid.,฀LIII,฀64,฀p.฀160. 9. Musée฀de฀Saint-Omer,฀inv.฀D฀30. 10. PL฀ 172,฀ cf.฀ A.฀ Rauwel,฀ La฀ liturgie฀ cathédrale฀ au฀ miroir฀ des฀ expositiones฀ missae,฀ dans La฀cathédrale฀romane฀:฀architecture,฀espaces,฀circulations,฀CSMC฀44,฀2013,฀p.฀173-181. 11.฀ L’Admonitio฀synodalis฀carolingienne฀précise฀dans฀cette฀ligne฀:฀super฀altare฀nihil฀ponatur,฀nisi capsae฀et฀reliquiae,฀aut฀forte฀quatuor฀evangelia,฀aut฀pyxis฀cum฀corpore฀Domini฀ad฀viaticum infi mis฀(PL฀132,฀456). 12. H.฀Belting,฀Image฀et฀culte.฀Une฀histoire฀de฀l’image฀avant฀l’époque฀de฀l’art,฀Paris฀1998,฀p.฀306. LA฀CROIX฀D’AUTEL฀:฀IMAGE฀SAINTE฀OU฀OBJET฀DE฀CULTE฀? 143 sanctuaire฀devant฀l’autel฀ou฀autour฀de฀celui-ci13.฀Dans฀les฀toutes฀dernières฀années฀du฀ même฀siècle,฀le฀futur฀pape฀Innocent฀III,฀alors฀cardinal฀des฀Saints-Serge-et-Bacchus,฀ décrit฀clairement,฀dans฀un฀chapitre฀spécial,฀l’autel฀préparé฀pour฀la฀messe฀à฀Rome฀ en฀indiquant฀qu’«฀on฀place฀entre฀deux฀candélabres฀une฀croix฀de฀taille฀moyenne14฀»,฀ dont฀il฀développe฀le฀symbolisme.฀On฀aimerait฀savoir฀plus฀exactement฀si฀cette฀croix฀ était฀installée฀tantum฀ad฀missas฀ou฀si฀elle฀était฀déjà฀permanente฀;฀la฀présence฀directe฀ sur฀l’autel฀est฀de฀toute฀façon฀une฀nouveauté฀que฀l’on฀peut฀tenter฀de฀repérer฀dans฀les฀ représentations฀figurées de฀la฀messe,฀en฀prenant฀bien฀garde,฀toutefois,฀au฀fait฀qu’il฀ s’agit฀souvent฀de฀lettrines฀de฀manuscrits฀où฀l’espace฀est฀compté฀et฀où฀l’enlumineur฀ s’en฀tient฀à฀l’essentiel฀et฀au฀plus฀signifiant sans฀volonté฀documentaire.฀Ainsi,฀sur฀un฀ missel฀clermontois฀de฀la฀fin du฀xiiie฀siècle,฀une฀belle฀croix฀à฀pied฀posée฀sur฀un฀autel฀ dominé฀d’un฀petit฀dais฀n’est฀accompagnée฀d’aucun฀luminaire,฀ce฀qui฀est฀liturgiquement฀improbable฀:฀il฀faut฀en฀conclure฀que฀l’on฀a฀voulu฀mettre฀en฀valeur฀le฀lien฀ théologique฀entre฀le฀sacrifice sanglant฀et฀sa฀réitération฀non฀sanglante฀(par฀le฀voisinage฀du฀calice฀et฀de฀la฀croix)฀et฀la฀sacralisation฀de฀l’Eucharistie฀(par฀le฀dais),฀et฀non฀ donner฀à฀voir฀une฀messe฀«฀réelle฀»฀dans฀tout฀son฀arroi฀(fig.฀1) Figure฀1฀-฀Missel฀de฀Clermont,฀xiiie฀siècle,฀ Clermont,฀BM,฀ms.฀62,฀fol.฀104. 13. D.฀R.฀Dendy,฀The฀Use฀of฀Lights฀in฀Christian฀Worship,฀Londres฀1959฀(Alcuin฀Club฀Collection฀41). 14. De฀altariorum฀mysteriis,฀PL฀217,฀811฀:฀inter฀duo฀candelabra฀in฀altari฀crux฀collocatur฀media. 144 ALAIN฀RAUWEL Figure฀2฀-฀Liber฀vitae฀de฀Winchester,฀xie฀siècle,฀ Londres,฀British฀Library,฀Stowe฀944,฀fol.฀6r. LA฀CROIX฀D’AUTEL฀:฀IMAGE฀SAINTE฀OU฀OBJET฀DE฀CULTE฀? 145 Il฀va฀de฀soi฀que฀l’enregistrement฀d’un฀usage฀nouveau฀ne฀peut฀exclure฀des฀cas฀plus฀ anciens฀de฀croix฀fixées dans฀l’environnement฀immédiat฀de฀l’autel.฀Les฀chroniques฀ nous฀en฀font฀connaître฀plusieurs฀exemples,฀généralement฀attribuables฀à฀des฀sanctuaires฀prestigieux.฀Le฀cas฀de฀Saint-Denis฀est฀à฀la฀fois฀original฀et฀bien฀documenté15.฀ La฀croix฀ancienne฀dite฀«฀de฀saint฀Éloi฀»฀se฀trouvait฀juste฀à฀l’arrière฀de฀l’autel฀majeur.฀ Suger฀la฀doubla฀en฀quelque฀sorte,฀dans฀son฀nouveau฀chevet,฀par฀une฀autre฀croix฀ précieuse฀de฀stature฀monumentale16.฀Placée฀sur฀un฀pilier฀abondamment฀décoré฀en฀ avant฀de฀l’autel฀des฀Corps฀saints,฀donc฀à฀l’arrière฀et฀au-dessus฀de฀l’autel฀majeur,฀ bénite฀par฀Eugène฀III฀le฀jour฀de฀Pâques฀1147,฀elle฀a฀sans฀doute฀frappé฀les฀contemporains฀par฀son฀caractère฀exceptionnel,฀non฀seulement฀de฀facture,฀mais฀aussi฀de฀ placement.฀À฀Saint-Pierre฀de฀Rome,฀le฀Liber฀pontificali ฀permet฀de฀suivre฀la฀permanence฀d’une฀croix฀richement฀orfévrée฀(crux฀ex฀auro฀purissimo฀ex฀diversis฀gemmis฀mirae฀ magnitudinis฀ornata)฀située฀depuis฀Léon฀IV฀«฀sur฀le฀versant฀droit฀à฀côté฀de฀l’autel฀ majeur17฀»฀;฀Innocent฀II฀l’a฀vraisemblablement฀renouvelée฀au฀xiie฀siècle18.฀Si฀l’on฀ admet,฀ce฀qui฀paraît฀raisonnable,฀que฀c’est฀à฀propos฀de฀cette฀croix฀que฀les฀Annales฀ Alamannicci฀racontent฀un฀miracle฀de฀l’année฀921,฀on฀notera฀le฀lien฀étroit฀entre฀ un฀objet฀qui฀semble฀permanent฀et฀la฀Semaine฀sainte฀:฀le฀Mercredi฀saint,฀lors฀de฀la฀ lecture฀de฀la฀Passion,฀des฀larmes฀auraient฀coulé฀du฀crucifi 19.฀Il฀y฀a฀donc฀ici฀une฀ connexion฀liturgique฀privilégiée฀entre฀triduum฀et฀croix.฀Finalement,฀ce฀qui฀ressemblerait฀le฀plus฀aux฀croix฀d’autel฀«฀classiques฀»฀serait฀la฀crux฀aurea฀gemmis฀ac฀margaritis฀ speciosissime฀compta฀donnée฀par฀l’abbé฀Frédéric,฀futur฀pape฀Étienne฀IX฀(1057-1058),฀ à฀son฀abbatiale฀du฀Mont-Cassin฀:฀elle฀était฀en฀effet฀pourvue฀d’un฀«฀pied฀en฀argent฀doré฀»฀ qui฀lui฀permettait฀d’être฀explicitement฀posée฀super฀altare20.฀Ce฀sont฀là฀des฀notations฀ rares,฀toujours฀relatives฀à฀des฀églises฀d’exception.฀La฀grandiose฀page฀enluminée฀du฀ Liber฀vitae฀de฀Winchester฀montrant฀le฀roi฀Canut฀et฀son฀épouse฀déposant฀une฀massive฀ croix฀d’or฀sur฀l’autel฀du฀New฀Minster฀(fig. 2)21,฀qui฀pourrait฀sembler฀une฀image฀ précoce฀(premier฀tiers฀du฀xie฀siècle)฀de฀croix฀liturgique,฀est฀plutôt฀à฀inscrire฀parmi฀ les฀scènes฀d’offrande,฀pour฀lesquelles฀l’autel฀est฀un฀lieu฀privilégié,฀mais฀qui฀ne฀ supposent฀pas฀la฀pérennité฀in฀loco฀de฀l’objet฀offert. Dans฀la฀plupart฀des฀cathédrales฀et฀abbatiales,฀avant฀1180-1200,฀la฀croix฀ne฀trônait฀ pas฀au฀sanctuaire,฀tout฀simplement฀parce฀qu’elle฀avait฀son฀lieu฀propre฀sous฀la฀forme฀ d’un฀autel฀de฀la฀Croix.฀À฀Saint-Pierre฀de฀Rome,฀il฀s’agissait฀d’un฀oratoire฀spécifiqu ,฀ situé฀dans฀le฀transept฀droit.฀Mais฀la฀plupart฀des฀attestations฀concernent฀un฀autel฀ situé฀ en฀ avant฀ de฀ l’enclos฀ clérical,฀ plus฀ ou฀ moins฀ au฀ milieu฀ de฀ la฀ nef฀ (in฀ medio฀฀ 15. 16. 17. 18. 19. Je฀suis฀redevable฀à฀Philippe฀Plagnieux฀d’une฀aide฀précieuse฀sur฀la฀topographie฀sandionysienne. P.฀Verdier,฀La฀grande฀croix฀de฀l’abbé฀Suger฀à฀Saint-Denis,฀CCM฀13,฀1970,฀p.฀1-31. Liber฀Pontificali ,฀éd.฀L.฀Duchesne,฀Paris฀1892,฀t.฀2,฀p.฀119. Ibid.,฀p.฀380. MGH,฀Scriptores,฀t.฀1,฀p.฀56.฀Cf.฀J.-M.฀Sansterre,฀Entre฀deux฀mondes฀?฀La฀vénération des฀images฀à฀Rome฀et฀en฀Italie฀d’après฀les฀textes฀des฀vie-xie฀siècles,฀dans฀Roma฀fra฀Oriente฀e Occidente,฀ Spolète฀ 2002,฀ t.฀ 2,฀ p.฀ 993-1052,฀ ici฀ p.฀ 1046-1047฀ (Settimane฀ di฀ studio฀ del Centro฀italiano฀di฀studi฀sull’Alto฀Medioevo฀49). 20. Chronique฀de฀Léon฀du฀Cassin,฀PL฀173,฀707. 21. British฀Library,฀ms฀Stowe฀944฀fol.฀6r. 146 ALAIN฀RAUWEL ecclesiae),฀là฀où฀les฀fidèles pouvaient฀espérer฀voir฀et฀entendre฀le฀service฀divin฀:฀c’est฀ le฀ Volksaltar฀ de฀ la฀ tradition฀ germanique.฀ Les฀ exemples฀ sont฀ très฀ nombreux฀ aux฀ temps฀carolingiens฀et฀romans.฀Les฀Gesta฀des฀évêques฀du฀Mans฀attribuent฀à฀Aldric฀ (c.฀830)฀l’érection฀d’un฀autel฀«฀au฀milieu฀de฀l’église,฀sur฀lequel฀il฀fit dresser฀un฀crucifi ฀ de฀notre฀Seigneur฀Jésus-Christ฀admirablement฀fait฀d’or฀et฀d’argent22฀».฀À฀Cologne฀ au฀temps฀de฀l’archevêque฀Gero฀(969-976),฀c’est฀au฀même฀endroit฀que฀la฀célèbre฀ Gerokreuz฀accomplit฀ses฀miracles23.฀Il฀n’y฀a฀donc฀nullement฀absence฀de฀croix฀ majestueuses฀dans฀le฀lieu฀de฀culte฀ancien,฀mais฀il฀y฀a฀–฀ce฀qui฀est฀tout฀différent฀–฀ déconnexion฀spatiale฀entre฀le฀culte฀eucharistique฀principal฀et฀le฀culte฀de฀la฀croix. On฀objectera฀que฀les฀représentations฀de฀croix฀sont฀pourtant฀très฀nombreuses฀au฀ sanctuaire.฀Peintes฀ou฀mosaïquées,฀les฀croix฀d’abside฀héritées฀de฀l’Antiquité฀tardive฀ ont฀tenu฀un฀rôle฀majeur฀dans฀le฀raisonnement฀classique฀d’Erik฀Peterson฀sur฀l’orientation฀primitive฀des฀lieux฀de฀culte฀chrétiens24.฀Un฀peu฀plus฀tard,฀les฀basiliques฀ ont฀bénéficié de฀croix฀orfévrées,฀non฀pas฀seules฀et฀en฀pied฀comme฀celles฀que฀l’on฀a฀ signalées฀plus฀haut,฀mais฀insérées฀dans฀des฀compositions฀ornementales฀ou฀festives฀:฀ ainsi฀des฀croix฀pendant฀aux฀couronnes,฀en฀Espagne฀ou฀à฀Rome25.฀La฀question฀se฀pose฀ en฀termes฀différents฀pour฀les฀grandes฀croix฀de฀bois฀peint฀ou฀de฀métal฀suspendues฀฀ à฀la฀voûte฀par฀des฀chaînes฀ou฀des฀câbles.฀Elles฀se฀trouvaient฀en฀effet฀le฀plus฀souvent฀ à฀l’entrée฀du฀chœur,฀c’est-à-dire฀très฀en฀avant฀de฀l’autel,฀surtout฀dans฀les฀grandes฀ cathédrales฀ou฀abbatiales฀où฀les฀stalles฀occupaient฀un฀espace฀intermédiaire฀considérable.฀ Selon฀Guibert฀de฀Nogent,฀déjà฀dans฀la฀cathédrale฀carolingienne฀de฀Laon฀le฀crucifix était฀suspendu฀à฀l’entrée฀du฀chœur฀des฀clercs26.฀La฀même฀remarque฀vaut฀pour฀les฀croix฀ de฀poutres฀de฀gloire,฀comme฀cette฀magna฀crux฀argentea฀incatenata฀super฀trabeam฀ que฀cite฀en฀1175฀un฀inventaire฀de฀la฀cathédrale฀de฀Novare27.฀Il฀est฀indiscutable฀que฀ tous฀ces฀objets฀relèvent฀de฀la฀catégorie฀beltingienne฀de฀l’image฀«฀cultique฀»,฀mais฀฀ 22. Gesta฀Aldrici,฀MGH,฀Scriptores,฀t.฀15,฀p.฀312฀:฀in฀media฀quoque฀ecclesia฀fecit฀altare฀in฀quo et฀crucifixum฀ omini฀nostri฀Jesu฀Christi฀auro฀et฀argento฀mirabiliter฀fabricatum฀erexit. 23. A.฀E.฀Fisher,฀Cross฀Altar฀and฀Crucifix in฀Ottonian฀Cologne:฀Past฀Narrative,฀Present฀Ritual, Future฀Resurrection,฀dans฀Decorating฀the฀Lord’s฀Table:฀on฀the฀Dynamics฀between฀Image฀and Altar฀ in฀ the฀ Middle฀ Ages,฀ 36th฀ International฀ Congress฀ on฀ Medieval฀ Studies฀ in฀ Kalamazoo, Michigan,฀éd.฀S.฀Kaspersen฀et฀E.฀Thuno,฀Copenhague฀2006,฀p.฀43-62฀;฀P.-A.฀Mariaux, Eucharistie฀et฀création฀d’images฀c.฀1000฀:฀le฀crucifix de฀Géron,฀dans฀Pratiques฀de฀l’Eucharistie dans฀les฀Églises฀d’Orient฀et฀d’Occident฀:฀Antiquité฀et฀Moyen฀Âge.฀Actes฀du฀séminaire฀tenu฀à Paris,฀Institut฀catholique,฀1997-2004,฀éd.฀N.฀Bériou,฀B.฀Caseau฀et฀D.฀Rigaux,฀Paris฀2009 (Collection฀des฀études฀augustiniennes.฀Série฀Moyen฀Âge฀et฀temps฀moderne฀45,฀46),฀t.฀2, p. 1043-1055. 24. E.฀Peterson,฀La฀croce฀e฀la฀preghiera฀verso฀l’Oriente,฀Ephemerides฀liturgicae฀59,฀1945,฀p.฀52-68฀; A. Rauwel,฀L’orientation฀des฀autels฀:฀une฀question฀mal฀posée฀?,฀dans฀Espace฀ecclésial฀et liturgique฀au฀Moyen฀Âge,฀colloque฀international,฀Nantua,฀novembre฀2006,฀éd.฀A.฀Baud,฀Lyon 2010฀(Travaux฀de฀la฀Maison฀de฀l’Orient฀et฀de฀la฀Méditerranée฀53),฀p.฀21-26. 25. Voir฀le฀regnum฀aureum฀de฀Saint-Marc฀de฀Rome฀au฀temps฀de฀Grégoire฀IV,฀Liber฀pontificali (cité฀n.฀17),฀p.฀74. 26. A.฀Saint-Denis฀et฀al.,฀Laon฀:฀la฀cathédrale,฀Paris฀2002฀(Le฀ciel฀et฀la฀pierre฀7),฀p.฀170. 27. F.฀Cervini,฀Di฀alcuni฀crocifissi ‘trionfali’฀del฀secolo฀xii฀nell’Italia฀settentrionale,฀Arte medievale฀7,฀2008,฀p.฀9-32,฀ici฀p.฀14. LA฀CROIX฀D’AUTEL฀:฀IMAGE฀SAINTE฀OU฀OBJET฀DE฀CULTE฀? 147 cultique฀n’est฀précisément฀pas฀synonyme฀de฀liturgique.฀Une฀image฀«฀liturgique฀»฀doit฀ être฀explicitement฀intégrée฀au฀déploiement฀rituel,฀à฀l’ordo,฀qui฀est฀incomplet฀sans฀elle.฀ Son฀importance฀n’est฀pas฀du฀tout฀du฀même฀ordre฀que฀la฀valorisation฀dévotionnelle.฀ Pour฀l’identifie ,฀il฀faut฀pouvoir฀verser฀au฀dossier฀des฀actes฀précis,฀parmi฀lesquels฀฀ le฀baisement฀et฀l’encensement฀sont฀parmi฀les฀plus฀probants.฀Or฀on฀ne฀lit฀nulle฀part฀ que฀des฀croix฀peintes฀ou฀suspendues฀aient฀fait฀l’objet฀d’encensements฀comme฀on฀฀ le฀trouvera฀plus฀tard฀dans฀les฀coutumiers฀quand฀la฀croix฀d’autel฀fi e฀sera฀attestée.฀ Dans฀les฀Pontificaux des฀premières฀générations,฀la฀connexion฀entre฀encens฀et฀croix฀ ne฀ se฀ repère฀ que฀ pour฀ la฀ bénédiction฀ avant฀ exposition฀ d’un฀ objet฀ fraichement฀ sculpté฀ou฀orfévré,฀dont฀il฀n’est฀d’ailleurs฀pas฀dit฀qu’il฀soit฀spécifiquement destiné฀ à฀une฀église28.฀Cette฀retenue฀distingue฀les฀rites฀latins฀de฀l’usage฀grec,฀où฀l’icône฀de฀ la฀fête฀du฀jour,฀intronisée฀sur฀le฀proskynétarion,฀est฀bel฀et฀bien฀encensée29. Le฀seul฀type฀qui฀pourrait฀éventuellement฀être฀traité฀de฀façon฀moins฀catégorique฀ serait฀celui฀des฀crucifixions représentées฀à฀proximité฀immédiate฀de฀l’autel฀majeur฀฀ et฀avec฀une฀iconographie฀très฀spécifiquement eucharistique.฀Exemplaire฀est฀ici฀la฀ grande฀fenêtre฀du฀Calvaire฀au฀chevet฀de฀la฀cathédrale฀de฀Poitiers,฀datée฀des฀années฀ 1160,฀dont฀Marcello฀Angheben฀a฀donné฀une฀belle฀lecture฀sacramentelle30.฀L’évêque฀ ou฀le฀chanoine฀qui฀récitait฀le฀Canon,฀en฀levant฀les฀yeux,฀voyait฀cette฀grande฀croix฀ sacrificielle presque฀comme฀si฀elle฀était฀sur฀l’autel.฀Mais฀le฀test฀des฀honneurs฀liturgiques฀ empêche฀d’aller฀plus฀loin฀:฀pas฀d’attestations฀d’inclinaisons฀ou฀d’encensements฀vers฀ ce฀qui฀reste฀une฀imago฀et฀non฀un฀objet฀de฀culte. La฀connexion฀formalisée฀entre฀la฀croix฀figurée et฀le฀sacrifice sacramentel,฀dans฀ l’église฀romane,฀ne฀se฀faisait฀ainsi฀que฀de฀manière฀temporaire,฀à฀l’occasion฀de฀la฀ célébration฀eucharistique.฀Il฀convient฀de฀rappeler฀en฀premier฀lieu฀l’importance฀de฀ la฀page฀enluminée฀du฀missel฀représentant฀la฀Crucifixion en฀tête฀du฀Canon,฀héritière฀ du฀traitement฀en฀croix฀de฀l’initiale฀T฀de฀Te฀igitur,฀l’incipit฀de฀la฀prière฀consécratoire31.฀ Cette฀lettre฀ornée฀pouvait฀être฀considérée฀comme฀rendant฀une฀croix฀sculptée฀ superflue, puisqu’il฀ y฀ avait฀ déjà฀ une฀ croix฀ peinte฀ dans฀ le฀ livre.฀ Son฀ impact฀ était฀ toutefois฀limité฀au฀célébrant,฀qui฀seul฀voyait฀le฀détail฀du฀manuscrit.฀Il฀n’en฀allait฀sans฀ doute฀pas฀de฀même฀pour฀les฀crucifixions des฀retables,฀à฀partir฀du฀moment฀où฀de฀telles฀ installations฀commencent฀à฀garnir฀les฀autels32.฀Mais฀précisément฀ces฀débuts฀ne฀sont฀ pas฀précoces฀et฀les฀modèles฀avec฀au฀centre฀la฀scène฀du฀Calvaire,฀souvent฀un฀peu฀plus฀฀ haute฀que฀ses฀voisines,฀semblent฀s’imposer฀vraiment฀au฀xive฀siècle,฀c’est-à-dire฀à฀un฀ 28. Le฀Pontifical romano-germanique฀du฀x e฀siècle,฀t.฀1,฀éd.฀C.฀Vogel฀et฀R.฀Elze,฀Cité฀du฀Vatican, 1963฀(Studi฀e฀testi฀226),฀p.฀157-161. 29. Voir฀un฀rituel฀complet,฀mais฀tardif,฀pour฀Sainte-Sophie฀de฀Thessalonique฀dans฀Belting, Image฀et฀culte฀(cité฀n.฀12),฀Annexe฀30,฀p.฀712-713. 30. M.฀Angheben,฀La฀crucifixion du฀chevet฀:฀entre฀liturgie฀eucharistique฀et฀dévotion฀privée, dans฀La฀cathédrale฀Saint-Pierre฀de฀Poitiers฀:฀enquêtes฀croisées,฀éd.฀C.฀Andrault-Schmitt, Poitiers฀2013,฀p.฀350-363. 31. Riche฀documentation฀dans฀R.฀Suntrup,฀Te฀igitur฀Initialen฀und฀Kanonbilder฀in฀mittelalterlichen฀ Sakramentarhandschriften,฀ dans฀ Text฀ und฀ Bild:฀ Aspekte฀ des฀ Zusammenwirkens zweier฀Künste฀in฀Mittelalter฀und฀früher฀Neuzeit,฀éd.฀C.฀Meier฀et฀U.฀Ruberg,฀Wiesbaden 1980,฀p.฀278-382. 32. P.-Y.฀Le฀Pogam,฀Les฀premiers฀retables,฀ xiie-début฀du฀ xv e฀siècle฀:฀une฀mise฀en฀scène฀du฀sacré, Paris฀/฀Milan,฀2009. 148 ALAIN฀RAUWEL moment฀où฀pour฀nous฀tout฀est฀joué33.฀Les฀fameux฀autels฀des฀chapelles฀de฀Saint-Denis,฀ avec฀leurs฀sobres฀retables฀ornés฀seulement฀d’un฀Christ฀en฀croix฀entouré฀de฀la฀Vierge฀ et฀de฀saint฀Jean,฀pourraient฀bien฀avoir฀été,฀une฀nouvelle฀fois,฀précurseurs34. Du฀côté฀des฀objets฀de฀plus฀grande฀dimension,฀qui฀nous฀retiennent฀ici,฀les฀témoignages฀convergent฀pour฀établir฀que฀la฀croix฀liturgique฀ancienne฀n’était฀autre฀que฀ la฀principale฀des฀croix฀processionnelles,฀soit฀qu’elle฀fût฀portée฀à฀l’arrière฀ou฀au฀flanc de฀ l’autel฀ pendant฀ toute฀ la฀ fonction฀ par฀ le฀ ministre฀ qui฀ en฀ avait฀ la฀ charge,฀ soit฀ qu’elle฀fût฀mobile฀et,฀à฀l’issue฀de฀la฀procession,฀retirée฀de฀sa฀hampe฀pour฀être฀installée฀ sur฀un฀support฀ad฀hoc.฀Le฀psautier฀de฀Stuttgart,฀décoré฀à฀Saint-Germain-des-Prés฀ au฀ixe฀siècle,฀fournit฀de฀cette฀dernière฀situation฀un฀exemple฀unique฀par฀sa฀précocité฀:฀ l’une฀de฀ses฀pages฀montre฀nettement฀un฀autel฀à฀l’arrière฀duquel฀un฀grand฀crochet฀ sert฀à฀retenir฀une฀croix,฀dont฀le฀pied฀métallique฀était฀de฀toute฀évidence฀adaptable฀฀ à฀une฀hampe฀de฀bois฀pour฀le฀transport฀(fig. 3).฀Une฀croix฀du฀xie฀siècle฀conservée฀à฀ Barcelone฀était฀aussi,฀manifestement,฀détachable฀de฀sa฀hampe35.฀Il฀y฀a฀sans฀doute฀ lieu฀de฀chercher฀derrière฀cet฀usage฀un฀modèle฀romain,฀suggéré฀par฀les฀recherches฀de฀ Sible฀de฀Blaauw36. Figure฀3฀-฀Psautier฀de฀Saint-Germain-des-Prés,฀ixe฀siècle,฀ Stuttgart,฀Württembergische฀Landesbibliothek,฀Bibl.฀fol.฀23,฀fol.฀130v. 33. Donnons฀un฀double฀exemple฀bourguignon฀:฀dans฀le฀pays฀d’Auxois฀voisinent฀le฀retable฀de pierre฀de฀Fontenay,฀vers฀1300,฀et฀le฀bel฀ensemble฀figuré à฀la฀gloire฀de฀saint฀Thibault,฀en l’église฀du฀même฀nom,฀vers฀1350. 34. Le฀Pogam,฀Les฀premiers฀retables฀(cité฀n.฀32),฀p.฀242-243. 35. Musée฀d’art฀catalan,฀inv.฀012099. 36. S.฀de฀Blaauw,฀Following฀the฀Crosses:฀the฀Processional฀Cross฀and฀the฀Typology฀of฀Processions in฀Medieval฀Rome,฀dans฀Christian฀Feast฀and฀Festival:฀the฀Dynamics฀of฀Western฀Liturgy฀and Culture,฀éd.฀P.฀G.฀J.฀Post,฀G.฀Rouwhorst฀et฀L.฀van฀Tongeren,฀Louvain฀2001฀(Liturgia condenda฀12),฀p.฀319-343. LA฀CROIX฀D’AUTEL฀:฀IMAGE฀SAINTE฀OU฀OBJET฀DE฀CULTE฀? 149 Dès฀l’Ordo฀XV,฀daté฀du฀milieu฀du฀viiie฀siècle,฀la฀procession฀précédant฀la฀messe฀ stationnale฀est฀décrite฀comme฀ouverte฀par฀sept฀croix฀portatives฀qui,฀à฀l’arrivée฀dans฀ l’église,฀sont฀fichées à฀proximité฀de฀l’autel,฀grâce฀à฀un฀socle฀spécifiqu 37.฀Ces฀sept฀ croix฀se฀retrouvent฀au฀siècle฀suivant฀dans฀le฀cérémonial฀de฀Saint-Riquier,฀toujours฀ prompt฀à฀imiter฀les฀grands฀modèles฀patriarcaux38.฀À฀l’époque฀romane,฀le฀rituel฀de฀ l’Urbs฀s’est฀simplifié mais฀a฀conservé฀cette฀donnée฀majeure฀de฀la฀croix฀mobile฀ intronisée฀au฀sanctuaire.฀Vers฀1140,฀les฀prescriptions฀relatives฀à฀la฀Chandeleur฀dans฀ l’ordo฀ du฀ chanoine฀ Benoît฀ l’indiquent฀ avec฀ une฀ certaine฀ précision39.฀ Au฀ départ฀ (c’est-à-dire฀à฀l’église฀Saint-Adrien฀sur฀le฀Forum),฀«฀le฀sous-diacre฀régionaire฀prend฀ la฀croix฀stationnale฀à฀l’autel,฀la฀portant฀dans฀ses฀mains฀jusque฀devant฀l’église.฀À฀฀ sa฀sortie,฀il฀la฀lève฀pour฀la฀porter฀devant฀le฀pontife฀pendant฀la฀procession.฀»฀Comment฀ comprendre฀concrètement฀la฀succession฀des฀gestes฀?฀La฀croix฀pouvait฀être฀à฀l’autel฀ sur฀sa฀hampe,฀portée฀basse฀à฀l’intérieur,฀puis฀haute฀à฀l’extérieur.฀Elle฀pouvait฀aussi฀ être฀déposée฀sur฀la฀table฀dans฀sa฀seule฀partie฀orfévrée฀et฀fixée sur฀la฀hampe฀seulement฀au฀départ฀de฀la฀procession.฀Au฀terme฀de฀l’action฀liturgique,฀avant฀la฀messe฀à฀ Sainte-Marie-Majeure,฀le฀clerc฀«฀porte฀la฀croix฀à฀l’autel฀à฀la฀manière฀habituelle฀»฀:฀on฀ a฀donc฀là฀une฀constante฀de฀la฀pratique฀romaine.฀À฀la฀fin du฀même฀siècle,฀dans฀l’ordo฀ de฀Cencius,฀une฀autre฀procession฀est฀décrite฀:฀celle฀du฀mercredi฀des฀Cendres,฀de฀ Sainte-Anastasie฀à฀l’Aventin.฀Le฀pape฀nu-pieds฀est฀précédé฀de฀deux฀croix,฀la฀sienne฀ et฀celle฀de฀la฀basilique฀vaticane.฀À฀l’arrivée฀à฀Sainte-Sabine,฀cette฀dernière฀est฀reçue฀par฀ les฀acolytes฀du฀sous-diacre฀afin qu’ils฀la฀portent฀à฀l’autel฀(portant฀usque฀ad฀altare)40. Les฀grandes฀cathédrales฀d’Italie฀pratiquèrent฀tardivement฀le฀même฀usage.฀À฀ Crémone,฀vers฀1200,฀l’évêque฀Sicard฀évoque฀la฀croix฀utilisée฀à฀l’autel,฀mais฀dans฀฀ le฀contexte฀de฀la฀procession฀épiscopale฀d’entrée฀et฀en฀lien฀étroit฀avec฀les฀étendards,฀ qui฀sont฀sans฀hésitation฀possible฀des฀éléments฀de฀cortège41฀:฀il฀faut฀en฀déduire฀ que฀la฀croix฀d’autel฀était฀aussi฀chez฀lui฀la฀croix฀de฀procession.฀Il฀n’y฀a฀d’ailleurs฀pas฀ d’opposition฀absolue฀entre฀un฀objet฀fi e฀et฀un฀objet฀mobile.฀Un฀canon฀du฀synode฀ d’Exeter,฀en฀1287,฀prescrit฀qu’«฀à฀chaque฀autel฀où฀l’on฀célébrera฀la฀messe,฀il฀y฀ait฀deux฀ croix,฀une฀fi e฀et฀une฀autre฀portable42฀».฀On฀voit฀ainsi฀cohabiter,฀non฀seulement฀des฀ pratiques฀diverses฀en฀des฀lieux฀divers,฀mais฀des฀usages฀complémentaires฀à฀l’intérieur฀ des฀ mêmes฀ sanctuaires฀ et฀ des฀ mêmes฀ cérémonies.฀ Quand฀ les฀ statuts฀ de฀ l’évêque฀ Richard฀de฀Chichester,฀en฀1246,฀ordonnent฀au฀prêtre฀de฀ne฀célébrer฀qu’avec฀une฀ 37. Ponunt฀ipsas฀super฀dua฀materia฀in฀cruce฀posita฀prope฀gradu฀in฀dexteram฀partem฀(cf.฀Ordo romanus฀XV,฀2,฀éd.฀Andrieu,฀Louvain฀1951,฀t.฀3,฀p.฀97). 38. Hariulf,฀ Chronique฀ de฀ l’abbaye฀ de฀ Saint-Riquier,฀ éd.฀ F.฀ Lot,฀ Paris฀ 1894฀ (Collection฀ de textes฀pour฀servir฀à฀l’étude฀et฀à฀l’enseignement฀de฀l’histoire฀17),฀p.฀297. 39. Le฀liber฀censuum฀de฀l’Église฀romaine,฀éd.฀P.฀Fabre฀et฀L.฀Duchesne,฀Paris฀1905฀(Bibliothèque des฀écoles฀françaises฀d’Athènes฀et฀de฀Rome฀2e฀série฀6),฀t.฀2,฀p.฀148฀:฀subdiaconus฀regionarius levat฀crucem฀stationalem฀de฀altari,฀plane฀portans฀eam฀in฀manibus฀usque฀ante฀ecclesiam.฀Cum autem฀venerit฀foras,฀levat฀eam฀sursum,฀quam฀fert฀ante฀pontificem in฀processione฀usque฀ad sanctam฀Mariam฀Majorem. 40. PL฀178,฀1070. 41. Mitrale,฀ PL฀ 213,฀ 55฀:฀ vexillo฀ simul฀ cum฀ cruce฀ in฀ altaribus฀ utimur฀ in฀ memoriam฀ trophaei Domini฀nostri฀Jesu฀Christi. 42. Canon฀12,฀Mansi,฀t.฀24,฀col.฀800. 150 ALAIN฀RAUWEL croix฀devant฀lui43,฀cela฀ne฀présume฀pas฀de฀la฀forme฀prise฀par฀l’objet.฀La฀grande฀ enquête฀qui฀s’imposerait฀sur฀l’aménagement฀des฀espaces฀cultuels฀entre฀âge฀roman฀et฀ restructurations฀classiques฀compliquerait฀encore,฀à฀coup฀sûr,฀le฀tableau฀seulement฀ esquissé฀et฀montrerait฀combien,฀au฀temps฀des฀liturgies฀diocésaines฀et฀des฀rites฀propres,฀ il฀est฀difficile฀en฀ces฀matiè es฀de฀formuler฀des฀lois฀générales. Une฀chose฀est฀sûre฀:฀si฀l’on฀admet฀que฀la฀croix฀d’autel฀a฀pour฀fonction฀théologique฀ de฀rappeler฀visuellement฀l’identité฀de฀sacrifice entre฀la฀mort฀historique฀du฀Christ฀ au฀Calvaire฀et฀son฀oblation฀sacramentelle฀quotidiennement฀réitérée฀sur฀l’autel,฀il฀n’y฀ a฀pas฀de฀correspondance฀chronologique฀entre฀l’affirmation de฀l’idée฀et฀l’affirmation de฀l’image.฀L’idée฀est฀certes฀ancienne฀sous฀sa฀forme฀générique,฀mais฀elle฀ne฀se฀précise฀ qu’en฀deux฀temps.฀Le฀premier฀est฀le฀moment฀carolingien,฀non฀tant฀à฀l’occasion฀ des฀disputes฀savantes฀impliquant฀les฀Paschase฀et฀les฀Ratramne,฀qui฀ne฀furent฀des฀ tempêtes฀qu’à฀l’échelle฀du฀verre฀d’eau฀qu’étaient฀les฀milieux฀lettrés฀du฀ixe฀siècle,฀ mais฀grâce฀à฀l’élaboration฀de฀l’allégorèse฀liturgique฀par฀Amalaire฀:฀là฀se฀constitua฀฀ un฀modèle฀de฀compréhension฀du฀rituel฀qui฀demeura฀vivace฀pendant฀des฀siècles44฀et฀ dans฀lequel฀le฀motif฀de฀la฀répétition฀non฀sanglante฀du฀sacrifice de฀la฀croix฀se฀trouva฀ décliné฀de฀mille฀et฀une฀manières.฀Le฀xie฀siècle฀assura฀de฀son฀côté,฀par฀la฀gestion฀de฀ la฀ crise฀ bérengarienne,฀ la฀ pérennité฀ doctrinale฀ de฀ ce฀ qui฀ était฀ déjà฀ rituellement฀ acquis.฀Une฀configuration nouvelle฀de฀l’espace฀public฀ecclésial฀assura,฀cette฀fois,฀une฀ sensible฀notoriété฀aux฀thèses฀hyper-réalistes฀de฀la฀«฀présence฀réelle฀».฀Mais฀ce฀n’est฀ni฀au฀ ixe฀ni฀au฀xie฀siècle฀que฀nous฀avons฀vu฀la฀croix฀fi e฀s’imposer฀sur฀la฀table฀eucharistique,฀ dans฀un฀dialogue฀d’objets฀entre฀crucifix et฀vases฀sacrés.฀Avec฀toutes฀les฀précautions฀ requises,฀c’est฀plutôt฀un฀tournant฀de฀1200฀que฀nous฀avons฀pu฀distinguer. La฀leçon฀méthodologique฀du฀constat฀est฀précieuse฀:฀une฀connexion฀mécanique฀ entre฀le฀théologique฀et฀le฀visuel฀y฀manifeste฀toutes฀ses฀limites.฀Ce฀n’est฀pas฀parce฀ que฀les฀élaborations฀cléricales฀mettent฀un฀thème฀à฀l’ordre฀du฀jour฀qu’on฀le฀verra฀ aussitôt฀«฀traduit฀»฀en฀trois฀dimensions฀–฀ne฀serait-ce฀que฀parce฀que,฀du฀conçu฀au฀ sensible,฀le฀passage฀n’est฀précisément฀pas฀une฀affaire฀de฀«฀traduction฀».฀Il฀y฀a฀donc฀ dans฀le฀dossier฀de฀la฀croix฀d’autel฀deux฀temporalités฀:฀celle฀du฀pensable฀et฀celle฀du฀ visible,฀et฀elles฀sont฀décalées฀de฀plusieurs฀décennies,฀voire฀de฀plusieurs฀siècles.฀Sans฀ doute฀ne฀sont-elles฀ni฀séparées฀absolument฀ni฀intellectuellement฀séparables,฀mais฀ elles฀ne฀se฀recouvrent฀à฀l’évidence฀pas.฀Belle฀preuve฀que฀si฀la฀chrétienté฀latine฀est฀฀ un฀système,฀doté฀par฀conséquent฀d’une฀logique,฀elle฀est฀néanmoins฀susceptible฀de฀ chronologies฀plurielles,฀tout฀comme฀l’objet฀ici฀étudié฀hésite฀entre฀la฀fixité sacrale฀de฀ l’autel฀et฀la฀lente฀traversée฀processionnelle฀des฀divers฀espaces฀du฀lieu฀de฀culte,฀c’està-dire฀entre฀l’uniformité฀hiérarchique฀de฀l’Église-clergé฀et฀la฀complexité฀organique฀ de฀l’Église-société. Alain฀Rauwel฀ CeSor฀(EHESS฀/฀CNRS) 43. Mansi,฀t.฀23,฀col.฀705. 44. Voir฀A.฀Rauwel,฀Rites฀et฀société฀dans฀l’Occident฀médiéval,฀Paris฀2016฀(Les฀médiévistes฀français et฀d’ailleurs฀13). Expérience฀de฀l’icône฀et฀preuve฀฀ par฀l’image฀chez฀Théodore฀Stoudite Olivier฀Delouis Saint฀Théodore฀Stoudite฀(759-826)฀est฀connu฀comme฀théologien฀de฀l’icône฀et฀ réformateur฀monastique1.฀Peu฀d’études฀cependant฀réconcilient฀ces฀deux฀champs฀et฀ évaluent฀la฀place฀de฀l’icône฀dans฀la฀vie฀personnelle฀du฀moine฀Théodore.฀Or฀«฀il฀y฀a฀ deux฀manières฀de฀saisir฀le฀statut฀et฀les฀fonctions฀de฀l’image฀dans฀la฀pensée฀ancienne฀»,฀ selon฀Anca฀Vasiliu฀:฀«฀par฀les฀définitions qui฀en฀sont฀données฀et฀par฀l’usage฀qui฀en฀ est฀fait.฀La฀première฀prend฀en฀compte฀ce฀qu’un฀auteur฀en฀dit,฀la฀seconde฀analyse฀ce฀que฀ l’auteur฀fait,฀comment฀il฀se฀sert฀des฀images,฀de฀la฀visibilité฀immanente฀de฀l’existant,฀ ou฀simplement฀des฀données฀éparses฀de฀l’expérience฀visuelle.฀»2฀C’est฀cette฀seconde฀ voie฀ que฀ nous฀ voudrions฀ ici฀ privilégier฀ en฀ étudiant฀ les฀ données฀ de฀ l’expérience฀ sensible฀de฀l’icône฀chez฀Théodore฀Stoudite. Les฀œuvres฀de฀Théodore฀en฀faveur฀des฀images฀sont฀nombreuses฀et฀bien฀étudiées.฀ Théodore฀y฀insiste฀sur฀l’Incarnation฀comme฀fondement฀de฀la฀représentation฀du฀ Christ฀et฀des฀saints,฀sur฀la฀notion฀de฀circonscriptibilité฀du฀Christ฀et฀sur฀la฀relation฀ hypostatique฀de฀l’icône฀à฀son฀modèle3.฀Les฀textes฀les฀plus฀importants฀sont฀les฀Trois฀ 1. 2. 3. T.฀Pratsch,฀Theodoros฀Studites฀(759-826)฀–฀zwischen฀Dogma฀und฀Pragma,฀Francfort฀1998 (Berliner฀Byzantinistische฀Studien฀4)฀;฀R.฀Cholij,฀Theodore฀the฀Stoudite.฀The฀Ordering฀of Holiness,฀Oxford฀2002฀;฀R.-J.฀Lilie,฀C.฀Ludwig,฀B.฀Zielke฀et฀T.฀Pratsch,฀Prosopographie฀der mittelbyzantinischen฀Zeit฀Online฀[Nach฀Vorarbeiten฀F.฀Winkelmanns฀erstellt],฀Berlin฀2013 (Berlin-Brandenburgische฀Akademie฀der฀Wissenschaften),฀en฀ligne฀sur฀www.degruyter.com/ view/db/pmbz฀(désormais฀cité฀PmbZ),฀no฀7574/corr.฀Sur฀le฀contexte฀et฀la฀période฀de l’iconoclasme,฀voir฀la฀bibliographie฀rassemblée฀par฀L.฀Brubaker฀et฀J.฀F.฀Haldon,฀Byzantium in฀the฀iconoclast฀era,฀c.฀680-850:฀a฀history,฀Cambridge฀2011. A.฀Vasiliu,฀Eikôn.฀L’image฀dans฀le฀discours฀des฀trois฀Cappadociens,฀Paris฀2010,฀p.฀20. Sur฀Théodore฀théologien฀des฀images,฀voir฀essentiellement฀:฀C.฀Schönborn,฀L’icône฀du฀Christ. Fondements฀théologiques,฀Paris฀20034,฀p.฀217-234฀;฀M.฀Bratu,฀Quelques฀aspects฀de฀la฀théorie de฀l’icône฀de฀S.฀Théodore฀Stoudite,฀Revue฀des฀Sciences฀Religieuses฀77,฀2003,฀p.฀323-349฀; G.฀C.฀Tsigaras,฀Ἡ εἰκονολογία τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη,฀Thessalonique฀2011฀(Ἀνάλεκτα Βλατάδων฀68)฀;฀T.฀T.฀Tollefsen,฀St฀Theodore฀the฀Studite’s฀Defence฀of฀the฀Icons.฀Theology฀and฀Philosophy in฀Ninth-Century฀Byzantium,฀Oxford฀/฀New฀York฀2018฀(Oxford฀Early฀Christian฀Studies). On฀consultera฀également฀V.฀Grumel,฀L’iconologie฀de฀saint฀Théodore฀Studite,฀EO฀20,฀1921, p. 257-268฀;฀P.฀J.฀Alexander,฀The฀Patriarch฀Nicephorus฀of฀Constantinople.฀Ecclesiastical฀policy and฀ image฀ worship฀ in฀ the฀ Byzantine฀ Empire,฀ Oxford฀ 1958,฀ p.฀191-196฀;฀ J.฀Meyendorff, L’image฀du฀Christ฀d’après฀Théodore฀Stoudite,฀dans฀Synthronon,฀Art฀et฀archéologie฀de฀la฀fin de฀l’Antiquité‚฀et฀du฀Moyen฀Âge,฀Paris฀1968฀(Bibliothèque฀des฀Cahiers฀Archéologiques฀2), p. 115-117.฀Voir฀encore฀T.฀Damian,฀Theological฀and฀spiritual฀dimensions฀of฀icons฀according to฀St.฀Theodore฀of฀Studion,฀Lewiston,฀NY฀2002฀;฀K.฀Kornarakès,฀Ἡ θεολογία τῶν ἱερών εἰκόνων κατὰ τὸν ὅσιο Θεόδωρο τὸν Στουδίτη,฀Katerini฀1998฀;฀K.฀Parry,฀Depicting฀the฀word:฀Byzantine iconophile฀thought฀of฀the฀eighth฀and฀ninth฀centuries,฀Leyde฀1996฀(The฀medieval฀Mediterranean฀12). 152 OLIVIER฀DELOUIS antirrhétiques฀contre฀les฀iconomaques4,฀où฀Théodore฀se฀montre฀fin logicien฀et฀familier฀ des฀concepts฀aristotéliciens5฀;฀les฀Sept฀chapitres฀contre฀les฀iconomaques 6฀et฀Quelques฀ questions฀aux฀iconomaques7฀répondent฀à฀des฀objections฀variées,฀parfois฀très฀pragmatiques,฀faites฀au฀culte฀et฀à฀l’usage฀des฀icônes฀;฀la฀Réfutation฀et฀renversement฀des฀poèmes฀ impies฀est฀un฀texte฀précieux฀qui฀donne฀à฀lire,฀pour฀mieux฀les฀condamner,฀des฀poèmes฀ iconoclastes8.฀ Enfin, une฀ lettre฀ importante฀ de฀Théodore฀ à฀ son฀ oncle฀ Platon฀ sur฀฀ les฀images฀a฀circulé฀indépendamment฀de฀sa฀Correspondance9,฀laquelle,฀avec฀près฀฀ de฀560฀lettres,฀offre฀au฀prix฀d’une฀patiente฀lecture฀des฀trésors฀d’information฀sur฀฀ la฀place฀de฀l’icône฀dans฀la฀société฀byzantine฀du฀temps10. Du฀côté฀de฀l’histoire฀de฀l’art,฀pour฀la฀période฀qui฀va฀du฀viiie฀au฀ixe฀siècle,฀la฀ discussion฀s’est฀longtemps฀focalisée฀sur฀l’impact฀de฀l’iconoclasme฀et฀de฀la฀théologie฀des฀ images,฀forgée฀en฀réponse,฀sur฀l’évolution฀de฀l’art฀byzantin.฀La฀rareté฀des฀œuvres฀฀ 4. Théodore฀Stoudite,฀Trois฀antirrhétiques฀contre฀les฀iconomaques,฀PG฀99,฀col.฀327-351.฀L’œuvre a฀bénéficié de฀plusieurs฀traductions,฀parmi฀lesquelles฀C.฀P.฀Roth,฀St.฀Theodore฀the฀Studite. On฀the฀Holy฀icons,฀Crestwood฀1981฀;฀K.฀I.฀Dalkos,฀Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου Λόγοι Ἀντιρρητικοὶ κατὰ εἰκονομάχων καὶ στίχοι τινες ἰαμβικοί,฀ Athènes฀ 1998฀ (grec฀ moderne)฀;฀ J.-L.฀Palierne, Saint฀Théodore฀du฀Stoudion.฀L’image฀incarnée฀:฀trois฀controverses฀contre฀les฀adversaires฀des฀saintes images,฀Lausanne฀1999฀;฀T.฀Cattoi,฀Theodore฀the฀Studite.฀Writings฀on฀iconoclasm,฀New฀York฀2015 (Ancient฀Christian฀writers฀69),฀p.฀45-119. 5. Alexander,฀The฀Patriarch฀Nicephorus฀(cité฀n.฀3),฀p.฀194฀;฀sur฀cette฀approche฀philosophique, voir฀Tollefsen,฀St฀Theodore฀the฀Studite’s฀Defence฀of฀the฀Icons฀(cité฀n.฀3). 6. Théodore฀ Stoudite,฀ Sept฀ chapitres฀ contre฀ les฀ iconomaques,฀ PG฀99,฀ col.฀485-497฀;฀ trad. Cattoi,฀Theodore฀the฀Studite฀(cité฀n.฀4),฀p.฀120-128.฀Voici฀la฀liste฀de฀ces฀chapitres฀: 1. À฀ceux฀qui฀disent฀que฀les฀chrétiens฀qui฀vénèrent฀les฀icônes฀du฀Christ,฀de฀la฀Théotokos ou฀d’autres฀saints฀en฀font฀des฀dieux฀;฀2.฀À฀ceux฀qui฀demandent฀pourquoi฀rien฀n’est฀écrit dans฀l’Évangile฀au฀sujet฀de฀l’icône฀du฀Christ฀;฀3.฀À฀ceux฀qui฀disent฀que,฀puisqu’il฀n’existe pas฀dans฀le฀ciel฀d’image฀d’homme฀mais฀le฀type฀de฀la฀Croix,฀il฀faut฀vénérer฀cette฀dernière [possible฀référence฀à฀la฀croix฀de฀la฀constellation฀du฀cygne฀selon฀T.฀Cattoi,฀voir฀ibid., p. 211]฀;฀4.฀À฀ceux฀qui฀disent฀que฀le฀prêtre฀ne฀doit฀pas฀marquer฀les฀nourrissons฀qu’on฀lui présente฀par฀une฀icône฀mais฀du฀signe฀de฀la฀croix฀;฀5.฀À฀ceux฀qui฀disent฀que฀chacun฀peut écarter฀de฀lui฀la฀maladie฀et฀le฀démon฀en฀utilisant฀la฀croix฀mais฀pas฀l’icône฀;฀6.฀À฀ceux฀qui avancent฀contre฀l’image฀du฀Christ฀la฀citation฀du฀Théologien฀[Grégoire฀de฀Nazianze]฀:฀«฀Ce qui฀est฀vénéré฀n’est฀pas฀circonscriptible฀»฀;฀7.฀À฀ceux฀qui฀avancent฀contre฀l’image฀du฀Christ la฀citation฀de฀Grégoire฀[de฀Nazianze]฀:฀«฀Si฀quelqu’un฀vénère฀une฀créature,฀même฀s’il฀le฀fait au฀nom฀du฀Christ,฀il฀est฀idolâtre฀». 7. Théodore฀Stoudite,฀Quelques฀questions฀posées฀aux฀iconomaques,฀PG฀99,฀col.฀477-485฀; trad.฀Cattoi,฀Theodore฀the฀Studite฀(cité฀n.฀4),฀p.฀129-134. 8. Théodore฀Stoudite,฀Réfutation฀et฀renversement฀des฀poèmes฀impies,฀PG฀99,฀col.฀435-478฀; trad.฀Cattoi,฀Theodore฀the฀Studite฀(cité฀n.฀4),฀p.฀140-169. 9. La฀Correspondance฀est฀éditée฀par฀G.฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae฀Epistulae,฀I-II,฀Berlin฀1991 (CFHB,฀Series฀Berolinensis฀31).฀Pour฀l’Ep.฀57฀(av.฀814),฀voir฀ibid.,฀p.฀164-168.฀La฀lettre 57฀a฀été฀éditée฀séparément฀et฀reprise฀dans฀PG฀99,฀col.฀500-505.฀Liste฀des฀traductions฀dans Fatouros,฀op.฀cit.,฀p.฀202*,฀n.฀204,฀auxquelles฀on฀ajoutera฀celle฀de฀Cattoi,฀Theodore฀the Studite฀(cité฀n.฀4),฀p.฀135-139฀(d’après฀la฀PG). 10. Une฀liste฀plus฀complète฀des฀œuvres฀de฀Théodore฀est฀donnée฀par฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae Epistulae฀(cité฀n.฀9),฀p.฀21*-38*.฀Pour฀une฀présentation฀spécifique des฀œuvres฀théologiques, voir฀par฀exemple฀Bratu,฀Quelques฀aspects฀(cité฀n.฀3),฀p.฀325-326฀;฀Tsigaras,฀Η εικονολογία του Θεοδώρου Στουδίτη฀(cité฀n.฀3),฀p.฀86-104. EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 153 préservées฀pour฀la฀période฀des฀vie-viie฀siècles,฀en฀dehors฀des฀icônes฀du฀Sinaï,฀rend฀ difficile de฀suivre฀une฀évolution฀iconographique฀et฀l’on฀s’est฀préoccupé฀de฀savoir฀ s’il฀y฀avait฀ou฀non฀une฀continuité฀entre฀les฀œuvres฀produites฀avant฀et฀après฀l’iconoclasme,฀continuité฀que฀Théodore,฀on฀le฀verra,฀semble฀attester11.฀Par฀ailleurs,฀durant฀ ces฀deux฀dernières฀décennies,฀l’intérêt฀de฀la฀recherche฀s’est฀déplacé฀de฀l’image฀vers฀ le฀spectateur฀:฀ce฀que฀l’on฀a฀parfois฀appelé฀la฀théorie฀de฀la฀réception,฀à฀savoir฀la฀ confrontation฀au฀visible฀et฀la฀production฀de฀sens฀à฀partir฀de฀l’expérience฀de฀l’image฀ et฀des฀émotions฀qu’elle฀suscite,฀a฀nourri฀un฀grand฀nombre฀de฀publications,฀tandis฀ que฀d’autres฀s’attachaient฀plus฀spécifiquement à฀l’interaction฀entre฀le฀discours฀et฀la฀ représentation12.฀Mais฀les฀œuvres฀de฀Théodore฀sont฀restées฀ignorées฀ou฀à฀la฀marge฀ de฀ce฀tournant฀épistémologique13. Usages฀et฀théologie฀de฀l’icône Par฀les฀écrits฀de฀Théodore,฀nous฀approchons฀une฀société฀où฀l’image฀religieuse,฀ publique฀et฀privée,฀est฀omniprésente.฀Le฀baiser฀de฀l’icône฀et฀la฀prosternation฀prescrits฀par฀l’horos฀du฀concile฀de฀Nicée฀II฀en฀78714฀–฀auquel฀participa฀son฀oncle฀et฀père฀ spirituel฀Platon฀(†฀814)15฀–฀vont฀pour฀l’higoumène฀stoudite฀évidemment฀de฀soi16.฀ Ses฀ usages฀ se฀ dévoilent฀ cependant฀ rarement.฀ En฀ 815,฀ il฀ reçoit฀ dans฀ sa฀ prison฀ un฀ envoyé฀de฀l’empereur฀qui฀doit฀le฀punir฀de฀cent฀coups฀de฀fouet.฀Celui-ci฀l’épargne฀ mais฀Théodore฀est฀dépouillé฀:฀s’il฀garde฀dix฀nomismata฀nécessaire฀à฀son฀entretien,฀ l’émissaire฀lui฀confisque ses฀livres฀et฀surtout฀une฀icône฀qu’il฀porte฀autour฀du฀cou฀logée฀ dans฀un฀enkolpion฀en฀or,฀un฀objet฀interdit฀par฀l’iconoclasme฀alors฀renaissant17. 11. K.฀Corrigan,฀Iconography,฀dans฀The฀Oxford฀handbook฀of฀Byzantine฀studies,฀éd.฀E.฀M.฀Jeffreys, J.฀F.฀Haldon฀et฀R.฀Cormack,฀Oxford฀/฀New฀York฀2008,฀p.฀67-76. 12. Voir฀un฀bilan฀dans฀A.฀Pizzone,฀Theodore฀and฀the฀Black฀man:฀Imagining฀(through)฀the฀Icon in฀Byzantium,฀dans฀Knotenpunkt฀Byzanz:฀Wissensformen฀und฀kulturelle฀Wechselbeziehungen, éd.฀A.฀Speer,฀P.฀Steinkrüger฀et฀A.฀Pizzone,฀Berlin฀2012฀(Miscellanea฀mediaevalia฀36), p. 47-70,฀ici฀p.฀47฀et฀n.฀3,฀avec฀bibliographie฀antérieure.฀Voir฀aussi฀l’introduction฀au฀présent volume฀p.฀7-27. 13. Une฀ exception฀ notable฀ cependant฀:฀ G.฀C.฀Tsigaras,฀ Οἱ αἰσθήσεις στὴν εἰκονολογία τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη, Κληρονομιά฀37,฀2005-2013,฀p.฀379-402. 14. Actes฀de฀Nicée฀II,฀éd.฀E.฀Lamberz,฀ACO฀II฀3,฀III,฀826.฀Sur฀ces฀gestes,฀voir฀par฀exemple M.-F.฀Auzépy,฀L’iconodoulie฀:฀défense฀de฀l’image฀ou฀de฀la฀dévotion฀à฀l’image฀?,฀dans฀Nicée฀II, 787-1987.฀ Douze฀ siècles฀ d’images฀ religieuses,฀ éd.฀ F.฀Boespflu ฀ et฀ N.฀Lossky,฀ Paris฀ 1987, p. 157-165,฀repris฀dans฀M.-F.฀Auzépy,฀L’histoire฀des฀iconoclastes,฀Paris฀2007฀(Bilans฀de Recherche฀2),฀p.฀37-44. 15. PmbZ,฀no฀6285. 16. Le฀Thesaurus฀Linguae฀Graecae฀(http://stephanus.tlg.uci.edu),฀qui฀ne฀comprend฀pourtant aucun฀des฀traités฀théologiques฀de฀Théodore฀(à฀la฀date฀de฀juin฀2018),฀signale฀près฀de฀350 occurrences฀du฀mot฀προσκύνησις฀et฀de฀ses฀composés฀dans฀les฀œuvres฀de฀Théodore,฀principalement฀dans฀ses฀lettres. 17. Ep.฀1502-8,฀éd.฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae฀Epistulae฀(cité฀n.฀9),฀p.฀268฀:฀ Γίνωσκε, τέκνον μου, ὅτι πάλιν κατέλαβεν ὁ ἐξορίσας ἡμᾶς ἀγαθὸς ἀνὴρ μετὰ ἀπειλῆς τοῦ βασιλέως διὰ τὰ δηλωθέντα αὐτῷ παρ’ ἡμῶν, καίπερ οὐ πάντα εἰπόντος฀τοῦ βασιλικοῦ, πρὸς τὸ δεῖραί με ἑκατὸν μάστιγας καὶ ἐπᾶραι τοὺς δύο ἀδελφούς, Λουκιανὸν καὶ Ὑπάτιον, τά τε βιβλία πάντα μέχρι καὶ τροπολογίου, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ εἰκόνα εὑρισκομένην ἐντὸς ἐγκολπίου χρυσίου τε ἅμα καὶ ἐάσαι 154 OLIVIER฀DELOUIS L’icône฀a,฀du฀temps฀de฀Théodore,฀des฀usages฀variés฀et฀moins฀contrôlés฀:฀parmi฀ les฀excès฀connus,฀signalons฀comment฀Théodore฀félicite฀le฀spathaire฀Jean฀pour฀avoir฀ baptisé฀son฀fils de฀façon฀peu฀conventionnelle,฀ayant฀substitué฀au฀parrain฀de฀l’enfant฀ saint฀Dèmètrios฀lui-même,฀présent฀par฀son฀icône,฀ce฀que฀Théodore฀prend฀comme฀ un฀acte฀de฀confiance฀dont฀il฀sait฀pou tant฀qu’il฀scandalisera฀les฀iconoclastes18. Le฀Stoudite฀évoque฀d’autre฀part฀régulièrement฀les฀supports฀variés฀de฀l’image฀de฀ son฀temps,฀ainsi฀de฀cette฀nappe฀d’autel฀représentant฀une฀Vierge฀à฀l’Enfant฀dont฀ une฀femme฀a฀fait฀l’offrande฀au฀monastère฀de฀Stoudios,฀et฀pour฀laquelle฀il฀compose฀ le฀poème฀qui฀suit฀: 41. Sur฀la฀nappe฀d’autel Voyant฀incarné฀le฀créateur฀du฀monde avec฀celle฀qui฀l’a฀mis฀au฀monde,฀par฀le฀dessin฀(graphè)฀des฀images, sois฀frappé฀de฀stupeur,฀[voyant]฀comment฀Dieu฀devenu฀enfant s’approche฀et฀accomplit฀le฀salut฀des฀mortels, afin฀q ’en฀se฀condamnant฀lui-même฀à฀la฀mort, il฀sauve฀la฀création฀par฀la฀puissance฀de฀sa฀divinité. Ce฀qu’ayant฀considéré,฀à฀la฀Théotokos฀elle฀apporte pour฀sa฀rédemption฀et฀celle฀de฀son฀mari฀un฀cadeau฀immaculé19. μοι δέκα νομίσματα.฀Ce฀passage฀n’a฀guère฀été฀commenté฀:฀on฀verra฀de฀possibles฀modèles฀ pour฀de฀tels฀enkolpia฀dans฀Y.฀Oikonomaki-Papadopoulou,฀B.฀Pitarakis฀et฀K.฀Loverdou-฀ Tsigarida,฀Enkolpia฀of฀the฀Holy฀and฀Great฀Monastery฀of฀Vatopaidi,฀Mont฀Athos฀(Vatopédi)฀ 2000,฀passim.฀Nous฀remercions฀Brigitte฀Pitarakis฀pour฀cette฀référence. 18. Ep.฀172-14,฀éd.฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae฀Epistulae฀(cité฀n.฀9),฀p.฀48฀:฀Θεῖόν τι δρᾶμα ἀκηκοότες πεπρακέναι σου τὴν κυριότητα τεθαυμάκαμεν ἐπὶ τῇ μεγάλῃ σου ὡς ἀληθῶς πίστει, ἄνθρωπε τοῦ θεοῦ. Φασὶ γὰρ ὁ διδάξας χρήσασθαί σε τῇ ἱερᾷ εἰκόνι τοῦ μεγαλομάρτυρος Δημητρίου ἀντὶ ἀναδόχου τινὸς καὶ οὕτως ἐπιτελέσαι τὸ φώτισμα τοῦ θεοφυλάκτου σου τέκνου. Kαὶ ὢ τῆς πεποιθήσεως· […] Ἀλλὰ βεβήλοις μὲν ἀκοαῖς καὶ ἀπίστοις ψυχαῖς ταῦτα ἀπαράδεκτα ὡς ἄπιστα, καὶ μάλιστα τοῖς εἰκονομάχοις, τῇ δὲ σῇ εὐσεβείᾳ ἐναργῆ τὰ γνωρίσματά τε καὶ ὑποδείγματα πεφανέρωται.฀«฀Nous฀avons฀entendu฀que฀ta฀seigneurie฀a฀fait฀une฀action฀divine฀et฀nous฀avons admiré฀ta฀grande฀foi,฀ô฀homme฀de฀Dieu.฀Mon฀informateur฀m’a฀dit฀en฀effet฀que฀tu฀as฀fait usage฀de฀la฀sainte฀icône฀du฀mégalomartyr฀Dèmètrios฀en฀lieu฀et฀place฀d’un฀parrain฀et฀qu’ainsi a฀été฀réalisé฀le฀baptême฀de฀ton฀fils gardé฀de฀Dieu฀!฀Combien฀grande฀est฀ta฀confianc ฀!฀[…] Si฀aux฀oreilles฀profanes฀et฀aux฀âmes฀incroyantes,฀ces฀choses฀sont฀inacceptables฀et฀ne฀sont pas฀dignes฀de฀foi,฀en฀particulier฀aux฀iconoclastes,฀par฀ta฀piété฀les฀signes฀et฀modèles฀en฀sont clairement฀révélés.฀»฀Sur฀cet฀épisode,฀voir฀par฀exemple฀A.฀Grabar,฀L’iconoclasme฀byzantin. Dossier฀archéologique,฀Paris฀1957,฀p.฀87฀;฀G.฀Dagron,฀Décrire฀et฀peindre.฀Essai฀sur฀le฀portrait iconique,฀Paris฀2007฀(Bibliothèque฀illustrée฀des฀histoires),฀p.฀72.฀Voir฀aussi฀la฀trad.฀anglaise de฀C.฀Mango,฀The฀Art฀of฀the฀Byzantine฀Empire,฀Toronto฀1971,฀p.฀174-175,฀et฀la฀paraphrase d’E.฀Marin,฀Saint฀Théodore,฀Paris฀1906,฀p.฀166-167. 19. Théodore฀Stoudite,฀Épigramme฀41,฀éd.฀P.฀Speck,฀Theodoros฀Studites,฀Jamben฀auf฀verschiedene Gegenstände,฀Berlin฀1968฀(Supplementa฀Byzantina฀1),฀p.฀190฀:฀Εἰς ἐνδυτήν / Τὸν Κοσμοποιὸν σωματούμενον βλέπων / σὺν τῇ Τεκούσῃ τῇ γραφῇ τῶν εἰκόνων, / καταπλάγηθι, πῶς Θεὸς βρέφος πέλει / ἅπαντά τε δρᾷ฀πρὸς βροτῶν σωτηρίαν· / ἵν’ εἰς ἑαυτὸν τὴν φθορὰν κατακρίνας / τὸ πλάσμα σώσῃ θεότητος τῷ κράτει· / τὸ δὴ φρονοῦσα τῇ θεητόκῳ φέρει / πρὸς λύτρον αὐτῆς τ’ ἀνδρὸς ἄχραντον δόμα.฀Sur฀la฀nappe฀d’autel฀de฀Sainte-Sophie,฀voir฀aussi฀Théodore฀Stoudite, Testament,฀éd.฀O.฀Delouis,฀Le฀Testament฀de฀Théodore฀Stoudite฀:฀édition฀critique฀et฀traduction,฀REB฀67,฀2009,฀p.฀77-109,฀ici฀p.฀9749฀;฀voir฀également฀P.฀Speck,฀Die฀ ἐνδυτή.฀Literarische Quellen฀zur฀Bekleidung฀des฀Altars฀in฀der฀byzantinischen฀Kirche,฀JÖB฀15,฀1966,฀p.฀323-375. EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 155 De฀l’environnement฀matériel฀à฀la฀théologie,฀il฀n’y฀a฀guère฀de฀frontière฀car฀la฀matière฀ et฀l’icône฀entretiennent฀une฀relation฀nécessaire฀:฀si฀la฀matière฀n’est฀pas฀vénérable,฀ l’image฀du฀Christ฀doit฀bien฀y฀être฀imprimée,฀sans฀se฀confondre฀en฀essence฀avec฀elle.฀ Pour฀s’expliquer,฀Théodore฀fait฀usage฀de฀comparaisons฀concrètes,฀nécessaires฀pour฀ penser฀ce฀paradoxe฀de฀l’impression฀figurée d’un฀corps฀divin.฀Le฀Christ฀et฀son฀icône,฀ selon฀Théodore,฀sont฀deux฀choses฀qui฀vont฀toujours฀ensemble.฀L’icône฀existe฀dans฀ le฀Christ฀en฀puissance,฀comme฀une฀icône฀virtuelle,฀avant฀qu’elle฀ne฀se฀concrétise฀ dans฀l’œuvre฀d’art฀;฀celui฀qui฀voit฀le฀Christ฀voit฀son฀icône฀et฀inversement.฀Théodore฀ en฀appelle฀au฀corps,฀au฀miroir,฀à฀l’ombre,฀au฀sceau฀et฀à฀l’empreinte,฀comme฀dans฀฀ la฀Lettre฀à฀Platon฀(Ep.฀57)฀: Prenons฀par฀exemple฀un฀anneau฀sur฀lequel฀est฀gravée฀l’image฀de฀l’empereur,฀qu’on฀ l’imprime฀dans฀de฀la฀cire,฀de฀la฀poix฀ou฀de฀l’argile.฀Le฀sceau฀est฀unique฀et฀le฀même฀ inchangé฀dans฀toutes฀les฀matières,฀mais฀celles-ci฀sont฀différentes฀les฀unes฀des฀autres.฀ Il฀ne฀resterait฀pas฀inchangé฀dans฀les฀différentes฀matières฀s’il฀avait฀le฀moindre฀point฀ commun฀avec฀elles,฀mais฀il฀est฀lui-même฀conceptuellement฀séparé฀d’elles฀en฀demeurant฀dans฀l’anneau.฀De฀même,฀la฀ressemblance฀du฀Christ,฀même฀gravée฀en฀quelque฀ matière฀que฀ce฀soit,฀n’a฀rien฀de฀commun฀(akoinônèton)฀avec฀la฀matière฀dans฀laquelle฀ elle฀est฀exprimée,฀car฀elle฀demeure฀dans฀l’hypostase฀du฀Christ,฀à฀laquelle฀elle฀appartient฀en฀propre20. Dans฀son฀troisième฀Antirrhétique,฀Théodore฀revient฀sur฀cette฀comparaison฀: Le฀sceau฀est฀une฀chose,฀l’empreinte฀du฀sceau฀en฀est฀une฀autre฀;฀et฀cependant,฀avant฀ même฀que฀l’on฀appose฀le฀sceau,฀son฀empreinte฀est฀en฀lui.฀Le฀sceau฀n’est฀pas฀effectif฀ tant฀qu’il฀n’a฀pas฀apposé฀son฀empreinte฀sur฀quelque฀matière.฀Ainsi฀donc฀le฀Christ,฀ s’il฀n’apparaissait฀dans฀l’image฀d’art฀(technètè฀eikôn),฀ne฀serait฀de฀ce฀fait฀ni฀agissant฀ ni฀efficient 21 Toujours฀dans฀ce฀troisième฀Antirrhétique,฀il฀ajoute฀:฀ Il฀n’est฀pas฀possible฀de฀séparer฀l’ombre฀du฀corps,฀parce฀qu’elle฀subsiste฀avec฀lui,฀alors฀ même฀qu’elle฀n’est฀pas฀apparente.฀De฀la฀même฀manière฀aussi,฀on฀ne฀peut฀séparer฀du฀ Christ฀sa฀propre฀image.฀De฀même฀que฀l’ombre฀est฀mieux฀mise฀en฀évidence฀par฀les฀ rayons฀ du฀ soleil,฀ de฀ même฀ l’image฀ du฀ Christ฀ est฀ manifestée฀ à฀ tous,฀ précisément฀ lorsqu’elle฀s’imprime฀(diatupôsis)฀sur฀diverses฀matières.22 20. Ep.฀57102-110,฀éd.฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae฀Epistulae฀(cité฀n.฀9),฀p.฀167-168฀:฀Ἔστω πάλιν δακτύλιος ἐγκεχαραγμένος βασιλικὴν εἰκόνα, εἶτα ἐκτυπούσθω ἐν κηρῷ, ἐν πίσσῃ, ἐν πηλῷ. ἡ μὲν οὖν σφραγὶς μία καὶ ἡ αὐτὴ ἀπαράλλακτος ἐν ἀμφοτέραις ταῖς ὕλαις, αἱ δὲ πρὸς ἀλλήλας διαφορούμεναι· οὐκ ἂν δὲ ἐν ταῖς διαφορουμέναις ἀπαράλλακτος ἔμεινεν ἢ παρὰ τὸ μηδὲν ταῖς ὕλαις κοινωνεῖν, ἀλλ’ εἶναι αὐτὴν τῇ ἐπινοίᾳ τούτων κεχωρισμένην, μένουσαν ἐν τῷ δακτυλίῳ. οὕτως οὖν καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ ὁμοίωμα, κἂν ἐν ὁποιᾳοῦν ὕλῃ κεχαρακτήρισται, ἀκοινώνητόν ἐστι τῇ ἐν ᾗ δείκνυται ὕλῃ, μένον ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ ὑποστάσει, ἧσπέρ ἐστι καὶ ἴδιον.฀Trad. Schönborn,฀L’icône฀du฀Christ฀(cité฀n.฀3),฀p.฀225฀(trad.฀légèrement฀modifiée) 21. Théodore฀Stoudite,฀Troisième฀antirrhétique,฀PG฀99,฀col.฀432D฀;฀trad.฀Palierne,฀Saint Théodore฀du฀Stoudion฀(cité฀n.฀4),฀p.฀109-110฀(trad.฀légèrement฀modifiée) 22. Théodore฀Stoudite,฀Troisième฀antirrhétique,฀PG฀99,฀col.฀433B. 156 OLIVIER฀DELOUIS Avec฀cette฀conséquence฀:฀puisque฀le฀corps฀du฀Christ฀a฀été฀touché฀et฀que฀l’hypostase฀du฀Christ฀est฀communiquée฀à฀l’image,฀toucher฀l’icône,฀c’est฀toucher฀l’ombre฀ sainte฀du฀corps฀du฀Christ.฀Théodore฀envisage฀donc฀avec฀prudence฀et฀sans฀toutefois฀ la฀développer,฀une฀théologie฀sacramentelle฀de฀l’icône23. Épigrammes฀et฀programmes฀iconographiques Qu’apprend-on,฀à฀lire฀Théodore,฀sur฀l’icône฀byzantine฀?฀Si฀l’on฀a฀pu฀regretter฀que฀ les฀théologiens฀ne฀fournissent,฀au฀viiie-ixe฀siècle,฀qu’un฀«฀maigre฀résidu฀d’informations฀ sur฀ l’art฀ iconographique฀ à฀ l’aube฀ de฀ la฀ querelle฀ des฀ images฀»24,฀ l’œuvre฀ de฀ Théodore฀est฀l’une฀des฀rares฀à฀permettre฀d’atteindre฀quelques฀modèles฀et฀motifs฀ iconographiques฀plus฀précis25.฀Nous฀conservons฀ainsi฀un฀remarquable฀corpus฀de฀ 123฀épigrammes฀du฀Stoudite฀divisé฀en฀plusieurs฀ensembles฀ou฀cycles฀thématiques26.฀ Le฀cycle฀le฀plus฀connu฀est฀sans฀doute฀celui฀des฀épigrammes฀concernant฀la฀vie฀quotidienne฀des฀moines฀(nos฀3-29),฀mais฀l’ensemble฀comprend฀également฀des฀épigrammes฀ sur฀la฀théologie฀de฀l’image,฀sur฀la฀Vierge,฀sur฀le฀monastère฀de฀Stoudios,฀sur฀la฀Croix,฀ sur฀des฀saints฀et฀des฀églises,฀sans฀compter฀des฀objets,฀d’autres฀édifices ou฀des฀relations฀ de฀Théodore,฀vivantes฀ou฀décédées.฀Les฀épigrammes฀61฀à฀84฀traitent฀ainsi฀de฀saints฀ dont฀la฀liste฀démontre฀qu’elles฀forment฀une฀série฀patristique฀et฀monastique฀cohérente,฀ au฀style฀constant,฀conçue฀probablement฀d’un฀seul฀élan.฀Ces฀poèmes฀ne฀sont฀pas฀ datables฀avec฀précision฀mais฀ils฀ont฀reçu฀leur฀forme฀définiti e฀après฀798,฀date฀du฀ déplacement฀de฀Théodore฀du฀monastère฀de฀Sakkoudion฀en฀Bithynie฀au฀monastère฀ de฀Stoudios฀à฀Constantinople,฀si฀l’on฀en฀juge฀par฀la฀première฀place฀donnée฀au฀ Précurseur,฀patron฀de฀l’église฀stoudite,฀devant฀saint฀Jean฀l’Évangéliste,฀patron฀du฀ monastère฀bithynien27.฀L’épigramme฀a฀certes฀alors฀perdu฀son฀seul฀caractère฀fonctionnel฀:฀elle฀constitue฀un฀genre฀proprement฀littéraire฀de฀sorte฀qu’il฀est฀difficile de฀ distinguer฀les฀épigrammes฀inscrites฀de฀celles฀indépendantes฀de฀tout฀support฀matériel.฀ Il฀est฀cependant฀établi฀que฀les฀deux฀cas฀de฀figu es฀se฀rencontrent฀dans฀le฀corpus฀฀ si฀varié฀composé฀par฀Théodore28฀et฀plus฀précisément,฀concernant฀ces฀saints,฀il฀est฀au฀ moins฀établi฀que฀ces฀vers฀commentaient฀des฀images฀effectivement฀peintes฀ou฀ mosaïquées29.฀En฀effet,฀l’épigramme฀62฀évoque฀dans฀son฀deuxième฀verset฀une฀représentation฀figurée de฀l’évangéliste฀Jean฀:฀«฀En฀te฀regardant฀peint฀[grapton]฀j’illumine฀ 23. Bratu,฀Quelques฀aspects฀(cité฀n.฀3),฀p.฀342-343฀et฀349. 24. J.฀Gouillard,฀Art฀et฀littérature฀théologique฀à฀Byzance฀au฀lendemain฀de฀la฀querelle฀des images,฀CCM฀12,฀1969,฀p.฀1-13,฀ici฀p.฀1. 25. Voir฀les฀remarques฀de฀Tsigaras,฀Ἡ εἰκονολογία τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη฀(cité฀n.฀3),฀p.฀279-297. 26. Éd.฀et฀trad.฀Speck,฀Jamben฀(cité฀n.฀19). 27. Sur฀ce฀monastère,฀voir฀M.-F.฀Auzépy,฀O.฀Delouis,฀J.-P.฀Grélois฀et฀M.฀Kaplan,฀À฀propos des฀monastères฀de฀Mèdikion฀et฀de฀Sakkoudion,฀REB฀63,฀2005,฀p.฀183-194. 28. Sur฀l’assemblage฀des฀poèmes฀de฀Théodore฀par฀le฀moine฀Denys฀le฀Stoudite,฀voir฀M.฀D.฀Lauxtermann,฀Byzantine฀Poetry฀from฀Pisides฀to฀Geometres.฀Texts฀and฀Contexts.฀Volume฀One, Vienne฀2003฀(Wiener฀Byzantinistische฀Studien฀24-1),฀p.฀71-72. 29. Voir฀l’analyse฀de฀P.฀Speck,฀Ein฀Heiligenbilderzyklus฀im฀Studios-Kloster฀um฀das฀Jahr฀800, dans฀Actes฀du฀XII e฀congrès฀international฀d’études฀byzantines฀(Ochrid,฀10-16฀septembre฀1961),฀3, Belgrade฀1964,฀p.฀333-344. EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 157 mon฀âme฀»30฀;฀par฀analogie,฀parce฀que฀cette฀épigramme฀ne฀diffère฀pas฀des฀autres฀ dans฀sa฀construction,฀on฀peut฀supposer฀qu’il฀en฀allait฀de฀même฀pour฀le฀reste฀du฀cycle.฀ Une฀épigramme฀sur฀l’église฀de฀Sakkoudion฀a฀justement฀été฀conservée฀un฀peu฀plus฀ loin฀dans฀ce฀corpus,฀au฀sein฀d’un฀cycle฀consacré฀à฀des฀édifices sacrés.฀Le฀titre฀est฀un฀ peu฀mystérieux,฀mais฀il฀s’agit฀clairement฀d’une฀dédicace฀: 90. Sur฀le฀Tétrakamaron Tu฀as฀été฀vue฀comme฀une฀œuvre฀merveilleuse,฀très฀belle. Comme฀à฀une฀chose฀animée฀je฀te฀parle,฀église. Tu฀portes฀en฀toi฀une฀série฀d’icônes, Indicible฀vision฀de฀ce฀que฀l’on฀voit฀au฀ciel. Reçois฀[cette฀église],฀gloire฀des฀Apôtres, Bienheureux฀évangéliste,฀théologien, Et฀à฀ceux฀qui฀par฀amour฀pour฀toi฀l’ont฀construite Accorde฀la฀grâce฀et฀le฀pardon฀de฀leurs฀fautes31. La฀mention฀de฀bâtisseurs฀ne฀dissimule฀pas฀le฀maître฀d’œuvre,฀Théodore฀luimême.฀Le฀texte฀utilise฀le฀mot฀tétrakamaron฀pour฀caractériser฀une฀église฀:฀on฀y฀a฀vu฀ l’indice฀d’une฀construction฀à฀plan฀en฀croix,฀avec฀voûte,฀un฀type฀proche฀de฀l’église฀ à฀coupole฀en฀croix฀inscrite.฀Cyril฀Mango฀et฀Ihor฀Ševčenko,฀lors฀de฀leur฀exploration฀ de฀la฀côte฀sud฀de฀la฀mer฀de฀Marmara,฀avaient฀apporté฀la฀preuve฀de฀l’existence,฀ dès฀la฀fin du฀viiie฀et฀le฀début฀du฀ixe฀siècle,฀d’églises฀en฀croix฀grecque฀inscrite฀à฀coupole32,฀mais฀c’est฀Vincenzo฀Ruggieri฀qui฀a฀rapproché฀le฀mot฀tétrakamaron฀des฀plans฀ relevés฀à฀Fatih฀Camii฀(Tirilye),฀Pélékétè฀et฀Kurşunlu33฀:฀le฀mot฀rare฀de฀tétrakamaron,฀ uniquement฀ connu฀ par฀ un฀ traité฀ de฀ géométrie฀ attribué฀ à฀ Héron฀ d’Alexandrie34,฀ définissait pour฀Théodore฀cette฀nouvelle฀architecture฀d’une฀église฀à฀quatre฀voûtes฀en฀ berceau฀dessinant฀une฀croix,฀dotée฀d’une฀coupole฀centrale฀sur฀pendentifs฀et฀reposant฀ sur฀quatre฀colonnes. 30. Théodore฀Stoudite,฀Épigramme฀622,฀éd.฀Speck,฀Jamben฀(cité฀n.฀19),฀p.฀218฀:฀ ὁρῶν σε γραπτὸν φωτιοῦμαι τοὺς νόας. 31. Théodore฀ Stoudite,฀ Épigramme฀ 90,฀ ibid.,฀ p.฀244฀:฀ Εἰς τὸ Τετρακάμαρον / Θαυμαστὸν ὤφθης ἔργον, ὡραῖον πάνυ· / ὡς ἐμψύχῳ δὲ προσλέλεγμαί σοι, νεώς· / φέρεις γὰρ ἔνδον εἰκόνων θεωρίαν, / ἄρρητον ὄψιν τῶν ἄνω θεαμάτων. / Αὐτὸν δέχοιο, τῶν ἀποστόλων κλέος, / Εὐαγγελιστὰ παμμάκαρ, Θεολόγε· / καὶ τοῖς πόθῳ σοι τοῦτον ἐξηγερκόσιν / χάριν παράσχου καὶ λύσιν τῶν πταισμάτων. 32. C.฀Mango฀et฀I.฀Ševč enko,฀Some฀Churches฀and฀Monasteries฀on฀the฀Southern฀Shore฀of the฀Sea฀of฀Marmara,฀DOP฀27,฀1973,฀p.฀235-277. 33. V.฀Ruggieri,฀Byzantine฀Religious฀Architecture฀(582-867):฀its฀History฀and฀Structural฀Elements, Rome฀1991฀(OCA฀237),฀p.฀138-141฀et฀la฀conclusion฀p.฀182-183฀;฀voir฀aussi฀V.฀Ruggieri, L’architettura฀religiosa฀nell’Impero฀Bizantino฀(fine vi-ix฀secolo),฀Messine฀1995,฀p.฀43. 34. Le฀mot฀n’est฀attesté฀auparavant฀que฀dans฀le฀traité฀de฀géométrie฀des฀Stereometrica฀attribué par฀la฀tradition฀à฀Héron฀d’Alexandrie฀(ier฀s.฀ap.฀J.-C.).฀On฀y฀trouve฀des฀formules฀de฀calcul de฀volumes,฀comme฀celui฀du฀tétracamaron,฀volume฀à฀quatre฀voûtes฀:฀Heron฀Alexandrinus, éd.฀J.฀L.฀Heiberg,฀Heronis฀Alexandrini฀opera฀quae฀supersunt฀omnia,฀V,฀Leipzig฀1914฀[réimp. 1976],฀p.฀7814.23,฀8415฀(trad.฀all.฀:฀«฀Vierdewölbe฀»,฀p.฀79฀et฀85). 158 OLIVIER฀DELOUIS Théodore฀participa฀à฀l’élaboration฀de฀la฀décoration฀de฀l’église฀de฀Sakkoudion.฀ Les฀témoignages฀de฀l’hagiographie฀sont฀unanimes,฀tel฀celui฀de฀la฀Vie฀B,฀composée฀ vers฀86835฀: Obéissant฀aux฀instructions฀du฀grand฀Platon,฀[Théodore]฀construisit฀aussi฀une฀chapelle฀ sous฀le฀vocable฀de฀Jean฀le฀Théologien,฀Fils฀du฀tonnerre,฀qui฀présentait฀la฀forme฀du฀ciel฀ en฀relief฀;฀non฀seulement฀il฀fit s’épanouir฀dans฀les฀parties฀hautes฀une฀ornementation฀ multicolore฀ et฀ procura฀ pour฀ ceux฀ qui฀ la฀ fréquentaient฀ une฀ demeure฀ surprenante฀ de฀beauté,฀mais฀encore฀il฀fit resplendir฀le฀sol฀de฀mosaïques฀chatoyantes฀et฀brillantes,฀ de฀sorte฀que฀leurs฀pieds฀mêmes฀jouissaient฀de฀l’éclat฀des฀pierres.36 Ce฀document฀confirme que฀l’église฀de฀Sakkoudion฀était฀une฀église฀à฀coupole฀฀ et฀évoque฀déjà฀le฀topos฀de฀l’ouranos฀épigeios,฀du฀«฀ciel฀sur฀la฀terre฀»,฀des฀ekphraseis฀ d’églises฀d’époque฀ultérieure.฀Mais฀l’épigramme฀90฀de฀Théodore฀déjà฀citée,฀qu’il฀ faut฀ici฀rapprocher฀de฀la฀Vita,฀démontre฀l’existence฀conjointe฀d’une฀«฀série฀d’icônes฀»฀ (eikonôn฀théôria)฀à฀Sakkoudion.฀De฀ces฀épigrammes฀61฀à฀84฀et฀de฀l’épigramme฀90,฀ Paul฀Speck฀avait฀tiré฀la฀conclusion฀suivante฀:฀à฀Sakkoudion,฀Théodore,฀en฀tant฀que฀ maître฀d’ouvrage,฀aurait฀réalisé฀un฀cycle฀d’images฀associées฀à฀des฀épigrammes฀inscrites,฀où฀l’évangéliste฀Jean฀aurait฀eu฀la฀première฀place.฀Après฀son฀installation฀dans฀ la฀capitale฀à฀Stoudios,฀Théodore฀aurait฀fait฀répéter฀cet฀ensemble฀de฀figu es฀mais฀฀ en฀l’élargissant,฀ajoutant฀les฀images฀du฀Précurseur฀(épigramme฀61)฀et฀de฀saint฀Dios฀ (épigramme฀84),฀nom฀d’un฀important฀monastère฀de฀Constantinople.฀In฀fin ,฀les฀ saints฀représentés฀à฀Sakkoudion฀puis฀à฀Stoudios฀auraient฀été฀:฀Jean-Baptiste฀(ajout฀ constantinopolitain),฀Jean฀le฀Théologien,฀Paul฀l’Apôtre,฀Zacharie,฀Denys,฀Basile฀de฀ 35. Sur฀les฀dates฀respectives฀des฀Vies฀de฀Théodore,฀voir฀D.฀Krausmüller,฀The฀Vitae฀B,฀C,฀and A฀of฀Theodore฀the฀Stoudite.฀Their฀Interrelation,฀Dates,฀Authors฀and฀Significance for฀the History฀of฀the฀Stoudios฀Monastery฀in฀the฀Tenth฀Century,฀An.฀Boll.฀131,฀2013,฀p.฀280-298฀; voir฀aussi฀notre฀présentation฀de฀ces฀Vies฀dans฀O.฀Delouis,฀La฀Vie฀métrique฀de฀Théodore Stoudite฀par฀Stéphane฀Mélès฀(BHG฀1755m),฀An.฀Boll.฀132,฀2014,฀p.฀2154,฀ici฀p.฀23-24. 36. Vie฀B฀de฀Théodore฀Stoudite฀(BHG฀1754),฀éd.฀A.฀Mai,฀Novae฀patrum฀bibliothecae,฀VI-2, Rome฀1853,฀p.฀291-363฀;฀repris฀dans฀PG฀99,฀col.฀233-328,฀ici฀col.฀244B฀(trad.฀inédite฀de T. Matanseva).฀Voici฀quelques฀variantes฀:฀selon฀la฀Vie฀A,฀rédigée฀elle฀aussi฀dans฀un฀milieu stoudite,฀«฀Théodore,฀encouragé฀par฀la฀foi฀de฀celui฀qui฀le฀lui฀avait฀prescrit฀[Platon],฀mène la฀construction฀de฀l’église฀avec฀magnificence et฀élégance.฀Tout฀était฀brillant฀et฀se฀trouvait plaire฀aux฀yeux,฀tant฀dans฀la฀toiture฀que฀dans฀les฀nefs฀et฀dans฀les฀pendentifs.฀La฀joie฀et le฀ plaisir฀ étaient฀ plus฀ grands฀ encore฀ à฀ la฀ vue฀ du฀ sol฀ de฀ l’église฀ qui฀ avait฀ été฀ réalisé฀ avec des฀couleurs฀variées฀et฀des฀tessères฀de฀différentes฀sortes,฀et฀il฀resplendissait฀comme฀l’éclat฀du soleil฀ pour฀ tous฀ ceux฀ qui฀ y฀ pénétraient฀»฀ (Vie฀ A฀ de฀Théodore฀ Stoudite฀ [BHG฀1755],฀ éd. J. de฀la฀Beaune฀in฀J.฀Sirmond,฀Opera฀varia,฀V,฀Paris฀1696,฀p.฀1-79฀;฀Venise,฀1728,฀p.฀1-62฀; repris฀dans฀PG฀99,฀col.฀113-232,฀ici฀col.฀125B).฀Pour฀la฀Vie฀C,฀«฀Lorsque฀son฀oncle฀Platon lui฀demanda฀d’ériger฀à฀Sakkoudion฀un฀oratoire฀dédié฀à฀saint฀Jean฀le฀Théologien,฀de฀nombreux hommes฀pieux฀furent฀heureux,฀comme฀il฀est฀naturel,฀de฀participer฀aux฀dépenses,฀et฀il฀se฀mit à฀l’œuvre฀avec฀une฀grande฀foi฀et฀un฀grand฀zèle.฀Il฀fit en฀sorte฀que฀l’église฀fût฀grande฀et฀belle฀; non฀seulement฀il฀décora฀le฀plafond฀et฀les฀pendentifs฀aux฀côtés฀égaux฀de฀tessères฀variées฀aux couleurs฀resplendissantes,฀mais฀il฀rendit฀même฀le฀sol฀éblouissant฀par฀la฀diversité฀des฀marbres et฀l’éclat฀des฀pierres฀»฀(Vie฀C฀de฀Théodore฀Stoudite฀[BHG฀1755d],฀éd.฀V.฀V.฀Latyšev,฀Vita฀S. Theodori฀ Studitae฀ in฀ codice฀ Mosquensi฀ musei฀ Rumianzoviani฀ no฀520,฀ Византийский Временник฀21,฀1914,฀p. 258-304,฀ici฀p.฀26329-35). EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 159 Césarée,฀Grégoire฀le฀Théologien,฀Grégoire฀le฀Thaumaturge,฀Épiphane,฀Ignace฀le฀ Théophore,฀Athanase฀d’Alexandrie,฀Jean฀Chrysostome,฀Cyrille฀de฀Jérusalem,฀ Grégoire฀de฀Nysse,฀Théodore฀le฀Sykéôte,฀Antoine฀le฀Grand,฀Hilarion,฀Euthyme,฀ Sabas,฀Dalmate,฀Pacôme,฀Arsène,฀Théodose฀et฀Dios฀(autre฀ajout฀lié฀à฀la฀présence฀฀ de฀Théodore฀dans฀la฀capitale)37. Il฀est฀dès฀lors฀légitime฀de฀rechercher฀la฀source฀d’inspiration฀du฀Stoudite.฀Théodore฀ aurait-il฀innové฀ou฀bien฀suivi฀ou฀adapté฀des฀modèles฀reçus฀?฀Il฀est฀certain฀que฀l’higoumène฀avait฀en฀matière฀picturale฀des฀avis฀tranchés.฀Dans฀une฀lettre฀datée฀d’entre฀803฀ et฀806,฀il฀reproche฀à฀un฀moine฀stylite฀nommé฀Théodule,฀lequel฀s’adonne฀à฀la฀peinture,฀ d’avoir฀peint฀«฀des฀anges฀crucifiés à฀la฀manière฀du฀Christ฀sur฀des฀verrières,฀tandis฀ que฀le฀Christ฀a฀les฀traits฀âgés฀comme฀les฀anges฀eux-mêmes฀».฀Théodore฀confirme฀ le฀jugement฀de฀ses฀informateurs฀:฀«฀Il฀s’agit฀d’une฀chose฀étrangère฀et฀extérieure฀à฀฀ la฀tradition฀de฀l’Église,฀qui฀ne฀vient฀sûrement฀pas฀de฀Dieu฀mais฀de฀son฀opposant฀ [le฀Diable],฀puisque฀depuis฀tant฀d’années฀et฀sous฀tant฀de฀Pères฀saints฀et฀théophores,฀ ce฀type฀(idiôma)฀n’a฀jamais฀connu฀de฀pareil฀exemple.฀»฀Le฀Stoudite฀donne฀l’injonction฀ suivante฀au฀moine฀stylite฀:฀«฀La฀présente฀innovation,฀quand฀bien฀même฀elle฀viendrait฀ d’un฀ange,฀l’Apôtre฀nous฀enjoint฀de฀ne฀pas฀la฀tolérer,฀lui฀qui฀dit฀quelque฀part฀:฀“même฀ si฀nous-même฀ou฀un฀ange฀vous฀annonçait”฀–฀j’ajouterais฀“et฀vous฀transmettait”฀–฀ “un฀évangile฀différent฀de฀celui฀que฀nous฀avons฀annoncé,฀qu’il฀soit฀anathème฀!”฀ (Ga฀1,8).฀»฀38.฀Il฀existe฀bien,฀dans฀l’esprit฀de฀Théodore,฀une฀tradition฀iconographique฀ reçue฀que฀nul฀changement฀ne฀doit฀trahir,฀de฀même฀que฀nulle฀innovation฀ne฀doit฀ affecter฀l’Évangile. Pour฀autant,฀il฀est฀impossible฀de฀savoir฀si฀Théodore฀s’appuyait,฀pour฀l’ensemble฀ en฀question,฀sur฀un฀modèle฀connu.฀Concernant฀la฀disposition฀des฀images,฀Speck฀avait฀ proposé฀un฀rapprochement฀avec฀la฀chapelle฀de฀Zénon฀de฀l’église฀Sainte-Praxède฀de฀ Rome,฀ dont฀ la฀ décoration฀ en฀ médaillons฀ mosaïqués฀ représentant฀ les฀ apôtres฀ fut฀ réalisée฀en฀817-821฀à฀l’initiative฀du฀pape฀Pascal฀Ier฀39.฀L’hypothèse฀est฀vague฀et฀l’ordre฀ des฀épigrammes฀(apôtres,฀pères฀de฀l’Église฀et฀moines)฀peut฀tout฀au฀plus฀suggérer฀ une฀organisation฀hiérarchisée฀des฀images฀au฀sein฀de฀l’espace฀ecclésial฀:฀de฀haut฀en฀ bas฀ comme฀ à฀ Sainte-Praxède,฀ ou฀ d’est฀ en฀ ouest฀ comme฀ plus฀ tard฀ dans฀ certains฀ décors฀médiobyzantins.฀«฀La฀seule฀chose฀sûre฀»,฀écrivait฀Speck,฀est฀«฀l’existence฀d’un฀฀ 37. Théodore฀Stoudite,฀Épigrammes฀61-84,฀éd.฀Speck,฀Jamben฀(cité฀n.฀19),฀p.฀217-239. 38. Ep.฀1515-18,฀éd.฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae฀Epistulae฀(cité฀n.฀9),฀p.฀45฀:฀Ἔφασαν ὅτι « ἀγγέλους ἀνιστόρησεν, καὶ τούτους ἰσότυπον τοῦ Χριστοῦ ἐν τοῖς φεγγίοις ἐσταυρωμένους, αὐτὸν δὲ τὸν Χριστὸν καὶ τοὺς ἀγγέλους γηραλέους ». Kαὶ πολλὰ πρὸς τοῦτο φιλοπευστῶν οὐκ ἠδυνήθην αὐτοῖς ἀντιφθέγξασθαι· εἴροντο γὰρ ξένον τι καὶ ἀλλότριον τῆς πaραδόσεως τῆς ἐκκλησίας εἰργάσθαι καὶ πάντως οὐχ ὑπὸ θεοῦ ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ ἐναντίου εἶναι τὸ πρᾶγμα, ἐπὰν ἐν τοσούτοις ἔτεσιν καὶ τοσούτοις θεοφόροις καὶ ἁγίοις πατράσιν οὐχ ὑποδειγματίσθη τοῦτο τὸ ἰδίωμα. Τὸ γὰρ νῦν καινοτομούμενον, κἂν ἐξ ἀγγέλου ἐστίν, ἀσφαλίζεται ἡμᾶς ὁ ἀπόστολος μὴ δέχεσθαι, λέγων που, κἂν ἡμεῖς αὐτοὶ ἢ ἄγγελος εὐαγγελίζεται (προσθήσω, καὶ παραδίδωσιν) παρ’ ὃ εὐηγγελισάμεθα, ἀνάθεμα ἔστω฀(Ga฀1,8).฀Le฀mot฀φεγγίον,฀que฀nous฀traduisons฀ici฀par฀«฀verrière฀»,฀a฀un฀sens incertain.฀Ce฀passage฀est฀également฀relevé฀par฀Mango,฀The฀Art฀of฀the฀Byzantine฀Empire (cité฀n.฀18),฀p.฀175,฀et฀Marin,฀Saint฀Théodore฀(cité฀n.฀18),฀p.฀74-75฀;฀voir฀encore฀PmbZ, no฀7983. 39. Speck,฀Ein฀Heiligenbilderzyklus฀(cité฀n.฀29),฀p.฀340.฀Sur฀la฀décoration฀de฀cette฀église,฀voir par฀exemple฀R.฀Wisskirchen,฀Das฀Mosaikprogramm฀von฀S.฀Prassede฀in฀Rom.฀Ikonographie und฀ikonologie,฀Münster฀1990฀(JAC.฀Ergänzungsband฀17). 160 OLIVIER฀DELOUIS cycle฀d’images฀dans฀le฀Stoudios฀et฀d’une฀décoration฀correspondante฀dans฀l’église฀฀ de฀Sakkoudion฀»40. Oralité฀et฀catéchèse฀de฀l’image Quelle฀ qu’ait฀ été฀ l’inspiration฀ de฀Théodore฀ pour฀ concevoir฀ la฀ décoration฀ de฀ l’église฀de฀Sakkoudion฀et฀de฀Stoudios,฀la฀présence฀d’images฀commentées฀suppose฀ l’usage฀de฀la฀parole,฀qui฀permet฀de฀dire฀et฀de฀faire฀dire฀à฀l’image฀ce฀qui฀doit฀être฀vu฀ et฀compris.฀L’épigramme฀anime฀l’icône฀et฀la฀rend฀actrice฀d’une฀expérience฀sensible.฀ En฀voici฀deux฀premiers฀exemples฀: 61. Sur฀le฀Précurseur Je฀suis฀l’icône฀du฀saint฀Précurseur et฀ceux฀qui฀avec฀ardeur฀me฀vénèrent฀dignement, (me)฀rendant฀honneur฀comme฀à฀lui-même, je฀les฀garde฀saufs฀de฀l’erreur฀des฀hérétiques41. 62. Sur฀saint฀Jean฀le฀Théologien Fils฀du฀tonnerre,฀éclair฀du฀Verbe, en฀te฀regardant฀représenté฀j’éclaire฀mes฀pensées฀; toi฀qui฀as฀allumé฀la฀torche฀des฀paroles฀incorruptibles, tu฀parviens฀à฀libérer฀le฀monde฀des฀obscurités฀de฀l’erreur42. Un฀dialogue฀s’engage฀donc,฀qui฀postule฀une฀valeur฀didactique,฀voire฀catéchétique, de฀l’icône,฀laquelle฀parle฀à฀la฀première฀personne,฀comme฀à฀nouveau฀dans฀les฀deux฀ exemples฀suivants฀: 36. Autre฀[sur฀la฀sainte฀Théotokos] Sur฀mon฀avant-bras฀je฀porte฀représenté฀l’enfant semblable฀à฀ma฀chair฀maternelle,฀le฀Christ฀tout-puissant, Lumière฀de฀l’incorruption฀qui฀resplendit et฀libère฀le฀monde฀de฀l’erreur฀des฀démons43. 39. Sur฀l’icône฀du฀Christ Je฀suis฀représenté฀en฀image,฀bien฀qu’étant฀Dieu฀par฀nature, parce฀que฀je฀suis฀également฀mortel฀par฀essence฀; 40. Speck,฀Ein฀Heiligenbilderzyklus฀(cité฀n.฀29),฀p.฀339. 41. Théodore฀ Stoudite,฀ Épigramme฀ 61,฀ éd.฀ Speck,฀ Jamben฀ (cité฀ n.฀19),฀ p.฀217฀:฀ Εἰς τὸν Πρόδρομον / Εἰκὼν ὑπάρχω τοῦ σεβαστοῦ Προδρόμου / καὶ τοὺς πόθῳ με προσκυνοῦντας ἀξίως, / ὡς εἰς ἐκεῖνον τὴν τιμὴν ποιουμένους, / σώους φυλάττω αἱρετιζόντων πλάνης. 42. Théodore฀Stoudite,฀Épigramme฀62,฀ibid.,฀p.฀218฀:฀Εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Θεολόγον / Βροντῆς τὸν υἱόν, ἀστραπὴν τὴν τοῦ Λόγου, / ὁρῶν σε γραπτὸν φωτιοῦμαι τοὺς νόας· / σὺ γὰρ προσάψας πυρσὸν ἀφθάστων λόγων / φθάνεις λύσαι τὸν κόσμον ἐκ σκότους πλάνης. 43. Théodore฀Stoudite,฀Épigramme฀36,฀ibid.,฀p.฀185฀:฀Ἄλλο / Ἐπ’ ὠλένης μου μητρόμοιόν μοι βρέφος, / τὸν παντάνακτα Χριστόν, ἐγγράφως φέρω, / τὸ φῶς ἀπαστράπτοντα τῆς ἀφθαρσίας / καὶ κόσμον ἐξαίροντα δαιμόνων πλάνης. EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 161 et฀je฀suis฀partout฀vénéré฀dans฀mon฀ombre sans฀pour฀autant฀en฀acquérir฀une฀moindre฀gloire44. Ainsi฀l’icône฀selon฀Théodore฀n’est฀pas฀définie seulement฀extérieurement฀et฀ objectivement฀mais฀intérieurement฀et฀subjectivement,฀étant฀actrice฀de฀sa฀propre฀ définition. Le฀poète฀médiateur,฀qui฀s’en฀fait฀le฀porte-parole,฀permet฀à฀l’observateur฀ et฀au฀lecteur฀d’entrer฀en฀interaction฀avec฀son฀support45. Cette฀démarche฀pourrait฀bien฀n’être฀qu’un฀tour฀poétique฀;฀elle฀invite฀à฀rechercher฀plus฀avant฀le฀lien฀entre฀image฀et฀oralité฀chez฀Théodore฀Stoudite.฀Pour฀ce฀faire,฀ un฀détour฀par฀la฀figu e฀de฀saint฀Jean-Baptiste฀est฀nécessaire.฀Celui-ci฀occupe฀en฀ effet฀une฀place฀à฀part฀dans฀la฀dévotion฀de฀Théodore,฀qui฀n’écrivit฀pas฀moins฀de฀trois฀ oraisons฀consacrées฀au฀Précurseur,฀prononcées฀devant฀ses฀moines,฀chacune฀pour฀ une฀fête฀liturgique฀spécifique. La฀première,฀Sur฀la฀nativité฀du฀Baptiste฀(BHG฀843),฀ fut฀ probablement฀ composée฀ pour฀ être฀ lue฀ un฀ 24฀ juin46.฀ Datée฀ d’avant฀ 814,฀ elle฀ adopte฀un฀plan฀qui฀sera฀à฀peu฀près฀celui฀des฀deux฀autres฀:฀revue฀des฀prophètes฀de฀ l’Ancien฀Testament,฀éloge฀de฀Jean-Baptiste฀qui฀les฀dépasse฀pour฀ne฀s’effacer฀que฀ dans฀le฀Christ,฀récit฀de฀la฀conception฀d’Élisabeth฀et฀Visitation฀d’après฀l’évangile฀de฀ Luc฀(Lc฀1).฀Le฀second฀texte฀de฀Théodore฀a฀pour฀titre฀Sur฀la฀décollation฀du฀Baptiste฀ (BHG฀864)฀47฀:฀rédigé฀pour฀un฀29฀août,฀il฀offre฀le฀même฀schéma฀:฀un฀exposé฀sur฀les฀ prophètes฀de฀l’Ancien฀Testament,฀puis฀un฀commentaire฀de฀l’évangile฀de฀Matthieu฀ (Ma฀14)฀sur฀la฀mort฀du฀Baptiste.฀Le฀troisième฀et฀dernier฀texte฀a฀été฀édité฀avec฀le฀ titre฀:฀Sur฀la฀troisième฀invention฀du฀vénérable฀chef฀du฀saint฀Précurseur48฀(BHG฀842),฀ chose฀délicate฀puisque฀cette฀invention฀date฀de฀plus฀de฀vingt฀ans฀après฀la฀mort฀de฀ Théodore,฀sous฀le฀patriarcat฀d’Ignace฀(probablement฀sous฀son฀premier฀patriarcat,฀ entre฀847฀et฀858).฀François฀Halkin฀a฀toutefois฀compris฀que฀ce฀texte฀qui฀traite฀du฀ Baptiste฀et฀non฀pas฀de฀l’invention฀de฀la฀relique฀du฀chef฀du฀Précurseur,฀avait฀tardivement฀été฀assigné฀«฀pour฀la฀[fête฀de฀la]฀troisième฀invention฀»,฀à฀savoir฀le฀25฀mai49.฀ Le฀texte฀est฀donc฀antérieur฀et฀bien฀de฀la฀main฀de฀Théodore.฀Son฀plan฀est฀d’ailleurs฀ comparable฀:฀un฀excursus฀vétérotestamentaire฀suivi฀de฀considérations฀sur฀Hérode. C’est฀le฀second฀de฀ces฀textes฀qui฀nous฀retiendra฀ici,฀car฀Théodore฀y฀loge฀un฀épisode฀fort฀singulier฀où฀l’image฀acquiert฀une฀valeur฀à฀la฀fois฀catéchétique฀et฀sensible฀: 44. Théodore฀Stoudite,฀Épigramme฀39,฀ibid.,฀p.฀188฀:฀Εἰς τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ / Ἐξεικόνισμαι, κἂν Θεὸς πέλω φύσει, / εἰμι καὶ βροτὸς κατ’ οὐσίαν· / καὶ τῇ σκιᾷ μου προσκυνοῦμαι παντί που, / μήπω μερισμὸν τοῦ κλέους προσλαμβάνων.฀Sur฀l’icône฀comme฀ombre฀du฀divin,฀voir฀supra. 45. Sur฀l’interaction฀entre฀l’épigramme฀et฀son฀lecteur,฀voir฀H.฀Maguire,฀Image฀and฀imagination.฀The฀Byzantine฀epigram฀as฀evidence฀for฀the฀viewer฀response,฀Toronto฀1996,฀notamment p. 24-25. 46. Théodore฀Stoudite,฀Sur฀la฀nativité฀du฀Baptiste฀(BHG฀843),฀PG฀99,฀col.฀748-757. 47. Théodore฀Stoudite,฀Sur฀la฀décollation฀du฀Baptiste฀(BHG฀864),฀PG฀99,฀col.฀757-772. 48. C.฀Dufresne฀ Du฀ Cange,฀ Traité฀ historique฀ du฀ chef฀ de฀ saint฀ Jean-Baptiste,฀ Paris฀ 1666, p. 254-264฀=฀Acta฀Sanctorum,฀Junii฀IV,฀Anvers฀1707,฀p.฀736-739. 49. F.฀Halkin,฀Théodore฀Studite฀et฀la฀3e฀invention฀de฀la฀Tête฀du฀Précurseur,฀RESEE฀7,฀1969, p. 91-93. 162 OLIVIER฀DELOUIS Ses฀disciples฀s’approchant,฀dit฀[l’Évangile],฀vinrent฀prendre฀le฀corps฀et฀ils฀l’ensevelirent฀ (Ma฀14,12).฀ Regarde,฀ toi฀ qui฀ souhaites฀ apprendre,฀ la฀ mise฀ au฀ tombeau฀ du฀ juste฀ mise฀ en฀ images฀ (eikonographouménè),฀ et฀ blâme฀ les฀ iconoclastes฀ comme฀ ennemis฀ de฀la฀vérité.฀Plaçant฀bien฀nettement฀cette฀représentation฀(historia)฀sous฀tes฀yeux,฀ retires-en฀ce฀qui฀est฀utile฀:฀comment฀le฀saint฀enferré฀est฀extrait฀de฀sa฀prison,฀comment฀ le฀scélérat฀étend฀l’épée฀d’un฀air฀cruel฀vers฀le฀saint฀chef,฀comment฀la฀tête฀myrophore฀ tranchée฀est฀remise฀à฀Hérodiade฀la฀corybante,฀comment฀le฀saint฀corps฀est฀enseveli฀ de฀la฀main฀de฀ses฀propres฀disciples,฀au฀bord฀des฀larmes,฀l’âme฀en฀peine,฀se฀tenant฀ alignés฀autour฀[du฀corps],฀l’un฀lui฀touchant฀les฀pieds,฀l’autre฀rajustant฀la฀tête฀au฀reste฀ de฀la฀dépouille,฀un฀autre฀encensant฀et฀chantant฀l’office฀des฀mo ts. C’est฀là฀que฀je฀me฀tiens,฀ô฀mes฀auditeurs,฀par฀une฀vision฀de฀l’esprit,฀et฀je฀vois฀la฀mise฀ au฀tombeau฀du฀juste฀se฀déroulant฀en฀paix,฀selon฀ce฀qui฀est฀écrit฀(cf.฀Is฀57,2).฀Je฀regarde฀ ce฀visage฀angélique,฀dont฀les฀yeux฀sont฀comme฀deux฀astres฀qui฀se฀sont฀couchés฀et฀ dont฀l’aspect฀reflète le฀regard฀du฀Christ฀;฀il฀ne฀respire฀plus฀l’énergie฀vitale,฀[qui฀est]฀ passagère,฀mais฀il฀exhale฀au฀plus฀haut฀point฀le฀parfum฀de฀la฀grâce฀divine.฀J’embrasse฀ ces฀saintes฀mains฀dont฀le฀toucher฀n’a฀pas฀été฀touché฀par฀le฀péché,฀et฀dont฀le฀doigt฀a฀ montré฀aux฀hommes฀celui฀qui฀enlève฀le฀péché฀du฀monde.฀Je฀me฀prosterne฀devant฀ ces฀beaux฀pieds฀par฀lesquels฀ont฀été฀annoncés฀les฀biens฀à฀ceux฀qui฀sont฀sur฀terre,฀et฀ par฀lesquels฀a฀été฀ouverte฀la฀route฀de฀la฀venue฀du฀seigneur.฀Puissé-je฀vénérer฀encore฀ cette฀sainte฀chaîne฀par฀laquelle฀a฀été฀attaché฀l’ange฀très฀honoré฀parmi฀les฀hommes฀!฀ Puissé-je฀[vénérer]฀encore฀le฀vénérable฀plateau฀sur฀lequel฀a฀été฀déposée฀la฀très฀vénérable฀tête,฀plus฀précieuse฀que฀l’or฀!฀Et฀si฀je฀trouvais฀même฀le฀couteau฀assassin฀qui฀a฀ tranché฀la฀sainte฀gorge,฀je฀ne฀le฀laisserais฀pas฀sans฀être฀vénéré,฀ni฀le฀sol฀sur฀lequel฀a฀été฀ emprisonné฀le฀trésor,฀si฀je฀le฀rencontrais,฀je฀me฀garderais฀de฀ne฀pas฀l’embrasser฀comme฀ vecteur฀de฀la฀grâce.฀Ô฀bienheureux฀tombeau฀et฀pierre฀non฀amère,฀qui฀renferme฀ce฀ corps฀trois฀fois฀saint,฀disposé฀sur฀un฀amoncellement฀d’émeraudes฀et฀de฀perles฀! C’est฀là฀que฀se฀tenait฀le฀groupe฀des฀disciples฀de฀façon฀visible,฀la฀foule฀des฀anges฀ de฀ façon฀ invisible,฀ qui฀ l’honorent,฀ le฀ bénissent,฀ l’accompagnent฀ vers฀ le฀ ciel฀ et฀ le฀ conduisent฀à฀la฀félicité฀sans฀fin, celui฀qui฀pourrait฀en฀son฀corps฀être฀appelé฀ange฀[i.e.,฀ messager],฀le฀sincère฀ami฀du฀Seigneur,฀celui฀qui฀conduit฀l’Époux,฀la฀lampe฀toujours฀ allumée฀de฀la฀lumière฀ineffable,฀la฀voix฀vivante฀du฀grand฀Verbe,฀le฀plus฀haut฀des฀ prophètes,฀ le฀ plus฀ grand฀ parmi฀ ceux฀ que฀ les฀ femmes฀ ont฀ engendrés.฀Voilà฀ donc,฀ comme฀ il฀ a฀ été฀ dit,฀ la฀ paisible฀ mise฀ au฀ tombeau฀ du฀ juste,฀ source฀ d’allégresse,฀ salutaire฀pour฀le฀monde฀!50 50. Théodore฀Stoudite,฀Sur฀la฀décollation฀du฀Baptiste฀(cité฀n.฀47),฀col.฀768-769฀:฀ ηʹ. Καὶ προσελθόντες, φησίν, οἱ μαθηταὶ αὑτοῦ, ἦραν τὸ σῶμα, καὶ ἔθαψαν αὑτό. Ὅρα μοι, ὧ φιλοΐστωρ, εἰκονογραφουμένην τὴν ταφὴν τοῦ δικαίου, καὶ τοὺς μὲν εἰκονομάχους ἐπιρράπιζε ὡς ἀληθείας ἐχθρούς· ἐναργῶς δὲ ὑπ’ ὄψιν λαμβάνων τὴν ἱστορίαν, πορίζου τὸ ὠφέλιμον· πῶς ἐκ φυλακῆς αἴρεται ὁ ἅγιος σιδηροδέσμιος· πῶς ὁ παλαμναῖος ἐνατείνει τὸ ξίφος ἀπηνοειδῶς κατὰ τῆς ἱερᾶς κορωνίδος· πῶς ἀποτμηθεῖσα ἡ μυροφόρος κάρα ἐπιδέδοται τῇ κορυβαντιώσῃ Ἡρωδιάδι· ὅπως δὲ θάπτεται τὸ ἱερὸν σῶμα χερσὶ τῶν οἰκείων μαθητῶν, οἱονεὶ δακρυόντων, ψυχαλγούντων, στοιχηδὸν περιϊσταμένων· καὶ τοῦ μὲν ἐφαπτομένου ποδῶν, τοῦ δὲ τὴν κεφαλὴν ἐφαρμόζοντος τῷ λοιπῷ σκήνει, ἑτέρου θυμιῶντος καὶ τὰ ἐπικήδεια ἐπιψάλλοντος. Ἐκεῖ εἰμί, ὧ ἀκροαταί, τῇ διανοητικῇ θεωρίᾳ, καὶ βλέπω τὴν ταφὴν τοῦ δικαίου ἐν εἰρήνῃ οὖσαν κατὰ τὸ γεγραμμένον· ὁρῶ τὸ ἁγγελικὸν ἐκεῖνο πρόσωπον, οὗ οἱ ὀφθαλμοὶ ὡς δύο φωστῆρες δύσαντες, καὶ οὗ τὸ ὅλον εἶδος τῆς ὄψεως χριστοφανῶς [pro χρηστοφανῶς] ἀποτετύπωται· EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 163 Ce฀document฀est฀resté฀quasi฀inconnu฀des฀spécialistes฀des฀images฀et฀seul฀l’abbé฀ Eugène฀Marin฀dans฀une฀biographie฀de฀vulgarisation฀du฀Stoudite฀publiée฀en฀1905฀ s’était฀étonné฀de฀la฀correspondance฀qu’il฀constatait฀avec฀le฀Manuel฀de฀la฀peinture฀฀ de฀Denys฀de฀Fourna฀(xviie-xviiie฀s.)51฀:฀Marin฀pensait฀pouvoir฀conclure,฀«฀de฀cette฀ parfaite฀concordance,฀que฀les฀procédés฀artistiques฀de฀Stoudios฀avaient฀une฀autorité฀ particulière฀d’influence et฀[…]฀contribuèrent฀peut-être฀à฀fi er฀le฀code฀de฀peinture฀ religieuse฀à฀Byzance฀»52.฀Sans฀aller฀aussi฀loin,฀soulignons฀que฀l’usage฀de฀l’image฀dans฀ un฀texte฀de฀nature฀catéchétique฀est฀extrêmement฀rare฀à฀Byzance.฀Dans฀la฀Vie฀légendaire฀de฀Pancrace฀de฀Taormine฀(BHG฀1410),฀du฀viiie฀siècle,฀le฀saint฀utilise,฀pour฀ décorer฀son฀église฀et฀christianiser฀les฀habitants฀de฀Sicile,฀des฀planches฀illustrées฀sur฀ un฀support฀de฀parchemin,฀que฀l’on฀peut฀déplier,฀qui฀représentent฀des฀scènes฀de฀la฀vie฀ du฀Christ฀et฀les฀portraits฀de฀ce฀dernier฀et฀de฀l’apôtre฀Pierre53.฀L’image฀peut฀aussi฀être฀ peinte฀pour฀célébrer฀un฀miracle฀contemporain฀:฀dans฀l’Encomion฀des฀miracles฀du฀saint฀ hiéromartyr฀ Thérapon฀ (BHG฀ 1797-1798),฀ son฀ auteur,฀ André฀ de฀ Crète,฀ rapporte฀ qu’au฀sanctuaire฀constantinopolitain฀de฀la฀Théotokos฀tès฀Elaias,฀où฀les฀malades฀ pratiquaient฀l’incubation,฀un฀certain฀Phlôrinos,฀d’origine฀italienne,฀fut฀miraculeusement฀guéri฀et฀vit฀ses฀démons฀expulsés฀comme฀en฀fumée.฀Pour฀perpétuer฀le฀souvenir฀ de฀l’événement,฀«฀il฀fit représenter฀la฀victoire฀sur฀sa฀souffrance฀et฀sa฀libération฀sur฀ des฀planches฀à฀la฀cire฀»54,฀expression฀qui฀désigne฀bien฀la฀technique฀de฀l’encaustique.฀ ἄπνουν μὲν τῆς ἐπικήρου ζωτικῆς ἐναργείας, εὔπνουν δὲ ὅτι μάλιστα τῇ τῆς θείας χάριτος μυρωδίᾳ· ἀσπάζομαι τὰς ἱερὰς χεῖρας ἐκείνας, ὧν ἡ ἁφὴ ἀνέπαφος τῇ ἁμαρτίᾳ, καὶ ὧν τῷ δακτύλῳ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου τοῖς ἀνθρώποις καθυπεδείχθη· προσκυνῶ τοὺς ὡραίους πόδας ἐκείνους, ὧν τὸ εὐαγγελίζεσθαι τὰ ἀγαθά τοῖς ἐπὶ γῆς, καὶ δι’ ὧν προκατηρτίσθη ἡ ὁδὸς τῆς τοῦ Κυρίου παρουσίας· παρίτω μοι πρὸς προσκύνησιν καὶ ἡ τιμία ἅλυσις ἐφ’ ᾗ ἐδεσμήθη ὁ πολυτίμητος ἐν ἀνθρώποις ἄγγελος· παρείτω μοι καὶ ἡ σεβασμία πίναξ, ἐφ’ ᾗ ἐπετέθη ἡ χρυσίου τιμαλφεστέρα πανσέβαστος κάρα· οὐδέ γε τὴν μάχαιραν τοῦ παλαμναίου τὴν διελάσασαν κατὰ τοῦ ἱεροῦ τραχήλου εἰ εὕροιμι, ἀπροσκύνητον ἐάσαιμι, οὐδέ γε τοὔδαφος ὑφ’ οὗ ἐφρουρήθη ὁ θησαυρὸς εἰ ἐπέτυχον, μὴ οὐχὶ προσεπτυξάμην ὡς μεταδοτικὸν χάριτος. Ὧ μακάριε τάφε καὶ οὐ πικρὲ λίθε, ὃς ἔχεις τὸ τρισμακάριον ἐκεῖνο σκῆνος, ὑπὲρ σμαράγδων καὶ μαργάρων σωρείας ἔνδον συνειλημμένον. Ἐκεῖ τοιγαροῦν παρῆν ὁρατῶς μὲν ὁ τῶν μαθητῶν ὅμιλος, ἀοράτως δὲ ἀγγέλων πληθύς, τὸν ὁμώνυμον αὐτὸν ἄγγελον ἐν σώματι, τὸν τοῦ Κυρίου φίλον γνήσιον, τὸν νυμφαγωγὸν τοῦ νυμφίου, τὸν ἀείφωτον λύχνον τοῦ ἀφράστου φωτός, τὴν ζῶσαν φωνὴν τοῦ μεγάλου λόγου, τὸν προφήτου περισσότερον, τὸν μείζονα ἐν γεννητοῖς γυναικῶν εὐφημούντων, γεραιρόντων, ἀναγόντων πρὸς οὐρανὸν, καὶ εἰς τὴν ἀγήρω χαρὰν ἀποκομιζόντων· τοιαύτη μὲν οὖν ὡς εἴρηται εἰρηναία ἡ ταφὴ τοῦ δικαίου, ἀγαλλιάσιμός τε καὶ τῷ κόσμῳ σωτήριος. 51. Voir฀ aujourd’hui฀ G.฀Kakavas,฀ Dionysios฀ of฀ Fourna฀ (c.฀1670-c.฀1745).฀ Artistic฀ Creation฀ and Literary฀Description,฀Leyde฀2008. 52. Marin,฀Saint฀Théodore฀(cité฀n.฀18),฀p.฀77-78. 53. C.฀J.฀Stallman-Pacitti฀et฀J.฀Burke฀(éd.฀et฀trad.),฀The฀Life฀of฀saint฀Pankratios฀of฀Taormina, Leyde฀/฀Boston฀2018฀(Byzantina฀Australiensia฀22),฀p.฀82-83฀(…฀τοὺς πίνακας, οὓς ἦν ἱστορήσας ὁ Ἰωσὴφ, ἀναπτύξας ὑπέδειξεν αὐτοῖς…)฀ et฀ p.฀ 136-137฀ (…฀ τὰς μεμβράνας τὰς ἐν ἱστορίᾳ οὔσας καὶ τὰς εἰκόνας…).฀Je฀remercie฀Anna฀Lampadaridi฀de฀m’avoir฀signalé฀ces฀extraits.฀Notons que฀Théodore฀connaissait฀cette฀Vie,฀ainsi฀qu’en฀attestent฀les฀Ep.฀221101,฀38661,฀5323-4, éd.฀Fatouros,฀Theodori฀Studitae฀Epistulae฀(cité฀n.฀9),฀p.฀346,฀536,฀799. 54. Laudatio฀de฀miraculis฀s.฀Therapontis฀(BHG฀1797-1798),฀éd.฀L.฀Deubner,฀De฀incubatione:฀capita quattuor,฀Leipzig฀1900,฀p.฀120-134,฀ici฀p.฀12622-12723฀:฀τοῦ τε πάθους καὶ τῆς ἐλευθερίας τὸν θρίαμβον ἐγκήροις ἐστηλίτευσε πίναξιν.฀Le฀manuscrit฀M฀de฀l’apparat฀(Messina,฀Biblioteca 164 OLIVIER฀DELOUIS Mais฀l’icône฀n’est฀ici฀qu’un฀ex-voto,฀un฀support฀narratif฀fi e฀dont฀on฀ignore฀si฀un฀ discours฀catéchétique฀général฀pouvait฀en฀donner฀une฀explication฀édifiante. La฀recherche฀sur฀ce฀point฀est฀un฀peu฀vaine,฀et฀en฀Occident฀même฀les฀mentions฀d’images฀ matérielles฀comme฀support฀homilétique฀sont฀à฀rechercher฀au฀Moyen฀Âge฀tardif,฀฀ le฀plus฀souvent฀dans฀les฀textes฀vernaculaires55. Le฀support฀que฀Théodore฀utilisait฀et฀commentait฀pour฀ses฀auditeurs฀était฀donc฀ composé฀d’au฀moins฀quatre฀images฀de฀la฀vie฀du฀Précurseur,฀ou฀bien฀d’une฀unique฀ scène฀représentant฀les฀quatre฀étapes฀décrites,฀à฀savoir฀:฀l’emprisonnement,฀la฀décollation,฀la฀remise฀de฀la฀tête,฀la฀mise฀au฀tombeau฀(ἡ φυλάκισις, ὁ ἀποκεφαλισμός, ἡ παράδοσις κεφαλῆς, ὁ ἐνταφιασμός).฀ Angéliki฀ Katsioti,฀ qui฀ a฀ consacré฀ une฀ étude฀ aux฀scènes฀de฀la฀vie฀et฀au฀cycle฀iconographique฀de฀saint฀Jean฀le฀Précurseur฀dans฀l’art฀ byzantin,฀rappelle฀que฀l’iconographie฀de฀la฀vie฀du฀Précurseur฀provient฀de฀trois฀sources,฀ les฀évangiles,฀les฀récits฀apocryphes฀sur฀l’enfance฀du฀saint฀et฀les฀récits฀d’inventions฀ de฀la฀tête฀du฀Baptiste56.฀Le฀catalogue฀dressé฀par฀l’auteur฀relève฀62฀cycles฀préservés,฀ dont฀55฀sont฀des฀représentations฀murales,฀quatre฀des฀icônes,฀et฀trois฀des฀ménologes฀ métaphrastiques฀enluminés.฀Ceci฀donne฀trois฀catégories฀possibles฀et฀quelques฀proportions฀:฀à฀quel฀support฀pouvait฀donc฀ici฀renvoyer฀Théodore,฀et฀à฀une฀date฀aussi฀haute฀? L’archéologie฀n’a฀hélas฀presque฀rien฀apporté฀à฀notre฀connaissance฀de฀l’iconographie฀ de฀l’église฀Saint-Jean-Baptiste฀de฀Stoudios.฀Ni฀les฀fouilles฀russes฀de฀1906฀à฀1909,฀qui฀ mirent฀à฀jour฀des฀éléments฀de฀mosaïque฀à฀la฀base฀du฀mur฀de฀l’abside฀ainsi฀qu’un฀ décor฀mosaïqué฀dans฀la฀partie฀orientale฀de฀la฀nef,฀à฀vingt฀centimètres฀sous฀le฀sol57,฀ ni฀les฀sondages฀autrichiens฀menés฀en฀1979,฀qui฀révélèrent฀des฀motifs฀profanes฀dans฀ la฀strate฀la฀plus฀basse฀des฀substructions฀étudiées,฀appartenant฀sans฀doute฀à฀un฀édifice฀ Regionale฀Universitaria,฀S.฀Salv.฀29,฀xive฀s.)฀ajoute฀après฀θρίαμβον฀:฀κηροπλαστικὰς εἰκόνας,฀ confirmant l’interprétation.฀On฀rapprochera฀le฀mot฀ ἐγκήροις฀d’un฀passage฀du฀patriarche฀ Nicéphore฀Ier,฀Refutatio฀et฀eversio฀definitionis synodalis฀anni฀815,฀éd.฀J.฀Featherstone,฀ Turnhout฀ 1997฀ (CCSG฀ 33),฀ chap.฀ 83,฀ p.฀14423-25฀:฀ ὁ οὖν ζωγράφος λαβὼν ἐγκηρότατα χρώματα ἀνθητὰ ἐζωγράφησε τὴν εἰκόνα τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.฀Voir฀sur฀cet฀épisode฀ M.-F.฀Auzépy,฀L’hagiographie฀et฀l’iconoclasme฀byzantin.฀Le฀cas฀de฀la฀Vie฀d’Étienne฀le฀Jeune,฀ Aldershot฀1999฀(Birmingham฀Byzantine฀and฀Ottoman฀Monographs฀5),฀p.฀140. 55. Voir฀A.฀T.฀Thayer,฀Medieval฀Sermon฀Studies฀since฀The฀Sermon:฀A฀Deepening฀and฀Broadening฀ Field,฀ Medieval฀ Sermon฀ Studies฀58,฀ 2014,฀ p.฀10-27,฀ avec฀ quelques฀ remarques฀ sur l’image฀dans฀le฀sermon฀p.฀23-24฀(exemple฀de฀Bernardin฀de฀Sienne฀en฀1427).฀Voir฀également R.฀D.฀Schiewer,฀‘darumbe฀ist฀och฀daz฀gemælde฀gemachot,฀daz฀der฀mensche฀sin฀herce฀vinde’. Die฀Bildkatechese฀in฀der฀deutschen฀Predigt฀des฀Mittelalters,฀dans฀Die฀Predigt฀im฀Mittelalter zwischen฀Mündlichkeit,฀Bildlichkeit฀und฀Schriftlichkeit.฀La฀prédication฀au฀Moyen฀Âge฀entre oralité,฀visualité฀et฀écriture,฀éd.฀R.฀Wetzel฀et฀F.฀Flückiger,฀Zurich฀2010฀(Medienwandel, Medienwechsel,฀ Medienwissen฀13),฀ p.฀85-107,฀ qui฀ relève฀ la฀ presque฀ absence฀ de฀ l’image dans฀les฀sermons฀latins฀mais฀son฀apparition฀plus฀fréquente฀dans฀l’homilétique฀de฀langue allemande฀à฀partir฀de฀la฀fin฀du xiie฀jusqu’au฀xive฀siècle. 56. A.฀Katsioti,฀ Οι σκηνές της ζωής και ο εικονογραφικός κύκλος του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στη βυζαντινή τέχνη,฀Athènes฀1998. 57. Отчетъ о дђятельности Русскаго Археологическаго нститута въ Констангинополђ въ฀1906฀году฀[Compte฀rendu฀de฀l’Institut฀Archéologique฀Russe฀à฀Constantinople pour฀l’année฀1906],฀IRAIK฀14,฀1909,฀p.฀195-203,฀ici฀p.฀199-200฀;฀[…฀pour฀l’année฀1907], ibid.,฀p.฀204-233,฀ici฀p.฀223฀;฀[…฀pour฀l’année฀1908],฀ibid.,฀p.฀234-252,฀ici฀p.฀249-251฀; […฀pour฀l’année฀1909],฀IRAIK฀15,฀1911,฀p.฀240-258,฀ici฀p.฀250-258. EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 165 antérieur58,฀n’ont฀produit฀de฀témoignages฀significatifs, et฀quant฀au฀seul฀voyageur,฀ Ruy฀Gonzáles฀de฀Clavijo,฀qui฀a฀vaguement฀décrit฀des฀mosaïques฀en฀1403฀dans฀un฀ édifice longtemps฀pris฀pour฀l’église฀de฀Stoudios,฀son฀témoignage฀est฀aujourd’hui฀ révoqué฀en฀doute59. Après฀Théodore,฀le฀meilleur฀témoignage฀sur฀la฀décoration฀de฀l’église฀de฀Stoudios฀ est฀en฀fait฀littéraire฀:฀il฀s’agit฀d’une฀ekphrasis฀de฀57฀vers฀dodécasyllabiques฀composée฀ au฀xe฀siècle฀par฀Jean฀le฀Géomètre,฀laquelle฀suit,฀dans฀la฀description฀de฀l’intérieur฀de฀ l’édifice, une฀progression฀d’ouest฀en฀est60.฀Relevant฀d’abord฀la฀qualité฀des฀pierres฀ aux฀murs,฀des฀colonnes,฀du฀pavement฀et฀du฀plafond,฀le฀poète฀concentre฀ensuite฀ l’attention฀sur฀ce฀qui฀constitue฀pour฀lui฀le฀chef-d’œuvre฀de฀l’église,฀à฀savoir฀la฀décoration฀de฀l’abside฀: Vois฀en฀hauteur฀la฀section฀d’une฀sphère฀en฀or,฀scintillante฀d’une฀grande฀lumière,฀où฀sont฀ rassemblées฀toutes฀les฀couleurs฀des฀tessères,฀comme฀disposée฀dans฀un฀corps฀parfait.61 Jean฀détaille฀alors฀la฀scène฀qui฀y฀est฀représentée฀:฀ Le฀Christ฀est฀celui-ci,฀dont฀le฀trône฀est฀l’axe฀du฀ciel.฀Celle-là฀est฀la฀mère,฀dont฀le฀fruit฀ est฀seul฀à฀être฀pur.฀Celui-ci฀[Jean-Baptiste]฀est฀la฀lampe฀dont฀le฀mot฀est฀lumière฀et฀ chemin.฀Ceux-là฀[les฀anges]฀sont฀flamme, âme,฀esprit,฀lumière,฀feu฀et฀épée.฀Je฀laisse฀ de฀côté฀les฀armées฀de฀séraphins฀aux฀mille฀yeux,฀je฀laisse฀de฀côté฀le฀char฀des฀chérubins฀ ardents฀et฀autres฀choses฀terribles฀à฀décrire฀et฀à฀voir.62 Comme฀l’a฀bien฀relevé฀Warren฀Woodfin, il฀s’agit฀d’une฀scène฀de฀Déèsis฀où฀le฀ Christ฀est฀entouré฀de฀la฀Vierge฀et฀du฀Précurseur,฀nommé฀«฀lampe฀»฀(lychnos)฀d’après฀ l’évangile฀de฀Jean63,฀qu’il฀propose฀de฀dater฀d’après฀le฀rétablissement฀des฀images฀en฀843.฀ 58. U.฀Peschlow,฀Die฀Johanneskirche฀des฀Studios฀in฀Istanbul.฀Bericht฀über฀die฀jüngsten฀Unter-฀ suchungsergebnisse,฀ JÖB,฀ 32/4,฀ 1982,฀ p.฀429-434฀;฀ un฀ résumé฀ fut฀ préalablement฀ publié par฀A.฀Peschlow,฀Recent฀Archaological฀Research฀in฀Turkey,฀AnatSt฀30,฀1980,฀p.฀218-219. 59. Ruy฀Gonzáles฀de฀Clavijo,฀Embajada฀a฀Tamorlán,฀éd.฀F.฀López฀Estrada,฀Madrid฀1943, p. 40-41.฀Contrairement฀à฀l’opinion฀reçue,฀l’édifice décrit฀ne฀serait฀pas฀l’église฀de฀Stoudios mais฀ celle฀ du฀ Dihippion,฀ selon฀ J.-P.฀Grélois,฀ Note฀ sur฀ la฀ disparition฀ de฀ Saint-Jean฀ au Dihippion,฀REB฀64-65,฀2006-2007,฀p.฀369-372,฀ici฀p.฀371-372. 60. Jean฀ le฀ Géomètre,฀ Εἰς τὸν ναὸν τὸν Στουδίου,฀ éd.฀ J.฀A.฀Cramer,฀ Anecdota฀ graeca฀ e฀ codd. manuscriptis฀ bibliothecae฀ regiae฀ parisiensis,฀ IV,฀ Oxford฀ 1841฀ (réimp.฀ Hildesheim฀ 1977), p. 306-307฀(=฀PG฀106,฀col.฀942B-944B).฀Voir฀sur฀ce฀texte฀l’importante฀étude฀de฀W.฀Woodfi , A฀Majestas฀Domini฀in฀Middle-Byzantine฀Constantinople,฀CArch.฀51,฀2003-2004,฀p.฀45-54 (avec฀reproduction฀du฀texte฀grec฀et฀traduction฀anglaise).฀Le฀poème,฀en฀dodécasyllabes,฀ne fait฀pas฀partie฀de฀ceux฀édités฀et฀traduits฀par฀E.฀M.฀Van฀Opstall,฀Jean฀Géomètre,฀Poèmes฀en hexamètres฀et฀en฀distiques฀élégiaques.฀Edition,฀traduction,฀commentaire,฀Leyde฀/฀Boston฀2008. 61. Jean฀le฀Géomètre,฀ Εἰς τὸν ναὸν τὸν Στουδίου฀(cité฀n.฀60),฀v.฀34-37฀:฀…฀ τμῆμα δὲ σφαίρας βλέπε / ἄνωθεν χρυσοῦν, φῶς ἀπαστράπτων μέγα / οὗ συνδραμοῦσα πᾶσα χροιὰ ψηφίδων, ὡς ἓν τελοῦσα σῶμα συντεθειμένον. 62. Ibid.,฀v.฀44-50฀:฀Χριστὸς μὲν οὗτος, οὗ θρόνος λαμπρὸς πόλος. / Αὕτη δὲ μήτηρ, ἧς μόνης ἁγνῆς τόκος. / Οὗτος δὲ λύχνος, οὗ λόγος φῶς, καὶ τρόπος. / Oὗτοι δὲ φλόξ, νοῦς, πνεῦμα, φῶς, πῦρ καὶ ξίφος. / Ἐῶ Σεραφὶμ τάγματα μυριομμάτων, / ἐῶ Χερουβὶμ ἅρμα τῶν φλογοτρόφων / καὶ τἆλλα φρικτά, καὶ λέγειν τε καὶ βλέπειν. 63. Jn฀5,35฀:฀ἐκεῖνος฀[Jean-Baptiste]฀ἦν ὁ λύχνος ὁ καιόμενος καὶ φαίνων. 166 OLIVIER฀DELOUIS Si฀nous฀laissons฀à฀notre฀tour฀de฀côté฀l’emplacement฀des฀anges,฀des฀séraphins฀et฀des฀ chérubins,฀nous฀constatons฀certes฀que฀Jean-Baptiste฀est฀représenté฀dans฀l’église฀de฀ Stoudios,฀mais฀que฀son฀image฀ne฀peut฀fournir฀le฀support฀d’un฀discours฀catéchétique฀sur฀les฀épisodes฀de฀sa฀vie฀et฀de฀sa฀mort.฀Indiquons฀pour฀finir qu’une฀petite฀ Vierge฀en฀mosaïque,฀conservée฀au฀musée฀Bénaki฀d’Athènes,฀laquelle฀proviendrait฀ de฀Stoudios฀selon฀une฀tradition฀difficilement vérifiable, est฀datée฀des฀environs฀de฀ l’an฀1000฀–฀et฀donc฀postérieure฀de฀deux฀siècles฀à฀Théodore.฀Elle฀aurait฀justement฀ fait฀partie฀d’une฀Déèsis,฀ou฀encore฀d’une฀présentation฀au฀Temple64,฀mais฀sa฀taille฀ interdit฀d’y฀voir฀la฀Vierge฀décrite฀par฀Jean฀le฀Géomètre.฀En฀somme,฀nous฀ne฀savons฀ rien฀d’un฀cycle฀de฀Jean-Baptiste฀à฀Stoudios. Il฀faudrait฀donc฀envisager฀des฀parallèles,฀à฀commencer฀par฀de฀possibles฀fresques.฀ L’iconographie฀égyptienne฀la฀plus฀ancienne฀semble฀avoir฀privilégié฀les฀scènes฀de฀ l’enfance฀du฀Baptiste฀:฀Fuite฀d’Elisabeth฀et฀Meurtre฀de฀Zacharie฀dans฀le฀baptistère฀ de฀l’église฀de฀Dayr฀Abū H ․ innis฀(fin vie-viiie฀siècle),฀que฀complètent฀peut-être฀d’autres฀ scènes฀relatives฀au฀Précurseur฀à฀Baouît,฀d’interprétation฀difficile (viie-viiie฀siècle)65.฀ En฀Cappadoce,฀on฀trouve฀dans฀la฀basilique฀protobyzantine฀de฀Çavuşin฀(ve-vie฀siècle),฀ probablement฀dédiée฀au฀Précurseur,฀des฀peintures฀mal฀préservées฀à฀droite฀de฀l’abside,฀ qui฀représentent฀le฀Banquet฀d’Hérode฀et฀la฀Mort฀du฀Baptiste฀;฀leur฀datation,฀placée฀ entre฀le฀viie฀et฀le฀ixe฀siècle,฀est฀cependant฀controversée66.฀L’église฀Kubbeli฀kilise฀no฀2฀ de฀la฀vallée฀de฀Soğanlı฀(début฀du฀xe฀siècle),฀toujours฀en฀Cappadoce,฀accueillait฀au฀ tambour฀de฀sa฀coupole฀un฀cycle฀plus฀ambitieux฀sur฀la฀vie฀de฀Jean-Baptiste,฀longuement฀décrit฀par฀G.฀de฀Jerphanion฀:฀Jean฀et฀les฀disciples฀du฀Christ฀(en฀trois฀épisodes),฀ Reproches฀à฀Hérode,฀Prédication฀au฀Jourdain฀et฀Festin฀d’Hérode,฀mais฀ces฀scènes฀sont฀ aujourd’hui฀dégradées67.฀À฀partir฀du฀xe฀siècle,฀il฀semble฀d’ailleurs฀que฀les฀épisodes฀฀ 64. Sur฀cette฀mosaïque,฀voir฀A.฀Dandraki,฀dans฀Mother฀of฀God.฀Representations฀of฀the฀Virgin฀in Byzantine฀art,฀cat.฀exp.,฀éd.฀M.฀Vassilaki,฀Milan฀2000,฀no฀40,฀p.฀359฀;฀The฀Glory฀of฀Byzantium.฀Art฀and฀Culture฀of฀the฀Middle฀Byzantine฀Era,฀A.D.฀843-1261,฀cat.฀exp.,฀éd.฀H.฀C.฀Evans et฀W.฀D.฀Wixom,฀New฀York฀1997,฀no฀13,฀p.฀47.฀L’histoire฀de฀cette฀œuvre฀n’est฀pas฀complètement฀éclairée. 65. G.฀J.฀M.฀Van฀Loon,฀“…฀that฀the฀mountain฀of฀the฀holy฀wilderness฀may฀be฀inhabited…” Saint฀John฀the฀Baptist฀in฀Infancy฀Scenes฀in฀the฀narthex฀of฀the฀Quarry฀Church฀of฀Dayr฀Abū H ․ innis,฀dans฀A.฀Łajtar,฀A.฀Obłuski฀et฀I.฀Zych฀(éd.),฀Aegyptus฀et฀Nubia฀Christiana.฀The Włodzimierz฀Godlewski฀Jubilee฀Volume฀on฀the฀Occasion฀of฀his฀70th฀Birthday,฀Varsovie฀2016, p. 257-279฀;฀J.฀Maspero,฀Fouilles฀exécutées฀à฀Baouît฀par฀Jean฀Maspero,฀notes฀mises฀en฀ordre et฀éditées฀par฀É.฀Drioton,฀I-II,฀Le฀Caire฀1931-1943฀(Mémoires฀publiés฀par฀les฀membres฀de l’Institut฀français฀d’archéologie฀orientale฀59),฀p.฀30-31,฀p.฀126-127,฀pl.฀XXIX-XXX.฀Nous devons฀ces฀références฀à฀Héléna฀Rochard฀que฀nous฀remercions. 66. G.฀de฀Jerphanion,฀Les฀églises฀rupestres฀de฀Cappadoce.฀Une฀nouvelle฀province฀de฀l’art฀byzantin. I,฀2.฀Texte,฀Paris฀1932,฀p.฀517฀;฀C.฀Jolivet-Lévy฀et฀N.฀Lemaigre-Demesnil,฀La฀Cappadoce. Un฀siècle฀après฀G.฀de฀Jerphanion,฀Paris฀2015,฀I,฀p.฀129฀;฀II,฀pl.฀128.฀Nous฀devons฀les฀références sur฀la฀Cappadoce฀à฀Catherine฀Jolivet-Lévy฀que฀nous฀remercions฀également. 67. G.฀de฀Jerphanion,฀Les฀églises฀rupestres฀de฀Cappadoce.฀Une฀nouvelle฀province฀de฀l’art฀byzantin. II,฀1.฀Texte,฀Paris฀1936,฀p.฀298-300฀;฀ibid.,฀Planches,฀III,฀Paris฀1934,฀pl.฀184฀;฀C.฀JolivetLévy,฀La฀Cappadoce฀médiévale.฀Images฀et฀spiritualité,฀Paris฀2001฀(Les฀Formes฀de฀la฀nuit), p. 311฀;฀Jolivet-Lévy฀et฀Lemaigre-Demesnil,฀La฀Cappadoce฀(cité฀n.฀66),฀I,฀p.฀264฀(les photos฀anciennes฀de฀G.฀de฀Jerphanion฀se฀trouvent฀sur฀le฀support฀USB฀de฀cet฀ouvrage). EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 167 de฀la฀vie฀du฀Baptiste฀se฀rencontrent฀essentiellement฀dans฀la฀prothésis฀et฀dans฀le฀ diakonikon68,฀mais฀il฀est฀difficile d’imaginer,฀pour฀notre฀cas,฀des฀images฀cachées฀ dans฀des฀annexes฀liturgiques฀dès฀le฀ixe฀siècle฀:฀la฀catéchèse,฀qui฀en฀appelle฀à฀l’image,฀ exige฀un฀espace฀dégagé,฀où฀ni฀le฀discours฀ni฀la฀vue฀n’ont฀leur฀étendue฀ou฀leur฀ perspective฀limitées฀par฀l’exiguïté฀et฀l’accessibilité฀du฀lieu69. S’il฀fallait฀en฀revenir฀à฀l’architecture฀de฀l’église฀de฀Stoudios฀–฀une฀basilique฀à฀ trois฀nefs฀et฀à฀tribunes,฀d’environ฀25฀mètres฀de฀côté,฀bâtie฀au฀milieu฀du฀ve฀siècle฀par฀ le฀ consul฀ Stoudios฀ et฀ dédiée฀ dès฀ les฀ origines฀ au฀ Précurseur฀ –฀ on฀ pourrait฀ aussi฀ concevoir฀un฀décor฀plus฀ancien,฀un฀déploiement฀d’images฀dans฀la฀nef฀s’apparentant฀au฀décor฀décrit฀par฀Grégoire฀de฀Nysse฀au฀ive฀siècle฀dans฀son฀Enkomion฀de฀saint฀ Théodore฀(Tiron).฀Ce฀texte,฀qui฀procure฀un฀parallèle฀remarquable฀à฀celui฀de฀Théodore฀ Stoudite,฀rapporte฀que฀dans฀le฀martyrion฀de฀la฀ville฀d’Euchaïta,฀qui฀abritait฀les฀reliques฀ du฀saint฀militaire,฀un฀peintre฀avait฀représenté฀les฀épisodes฀de฀sa฀vie฀au฀point฀de฀ faire฀du฀décor฀«฀comme฀un฀livre฀doué฀de฀parole฀»฀car,฀écrit฀Grégoire,฀«฀l’écriture฀qui฀ s’est฀tue฀peut฀chanter฀sur฀les฀murs฀»70. 68. Katsioti,฀Οι σκηνές฀(cité฀n.฀56),฀p.฀209. 69. Sur฀l’iconographie฀de฀ces฀annexes฀liturgiques,฀voir฀G.฀Babić ,฀Les฀chapelles฀annexes฀des฀églises byzantines฀:฀fonction฀liturgique฀et฀programmes฀iconographiques,฀Paris฀1969.฀Ajoutons฀que฀l’église de฀Stoudios฀est฀une฀basilique฀de฀type฀traditionnel฀où฀l’on฀peine฀à฀imaginer฀l’organisation de฀ces฀annexes. 70. Grégoire฀de฀Nysse,฀De฀sancto฀Theodoro฀[BHG฀1760,฀CPG฀3183],฀éd.฀J.฀P.฀Cavarnos,฀dans Gregori฀Nysseni฀Sermones,฀éd.฀G.฀Heil,฀J.฀P.฀Cavarnos฀et฀O.฀Lendle,฀Pars฀II,฀Leyde฀1990 (Gregoryii฀Nyseeni฀Opera฀X-1),฀p.฀61-71,฀ici฀p.฀6225-6314฀:฀ Ἐλθὼν δὲ εἴς τι χωρίον ὅμοιον τούτῳ, ἔνθα σήμερον ὁ ἡμέτερος σύλλογος, ὅπου μνήμη δικαίου καὶ ἅγιον λείψανον· πρῶτον μὲν τῇ μεγαλοπρεπείᾳ τῶν ὁρωμένων ψυχαγωγεῖται, οἶκον βλέπων ὡς Θεοῦ ναόν, ἐξησκημένον λαμπρῶς τῷ μεγέθει τῆς οἰκοδομῆς, καὶ τῷ τῆς ἐπικοσμήσεως κάλλει, ἔνθα καὶ τέκτων εἰς ζώων φαντασίαν τὸ ξύλον ἐμόρφωσε, καὶ λιθοξόος εἰς ἀργύρου λειότητα τὰς πλάκας ἀπέξεσεν. Ἐπέχρωσε δὲ καὶ ζωγράφος τὰ ἄνθη τῆς τέχνης ἐν εἰκόνι διαγραψάμενος, τὰς ἀριστείας τοῦ μάρτυρος, τὰς ἐνστάσεις, τὰς ἀλγηδόνας, τὰς θηριώδεις τῶν τυράννων μορφάς, τὰς ἐπηρείας, τὴν φλογοτρόφον ἐκείνην κάμινον, τὴν μακαριωτάτην τελείωσιν τοῦ ἀθλητοῦ, τοῦ ἀγωνοθέτου Χριστοῦ τῆς ἀνθρωπίνης μορφῆς τὸ ἐκτύπωμα, πάντα ἡμῶν ὡς ἐν βιβλίῳ τινὶ γλωττοφόρῳ διὰ χρωμάτων τεχνουργησάμενος, σαφῶς διηγόρευσε τοὺς ἀγῶνας τοῦ μάρτυρος, καὶ ὡς λειμῶνα λαμπρὸν τὸν νεὼν κατηγλάϊσεν· οἶδε γὰρ καὶ γραφὴ σιωπῶσα ἐν τοίχῳ λαλεῖν, καὶ τὰ μέγιστα ὠφελεῖν· καὶ ὁ τῶν ψηφίδων συνθέτης, ἱστορίας ἄξιον ἐποίησε τὸ πατούμενον ἔδαφος.฀ On฀ citera฀ la฀ traduction récente฀de฀Johan฀Leemans฀dans฀«฀Let฀us฀die฀that฀we฀may฀live฀».฀Greek฀homilies฀on฀Christian martyrs฀from฀Asia฀Minor,฀Palestine,฀and฀Syria฀(c.฀AD฀350-AD฀450),฀éd.฀J.฀Leemans,฀W.฀Mayer, P. Allen฀et฀B.฀Dehandschutter,฀Londres฀2003,฀p.฀8฀:฀«฀But฀somebody฀coming฀to฀a฀place like฀this฀one,฀where฀we฀are฀gathering฀today,฀where฀the฀memory฀of฀the฀just฀is฀kept฀alive฀and his฀holy฀remains฀preserved,฀is฀in฀the฀first place฀attracted฀by฀the฀magnificence of฀what฀they฀see. They฀see฀a฀house฀that,฀like฀a฀temple฀of฀God,฀is฀splendidly฀adorned฀by฀the฀size฀of฀the฀building and฀the฀beauty฀of฀its฀ornamentation.฀The฀carpenter฀shaped฀the฀wood฀until฀it฀had฀the฀form of฀animals฀and฀the฀mason฀polished฀the฀stones฀until฀they฀had฀the฀smoothness฀of฀silver.฀The painter฀coloured฀the฀blooms฀of฀his฀art,฀having฀depicted฀on฀an฀image฀the฀martyr’s฀brave฀deeds, his฀opposition,฀his฀continuous฀pain,฀the฀beastly฀appearance฀of฀the฀tyrants,฀the฀insults,฀the blazing฀furnace฀that฀was฀the฀athlete’s฀most฀blessed฀end,฀the฀representation฀of฀the฀human form฀of฀Christ,฀who฀was฀the฀president฀of฀the฀games฀–฀having฀fashioned฀all฀these฀things฀for us฀by฀his฀use฀of฀colours,฀he฀portrayed,฀as฀if฀in฀a฀book฀that฀uttered฀speech,฀in฀great฀detail฀the martyr’s฀contest฀and฀at฀the฀same฀time฀he฀also฀adorned฀the฀church฀as฀a฀beautiful฀meadow. For฀even฀though฀it฀remains฀silent,฀painting฀can฀speak฀on฀the฀wall฀and฀be฀of฀the฀greatest 168 OLIVIER฀DELOUIS En฀revanche,฀une฀icône-Vita฀comme฀support฀ne฀semble฀pas฀envisageable฀ici.฀ Ce฀genre,฀où฀le฀portrait฀du฀saint฀est฀entouré฀de฀scènes฀narratives฀est฀rare฀(à฀peine฀ plus฀de฀vingt฀exemplaires฀sont฀connus),฀n’apparaît฀qu’à฀la฀fin du฀xiie฀siècle,฀et฀la฀plus฀ ancienne฀à฀l’effigie du฀Baptiste,฀conservée฀au฀monastère฀Sainte-Catherine฀du฀Sinaï฀ et฀datée฀du฀xiiie฀siècle,฀ne฀comporte฀pas฀moins฀de฀14฀vignettes71฀:฀difficile de฀concevoir฀une฀telle฀icône฀n’offrant฀que฀quatre฀scènes฀seulement,฀ou฀même฀d’imaginer฀ Théodore฀opérant฀un฀choix฀dans฀un฀ensemble฀plus฀vaste฀de฀vignettes฀pour฀commenter฀la฀fête฀de฀la฀Décollation. Peut-être฀faut-il฀alors฀suggérer฀un฀manuscrit฀?฀Parmi฀les฀témoignages฀les฀plus฀ anciens,฀le฀BnF,฀Suppl.฀Grec฀1286฀(ou฀Évangile฀de฀Sinope)฀du฀vie฀siècle,฀contient฀au฀ f. 10v,฀la฀Décollation฀du฀Baptiste฀et฀la฀remise฀de฀sa฀tête฀à฀Hérodiade฀lors฀du฀banquet d’Hérode72.฀Malgré฀l’antiquité฀du฀témoignage,฀Katsioti฀a฀relevé฀le฀nombre฀somme toute฀restreint฀d’images฀consacrées฀à฀la฀vie฀du฀Baptiste฀dans฀les฀enluminures73.฀Les฀trois ménologes฀métaphrastiques฀ qu’elle฀ connaît฀ offrant฀ plusieurs฀ images฀ du฀ Baptiste sont฀le฀Moscou,฀GIM,฀Sinod.฀gr.฀009฀(Vlad.฀382)฀de฀1063,฀qui฀ne฀comprend฀que trois฀scènes฀:฀Naissance฀du฀Précurseur,฀Décollation,฀Invention฀de฀la฀tête฀;฀le฀Parisinus graecus฀1528,฀de฀la฀fin du฀xie฀siècle,฀où฀sont฀présentées฀l’Annonce฀à฀Zacharie,฀la Naissance฀du฀Précurseur,฀la฀Décollation,฀l’Invention฀de฀la฀tête฀;฀le฀troisième฀est฀le manuscrit฀50฀du฀monastère฀athonite฀de฀Dionysiou,฀daté฀entre฀le฀xiie฀et฀le฀xive฀siècle, qui฀n’offre฀que฀la฀Naissance฀du฀Précurseur,฀la฀Décollation฀et฀l’Invention74.฀On฀trouve en฀revanche฀dans฀un฀célèbre฀évangéliaire,฀le฀Parisinus฀gr.฀74฀de฀la฀fin du฀xiie฀siècle, deux฀ ensembles฀ de฀ miniatures฀ quasi฀ identiques฀ à฀ la฀ description฀ de฀ l’higoumène stoudite75฀:฀les฀quatre฀«฀vignettes฀»฀citées฀par฀Théodore฀se฀trouvent฀en฀effet฀parmi les฀sept฀images฀du฀premier฀cycle฀(f.฀28v,฀où฀l’on฀ajoute฀la฀Dispute฀avec฀Hérode,฀le Banquet฀et฀l’Emprisonnement),฀tandis฀que฀parmi฀les฀cinq฀du฀second฀cycle฀manque seulement฀la฀sortie฀du฀cachot฀(ff.฀75v฀et฀76r).฀Théodore฀insiste฀dans฀le฀texte฀suscité฀sur฀la฀mise฀au฀tombeau฀:฀celle-ci฀est฀anachronique฀à฀cause฀de฀son฀rituel฀funéraire฀tout฀byzantin,฀et฀elle฀ne฀laisse฀par฀conséquent฀guère฀de฀doute฀sur฀la฀correspondance฀entre฀l’homélie฀de฀Théodore฀et฀une฀tradition฀iconographique฀déjà฀établie. Décorative฀ou฀illustrative,฀la฀peinture฀dans฀un฀manuscrit฀propose฀un฀équivalent au฀texte,฀un฀repère฀au฀lecteur฀et฀s’offre,฀comme฀on฀le฀verra,฀à฀la฀contemplation. 71. 72. 73. 74. 75. profit. And฀the฀mosaicist,฀for฀his฀part,฀made฀a฀floor to฀tread฀on฀that฀was฀worthy฀of฀the฀ martyr’s฀story.฀»฀Mango,฀The฀Art฀of฀the฀Byzantine฀Empire฀(cité฀n.฀18),฀p.฀36-37,฀qui฀a฀aussi฀ traduit฀ce฀texte,฀a฀relevé฀à฀juste฀titre฀(p.฀37฀n.฀66)฀que฀ἐν εἰκόνι฀devait฀être฀compris฀comme฀ un฀pluriel,฀«฀des฀images฀». N.฀Patterson฀Ševčenko,฀The฀“Vita”฀Icon฀and฀the฀Painter฀as฀Hagiographer,฀DOP฀53,฀1999, p. 149-165,฀avec฀une฀large฀bibliographie฀et฀la฀liste฀des฀exemplaire฀connus฀p.฀150-151฀n.฀3. On฀ajoutera฀l’ouvrage฀récent฀P.฀Chatterjee,฀The฀Living฀Icon฀in฀Byzantium฀and฀Italy.฀The Vita฀Image,฀Eleventh฀to฀Thirteenth฀centuries,฀New฀York฀2014. Dyktion฀53950฀(http://pinakes.irht.cnrs.fr),฀avec฀les฀liens฀vers฀la฀numérisation฀sur฀Gallica. Katsioti,฀Οι σκηνές฀(cité฀n.฀56),฀p.฀201-205. Sur฀ces฀manuscrits,฀voir฀les฀numéros฀Dyktion฀43634,฀51146,฀20018฀(http://pinakes.irht. cnrs.fr).฀Sur฀les฀deux฀premiers,฀voir฀particulièrement฀N.฀Ševčenko,฀Illustrated฀Manuscripts฀of the฀Metaphrastian฀Menologion,฀Chicago฀/฀Londres฀1990,฀p.฀61-72฀(Moscou),฀p.฀137-145฀(Paris). Reproduit฀par฀exemple฀dans฀Katsioti,฀ Οι σκηνές฀(cité฀n.฀56),฀p.฀257฀fig. 48฀et฀p.฀259฀fig. 52. Sur฀ce฀manuscrit,฀voir฀Dyktion฀49635฀(http://pinakes.irht.cnrs.fr). EXPÉRIENCE฀DE฀L’ICÔNE฀ET฀PREUVE฀PAR฀L’IMAGE฀CHEZ฀THÉODORE฀STOUDITE 169 Demeure฀la฀question฀du฀format฀:฀le฀manuscrit฀est฀d’une฀taille฀insuffisante pour฀être฀ montré฀à฀une฀assemblée฀nombreuse.฀Était-il฀seulement฀destiné฀à฀être฀vu฀ou฀sa฀présence฀ suffisait-elle à฀exalter฀l’oralité฀du฀discours฀?฀Théodore฀aurait-il฀gardé฀l’évangéliaire฀ dans฀ses฀mains฀après฀la฀lecture฀du฀texte฀du฀jour,฀ou฀bien฀le฀manuscrit฀illustré฀était-il฀ exposé฀lors฀de฀la฀divine฀liturgie,฀magnifiant฀ainsi฀la฀célébration฀de฀ ’offic ฀? Il฀faut฀maintenant฀en฀venir฀à฀la฀deuxième฀partie฀de฀l’homélie฀traduite,฀qui฀nous฀ semble฀plus฀spectaculaire฀encore.฀«฀Par฀une฀vision฀de฀l’esprit฀»,฀Théodore฀se฀laisse฀ emporter฀ dans฀ l’image฀ elle-même,฀ il฀ franchit฀ la฀ barrière฀ du฀ support฀ et฀ devient฀ acteur฀de฀la฀scène฀qu’il฀contemple.฀Par฀ce฀procédé฀imaginaire,฀proche฀du฀rêve,฀il฀peut฀ contempler฀de฀près฀le฀corps฀du฀Baptiste,฀sa฀tête,฀embrasser฀ses฀mains฀et฀ses฀pieds.฀ Il฀observe฀la฀scène฀et฀espère฀trouver฀le฀couteau,฀la฀chaîne฀du฀prisonnier฀et฀s’étendre฀ sur฀le฀sol฀de฀la฀prison฀elle-même.฀Il฀se฀tient฀au฀milieu฀des฀disciples฀et฀des฀anges,฀et฀ si฀la฀peine฀des฀disciples฀au฀bord฀des฀larmes฀est฀représentée฀sur฀le฀support฀de฀l’image,฀ Théodore,฀déplacé฀autour฀du฀Précurseur,฀fait฀l’expérience,฀auprès฀des฀acteurs,฀de฀฀ la฀joie฀de฀cette฀foule฀qui฀accompagne฀le฀défunt.฀De฀décorative฀et฀narrative,฀l’image฀ se฀ fait฀ accueillante฀ chez฀ Théodore.฀ Qu’il฀ s’agisse฀ de฀ lui-même฀ ou฀ de฀ ceux฀ qui฀฀ la฀contemple,฀elle฀arrache฀celui฀qui฀la฀regarde฀de฀sa฀position฀de฀spectateur฀pour฀en฀ faire฀ un฀ agent฀ participatif฀ et฀ communiquant,฀ sujet฀ à฀ l’émotion฀ et฀ au฀ transport฀฀ – aux฀deux฀sens฀du฀terme. Conclusion Théodore,฀ bien฀ loin฀ de฀ se฀ contenter฀ de฀ définir une฀ théologie฀ exigeante฀ de฀ l’image฀–฀qui฀est฀restée,฀avec฀celles฀de฀Jean฀Damascène฀et฀du฀patriarche฀Nicéphore,฀ la฀seule฀doctrine฀de฀l’Église฀orthodoxe฀–,฀donne฀la฀parole฀à฀l’icône฀et฀l’utilise฀pour฀ enseigner฀et฀être฀enseigné.฀Ces฀images฀qu’il฀porte฀sur฀lui,฀sur฀lesquelles฀il฀émet฀des฀ avis฀tranchés,฀qu’il฀dispose฀dans฀les฀sanctuaires฀où฀il฀a฀vécu,฀construisent฀un฀espace฀ habité฀de฀compagnons฀animés,฀où฀l’émotion฀et฀la฀parole฀sont฀convoquées฀pour฀rendre฀ vivant฀l’espace฀de฀foi,฀domestique฀ou฀cultuel.฀Dans฀les฀textes฀de฀Théodore฀Stoudite,฀ la฀connaissance฀de฀l’icône฀passe฀par฀l’exercice฀des฀sens.฀Si,฀pour฀les฀iconoclastes,฀les฀ mots฀sont฀préférables฀aux฀images฀peintes,฀Théodore฀annule฀cette฀distinction฀: Quand฀on฀voit฀la฀forme฀corporelle฀sur฀une฀tablette,฀ne฀faut-il฀pas฀supposer฀la฀même฀ réalité฀que฀lorsqu’on฀lit฀par฀exemple฀les฀Évangiles฀divinement฀écrits฀?฀[…]฀Or฀ce฀qui฀ est฀écrit฀ici฀à฀l’encre฀sur฀le฀papier,฀c’est฀ce฀qui฀est฀peint฀aussi฀là฀sur฀la฀planche฀en฀ couleurs฀variées฀ou฀en฀toute฀autre฀matière76. L’icône฀est฀littéralement฀parole฀d’Évangile77.฀Elle฀atteste฀l’Incarnation,฀en฀est฀ une฀preuve฀aussi฀fidèle qu’un฀récit฀inspiré,฀et฀parce฀qu’elle฀est฀preuve,฀elle฀est฀outil฀ de฀démonstration.฀Iconologie฀parfaitement฀circulaire฀où฀l’icône฀précède฀et฀découle฀ 76. Théodore฀ Stoudite,฀ Premier฀ antirrhétique,฀ PG฀ 99,฀ col.฀340D฀;฀ trad.฀ Palierne,฀ Saint Théodore฀du฀Stoudion฀(cité฀n.฀4),฀p.฀59. 77. A.฀Minazzoli,฀«฀Imago฀»฀/฀«฀icona฀»฀:฀esquisse฀d’une฀problématique,฀dans฀Nicée฀II,฀787-1987฀(cité n.฀14),฀p.฀313-316,฀ici฀p.฀315฀:฀«฀Alors฀que฀l’image฀imite,฀l’icône฀présente,฀investie฀du฀double pouvoir฀de฀parler฀et฀de฀regarder฀en฀faisant฀voir.฀L’icône฀est฀l’image฀vraie฀de฀la฀parole฀divine.฀» 170 OLIVIER฀DELOUIS à฀la฀fois฀du฀Dieu฀fait฀chair,฀jusqu’à฀pouvoir฀écrire฀:฀«฀Si฀le฀Christ฀n’apparaissait฀pas฀ dans฀l’image฀d’art,฀il฀ne฀serait฀de฀ce฀fait฀ni฀agissant฀ni฀efficient ฀»78฀Cette฀nécessité฀ met฀ainsi฀au฀premier฀rang฀l’expérience฀sensible,฀et฀puisque฀que฀l’icône฀est฀support฀ d’un฀discours฀ou฀parce฀qu’elle฀vient฀elle-même฀à฀parler,฀elle฀fournit฀un฀accès฀immédiat฀ au฀sacré. Olivier฀Delouis CNRS,฀UMR฀8167฀–฀Orient฀et฀Méditerranée 78. Théodore฀Stoudite,฀Troisième฀antirrhétique,฀PG฀99,฀col.฀432D฀:฀Οὐκοῦν καὶ Χριστὸς εἰ μὴ ἐν τῇ τεχνητῇ εἰκόνι φανείη, ἀεργὸς καὶ ἀνενέργητός ἐστι κατὰ τοῦτο. Experiencing฀Miraculous฀Icons฀in฀Byzantium: The฀examples฀of฀the฀Icon฀of฀the฀“Usual฀Miracle”฀฀ and฀the฀Hodegetria฀in฀Constantinople Maria฀Parani The฀11th฀century฀is฀considered฀by฀scholars฀of฀Byzantium฀as฀a฀period฀of฀change฀ in฀devotional฀practices฀and,฀especially,฀in฀the฀way฀in฀which฀individuals฀and฀social฀ groups฀sought฀to฀establish฀a฀more฀immediate,฀if฀not฀more฀personal,฀communication฀ with฀the฀divine฀beyond฀the฀opportunities฀offered฀by฀participation฀in฀the฀institutionalized฀and฀controlled฀celebration฀of฀the฀liturgy.฀It฀is฀at฀this฀time฀that฀icons,฀ making฀the฀invisible฀visible฀and฀thus฀directly฀accessible฀to฀all,฀appear฀to฀have฀ acquired฀ particular฀ prominence฀ as฀ objects฀ of฀ private฀ and฀ communal฀ devotion.1฀ This฀rising฀prominence฀is฀reflected, for฀instance,฀in฀the฀miniatures฀of฀the฀Constantinopolitan฀Theodore฀Psalter,฀dated฀to฀1066,฀where฀numerous฀biblical฀and฀saintly฀ figu es฀are฀actually฀shown฀praying฀to฀icons฀of฀Christ,฀placed฀as฀a฀rule฀above฀them.2฀ 1. 2. The฀bibliography฀on฀the฀subject฀is฀vast.฀For฀a฀general฀overview฀of฀lay฀devotional฀practices in฀the฀later฀centuries฀of฀Byzantium,฀see฀S.฀E.฀J.฀Gerstel฀and฀A.-M.฀Talbot,฀The฀Culture of฀Lay฀Piety฀in฀Medieval฀Byzantium,฀1054-1453,฀in฀The฀Cambridge฀History฀of฀Christianity.฀5. Eastern฀Christianity,฀ed.฀M.฀Angold,฀Cambridge฀2008,฀p.฀79-100.฀For฀devotional฀and liturgical฀practices฀associated฀specifically with฀icons,฀see฀selectively฀J.฀Nesbitt฀and฀J.฀Wiita, A฀Confraternity฀of฀the฀Comnenian฀Era,฀BZ฀68,฀1975,฀p.฀360-384;฀N.฀Patterson฀Ševčenko, Icons฀in฀the฀Liturgy,฀DOP฀45,฀1991,฀p.฀45-57;฀H.฀Belting,฀Likeness฀and฀Presence.฀A฀History of฀the฀Image฀before฀the฀Era฀of฀Art,฀trans.฀E.฀Jephcott,฀London฀/฀Chicago฀1994;฀J.฀Cotsonis, The฀Virgin฀with฀the฀“Tongues฀of฀Fire”฀on฀Byzantine฀Lead฀Seals,฀DOP฀48,฀1994,฀p.฀221227,฀at฀225-227;฀A.฀Weyl฀Carr,฀Icons฀and฀the฀Object฀of฀Pilgrimage฀in฀Middle฀Byzantine Constantinople,฀DOP฀56,฀2002,฀p.฀75-92;฀B.฀V.฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power.฀The฀Mother of฀God฀in฀Byzantium,฀University฀Park฀2006;฀Ead.,฀The฀Sensual฀Icon:฀Space,฀Ritual,฀and฀the Senses฀in฀Byzantium,฀University฀Park฀2010;฀Ead.,฀Miraculous฀Icons:฀Medium,฀Imagination,฀and Presence,฀in฀The฀Cult฀of฀the฀Mother฀of฀God฀in฀Byzantium.฀Texts฀and฀Images,฀ed.฀L.฀Brubaker and฀M.฀B.฀Cunningham,฀Farnham฀/฀Burlington฀2011,฀p.฀263-277;฀I.฀Drpić ,฀Epigram,฀Art and฀Devotion฀in฀Later฀Byzantium,฀Cambridge฀2016;฀G.฀R.฀Parpulov,฀The฀Rise฀of฀Devotional Imagery฀in฀Eleventh-Century฀Byzantium,฀in฀Byzantium฀in฀the฀Eleventh฀Century:฀Being฀in between,฀ed.฀M.฀D.฀Lauxtermann฀and฀M.฀Whittow,฀London฀/฀New฀York฀2017,฀p.฀231-247. London,฀British฀Library,฀Add.฀MS฀19358,฀fol.฀15r,฀57v,฀73r,฀89r,฀94r,฀107v,฀137v,฀145v, 153r,฀172r,฀196v,฀198r,฀199r,฀200r,฀200v,฀available฀at฀http://www.bl.uk/manuscripts/ FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_19352฀(accessed฀13฀December฀2016).฀See฀C.฀Walter, The฀Icon฀and฀the฀Image฀of฀Christ:฀the฀Second฀Council฀of฀Nicaea฀and฀Byzantine฀Tradition, in฀Id.,฀Pictures฀as฀Language.฀How฀the฀Byzantines฀exploited฀them,฀London฀2000,฀p.฀155-194, at฀160-162;฀C.฀Barber,฀Icons,฀Prayer,฀and฀Vision฀in฀the฀Eleventh฀Century,฀in฀A฀People’s History฀of฀Christianity.฀3.฀Byzantine฀Christianity,฀ed.฀D.฀Krueger,฀Minneapolis฀2006,฀p.฀149163. Note฀that฀comparable฀miniatures฀of฀figu es฀praying฀before฀icons฀are฀absent฀from ninth-century฀psalters,฀such฀as฀the฀Chludov฀and฀the฀Pantokrator. 172 MARIA฀PARANI Equally฀evocative฀of฀eleventh-century฀attitudes฀is฀the฀fact฀that฀in฀two฀miniatures฀ the฀ icon฀ appears฀ to฀ respond฀ to฀ the฀ prayer฀ by฀ a฀ hand฀ extended฀ beyond฀ the฀ frame,฀as฀if฀Christ฀is฀not฀simply฀imaged฀on฀the฀panel฀but฀really฀present฀in฀the฀icon฀ and฀thus฀able฀to฀answer฀to฀and฀interact฀with฀the฀persons฀addressing฀him฀through฀ it.3฀These฀latter฀miniatures฀cannot฀fail฀but฀bring฀to฀mind฀Michael฀Psellos’฀wellknown฀description฀of฀the฀icon฀of฀Christ฀Antiphonetes฀(“the฀guarantor”,฀but฀also฀ “the฀one฀who฀responds”)฀owned฀by฀Empress฀Zoe฀(born฀ca฀978฀–฀died฀1050)฀in฀the฀ first half฀of฀the฀same฀century.฀This฀icon,฀as฀its฀name฀implies,฀would฀respond฀to฀the฀ empress’฀questions฀about฀the฀future฀by฀changing฀its฀color.4฀Both฀the฀miniatures฀ and฀Psellos’฀account฀of฀Zoe’s฀interaction฀with฀the฀Antiphonetes฀intimate฀that฀at฀that฀ time฀icons,฀beyond฀acting฀as฀the฀vehicle฀through฀which฀prayers฀could฀reach฀the฀ depicted฀saintly฀figu e฀residing฀in฀heaven,฀came฀to฀be฀considered฀as฀potential฀foci฀or฀ loci฀of฀sacred฀power฀or฀grace,฀if฀not฀outright฀presence,฀as฀the฀late฀eleventh-century฀ bishop฀Leo฀of฀Chalcedon฀had฀argued.5฀Though฀Leo’s฀views฀were฀condemned฀by฀ both฀Church฀and฀State฀as฀heretical,฀they฀seem฀to฀have฀been฀informed฀–฀as฀firs ฀ demonstrated฀by฀Annemarie฀Weyl฀Carr฀–฀by฀current฀beliefs฀and฀attitudes฀that฀resulted฀ in฀certain฀icons฀being฀considered฀as฀charismatic฀and฀commanding฀an฀impressive฀ and฀widespread฀cult฀in฀their฀own฀right฀as฀sites฀of฀the฀miraculous.6 The฀most฀famous฀of฀these฀charismatic฀devotional฀icons฀that฀came฀into฀prominence฀for฀the฀first time฀in฀the฀11th฀century฀are฀the฀Marian฀panel฀of฀the฀so-called฀ “usual฀miracle”฀at฀the฀church฀of฀the฀Virgin฀at฀Blachernai฀and฀the฀icon฀of฀the฀Virgin฀ Hodegetria฀housed฀at฀the฀Hodegon฀Monastery,฀both฀in฀Constantinople.฀Their฀rise฀ into฀prominence,฀the฀theological,฀spiritual฀and฀performative฀parameters฀of฀their฀cult,฀ and฀their฀inscription฀in฀the฀religious฀and฀the฀political฀life฀of฀the฀imperial฀capital฀ have฀been฀discussed฀at฀great฀length฀by฀many฀scholars฀and฀need฀not฀be฀reiterated฀here.7฀ 3. 4. 5. 6. 7. London,฀British฀Library,฀Add.฀MS฀19358,฀fols฀15v,฀125v,฀available฀at฀http://www.bl.uk/ manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_19352฀(accessed฀13฀December฀2016). Michael฀Psellos,฀Chronographia,฀ed.฀D.฀R.฀Reinsch,฀Berlin฀2014฀(Millennium-Studien฀51), p.฀380.฀For฀Psellos’฀discourse฀on฀icons฀and฀spiritual฀seeing฀and฀its฀philosophical฀underpinnings, see฀C.฀Barber,฀Contesting฀the฀Logic฀of฀Painting.฀Art฀and฀Understanding฀in฀Eleventh฀Century Byzantium,฀Leiden฀/฀Boston฀2007,฀p.฀61-98. On฀the฀controversy฀concerning฀the฀alienation฀of฀church฀treasures฀during฀the฀reign฀of Alexios฀I฀Komenos฀(1081-1118),฀within฀the฀context฀of฀which฀Leo฀had฀expounded฀his฀views, see฀A.฀A.฀Glavinas,฀Ἡ ἐπὶ Ἀλεξίου Κομνηνοῦ περὶ ἱερῶν σκευῶν, κειμηλίων καὶ ἁγίων εἰκόνων ἔρις, 1081-1095,฀Thessaloniki฀1972. A.฀Weyl฀Carr,฀Leo฀of฀Chalcedon฀and฀the฀Icons,฀in฀Byzantine฀East,฀Latin฀West.฀Art฀Historical Studies฀in฀Honor฀of฀Kurt฀Weitzmann,฀ed.฀C.฀Moss฀and฀K.฀Kiefer,฀Princeton฀1995,฀p.฀579584;฀see฀also฀Pentcheva,฀Miraculous฀Icons฀(cited฀in฀n.฀1). See,฀selectively,฀I.฀Tognazzi฀Zervou,฀L’iconografia e฀la฀‘vita’฀delle฀miracolose฀icone฀della Theotokos฀Brefokratoussa:฀Blachernitissa฀e฀Odighitria,฀Bollettino฀della฀Badia฀greca฀di Grottaferrata฀ 40,฀ 1986,฀ p.฀215-287;฀ G.฀ Babić ,฀ Les฀ images฀ byzantines฀ et฀ leurs฀ degrés฀ de significatio ฀:฀ l’exemple฀ de฀ l’Hodigitria,฀ in฀ Byzance฀ et฀ les฀ images,฀ ed.฀ A.฀ Guillou฀ and J.฀Durand,฀Paris฀1994,฀p.฀189-222;฀A.฀Weyl฀Carr,฀Court฀Culture฀and฀Cult฀Icons฀in฀Middle Byzantine฀Constantinople,฀in฀Byzantine฀Court฀Culture฀from฀829฀to฀1204,฀ed.฀H.฀Maguire, Washington฀DC฀1997,฀p.฀81-99;฀M.฀Bacci,฀Il฀pennello฀dell’Evangelista.฀Storia฀delle฀immagini sacre฀attribute฀a฀san฀Luca,฀Pisa฀1998,฀p.฀114-129,฀p.฀136-144;฀C.฀Angelidi฀and฀T.฀Papamastorakis,฀The฀Veneration฀of฀the฀Virgin฀Hodegetria฀and฀the฀Hodegon฀Monastery,฀in฀Mother EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 173 Instead,฀within฀the฀framework฀of฀the฀present฀volume฀and฀its฀preoccupation฀with฀ the฀presence฀and฀visibility฀of฀images฀within฀the฀church฀space,฀I฀propose฀to฀explore฀ some฀of฀the฀practical฀conditions฀that฀shaped฀the฀ways฀in฀which฀these฀charismatic฀ icons฀ were฀ experienced฀ by฀ the฀ faithful,฀ especially฀ within฀ the฀ sacred฀ spaces฀ that฀ housed฀them.฀These฀include฀the฀location฀of฀these฀miraculous฀icons฀within฀the฀church,฀ the฀manner฀in฀which฀they฀were฀displayed฀and฀the฀accoutrements฀with฀which฀they฀ were฀adorned฀and฀which฀affected฀their฀visibility,฀as฀well฀as฀the฀means฀by฀which฀ physical฀–฀visual฀and฀haptic฀–฀access฀to฀them฀was฀regulated฀and฀the฀ritual฀acts฀and฀ behaviors฀which฀were฀associated฀with฀their฀veneration.฀Through฀this฀enquiry฀one฀ hopes฀to฀achieve฀a฀better฀understanding฀of฀how฀the฀encounter฀with฀the฀divine฀was฀ orchestrated,฀with฀these฀charismatic฀icons฀acting฀as฀a฀point฀of฀contact฀–฀sometimes฀ stationary,฀ sometimes฀ mobile฀ –฀ between฀ the฀ sacred฀ persons฀ represented฀ on฀ the฀ icons,฀i.e.,฀the฀Virgin฀and฀Child,฀and฀the฀faithful฀reaching฀towards฀them฀physically,฀ spiritually฀and฀emotively. Since฀neither฀the฀two฀miraculous฀panels฀nor฀the฀sanctuaries฀that฀housed฀them฀ survive฀today,฀this฀investigation฀is฀based฀primarily฀on฀written฀accounts฀of฀the฀ miraculous฀and฀ritual฀performances฀of฀the฀two฀icons฀by฀Byzantine฀authors฀and฀ non-Byzantine฀visitors฀to฀Constantinople,฀as฀well฀as฀on฀a฀small฀series฀of฀devotional฀ epigrams฀documenting฀pious฀donations฀to฀the฀Hodegetria.8฀Pertinent฀artistic฀ representations฀will฀also฀be฀brought฀into฀the฀discussion,฀especially฀where฀they฀can฀ help฀clarify฀certain฀ambiguous฀statements฀in฀the฀sources.฀We฀shall฀begin฀our฀exploration฀with฀a฀discussion฀of฀the฀Blachernai฀miraculous฀icon. The฀Marian฀panel฀of฀the฀“usual฀miracle”฀at฀the฀Blachernai The฀ecclesiastical฀complex฀of฀Blachernai,฀located฀at฀the฀north-west฀corner฀of฀ Constantinople,฀was฀an฀imperial฀foundation฀of฀the฀5th฀century฀and฀one฀of฀the฀most฀ important฀centers฀of฀the฀cult฀of฀the฀Virgin฀in฀the฀Byzantine฀capital,฀housing฀as฀฀ it฀did฀a฀most฀venerated฀relic,฀the฀Virgin’s฀maphorion฀or฀mantle.฀Nothing฀remains฀ of฀the฀complex฀today,฀but฀based฀on฀written฀accounts฀the฀original฀church฀appears฀ to฀ have฀ been฀ of฀ basilical฀ plan,฀ with฀ an฀ adjacent฀ octagonal฀ chapel฀ to฀ the฀ south,฀ called฀the฀Hagia฀Soros,฀where฀the฀relic฀was฀actually฀housed.9฀Already฀by฀the฀early฀ 8. 9. of฀God.฀Representations฀of฀the฀Virgin฀in฀Byzantine฀Art,฀ed.฀M.฀Vassilaki,฀Milan฀2000,฀p.฀373387;฀Id.,฀Picturing฀the฀Spiritual฀Protector:฀from฀Blachernitissa฀to฀Hodegetria,฀in฀Images฀of฀ the฀Mother฀of฀God.฀Perceptions฀of฀the฀Theotokos฀in฀Byzantium,฀ed.฀M.฀Vassilaki,฀Aldershot฀2005,฀ p. 209-23;฀A.฀Lidov,฀The฀Flying฀Hodegetria.฀The฀Miraculous฀Icon฀as฀Bearer฀of฀Sacred Space,฀in฀The฀Miraculous฀Image฀in฀the฀Late฀Middle฀Ages฀and฀Renaissance,฀ed.฀E.฀Thunø฀and G. Wolf,฀Rome฀2004฀(Analecta฀Romana฀Instituti฀Danici,฀Supplementum฀33),฀p.฀273-304; Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀109-163. To฀my฀knowledge,฀there฀are฀no฀extant฀epigrams฀that฀commemorate฀a฀pious฀offering฀to the฀icon฀of฀the฀“usual฀miracle”฀at฀Blachernai. R.฀Janin,฀La฀géographie฀ecclésiastique฀de฀l’Empire฀byzantin.฀I.฀Le฀siège฀de฀Constantinople฀et le฀patriarcat฀œcuménique.฀III.฀Les฀églises฀et฀les฀monastères,฀Paris฀19692,฀p.฀161-171;฀C.฀Mango, The฀Origins฀of฀the฀Blachernai฀Shrine฀at฀Constantinople,฀in฀Acta฀XIII฀Congressus฀Internationalis฀Archaeologiae฀Christianae,฀Split฀–฀Poreč,฀25฀September฀–฀1฀October฀1994,฀Vatican฀City฀/ Split฀1998,฀vol.฀2,฀p.฀61-76;฀A.฀Tantsis,฀The฀so-called฀“Athonite”฀Type฀of฀Church฀and฀two Shrines฀of฀the฀Theotokos฀in฀Constantinople,฀Zograf฀34,฀2010,฀p.฀3-11,฀at฀6-9,฀fig.฀5 174 MARIA฀PARANI 6th฀century,฀regular฀services฀honoring฀the฀Theotokos฀took฀place฀at฀the฀Blachernai฀ every฀Friday฀evening,฀culminating฀in฀the฀presbeia,฀a฀procession฀that฀began฀at฀the฀ Blachernai฀and฀terminated฀at฀the฀church฀of฀the฀Virgin฀at฀the฀Chalkoprateia,฀the฀ second฀most฀important฀Marian฀sanctuary฀in฀the฀capital,฀where฀a฀second฀powerful฀ relic฀of฀the฀Virgin,฀namely฀her฀belt,฀was฀kept.10 The฀ Blachernai฀ complex฀ was฀ specifically associated฀ with฀ imperial฀ patronage฀ and฀ritual,฀and฀in฀the฀10th฀century฀the฀emperor฀during฀his฀visits฀there฀is฀described฀ as฀venerating฀a฀number฀of฀images฀of฀the฀Virgin฀in฀various฀media.11฀Conversely,฀at฀that฀ time,฀there฀is฀no฀reference฀to฀a฀miraculous฀Marian฀panel฀housed฀at฀Blachernai.12฀ In฀1031,฀however,฀during฀restoration฀work฀undertaken฀by฀Romanos฀III฀Argyros,฀฀ a฀wooden฀icon฀of฀the฀Virgin฀with฀the฀Child฀was฀discovered฀behind฀the฀wall฀plaster฀ in฀the฀sanctuary฀of฀the฀basilica,฀where฀–฀the฀chronicler฀John฀Skylitzes฀informs฀us฀–฀it฀ had฀been฀hidden฀to฀avoid฀destruction฀at฀the฀hands฀of฀the฀iconoclasts,฀three฀centuries฀ earlier.13฀Scholars฀are฀in฀agreement฀that฀the฀discovered฀panel฀showed฀the฀Virgin฀in฀ the฀iconographic฀type฀of฀the฀Nikopoios,฀that฀is฀with฀the฀Virgin฀holding฀a฀medallion฀ with฀Christ฀before฀her฀breast.14฀Still,฀we฀have฀no฀information฀as฀to฀where฀and฀how฀ this฀ icon฀ was฀ displayed฀ within฀ the฀ church฀ following฀ its฀ discovery฀ or฀ whether฀ it฀ became฀the฀object฀of฀special฀veneration.15฀We฀cannot฀even฀be฀certain฀that฀it฀survived฀ the฀destruction฀of฀the฀Blachernai฀basilica฀by฀fi e฀in฀1070.16฀Five฀years฀later,฀when฀ we฀have฀the฀earliest฀securely฀dated฀description฀of฀the฀“usual฀miracle”฀at฀Blachernai฀ by฀Michael฀Psellos,17฀the฀church฀must฀have฀been฀re-built,฀perhaps฀following฀the฀ ground฀plan฀of฀the฀earlier฀church;฀the฀Hagia฀Soros฀had฀not฀been฀harmed฀by฀the฀fi e. 10. Patterson฀Ševč enko,฀Icons฀in฀the฀Liturgy฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀50-54. 11. See,฀for฀example,฀Constantine฀VII฀Porphyrogennetos,฀De฀cerimoniis฀aulae฀byzantinae, ed.฀I.฀Reiske,฀Bonn฀1829,฀vol.฀1,฀p.฀553-555;฀Constantine฀Porphyrogennetos,฀The฀Book฀of Ceremonies,฀trans.฀A.฀Moffatt฀and฀M.฀Tall,฀Canberra฀2012,฀vol.฀2,฀p.฀553-555.฀See฀also Angelidi฀and฀Papamastorakis,฀Picturing฀the฀Spiritual฀Protector฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀213-214. 12. In฀ the฀ Life฀ of฀ Saint฀ Eirene฀ of฀ Chrysobalanton,฀ a฀ text฀ ascribed฀ to฀ the฀ late฀ 10th฀ or฀ early 11th฀century,฀the฀account฀of฀a฀healing฀miracle฀at฀Blachernai฀does฀not฀include฀reference฀to฀an icon฀as฀the฀medium฀of฀the฀cure,฀see฀S.฀Efthymiadis,฀L’incubation฀à฀l’époque฀mésobyzantine฀:฀problèmes฀de฀survivance฀historique฀et฀de฀représentation฀littéraire฀(viiie-xiiie฀siècle), in฀ Le฀ saint,฀ le฀ moine฀ et฀ le฀ paysan.฀ Mélanges฀ d’histoire฀ byzantine฀ offerts฀ à฀ Michel฀ Kaplan, ed.฀O.฀Delouis,฀S.฀Métivier฀and฀P.฀Pagès,฀Paris฀2016,฀p.฀155-169,฀at฀159. 13. John฀Skylitzes,฀Synopsis฀historiarum,฀ed.฀J.฀Thurn,฀Berlin฀1973฀(Corpus฀Fontium฀Historiae Byzantinae฀–฀Series฀Berolinensis฀5),฀p.฀384.฀The฀relevant฀passage฀is฀quoted฀in฀full,฀translated and฀discussed฀by฀E.฀N.฀Papaioannou,฀The฀‘Usual฀Miracle’฀and฀an฀Unusual฀Image:฀Psellos and฀the฀Icons฀of฀Blachernai,฀JÖB฀51,฀2001,฀p.฀177-188,฀at฀179-181. 14. W.฀Seibt,฀Die฀Darstellung฀der฀Theotokos฀auf฀byzantinischen฀Bleisiegeln,฀besonders฀im 11. Jahrhundert,฀Studies฀in฀Byzantine฀Sigillography฀1,฀1987,฀p.฀35-56,฀at฀42-43;฀M.฀Schulz, Die฀ Nicopea฀ in฀ San฀ Marco:฀ zur฀ Geschichte฀ und฀ zum฀Typ฀ einer฀ Ikone,฀ BZ฀ 91/2,฀ 1998, p. 473-501,฀at฀496-500;฀Papaioannou,฀The฀‘Usual฀Miracle’฀(cited฀in฀n.฀13),฀p.฀178-179; Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀154. 15. Having฀said฀this,฀it฀is฀perhaps฀relevant฀to฀note฀that฀the฀type฀of฀the฀Nikopoios฀enjoyed฀a short฀period฀of฀popularity฀on฀Byzantine฀seals฀in฀the฀11th฀century฀after฀1031,฀with฀a฀peak however฀in฀the฀1070s,฀see฀Seibt,฀Die฀Darstellung฀der฀Theotokos฀(cited฀in฀n.฀14),฀p.฀44. 16. Janin,฀La฀géographie฀ecclésiastique฀(cited฀in฀n.฀9),฀p.฀162. 17. Michael฀Psellos,฀Orationes฀hagiographicae,฀ed.฀E.฀A.฀Fisher,฀Berlin฀/฀Boston฀1994,฀p.฀200-229. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 175 What฀was฀this฀“usual฀miracle”?฀In฀addition฀to฀Psellos’฀account,฀a฀small฀number฀ of฀Western฀European฀and฀Russian฀visitors฀to฀the฀imperial฀city฀make฀reference฀to฀it,฀ with฀the฀most฀detailed฀non-Byzantine฀account฀being฀that฀of฀a฀Western฀pilgrim,฀the฀ so-called฀Anonymous฀Tarragonensis,฀which฀is฀considered฀to฀be฀roughly฀contemporary฀ with฀the฀description฀of฀Psellos,฀but฀differs฀from฀it฀in฀certain฀interesting฀details.18฀ Let฀us฀have฀a฀closer฀look฀at฀the฀two฀accounts,฀beginning฀with฀that฀of฀Psellos.฀ According฀to฀the฀Byzantine฀author,฀there฀was฀an฀icon฀of฀the฀Virgin฀to฀the฀right฀of฀ the฀church฀as฀one฀proceeded฀towards฀the฀east,฀in฀other฀words,฀to฀the฀south.19฀The฀ icon฀was฀firmly attached฀to฀the฀wall,฀and฀before฀it฀was฀suspended฀a฀veil฀which฀was฀ surrounded฀ or฀ adorned฀ by฀ a฀ cluster฀ of฀ precious฀ images,฀ not฀ otherwise฀ specified฀ or฀described.20฀The฀space฀housing฀the฀icon฀had฀its฀own฀altar,฀where฀services฀were฀ celebrated฀and฀hymns฀and฀prayers฀were฀offered.21฀A฀special฀happening฀took฀place฀ there฀regularly฀but฀not฀invariably฀on฀Friday฀evenings,฀after฀sunset.22฀The฀multitude฀ inside฀the฀church,฀comprising฀laypersons฀and฀members฀of฀the฀clergy,฀including฀the฀ officiating priest,฀exited฀the฀building,฀the฀doors฀of฀which฀were฀then฀locked.฀A฀small฀ ceremony฀took฀place฀outside฀and,฀when฀it฀was฀concluded,฀the฀doors฀of฀the฀church฀ were฀opened฀and฀the฀crowd฀entered.23฀As฀the฀crowd฀re-entered฀the฀church,฀the฀veil฀ of฀the฀icon฀was฀raised฀miraculously,฀clearly,฀Psellos฀states,฀as฀a฀result฀of฀the฀descent฀ of฀the฀Holy฀Spirit.24฀Not฀only฀this,฀but฀at฀the฀same฀time฀the฀appearance฀of฀the฀ depicted฀Mother฀of฀God฀would฀change฀as฀if฀the฀image฀received฀“Her฀real฀and฀animate฀visitation”.25฀It฀should฀be฀noted฀that฀Psellos฀is฀the฀only฀witness฀who฀mentions฀ a฀change฀in฀the฀appearance฀of฀the฀figu e฀of฀the฀Virgin,฀for฀whom,฀he฀concludes,฀ “the฀ sacred฀ veil฀ is฀ ineffably฀ raised฀ so฀ that฀ she฀ may฀ embrace฀ the฀ entering฀ crowd฀ inside฀Her฀as฀in฀a฀new฀innermost฀sanctuary฀and฀inviolate฀refuge”.26 The฀connotations฀of฀the฀icon฀veil,฀evocatively฀called฀ καταπέτασμα฀by฀Psellos฀ (see฀Matthew฀27:51),฀draw฀on฀a฀long฀tradition฀of฀theological฀writings฀harking฀all฀ the฀way฀back฀to฀the฀Epistle฀to฀the฀Hebrews฀(10:20),฀according฀to฀which฀the฀original฀ 18.฀ K.฀N.฀ Ciggaar,฀ Une฀ description฀ de฀ Constantinople฀dans฀le฀Tarragonensis฀ 55,฀REB฀53,฀ 1995,฀p.฀117-140,฀at฀121-122.฀For฀an฀English฀translation฀of฀the฀Latin฀text,฀see฀Pentcheva,฀ Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀157,฀159.฀For฀the฀remaining฀accounts,฀see฀V.฀Grumel,฀ Le฀“miracle฀habituel”฀de฀Notre-Dame฀des฀Blachernes,฀EO฀30,฀1931,฀p.฀129-146;฀K.฀N.฀Ciggaar,฀ Une฀description฀de฀Constantinople฀traduite฀par฀un฀pèlerin฀anglais,฀REB฀34,฀1976,฀p.฀211268,฀at฀219,฀260฀no.฀49. 19.฀ Michael฀Psellos,฀Orationes฀hagiographicae฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀204-205,฀l.฀111-112.฀ While฀the฀first impression฀upon฀reading฀the฀passage฀is฀that฀Psellos฀is฀referring฀to฀a฀space฀ within฀the฀basilica฀proper,฀the฀possibility฀that฀he฀is฀actually฀referring฀to฀Hagia฀Soros,฀which฀ was฀located฀to฀the฀southeast฀of฀the฀church,฀cannot฀be฀excluded. 20.฀ Ibid.,฀p.฀205,฀l.฀115-117. 21.฀ Ibid.,฀p.฀205,฀l.฀117-120. 22.฀ Ibid.,฀p.฀205,฀l.฀120-122,฀p.฀206,฀l.฀147-163. 23.฀ Ibid.,฀p.฀205,฀l.฀122-131. 24.฀ Ibid.,฀p.฀205,฀l.฀132-134. 25.฀ Ibid.,฀ p.฀ 205-206,฀ l.฀ 136-138.฀ English฀ translation:฀ Papaioannou,฀The฀ ‘Usual฀ Miracle’฀ (cited฀in฀n.฀13),฀p.฀185. 26.฀ Michael฀Psellos,฀Orationes฀hagiographicae฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀206,฀l.฀143-146.฀English฀ translation:฀Papaioannou,฀The฀‘Usual฀Miracle’฀(cited฀in฀n.฀13),฀p.฀185. 176 MARIA฀PARANI katapetasma,฀i.e.฀the฀temple฀veil,฀was฀a฀typos฀of฀Christ’s฀flesh “woven”฀by฀the฀ Theotokos฀at฀the฀Incarnation฀and฀torn฀at฀the฀time฀of฀Christ’s฀death฀on฀the฀Cross฀ in฀order฀to฀open฀the฀way฀to฀God฀and฀to฀humankind’s฀salvation.27฀At฀Blachernai,฀ the฀ miraculous฀ lifting฀ of฀ the฀ symbolically฀ laden฀ veil฀ reenacted฀ for฀ the฀ gathered฀ believers฀the฀even฀more฀wondrous฀mystery฀of฀divine฀revelation฀through฀the฀“veil”฀ of฀ Christ’s฀ body.฀The฀ boundaries฀ between฀ the฀ material฀ and฀ the฀ immaterial,฀ the฀ earthly฀and฀the฀transcendental฀became฀permeable฀and฀blurred.฀When฀the฀icon฀veil฀ was฀lifted฀by฀the฀intervention฀of฀the฀Spirit,฀it฀revealed฀the฀icon฀transformed฀into฀฀ a฀salutatory฀vision฀of฀the฀Virgin฀and฀her฀Son฀accessible฀to฀all. The฀Anonymous฀Tarragonensis,฀as฀opposed฀to฀Psellos,฀does฀not฀refer฀to฀a฀change฀ in฀the฀form฀of฀the฀Theotokos฀as฀the฀veil฀was฀lifted,฀though฀he฀claims฀to฀have฀ witnessed฀the฀miracle฀on฀a฀number฀of฀occasions.28฀He฀also฀locates฀the฀icon฀not฀in฀ the฀basilica,฀but฀in฀a฀“small฀round฀church”฀next฀to฀it,฀that฀is฀the฀Hagia฀Soros.29฀The฀ icon,฀depicting฀the฀Virgin฀holding฀her฀son,฀is฀described฀as฀golden,30฀while฀a฀silken฀ veil,฀attached฀to฀either฀side฀of฀it,฀is฀said฀to฀cover฀its฀lower฀half,฀leaving฀the฀upper฀ half฀of฀the฀icon฀visible.31฀On฀Friday฀evening,฀around฀sunset,฀a฀multitude฀of฀men,฀ women฀and฀clergy฀would฀gather฀at฀the฀church.32฀When฀the฀time฀of฀the฀miracle฀ approached,฀the฀faithful฀were฀summoned฀into฀the฀church฀before฀the฀icon฀by฀ the฀sound฀of฀a฀wooden฀semantron.33฀They฀offered฀prayers฀and฀hymns฀to฀the฀Theotokos,฀while฀a฀priest฀in฀his฀vestments฀censed฀the฀altar฀and฀the฀icon.34฀And,฀while฀ the฀faithful฀and฀the฀clergy฀were฀singing฀and฀praying,฀the฀veil฀was฀lifted฀up฀“by฀the฀ grace฀of฀God,฀showing฀the฀half฀of฀the฀image฀it฀had฀concealed฀before”.35฀We฀learn฀ from฀another฀Latin฀account฀that฀the฀veil฀stayed฀up฀until฀the฀ninth฀hour฀on฀Saturday,฀when฀it฀would฀fall฀back฀into฀place,฀again฀without฀the฀intervention฀of฀human฀ hands.฀During฀the฀rest฀of฀the฀week,฀the฀icon฀remained฀hidden฀behind฀its฀veil.36 27. See,฀for฀example,฀N.฀Constas,฀Proclus฀of฀Constantinople฀and฀the฀Cult฀of฀the฀Virgin฀in฀Late Antiquity:฀Homilies฀1-5,฀Leiden฀/฀Boston฀2003,฀p.฀315-358.฀For฀the฀impact฀of฀Christian typological฀interpretation฀of฀the฀temple฀veil฀on฀Byzantine฀Christian฀art฀and฀the฀theology of฀icons,฀see฀H.฀L.฀Kessler,฀Through฀the฀Temple฀Veil:฀the฀Holy฀Image฀in฀Judaism฀and Christianity,฀Kairos฀32/33,฀1990,฀p.฀53-77;฀H.฀Papastavrou,฀Le฀voile,฀symbole฀de฀l’Incarnation฀: contribution฀à฀une฀étude฀sémantique,฀CArch฀41,฀1993,฀p.฀141-168;฀M.฀Evangelatou,฀The Purple฀Thread฀ of฀ the฀ Flesh:฀ the฀Theological฀ Connotations฀ of฀ a฀ Narrative฀ Iconographic Element฀in฀Byzantine฀Images฀of฀the฀Annunciation,฀in฀Icon฀and฀Word:฀the฀Power฀of฀Images in฀ Byzantium.฀ Studies฀ Presented฀ to฀ Robin฀ Cormack,฀ ed.฀ A.฀ Eastmond฀ and฀ L.฀ James, Aldershot฀2003,฀p.฀261-279. 28. Ciggaar,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀121,฀l.฀107-109. 29. Ibid.,฀p.฀121,฀l.฀103-105. 30. Ibid.,฀p.฀121,฀l.฀105-106. 31. Ibid.,฀p.฀121-122,฀l.฀109-113. 32. Ibid.,฀p.฀122,฀l.฀113-115. 33. Ibid.,฀p.฀122,฀l.฀119-121. 34. Ibid.,฀p.฀122,฀l.฀124-132. 35. Ibid.,฀p.฀122,฀l.฀132-134.฀English฀translation:฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1), p. 159. 36. Grumel,฀Le฀“miracle฀habituel”฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀130-131. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 177 To฀ my฀ knowledge,฀ the฀ latest฀ securely฀ dated฀ occurrence฀ of฀ the฀ miracle฀ took฀ place฀in฀1107฀in฀the฀presence฀of฀Alexios฀I฀Komnenos,฀as฀described฀by฀his฀daughter฀ and฀historian฀Anna฀Komnene,฀to฀whom฀we฀also฀owe฀the฀designation฀of฀the฀Friday฀ event฀as฀the฀“usual฀miracle”,฀ τὸ σύνηθες θαῦμα.37฀At฀the฀end฀of฀the฀same฀century,฀ the฀Russian฀pilgrim฀Anthony฀of฀Novgorod฀mentions฀Blachernai฀“where฀the฀Saint฀ Spirit฀descends”.38฀This฀reference฀is฀the฀only฀indirect฀indication฀we฀have฀that฀the฀ “usual฀miracle”฀may฀have฀continued฀to฀occur฀down฀to฀1200;฀it฀is฀no฀longer฀attested฀ in฀the฀Late฀Byzantine฀period. As฀Nancy฀Patterson฀Ševčenko฀has฀pointed฀out฀already,฀this฀weekly฀miracle฀was฀ embedded฀in฀the฀regular฀Friday฀evening฀celebrations฀at฀the฀Blachernai฀church฀and฀ was฀witnessed฀by฀the฀crowds฀assembled฀there฀to฀honor฀the฀Virgin.39฀Interestingly,฀ none฀of฀the฀witnesses฀to฀the฀miracle฀describes฀the฀miraculous฀panel฀in฀any฀detail,฀ leaving฀ the฀ question฀ of฀ its฀ actual฀ iconographic฀ type฀ open฀ to฀ the฀ present฀ day.40฀ Nonetheless,฀many฀scholars฀are฀inclined฀to฀identify฀the฀icon฀of฀the฀miracle฀with฀ the฀icon฀that฀was฀discovered฀at฀the฀time฀of฀Romanos฀III.41฀The฀extraordinary฀ circumstances฀of฀the฀preservation฀and฀the฀discovery฀of฀that฀panel฀would฀certainly฀ justify฀its฀being฀considered฀imbued฀with฀charisma,฀while฀the฀nature฀of฀the฀weekly฀ miracle฀–฀involving฀a฀miraculous฀revelation฀through฀the฀lifting฀of฀the฀veil฀–฀beyond฀ its฀ theological฀ and฀ dogmatic฀ connotations,฀ could฀ be฀ seen฀ to฀ echo฀ the฀ amazing฀ story฀of฀the฀initial฀discovery฀of฀that฀icon.42 If฀this฀was฀indeed฀the฀icon฀of฀the฀miracle฀and฀if฀it฀had฀been฀kept฀in฀the฀place฀ where฀it฀had฀been฀found,฀i.e.฀in฀the฀basilica,฀one฀could฀speculate฀that฀following฀the฀ destruction฀of฀the฀building฀in฀1070฀and฀during฀its฀restoration,฀the฀icon฀had฀been฀ transferred฀to฀the฀Hagia฀Soros,฀where฀the฀Anonymous฀Tarragonensis฀witnessed฀the฀ miracle,฀before฀being฀returned฀permanently฀to฀the฀restored฀basilica฀by฀1075,฀where฀ 37. Anna฀Komnene,฀Alexias,฀ed.฀ A.฀Kambylis฀and฀D.฀R.฀Reinsch,฀Berlin฀/฀New฀York฀ 2001 (Corpus฀Fontium฀Historiae฀Byzantinae฀–฀Series฀Berolinensis฀40/1),฀p.฀384.฀Earlier,฀Psellos also฀ employed฀ the฀ adjective฀ “σύνηθες”฀ to฀ describe฀ the฀ recurrent฀ miraculous฀ event฀ at Blachernai:฀Psellos,฀Orationes฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀212,฀l.฀324-326. 38. Grumel,฀Le฀“miracle฀habituel”฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀141. 39. Patterson฀Ševč enko,฀Icons฀in฀the฀Liturgy฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀51. 40. Barber,฀Contesting฀the฀Logic฀of฀Painting฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀81,฀n.฀43.฀I฀have฀deliberately avoided฀the฀use฀of฀the฀toponymic฀Blachernitissa฀to฀describe฀the฀panel฀of฀the฀“usual฀miracle”, since฀becoming฀embroiled฀in฀the฀fraught฀discussion฀concerning฀this฀epithet’s฀correspondence with฀a฀specific iconographic฀type฀is฀not฀pertinent฀to฀the฀objectives฀of฀the฀present฀study.฀For the฀complications฀raised฀by฀the฀existence฀of฀a฀number฀of฀Marian฀panels฀at฀Blachernai฀belonging฀to฀different฀iconographic฀types฀to฀which฀the฀epithet฀Blachernitissa฀could฀have฀been equally฀ ascribed,฀ see฀ Angelidi฀ and฀ Papamastorakis,฀ Picturing฀ the฀ Spiritual฀ Protector (cited฀in฀n.฀7);฀Weyl฀Carr,฀Icons฀and฀the฀Object฀of฀Pilgrimage฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀78. 41. See,฀for฀example,฀Grumel,฀Le฀“miracle฀habituel”฀(cited฀in฀n.฀18);฀Schulz,฀Die฀Nicopea฀in San฀Marco฀(cited฀in฀n.฀14),฀p.฀498-499;฀Papaioannou,฀The฀‘Usual฀Miracle’฀(cited฀in฀n.฀13); Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀160;฀see฀above,฀n.฀14.฀More฀recently, Pentcheva฀has฀argued฀that฀the฀icon฀was฀a฀metal฀and฀enamel฀(“mixed-media”)฀object, on฀the฀basis฀of฀its฀description฀by฀the฀Anonymous฀as฀golden,฀see฀Pentcheva,฀The฀Sensual Icon฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀188-190,฀at฀189.฀On฀an฀alternative฀interpretation฀of฀the฀Anonymous’ description,฀see฀below. 42. Bacci,฀Il฀pennello฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀141-142. 178 MARIA฀PARANI Psellos’฀account฀apparently฀locates฀it.฀However,฀the฀Western฀pilgrim฀also฀describes฀ the฀actual฀basilica฀and฀its฀rich฀architectural฀decoration,฀implying฀that฀the฀building฀ was฀ actually฀ standing฀ at฀ the฀ time฀ of฀ his฀ visit.43฀ Whether฀ this฀ was฀ prior฀ to฀ its฀฀ destruction฀or฀after฀its฀restoration฀remains฀unclear฀from฀the฀text. Be฀this฀as฀it฀may,฀if฀we฀are฀to฀take฀Psellos’฀account฀at฀face฀value,฀in฀the฀reconstructed฀basilica฀a฀special฀space฀–฀a฀chapel฀with฀its฀own฀sanctuary฀–฀was฀dedicated฀ to฀housing฀the฀icon฀of฀the฀“usual฀miracle”,฀something฀which฀incidentally฀offers฀ indirect฀support฀to฀the฀hypothesis฀that฀the฀miracle฀may฀have฀been฀occurring฀prior฀ to฀1075.฀Providing฀a฀chapel฀for฀the฀icon฀is฀yet฀another฀indication฀of฀the฀importance฀ that฀charismatic฀panels฀had฀acquired฀in฀popular฀devotions฀at฀the฀time฀as฀loci฀of฀ direct฀contact฀with฀the฀sacred.฀In฀the฀past,฀chapels฀attached฀to฀larger฀churches฀had฀ been฀sometimes฀constructed฀to฀house฀the฀remains฀of฀a฀saint฀or฀an฀important฀relic฀ rather฀than฀a฀specific figural panel฀–฀the฀Hagia฀Soros฀at฀the฀Blachernai฀itself฀comes฀ readily฀to฀mind.฀It฀is,฀thus,฀noteworthy฀that฀in฀this฀case฀the฀chapel฀was฀destined฀to฀ house฀a฀charismatic฀icon.฀Was฀this฀due฀to฀the฀fact฀that฀the฀icon฀–฀because฀of฀its฀ miraculous฀origins฀perhaps,฀if฀not฀its฀miraculous฀behavior฀–฀was฀deemed฀as฀something฀ akin฀to฀a฀relic,฀imbued฀with฀divine฀grace?44฀Or,฀was฀the฀chapel฀meant฀not฀simply฀ to฀house฀the฀icon,฀but฀to฀provide฀the฀proper฀setting฀for฀the฀performance฀of฀the฀ miracle฀and฀the฀visitation฀of฀the฀Holy฀Spirit฀to฀which฀the฀movement฀of฀the฀veil฀was฀ ascribed฀by฀all฀witnesses?฀Whatever฀the฀case,฀it฀is฀noteworthy฀that฀at฀the฀Blachernai฀ shrine,฀which฀was฀in฀any฀case฀dedicated฀to฀the฀Theotokos,฀a฀separate฀space฀was฀ allocated฀ to฀ the฀ miraculous฀ icon.฀The฀ icon’s฀ chapel฀ became฀ a฀ discrete฀ place฀ for฀ venerating฀and฀communing฀with฀the฀Virgin฀beyond฀her฀mainstream฀liturgical฀ veneration฀that฀occurred฀in฀the฀sanctuary฀and฀nave฀of฀the฀main฀church.฀In฀this฀ way,฀it฀offered฀an฀alternative฀if฀not฀more฀intimate฀setting฀for฀a฀paraliturgical,฀lived฀ experience฀of฀the฀holy. Byzantine฀and฀post-Byzantine฀ecclesiastical฀spaces฀destined฀to฀house฀a฀relic฀were฀ sometimes฀adorned฀with฀monumental฀images฀that฀were฀meant฀to฀authenticate฀the฀ relic฀by฀narrating฀its฀story฀and,฀thus,฀to฀guarantee฀its฀efficacy in฀the฀eyes฀of฀the฀ faithful.฀One฀may฀mention฀by฀way฀of฀illustration฀the฀decoration฀of฀the฀eastern฀wall฀ of฀the฀church฀of฀the฀Holy฀Cross฀at฀the฀Enkleistra฀of฀St.฀Neophytos฀in฀Paphos฀(end฀ of฀the฀12th฀century),฀as฀well฀as฀the฀murals฀of฀the฀northeast฀recess฀at฀the฀post-Byzantine฀ church฀of฀the฀Holy฀Cross฀Ayiasmati฀(1494),฀both฀in฀Cyprus.45฀Whether฀the฀chapel฀ 43. Ciggaar,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀121,฀l.฀97-103,฀130. 44. On฀relics฀as฀vehicles฀of฀sacred฀presence฀or฀“sacred฀energy฀contained฀in฀material฀form”,฀see B. Pentcheva,฀ The฀ Performance฀ of฀ Relics:฀ Concealment฀ and฀ Desire฀ in฀ the฀ Byzantine Staging฀of฀leipsana,฀in฀ Σύμμεικτα.฀Collection฀of฀Papers฀dedicated฀to฀the฀40th฀Anniversary฀of the฀Institute฀of฀Art฀History,฀Faculty฀of฀Philosophy,฀University฀of฀Belgrade,฀ed.฀I.฀Stevović , Belgrade฀2012,฀p.฀55-71. 45. At฀the฀Enkleistra,฀the฀Way฀to฀Calvary,฀the฀Crucifixion, the฀Descent฀from฀the฀Cross฀and Saints฀Constantine฀and฀Helena฀surround฀a฀cross-shaped฀recess฀probably฀meant฀to฀house฀a฀relic of฀the฀True฀Cross,฀see฀C.฀Mango฀and฀E.฀J.฀W.฀Hawkins,฀The฀Hermitage฀of฀St.฀Neophytos and฀its฀Wall฀Paintings,฀DOP฀20,฀1966,฀p.฀119-206,฀at฀158฀and฀fig. 34.฀At฀Ayiasmati,฀the story฀of฀the฀Discovery฀of฀the฀True฀Cross฀surrounds฀a฀wooden฀Crucifix, which฀was฀provided EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 179 of฀the฀miraculous฀icon฀at฀Blachernai฀was฀also฀adorned฀with฀images,฀reiterating฀in฀ pictures฀the฀role฀of฀the฀Virgin฀in฀the฀Incarnation฀and฀humankind’s฀salvation฀or฀ recounting฀the฀icon’s฀miraculous฀performances,฀we฀do฀not฀know;฀none฀of฀the฀ witnesses฀makes฀any฀reference฀to฀whether฀they฀existed฀or฀not,฀their฀entire฀attention฀ being฀focused฀on฀the฀miracle฀itself฀and฀its฀vehicle,฀the฀icon฀with฀its฀veil. The฀icon฀was฀fi ed฀on฀one฀of฀the฀chapel’s฀walls,฀probably฀higher฀than฀eye฀level฀ if฀it฀was฀to฀be฀visible฀by฀the฀multitudes฀that฀converged฀to฀the฀church฀on฀Friday฀ evening฀in฀the฀hope฀of฀witnessing฀the฀miracle.฀If฀this฀were฀indeed฀the฀case,฀it฀would฀ further฀suggest฀that฀the฀icon฀itself,฀which฀was฀in฀any฀case฀hidden฀behind฀a฀veil฀for฀ most฀of฀the฀week,฀was฀not฀accessible฀to฀the฀faithful฀for฀kissing,฀though฀other฀forms฀ of฀veneration,฀like฀censing,฀the฀lighting฀of฀lamps฀and฀candles,฀prayer,฀prostration฀ and,฀perhaps฀touching,฀could฀have฀certainly฀been฀performed.46฀Regarding฀the฀veil฀ itself,฀Western฀pilgrims฀describe฀it฀as฀silken,฀but฀provide฀no฀details฀as฀to฀its฀color฀ and฀appearance.฀Psellos’฀mention฀of฀“a฀cluster฀of฀precious฀images”฀in฀relation฀to฀the฀ veil฀ (ὃ δὴ ὁρμαθὸς εἰκόνων περιλαμβάνει τὴν ὕλην πολυτελῶν)฀ remains฀ obscure,฀ given฀that฀he฀could฀be฀referring฀equally฀to฀images฀woven฀or฀embroidered฀with฀gold฀ or฀silver฀thread฀directly฀on฀the฀silken฀veil฀or฀to฀metal฀plaquettes฀with฀figural decoration฀attached฀on฀it฀or฀framing฀it. Though฀not฀stated฀clearly,฀the฀Byzantine฀author’s฀account฀implies฀that฀the฀veil฀ covered฀the฀icon฀completely.฀On฀the฀other฀hand,฀the฀Anonymous’฀description฀of฀ the฀mode฀of฀suspension฀of฀the฀veil฀is฀problematic:฀if,฀as฀he฀claims,฀the฀veil฀covered฀ only฀the฀lower฀half฀of฀the฀image,฀when฀it฀was฀lifted฀during฀the฀habitual฀miracle฀it฀ would฀have฀hidden฀the฀faces฀and฀the฀upper฀part฀of฀the฀Virgin’s฀and฀Christ’s฀bodies,฀ which฀makes฀no฀sense.฀Shall฀then฀his฀testimony฀be฀disregarded฀completely฀or฀could฀ the฀pilgrim฀have฀misconstrued฀what฀he฀was฀seeing,฀especially฀if฀he฀had฀not฀been฀ able฀to฀come฀near฀the฀icon฀because฀of฀the฀Friday฀evening฀throngs?฀His฀description฀ of฀the฀veil฀as฀covering฀the฀lower฀half฀of฀the฀icon฀does,฀in฀fact,฀bring฀to฀mind฀the฀ podea,฀a฀type฀of฀textile฀hanging,฀which฀was฀suspended฀below฀an฀icon฀in฀the฀manner฀ of฀an฀apron฀as฀its฀name฀suggests฀and฀as฀numerous฀representations฀confirm 47฀What฀ then฀of฀his฀assertion฀that฀the฀upper฀part฀of฀the฀figu e฀of฀the฀Virgin฀was฀actually฀ visible฀even฀before฀the฀veil฀was฀lifted?฀Could฀the฀veil฀have฀been฀transparent?฀฀ with฀a฀circular฀recess฀for฀a฀relic,฀see฀C.฀Argyrou฀and฀D.฀Myriantheus,฀ Ο ναός του Τιμίου Σταυρού του Αγιασμάτι,฀Nicosia฀2004,฀cover฀photo฀and฀p.฀40.฀The฀decoration฀on฀Byzantine฀ portable฀reliquaries฀served฀a฀similar฀function,฀i.e.฀that฀of฀identifying฀and฀validating฀the฀ relic฀contained฀therein,฀see,฀for฀example,฀L.฀James,฀Dry฀Bones฀and฀Painted฀Pictures:฀Relics฀ and฀Icons฀in฀Byzantium,฀in฀Eastern฀Christian฀Relics,฀ed.฀A.฀Lidov,฀Moscow฀2003,฀p.฀45-55,฀ at฀51;฀K.฀Krause,฀Immagine-reliquia:฀da฀Bisanzio฀all’Occidente,฀in฀Mandylion:฀intorno฀al฀ Sacro฀Volto,฀da฀Bisanzio฀a฀Genova,฀ed.฀G.฀Wolf,฀C.฀Dufour฀Bozzo฀and฀A.฀R.฀Calderoni฀ Masetti,฀Milan฀2004,฀p.฀209-235;฀Pentcheva,฀The฀Performance฀of฀Relics฀(cited฀in฀n.฀44). 46. For฀the฀various฀forms฀of฀veneration,฀which฀activated฀all฀senses,฀see฀B.฀Caseau,฀Experiencing the฀Sacred,฀in฀Experiencing฀Byzantium,฀ed.฀C.฀Nesbitt฀and฀M.฀Jackson,฀Farnham฀2013, p. 59-77;฀Id.฀The฀Senses฀in฀Religion:฀Liturgy,฀Devotion,฀and฀Deprivation,฀in฀A฀Cultural History฀of฀the฀Senses฀in฀the฀Middle฀Ages,฀ed.฀R.฀G.฀Newhauser,฀London฀2014,฀p.฀89-110. 47. A.฀Frolov,฀La฀“podea”฀:฀un฀tissu฀décoratif฀de฀l’église฀byzantine,฀Byz฀13,฀1938,฀p.฀461-504; see฀Patterson฀Ševč enko,฀Icons฀in฀the฀Liturgy฀(cited฀in฀n.฀1),฀figs฀3,฀7-15,฀22 180 MARIA฀PARANI Written฀and฀artistic฀evidence฀on฀icon฀veils฀argues฀against฀such฀a฀hypothesis.฀Was฀ he฀standing฀in฀a฀position฀which฀allowed฀him฀to฀see฀behind฀the฀veil?฀This฀also฀seems฀ unlikely.฀Apart฀from฀his฀being฀entirely฀confused,฀the฀only฀other฀possible฀explanation฀ is฀that฀the฀veil฀he฀had฀seen฀bore฀a฀gold-embroidered฀or฀woven฀image฀of฀the฀Virgin,฀ which฀could฀have฀also฀given฀rise฀to฀his฀impression฀that฀the฀icon฀was฀golden.฀As฀we฀ shall฀see฀below,฀there฀is฀written฀evidence฀in฀the฀form฀of฀dedicatory฀epigrams฀which฀ attests฀to฀the฀fact฀that฀icon฀veils฀were฀sometimes฀adorned฀with฀the฀image฀of฀the฀holy฀ figure฀depicted฀on฀the฀icon฀they฀were฀meant฀to฀cover;฀this฀practice฀is฀still฀observable฀ today฀in฀Orthodox฀churches,฀with฀the฀veiled฀miraculous฀icon฀of฀the฀Virgin฀Kykkotissa฀ in฀Cyprus฀providing฀a฀characteristic฀example.48฀If฀this฀were฀indeed฀the฀case฀at฀ the฀Blachernai,฀the฀veil,฀though฀physically฀hiding฀the฀icon,฀would฀have฀ensured฀ that฀the฀faithful฀were฀granted฀some฀form฀of฀indirect฀visual฀access฀to฀the฀panel,฀even฀ when฀the฀veil฀remained฀down.฀One฀could฀even฀go฀as฀far฀as฀to฀suggest฀that฀such฀an฀ arrangement฀–฀that฀is,฀a฀veil฀bearing฀an฀image฀lifted฀to฀reveal฀the฀figu e฀on฀the฀panel฀ thus฀creating฀a฀“moving฀picture฀effect”฀–฀could฀have฀given฀rise฀to฀the฀impression฀ that฀the฀appearance฀of฀the฀Virgin฀on฀the฀panel฀changed,฀as฀Psellos฀claimed.49฀ Intriguingly,฀despite฀the฀importance฀that฀this฀change฀had฀for฀Psellos฀as฀signaling฀ the฀actual฀visitation฀of฀the฀Virgin฀(τὴν ἔμψυχον ἐπιδημίαν αὐτῆς)฀and฀her฀becoming฀ visible฀through฀the฀medium฀of฀the฀icon,฀he฀does฀not฀describe฀it฀in฀any฀specific terms,฀leaving฀the฀possibility฀open฀that฀the฀change฀in฀the฀appearance฀of฀the฀Virgin฀ he฀evokes฀was฀conceptual฀rather฀than฀perceptual.50 48. For฀an฀illustration฀of฀the฀veiled฀Kykkotissa฀icon,฀see฀Egeria.฀Mediterranean฀Medieval฀Places of฀Pilgrimage:฀Network฀for฀the฀Documentation,฀Preservation฀and฀Enhancement฀of฀Monuments in฀the฀Euromediterranean฀Area,฀ed.฀M.฀Kazakou฀and฀V.฀Skoulas,฀Athens฀2008,฀p.฀231 no.฀24.฀In฀her฀earlier฀discussion฀of฀the฀icon฀of฀the฀“usual฀miracle”,฀in฀order฀to฀disambiguate both฀the฀Anonymous’฀description฀and฀Psellos’฀claim฀of฀a฀change฀in฀the฀appearance฀of฀the Virgin,฀ Pentcheva฀ had฀ also฀ suggested฀ that฀ the฀ veil฀ was฀ adorned฀ with฀ an฀ image฀ of฀ the Virgin,฀ and฀ more฀ specifically a฀ Nikopoios;฀ she฀ then฀ went฀ on฀ to฀ propose฀ that฀ the฀ icon beneath฀the฀veil฀depicted฀the฀Virgin฀in฀a฀different฀iconographic฀type,฀with฀her฀hands฀open in฀the฀orant฀posture฀and฀a฀medallion฀with฀Christ฀hovering฀before฀her฀breast,฀see฀B.฀Pentcheva, Rhetorical฀Images฀of฀the฀Virgin:฀the฀Icon฀of฀the฀“Usual฀Miracle”฀at฀the฀Blachernai,฀RES: Anthropology฀and฀Aesthetics฀38,฀2000,฀p.฀34-55,฀at฀48-50.฀Later,฀she฀revised฀her฀opinion, excising฀the฀reference฀to฀the฀veil฀adorned฀with฀an฀image.฀Instead,฀she฀argued฀that฀the฀icon of฀the฀miracle฀was฀probably฀the฀panel฀discovered฀in฀1031฀and฀that฀the฀type฀of฀the฀orant Virgin฀with฀the฀hovering฀medallion,฀commonly฀known฀in฀art-historical฀literature฀as฀the Episkepsis฀or฀the฀Blachernitissa,฀was฀a฀new฀iconographic฀type฀that฀was฀created฀to฀depict the฀miracle฀and฀encapsulate฀its฀dogmatic฀significance, the฀latter฀view฀also฀shared฀by Papaioannou,฀see฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀154-161;฀Papaioannou, The฀‘Usual฀Miracle’฀(cited฀in฀n.฀13),฀p.฀185-188. 49. Given฀that฀the฀miracle฀took฀place฀at฀night,฀the฀play฀of฀lights฀on฀the฀surface฀of฀the฀icon, brought฀forth฀dramatically฀from฀beneath฀the฀veil,฀could฀have฀also฀created฀the฀impression that฀the฀figu e฀of฀the฀Virgin฀moved,฀see฀Psellos,฀Orationes฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀212,฀l.฀309: ἡ παρθένος κεκίνηται. 50. For฀the฀importance฀of฀motion฀or฀change฀in฀the฀appearance฀of฀a฀material฀depiction฀as฀a฀sign of฀divine฀presence฀in฀the฀image,฀i.e.฀of฀the฀image฀being฀“inspirited”,฀especially฀in฀Psellos’ discourse฀on฀charismatic฀icons฀such฀as฀the฀icon฀of฀the฀“usual฀miracle”฀and฀the฀Antiphonetes, see฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀149-152;฀Papaioannou,฀The฀‘Usual Miracle’฀(cited฀in฀n.฀13);฀and฀esp.฀Barber,฀Contesting฀the฀Logic฀of฀Painting฀(cited฀in฀n.฀4), p. 79-98. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 181 All฀the฀same,฀in฀contrast฀to฀other฀great฀devotional฀icons฀of฀the฀11th฀and฀the฀฀ 12 ฀ centuries,฀ such฀ as฀ the฀ icon฀ of฀ Maria฀ Romaia,฀ housed฀ at฀ the฀ Chalkoprateia฀ church฀in฀Constantinople,฀and฀the฀icon฀of฀the฀Virgin฀of฀Naupaktos฀in฀mainland฀ Greece,51฀the฀icon฀of฀the฀habitual฀miracle฀at฀Blachernai฀apparently฀did฀not฀have฀a฀ confraternity฀dedicated฀to฀its฀service.฀Rather,฀it฀would฀seem฀that฀access฀to฀it฀and฀ the฀liturgical฀and฀ritual฀solemnities฀surrounding฀its฀veneration฀were฀controlled฀by฀ the฀secular฀clergy฀of฀the฀Blachernai.฀What฀is฀more,฀though฀individuals฀or฀smaller฀ groups฀could฀approach฀it฀with฀petitions,52฀we฀do฀not฀have฀any฀written฀evidence฀ that฀this฀specific icon฀performed฀healing฀miracles฀or฀that฀it฀became฀the฀recipient฀of฀ private฀devotional฀offerings฀in฀the฀form฀of฀icon฀veils฀or฀metal฀revetments,฀unlike฀ other฀ great฀ devotional฀ icons฀ in฀ the฀ capital,฀ such฀ as฀ the฀ Hodegetria฀ and฀ Christ฀ Chalkites.53฀ On฀ the฀ contrary,฀ what฀ is฀ highlighted฀ in฀ the฀ related฀ accounts฀ is฀ the฀ public฀ nature฀ of฀ the฀ “usual฀ miracle”฀ and฀ the฀ communal฀ character฀ of฀ the฀ icon’s฀ veneration,฀with฀repeated฀references฀to฀the฀large฀and฀diverse฀crowds฀attending฀the฀ Friday฀event.฀Indeed,฀witnessing฀the฀miracle฀is฀presented฀as฀a฀collective฀experience,฀ with฀the฀crowd’s฀feelings฀of฀anticipation฀and฀excitement฀manipulated฀and฀heightened฀by฀coordinated฀and฀controlled฀movement,฀which฀involved฀first exiting฀the฀ church฀ at฀ the฀ end฀ of฀ the฀ regular฀ Friday฀ evening฀ solemnities฀ and฀ then,฀ after฀ an฀฀ appropriate฀ period฀ of฀ waiting฀ outside฀ the฀ closed฀ doors,฀ entering฀ it฀ again฀ “filled with฀joy฀and฀fear฀commingled”.54฀Still,฀the฀movement฀was฀not฀one-sided:฀the฀icon฀ itself,฀though฀fi ed฀on฀a฀wall,฀was฀not฀deprived฀of฀motion.฀Its฀veil฀was฀miraculously฀ lifted฀by฀the฀descent฀of฀the฀Spirit฀to฀reveal฀the฀panel฀enlivened฀by฀the฀visitation฀of฀ the฀Virgin฀herself,฀who,฀according฀to฀Psellos,฀was฀there฀to฀welcome฀all฀the฀faithful฀ surging฀towards฀her฀icon,฀offering฀them฀protection฀and฀salvation. Given฀the฀high฀spectacle฀value฀of฀the฀“usual฀miracle”฀at฀the฀Blachernai,฀its฀charged฀ emotive฀content฀and฀the฀mystical฀experience฀it฀offered฀the฀faithful,฀it฀is฀surprising฀to฀ find that฀this฀particular฀cult฀was฀relatively฀short-lived;฀it฀certainly฀did฀not฀survive฀ the฀watershed฀of฀1204.฀It฀makes฀one฀wonder฀whether฀there฀might฀be฀some฀basis฀in฀ Pentcheva’s฀insinuation฀that฀this฀cult฀was฀originally฀promoted฀by฀the฀Blachernai฀clergy฀ in฀an฀effort฀to฀consolidate฀the฀Blachernai’s฀position฀as฀the฀premier฀center฀for฀the฀cult฀ of฀the฀Virgin฀in฀the฀capital.฀Such฀an฀attempt฀may฀have฀been฀deemed฀necessary฀in฀the฀ face฀of฀rising฀competition฀from฀the฀Hodegon฀and฀its฀own฀miraculous฀Marian฀panel฀ of฀the฀Hodegetria,฀whose฀cult,฀as฀we฀shall฀see,฀despite฀its฀equally฀prominent฀public฀ aspects,฀appears฀to฀have฀been฀more฀firmly embedded฀into฀the฀realm฀of฀personal฀piety.55 th 51.฀ Nesbitt฀and฀Wiita,฀A฀Confraternity฀(cited฀in฀n.฀1). 52.฀ Psellos฀actually฀wrote฀his฀oration฀on฀the฀miracle฀in฀the฀guise฀of฀a฀report฀to฀the฀Byzantine฀ emperor฀concerning฀an฀instance฀when฀the฀icon฀acted฀as฀an฀arbiter฀in฀a฀legal฀case. 53.฀ Indicatively,฀ none฀ of฀ the฀ epigrams฀ discussed฀ by฀ Spingou฀ and฀ Drpić฀ in฀ their฀ respective฀ studies฀ concerns฀ a฀ pious฀ donation฀ to฀ this฀ icon,฀ see฀ F.฀ Spingou,฀ Words฀ and฀ Artworks฀ in฀฀ the฀Twelfth฀Century฀and฀beyond:฀the฀Thirteenth฀Century฀Manuscript฀Marcianus฀gr.฀524฀and฀ the฀Twelfth฀Century฀Epigrams฀on฀Works฀of฀Art,฀unpublished฀D.฀Phil.฀dissertation,฀University฀ of฀Oxford฀2012;฀Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀(cited฀in฀n.฀1).฀I฀am฀grateful฀to฀฀ Dr.฀Spingou฀for฀generously฀sharing฀with฀me฀a฀copy฀of฀her฀thesis. 54.฀ Psellos,฀Orationes฀(cited฀n.฀17),฀p.฀205,฀l.฀132;฀English฀translation:฀Papaioannou,฀The฀ ‘Usual฀Miracle’฀(cited฀in฀n.฀13),฀p.฀184. 55.฀ Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀145. 182 MARIA฀PARANI The฀Hodegetria฀at฀the฀Hodegon฀Monastery The฀monastery฀of฀the฀Hodegon฀(i.e.฀of฀the฀Guides)฀was฀located฀at฀the฀eastern฀ tip฀of฀Constantinople,฀to฀the฀right฀as฀one฀progressed฀north฀from฀Hagia฀Sophia฀to฀ the฀Monastery฀of฀Saint฀George฀of฀the฀Mangana.฀The฀monastery฀began฀its฀existence฀as฀ a฀shrine฀built฀at฀the฀site฀of฀a฀miraculous฀healing฀spring฀for฀the฀blind฀by฀Michael฀III฀ (842-867),฀ sometime฀ between฀ 861฀ and฀ 865.฀ Michael’s฀ foundation฀ seems฀ to฀ have฀ replaced฀an฀earlier฀chapel,฀which฀may฀have฀been฀related฀to฀the฀activity฀of฀the฀ iconoclast฀emperor฀Constantine฀V฀(741-775).฀At฀some฀later฀stage฀and฀certainly฀by฀ the฀11th฀century฀the฀church฀had฀been฀transformed฀into฀a฀monastery,฀enclosed฀by฀฀ a฀wall฀and฀including฀two฀bath-complexes฀in฀addition฀to฀the฀main฀church.56฀The฀ remains฀of฀a฀hexagonal฀building฀excavated฀in฀the฀general฀area฀where฀the฀monastery฀ is฀believed฀to฀have฀been฀located฀have฀been฀tentatively฀ascribed฀to฀the฀Hodegon,฀but฀ of฀the฀church฀itself฀nothing฀survives.57฀Detailed฀descriptions฀are฀also฀lacking,฀thus฀ making฀even฀a฀conjectural฀reconstruction฀of฀the฀plan฀of฀the฀church฀impossible. During฀the฀earlier฀stages฀of฀the฀Hodegon฀history฀there฀is฀no฀reference฀to฀the฀ presence฀of฀a฀miraculous฀Marian฀panel฀there,฀though฀in฀her฀vita,฀dated฀either฀to฀ the฀ 10th฀ or฀ the฀ 11th฀ century,฀ St.฀Thomais฀ of฀ Lesbos฀ is฀ said฀ to฀ have฀ prayed฀ while฀ standing฀“near฀one฀of฀the฀all-holy฀icons฀of฀the฀Mother฀of฀God”฀housed฀in฀that฀ church.58฀As฀for฀an฀often-quoted฀episode฀involving฀the฀kaisar฀Bardas฀and฀his฀visit฀ to฀the฀Hodegon฀church฀prior฀to฀his฀ill-fated฀participation฀in฀the฀imperial฀expedition฀ to฀Crete฀in฀866,฀the฀relevant฀sources฀make฀no฀reference฀to฀an฀icon.฀The฀kaisar฀is฀said฀ simply฀to฀have฀gone฀to฀the฀church฀and฀to฀approach฀the฀sanctuary฀carrying฀candles฀ in฀order฀to฀pray.59฀It฀is฀only฀in฀the฀11th฀century฀that฀trustworthy฀information฀on฀the฀ rise฀into฀prominence฀of฀a฀charismatic฀icon฀of฀the฀Mother฀of฀God฀at฀the฀Hodegon฀ becomes฀available฀in฀the฀form฀of฀written฀accounts฀by฀both฀Byzantine฀and฀non-฀ Byzantine฀authors.60฀By฀the฀late฀11th฀century,฀the฀tradition฀that฀this฀wooden฀panel฀ 56. For฀the฀monastery฀of฀the฀Hodegon,฀its฀foundation฀and฀its฀history,฀see฀Janin,฀La฀géographie ecclésiastique฀(cited฀in฀n.฀9),฀p.฀199-207;฀C.฀Angelidi,฀Un฀texte฀patriographique฀et฀édifian ฀: le฀‘discours฀narratif ’฀sur฀les฀Hodègoi,฀REB฀52,฀1994,฀p.฀113-149,฀at฀114-120;฀Angelidi and฀Papamastorakis,฀The฀Veneration฀of฀the฀Virgin฀Hodegetria฀(cited฀in฀n.฀7). 57. W.฀Müller-Wiener,฀Bildlexikon฀zur฀Topographie฀Istanbuls,฀Tübingen฀1977,฀p.฀42-43. 58. P.฀Halsall,฀Life฀of฀St.฀Thomaïs฀of฀Lesbos,฀in฀Holy฀Women฀in฀Byzantium.฀Ten฀Saints’฀Lives in฀English฀Translation,฀ed.฀A.-M.฀Talbot,฀Washington฀DC฀1996,฀p.฀291-322,฀at฀311.฀This reference฀is฀immediately฀followed฀by฀mention฀of฀the฀Tuesday฀morning฀procession฀of฀an icon฀of฀the฀Mother฀of฀God฀from฀the฀Hodegon฀(ibid.),฀but฀given฀the฀questions฀surrounding the฀dating฀of฀the฀text฀(ibid.,฀p.฀291-292),฀this฀does฀not฀provide฀secure฀evidence฀for฀the establishment฀ of฀ the฀ procession฀ already฀ in฀ the฀ 10th฀ century.฀ See฀ Pentcheva,฀ Icons฀ and Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀122. 59. See,฀ for฀ example,฀ Theophanes฀ Continuatus,฀ Chronographiae฀ quae฀Theophanis฀ Continuati nomine฀fertur฀Libri฀I-IV,฀ed.฀M.฀Featherstone฀and฀J.฀Signes-Codoñer,฀Berlin฀/฀Boston฀2015 (Corpus฀Fontium฀Historiae฀Byzantinae฀–฀Series฀Berolinensis฀53),฀p.฀290;฀see฀Pentcheva, Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀121-122. 60. On฀ the฀ cult฀ of฀ the฀ Hodegetria฀ and฀ the฀ sources฀ that฀ refer฀ to฀ it,฀ see฀ Tognazzi฀ Zervou, L’iconografia (cited฀in฀n.฀7),฀p.฀233-262;฀Angelidi,฀Un฀texte฀patriographique฀(cited฀in฀n.฀56); Bacci,฀Il฀pennello฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀114-129;฀B.฀Zeitler,฀Cults฀Disrupted฀and฀Memories Recaptured:฀Events฀in฀the฀Life฀of฀the฀Icon฀of฀the฀Virgin฀Hodegetria฀in฀Constantinople,฀in EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 183 had฀been฀painted฀by฀St.฀Luke฀is฀recorded฀for฀the฀first time,61฀while฀the฀circulation฀ of฀an฀account฀of฀its฀miraculous฀ability฀to฀defend฀itself฀against฀an฀impious฀attack฀at฀ the฀time฀of฀Iconoclasm฀must฀have฀also฀helped฀to฀consolidate฀its฀claim฀to฀charisma.62 As฀opposed฀to฀the฀panel฀of฀the฀“usual฀miracle”฀at฀Blachernai,฀the฀icon฀of฀the฀ Virgin฀Hodegetria,฀as฀it฀came฀to฀be฀known,฀was฀a฀processional฀icon.฀According฀to฀ Middle฀and฀Late฀Byzantine฀sources฀from฀the฀late฀11th฀century฀onwards,฀it฀featured฀ in฀ a฀ number฀ of฀ weekly฀ and฀ annual฀ processions,฀ as฀ well฀ as฀ certain฀ extraordinary฀ ones,฀such฀as฀the฀triumph฀of฀Michael฀VIII฀Palaiologos฀(1259-1282)฀on฀15฀August฀ 1261฀upon฀the฀liberation฀of฀Constantinople฀from฀the฀Latins.63฀The฀central฀public฀ event฀associated฀with฀the฀Hodegetria’s฀veneration,฀already฀established฀by฀the฀late฀ 11th฀century,฀was฀a฀weekly฀procession฀which฀took฀place฀every฀Tuesday฀morning.฀In฀ the฀11th฀and฀12th฀centuries฀this฀Tuesday฀rite฀had฀the฀form฀of฀a฀stational฀procession฀ through฀the฀imperial฀capital,฀culminating฀in฀the฀celebration฀of฀the฀liturgy฀in฀a฀ different฀church฀every฀week.64฀The฀placement฀of฀the฀Hodegetria฀icon฀in฀the฀visited฀ church฀during฀the฀liturgical฀celebration฀is฀not฀specified in฀the฀sources.฀Whether฀it฀ actually฀entered฀the฀sanctuary฀–฀as฀a฀form฀of฀a฀dramatized฀reconstruction฀of฀the฀ Virgin’s฀own฀entrance฀into฀the฀Holy฀of฀Holies฀at฀her฀Presentation฀to฀the฀Temple฀ – or฀stayed฀before฀the฀sanctuary฀doors฀is฀a฀matter฀of฀speculation.65 This฀weekly฀Tuesday฀rite฀became฀deeply฀ingrained฀into฀the฀religious฀life฀of฀the Middle฀Byzantine฀capital฀and฀its฀inhabitants.฀As฀a฀result,฀according฀to฀Nicholas฀ Mesarites,฀there฀was฀great฀distress฀among฀the฀faithful฀in฀1206,฀when฀the฀newly-฀ installed฀Latin฀patriarch฀of฀Constantinople,฀Thomas฀Morosini,฀refused฀to฀allow฀ the฀Byzantines฀to฀celebrate฀mass฀before฀the฀icon฀of฀the฀Hodegetria,฀which฀he฀had฀ transferred฀to฀Hagia฀Sophia฀and฀locked฀in฀the฀sacristy฀in฀hopes฀of฀financial gain฀ from฀ pilgrims.66฀ Morosini฀ himself฀ lost฀ possession฀ of฀ the฀ icon฀ in฀ a฀ spectacularly฀ 61. 62. 63. 64. 65. 66. Memory฀and฀Oblivion,฀Proceedings฀of฀the฀XXIXth฀International฀Congress฀of฀the฀History฀of฀Art฀ held฀in฀Amsterdam,฀1-7฀September฀1996,฀ed.฀W.฀Reinink฀and฀J.฀Stumpel,฀Amsterdam฀1999,฀ p. 701-708;฀ Angelidi฀ and฀ Papamastorakis,฀The฀Veneration฀ of฀ the฀Virgin฀ Hodegetria (cited฀in฀n.฀7);฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀109-143. Ciggaar,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀127;฀Ead.,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀traduite฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀249.฀See฀also฀Bacci,฀Il฀pennello฀(cited in฀n.฀7),฀p.฀124-125;฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀124-127. E.฀von฀Dobschütz,฀Christusbilder:฀Untersuchungen฀zur฀christlichen฀Legende,฀Leipzig฀1899, p. 221**-223**.฀The฀account฀is฀preserved฀in฀a฀thirteenth-century฀manuscript,฀but,฀according฀to฀its฀editor,฀it฀may฀go฀back฀to฀the฀11th฀or฀the฀12th฀century,฀ibid.฀p.฀205**. See฀works฀cited฀in฀n.฀60,฀above. E.฀von฀Dobschütz,฀Maria฀Romaia.฀Zwei฀unbekannte฀Texte,฀BZ฀12,฀1903,฀p.฀173-214,฀at฀202; Id.,฀Christusbilder฀(cited฀in฀n.฀62),฀p.฀258**;฀Ciggaar,฀Une฀description฀de฀Constantinople (cited฀in฀n.฀18),฀p.฀127;฀Ead.,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀traduite฀(cited฀in฀n.฀18), p. 249. On฀the฀symbolical฀connections฀between฀the฀Middle฀Byzantine฀Tuesday฀procession฀of฀the Hodegetria฀and฀the฀Virgin’s฀presentation฀to฀the฀Temple,฀see฀Pentcheva,฀Icons฀and฀Power (cited฀in฀n.฀1),฀p.฀136-143. Nicholas฀ Mesarites,฀ Disputatio,฀ ed.฀ A.฀ Heisenberg,฀ Neue฀ Quellen฀ zur฀ Geschichte฀ des lateinischen฀Kaisertums฀und฀der฀Kirchenunion.฀II.฀Die฀Unionsverhandlungen฀vom฀30.฀August 1206.฀Patriarchenwahl฀und฀Kaiserkrönung฀in฀Nikaia฀1208,฀Sitzungsberichte฀der฀Bayerischen 184 MARIA฀PARANI criminal฀manner฀to฀the฀Venetians,฀who฀had฀it฀transferred฀to฀the฀Pantokrator฀Monastery,฀where฀it฀remained฀–฀apparently฀inaccessible฀to฀the฀Orthodox฀faithful฀–฀until฀ 1261,฀when฀it฀was฀triumphantly฀reinstalled฀in฀its฀original฀home฀at฀the฀Hodegon.67 The฀Tuesday฀procession฀was฀then฀re-instated,฀but,฀according฀to฀extant฀written฀ testimonies฀from฀the฀14th฀century฀onwards,฀its฀character฀and฀location฀had฀changed.฀ The฀procession฀now฀terminated฀in฀a฀square฀near฀the฀monastery฀of฀the฀Hodegon,฀ while฀its฀focus฀became฀the฀miraculous฀performance฀of฀the฀icon฀itself:฀despite฀its฀ great฀weight,฀the฀icon฀was฀carried฀on฀the฀shoulders฀of฀one฀man,฀who฀seemed฀to฀be฀ driven฀by฀it฀round฀and฀round฀to฀the฀amazement฀and฀awe฀of฀the฀assembled฀throngs฀ of฀believers฀and฀ visitors.68฀ It฀ should฀ be฀ noted฀that฀certain฀Middle฀Byzantine฀ accounts฀of฀the฀Tuesday฀procession฀also฀record฀the฀miraculous฀ability฀of฀the฀ Hodegetria฀ icon฀ to฀ drive฀ its฀ bearer฀ to฀ its฀ chosen฀ destination,฀ but฀ in฀ the฀ earlier฀ period฀this฀appears฀to฀have฀been฀just฀one฀aspect฀of฀the฀weekly฀procession฀rather฀ than฀its฀primary฀focus,฀which฀at฀that฀time฀remained฀the฀liturgical฀celebration฀in฀ the฀presence฀of฀the฀icon.69 Within฀its฀church฀proper,฀the฀Hodegetria฀panel,฀like฀the฀Blachernai฀panel,฀was฀ not฀placed฀centrally฀ in฀ the฀ nave.฀The฀ account฀ of฀ the฀ miracle฀ of฀ the฀ Hodegetria฀ mentioned฀above฀states฀that฀the฀icon฀was฀housed฀in฀the฀left฀side฀of฀the฀church,฀that฀ is฀to฀the฀north,฀where,฀we฀are฀told,฀the฀women฀stood฀to฀attend฀the฀liturgy.70฀Thus,฀ when฀not฀in฀procession฀or฀visiting฀another฀sanctuary,฀the฀miraculous฀icon฀of฀the฀ Virgin฀ and฀ Child฀ was฀ housed฀ in฀ what฀ one฀ might฀ claim฀ was฀ a฀ female฀ gendered฀ space฀ in฀ the฀ Hodegon฀ church,฀ which฀ apparently฀ also฀ had฀ its฀ own฀ entrance.71฀ 67. 68. 69. 70. Akademie฀der฀Wissenschaften,฀Philosophisch-philologische฀und฀historische฀Klasse฀1923/2,฀p.฀15-25,฀ at฀ 16;฀ repr.฀ A.฀ Heisenberg,฀ Quellen฀ und฀ Studien฀ zur฀ spätbyzantinischen฀ Geschichte,฀ ed.฀ H.-G.฀Beck,฀London฀1973,฀no.฀II/II.฀See฀the฀brief฀reference฀to฀this฀Latin฀interlude฀in฀the฀vita฀of฀ Sts฀Barnabas฀and฀Sophronios฀by฀Akakios฀Sabbaites฀(first half฀of฀13th฀century),฀P.฀S.฀Martines,฀ Οἱ Ἅγιοι Βαρνάβας καὶ Σωφρόνιος, οἱ κτίτορες τῆς Ἱ. Μονῆς Σουμελᾶ,฀Patras฀2012,฀p.฀61.฀On฀the฀date฀ of฀this฀text,฀where฀the฀Constantinopolitan฀Hodegetria฀is฀listed฀as฀one฀of฀three฀icons฀ascribed฀ to฀St.฀Luke,฀see฀A.฀Giannouli,฀Die฀beiden฀byzantinischen฀Kommentare฀zum฀Großen฀Kanon฀des฀ Andreas฀von฀Kreta.฀Eine฀quellenkritische฀und฀literarhistorische฀Studie,฀Vienna฀2007,฀p.฀66-76.฀฀ I฀thank฀Prof.฀Giannouli฀for฀bringing฀this฀text฀to฀my฀attention. R.฀L.฀ Wolff,฀ Footnote฀ to฀ an฀ Incident฀ of฀ the฀ Latin฀ Occupation฀ of฀ Constantinople:฀ the Church฀and฀the฀Icon฀of฀the฀Hodegetria,฀Traditio฀6,฀1948,฀p.฀319-328. G.฀P.฀Majeska,฀Russian฀Travelers฀to฀Constantinople฀in฀the฀Fourteenth฀and฀Fifteenth฀Centuries, Washington฀DC฀1984฀(Dumbarton฀Oaks฀Studies฀19),฀p.฀36;฀Ruy฀González฀de฀Clavijo, Embassy฀to฀Tamerlane,฀1403-1406,฀trans.฀G.฀Le฀Strange,฀London฀1928,฀p.฀84;฀Pero฀Tafur, Travels฀and฀Adventures,฀1435-1439,฀trans.฀M.฀Letts,฀London฀1926,฀repr.฀London฀/฀New฀York 2005,฀p.฀141-142;฀see฀also฀Zeitler,฀Cults฀Disrupted฀(cited฀in฀n.฀60). Ciggaar,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀127฀and฀p.฀140. von฀Dobschütz,฀Christusbilder฀(cited฀in฀n.฀62),฀p.฀221**:฀ἐφ’฀ὃν฀[the฀church฀of฀the฀Hodegon] εἰσπορευομένῳ κατὰ τὸ εὐώνυμον μέρος ἀφωρισμένη ταῖς γυναιξὶν στάσις ἀπονενέμηται, καθ’ ἣν συνεισιοῦσαι τῆς θείας ὑμνωδίας καὶ μεταλήψεως μετέχειν εἰώθασιν. ἐν ταύτῃ τῆς παναχράντου θεοκυήτορος ἱερὸς χαρακτὴρ ἐξεικονίζετο ἀγκάλαις τὸν δι’ ἡμᾶς ἐξ αὐτῆς ἐνανθρωπήσαντα φερούσης Χριστὸν, οὐ πρὸς τέλειον καὶ ποδῆρες σκῆνος παρατεινόμενον τὸ ἅγιον καὶ ἱερὸν ἐκεῖνον ἐκτύπωμα.฀On฀the฀date฀of฀this฀text,฀see฀above,฀in฀n.฀62. 71. Angelidi,฀Un฀texte฀patriographique฀(cited฀in฀n.฀56),฀p.฀149. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 185 The฀allocation฀of฀a฀space฀for฀women฀in฀what฀was฀the฀principal฀church฀of฀a฀male฀ monastery฀is฀in฀itself฀noteworthy,฀but฀it฀may฀have฀had฀its฀roots฀in฀a฀time฀prior฀to฀ the฀transformation฀of฀the฀original฀church฀into฀a฀monastic฀foundation.฀It฀is฀certainly฀ indicative฀of฀the฀power฀of฀the฀icon’s฀cult฀in฀which฀women฀had฀a฀very฀active฀and฀ visible฀role.72 Our฀sources,฀however,฀seem฀to฀imply฀that฀the฀miraculous฀icon฀had฀not฀always฀ been฀housed฀in฀the฀north฀aisle฀/฀section฀of฀the฀church.฀Theodore฀Balsamon,฀who฀ was฀residing฀at฀the฀Hodegon฀in฀the฀late฀12th฀century,฀complained฀about฀the฀fact฀ that,฀however฀hard฀he฀tried,฀he฀could฀not฀stop฀the฀“ancient฀tradition”฀of฀laymen฀ entering฀the฀sanctuary฀of฀the฀church฀of฀the฀Hodegon,฀despite฀the฀very฀strict฀prohibition฀against฀such฀practice฀in฀ecclesiastical฀law.73฀Centuries฀later,฀a฀fifteenth-centu y฀ narrative฀discourse฀(λόγος διηγηματικός)฀on฀the฀Hodegon฀states฀that฀a฀copy฀of฀the฀ charismatic฀icon,฀which฀shared฀its฀prototype’s฀miraculous฀ability฀to฀defend฀itself฀ against฀attack,฀was฀housed฀in฀the฀prothesis฀of฀the฀church,฀where฀an฀impious฀woman฀ at฀the฀time฀of฀Iconoclasm฀had฀tried฀to฀deface฀it.74฀Could฀then฀the฀Hodegetria฀icon฀ have฀been฀originally฀housed฀in฀the฀prothesis,฀before฀being฀moved฀to฀the฀north฀part฀ of฀the฀main฀church฀by฀the฀13th฀century฀at฀the฀latest,฀after฀1261฀perhaps?฀Its฀presence฀ there฀could฀explain฀the฀origins฀of฀the฀“ancient฀tradition”฀that฀Balsamon฀speaks฀of.75฀ Housing฀miraculous฀icons฀in฀the฀area฀of฀the฀sanctuary฀is฀not฀unheard฀of.฀According฀ to฀the฀pilgrim฀John฀Phokas฀in฀the฀late฀12th฀century,฀a฀charismatic฀icon฀resembling฀ the฀Hodegetria,฀also฀painted฀by฀St.฀Luke,฀was฀housed฀behind฀the฀altar฀in฀a฀small฀ church฀ at฀ the฀ Monastery฀ of฀ Calamon฀ on฀ the฀ River฀ Jordan,76฀ while฀ Syria’s฀ most฀ famous฀miraculous฀panel,฀that฀of฀the฀Mother฀of฀God฀of฀Saidnaya,฀likewise฀stood฀ in฀the฀sanctuary,฀behind฀the฀altar,฀protected฀by฀an฀iron฀grill.77฀Admittedly,฀a฀potential฀ connection฀between฀Balsamon’s฀testimony฀and฀the฀logos฀diegematikos฀is฀tenuous฀at฀ best฀and฀does฀not฀offer฀adequate฀support฀to฀the฀claim฀that฀the฀icon฀of฀the฀Hodegetria฀had฀originally฀been฀housed฀in฀the฀sanctuary฀before฀being฀moved฀to฀the฀main฀ church฀ in฀ order฀ to฀ facilitate฀ access฀ to฀ it฀ by฀ the฀ male฀ and฀ female฀ laity.฀ Still,฀ the฀฀ ฀ 72.฀ For฀specific references฀to฀the฀participation฀of฀women฀in฀the฀Tuesday฀procession,฀see฀ Ciggaar,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀127;฀Ead.,฀Une฀description฀de฀Constantinople฀traduite฀(cited฀in฀n.฀18),฀p.฀249;฀Nicholas฀Mesarites,฀Disputatio฀ (cited฀in฀n.฀66),฀p.฀16;฀Angelidi,฀Un฀texte฀patriographique฀(cited฀in฀n.฀56),฀p.฀149. 73.฀ G.฀A.฀Ralles฀and฀M.฀Potles,฀Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων τῶν τε ἁγίων καὶ πανευφήμων ἀποστόλων καὶ τῶν ἱερῶν οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν συνόδων, καὶ τῶν κατὰ μέρος ἁγίων πατέρων,฀ Athens฀1852,฀p.฀467.฀On฀the฀relationship฀of฀Theodore฀Balsamon฀with฀the฀Hodegon฀Monastery,฀ see฀K.฀G.฀Pitsakes,฀Ἡ ἔκταση τῆς ἐξουσίας ἑνὸς ὑπερορίου πατριάρχη: ὁ πατριάρχης Ἀντιοχείας στὴν Κωνσταντινούπολη τὸν 12ο αἰώνα,฀ in฀ Το Βυζάντιο κατά τον 12ο αιώνα.฀ Κανονικό Δίκαιο,฀ κράτος και κοινωνία,฀ed.฀N.฀Oikonomides,฀Athens฀1991,฀p.฀91-139,฀at฀117-133;฀F.฀Spingou,฀ 74.฀ 75.฀ 76.฀ 77.฀ John฀IX฀Patriarch฀of฀Jerusalem฀in฀Exile:฀a฀Holy฀Man฀from฀Mar฀Saba฀to฀St.฀Diomedes/ New฀Zion,฀BZ฀109,฀2016,฀p.฀179-206,฀at฀188-199.฀I฀thank฀Dr.฀Spingou฀for฀providing฀me฀ with฀a฀copy฀of฀her฀article. Angelidi,฀Un฀texte฀patriographique฀(cited฀in฀n.฀56),฀p.฀147฀and฀p.฀149. Pitsakes,฀Ἡ ἔκταση τῆς ἐξουσίας฀(cited฀in฀n.฀73),฀p.฀121฀and฀p.฀122,฀n.฀75. J.฀Wilkinson,฀Jerusalem฀Pilgrimage,฀1099-1185,฀London฀1988,฀p.฀331. Bacci,฀Il฀pennello฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀197.฀Today,฀the฀Saidnaya฀icon฀remains฀hidden฀from฀view฀ behind฀the฀solid฀metal฀doors฀of฀the฀small฀shrine฀that฀houses฀it฀(M.฀Immerzeel,฀pers.฀com.). 186 MARIA฀PARANI possibility฀that฀popular฀devotion฀to฀a฀charismatic฀panel฀could฀have฀been฀strong฀ enough฀to฀lead฀people฀to฀flout one฀of฀the฀most฀stringent฀rules฀of฀the฀Orthodox฀ Church฀and฀to฀challenge฀the฀clergy’s฀control฀over฀a฀venerated฀icon฀remains฀temptingly฀attractive. The฀Hodegetria,฀apparently,฀did฀not฀have฀a฀separate฀chapel,฀as฀the฀Blachernai฀ panel฀ did,฀ which฀ is฀ understandable฀ given฀ the฀ difference฀ in฀ the฀ character฀ of฀ the฀ rituals฀associated฀with฀each฀panel.฀Information฀on฀the฀actual฀manner฀of฀the฀display฀ of฀the฀icon฀within฀the฀church฀is฀provided฀by฀Ruy฀González฀de฀Clavijo,฀a฀Spanish฀ diplomat฀who฀visited฀Constantinople฀at฀the฀beginning฀of฀the฀15th฀century.฀According฀to฀him,฀the฀painted฀panel,฀which฀was฀covered฀with฀a฀heavily฀bejeweled฀silver฀ revetment,฀was฀set฀in฀a฀finely carved฀frame฀and฀was฀supported฀by฀two฀feet.฀Clavijo฀ then฀went฀on฀to฀add฀that฀the฀icon฀was฀kept฀in฀an฀iron฀chest฀(caxa฀di฀fier o)฀for฀ safety฀reasons.78฀The฀latter฀seems฀rather฀puzzling,฀as฀it฀would฀imply฀that฀the฀icon฀was฀ inaccessible฀to฀the฀faithful฀for฀viewing฀and฀veneration฀when฀not฀on฀procession,฀ though฀it฀does฀bring฀to฀mind฀the฀arrangements฀for฀the฀protection฀of฀and฀controlled฀ access฀to฀the฀Saidnaya฀panel฀mentioned฀above.฀Another฀early฀fifteenth-centu y฀ text,฀this฀time฀an฀account฀of฀a฀miracle฀by฀the฀icon,฀makes฀reference฀to฀the฀icon’s฀ κουβούκλιον,฀a฀chamber,฀that฀is,฀where฀the฀icon฀was฀housed.79฀Luckily฀for฀us,฀there฀ is฀one฀piece฀of฀artistic฀evidence฀that฀could฀help฀to฀elucidate฀and฀reconcile฀both฀ accounts.฀ In฀ the฀ frontispiece฀ of฀ the฀ Hamilton฀ Psalter,฀ dated฀ to฀ around฀ 1300,฀ eight฀unidentified figu es฀are฀shown฀venerating฀an฀icon฀–฀if฀not฀the฀icon฀–฀of฀the฀ Hodegetria,฀ which฀ is฀ placed฀ under฀ a฀ canopy฀ behind฀ a฀ protective฀ metal฀ grid฀ (fig ฀1).80฀ If฀ we฀ envision฀ a฀ comparable฀ arrangement฀ at฀ the฀ Hodegon,฀ this฀ could฀ explain฀both฀the฀characterization฀of฀the฀space฀where฀the฀Hodegetria฀was฀kept฀as฀฀ a฀chamber,฀a฀koubouklion,฀and฀Clavijo’s฀claim฀that฀it฀was฀kept฀in฀“an฀iron฀chest”.฀ The฀miniature฀itself,฀if฀indeed฀inspired฀by฀the฀original฀Hodegetria,฀would฀imply฀that฀ this฀arrangement฀was฀in฀place฀long฀before฀the฀15th฀century,฀when฀we฀first hear฀of฀it,฀ possibly฀put฀together฀following฀the฀re-establishment฀of฀the฀icon฀at฀the฀Hodegon฀in฀ 1261.฀The฀placement฀of฀a฀venerated฀panel฀in฀a฀special฀chamber฀(οἰκίσκος,฀δωμάτιον)฀ separated฀from฀the฀nave฀by฀a฀metal฀grill฀is฀securely฀attested฀in฀the฀case฀of฀an฀icon฀ of฀the฀Sts฀Theodore฀the฀Recruit฀and฀Theodore฀the฀General฀in฀their฀church฀at฀Serres฀ (northern฀Greece)฀in฀the฀first half฀of฀the฀14th฀century.฀Theodore฀Pediasimos,฀to฀ whom฀we฀owe฀this฀information,฀mentions฀only฀the฀icon฀in฀the฀oikiskos.81฀Paolo฀ Odorico,฀however,฀raises฀the฀possibility฀that฀the฀head฀of฀St.฀Theodore฀the฀General฀฀ located฀in฀the฀church฀was฀also฀kept฀(and฀venerated)฀there,฀but฀this฀assertion฀cannot฀ 78. Ruy฀González฀de฀Clavijo,฀Embassy฀to฀Tamerlane฀(cited฀in฀n.฀68),฀p.฀84. 79. A.฀Papadopoulos-Kerameus,฀Varia฀graeca฀sacra.฀Sbornik฀grečeskich฀neizdannych฀bogoslovskich tekstov฀iv-xv฀vekov,฀Leipzig฀1975฀(photocopy฀edition),฀p.฀148-153,฀at฀150,฀l.฀14฀and฀152, l. 18-19. 80. Mother฀of฀God,฀ed.฀Vassilaki฀(cited฀n.฀7),฀no.฀54฀(N.฀Ševč enko). 81. P.฀Odorico,฀L’ekphrasis฀de฀la฀métropole฀de฀Serrès฀et฀les฀miracles฀des฀saints฀Théodore฀par Théodore฀Pédiasimos,฀in฀ Ναός περικαλλής: ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών,฀ed.฀V.฀Penna,฀Serres฀2013,฀p.฀127-154,฀at฀133฀(text),฀143฀(French translation).฀I฀owe฀this฀reference฀to฀Prof.฀A.฀Mentzos,฀whom฀I฀here฀thank. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 187 Figure฀ 1฀ -฀ Icon฀ of฀ the฀Virgin฀ Hodegetria฀ venerated฀ by฀ eight฀ figu es,฀ frontispiece฀ to฀ the฀ Hamilton฀119฀(Hamilton฀Psalter),฀fol.฀39v,฀Cyprus?,฀ca.฀1300,฀Kupferstichkabinett,฀Staatliche฀ Museen฀zu฀Berlin,฀inv.฀no.฀78฀A฀9฀(photo:฀bpk฀/฀Kupferstichkabinett,฀SMB฀/฀Jörg฀P.฀Anders). 188 MARIA฀PARANI be฀confirmed 82฀Back฀at฀the฀Hodegon,฀there฀is฀nothing฀to฀suggest฀that฀the฀Marian฀ relic฀kept฀in฀the฀church฀shared฀the฀same฀space฀with฀the฀icon฀of฀the฀Hodegetria,฀ which฀was฀clearly฀the฀primary฀focus฀of฀pilgrimage฀and฀veneration.83 The฀placement฀of฀the฀icon฀behind฀a฀metal฀grid฀would฀not฀only฀ensure฀its฀safety,฀ but฀it฀would฀also฀provide฀an฀ideal฀means฀of฀controlling฀access฀to฀it,฀making฀being฀ in฀its฀immediate฀vicinity,฀within฀its฀“private”฀space,฀a฀special฀and฀intimate฀experience฀ granted฀ to฀ a฀ privileged฀ few.฀The฀ existence฀ of฀ some฀ control฀ as฀ to฀ who฀ had฀ access฀to฀the฀icon฀in฀its฀own฀space฀is฀likewise฀intimated฀by฀the฀Hamilton฀frontispiece฀ (fig ฀1).฀There,฀fi e฀youths฀and฀a฀small฀boy฀are฀shown฀inside฀the฀grid฀and,฀thus฀ under฀the฀direct฀protection฀of฀the฀icon,฀while฀the฀two฀adults฀kneel฀outside฀it.฀One฀ may฀assume฀that฀access฀to฀the฀icon฀would฀have฀been฀granted฀especially฀to฀those฀฀ in฀need฀of฀a฀cure.฀In฀the฀miracle-story฀mentioned฀above,฀it฀is฀said฀that฀the฀young฀ woman฀ spent฀ many฀ days฀ inside฀ the฀ koubouklion,฀ hoping฀ to฀ be฀ freed฀ from฀ the฀ demon฀that฀had฀possessed฀her.฀When฀she฀was฀finally cured,฀however,฀she฀stood฀in฀ front฀of฀it฀to฀recount฀the฀story฀of฀her฀salvation฀for฀all฀to฀hear.84 But฀who฀was฀it฀that฀controlled฀access฀to฀the฀icon?฀Though฀the฀clergy฀and฀the฀ monks฀of฀the฀Hodegon฀Monastery฀participated฀in฀the฀liturgical฀and฀paraliturgical฀ rites฀associated฀with฀the฀public฀veneration฀of฀the฀icon,฀it฀would฀seem฀–฀and฀our฀ fifteenth-centu y฀miracle฀account฀confirms this85฀–฀that฀access฀to฀the฀charismatic฀ icon฀ was฀ supervised฀ by฀ members฀ of฀ a฀ confraternity฀ dedicated฀ to฀ its฀ service.86฀ Though฀written฀and฀visual฀references฀to฀them฀and฀to฀their฀distinctive฀red฀dress฀ multiply฀from฀the฀late฀13th฀century฀onwards,฀the฀confraternity’s฀establishment฀could฀ go฀back฀as฀early฀as฀the฀12th฀century,฀when฀we฀first find reference฀to฀“the฀bearers฀ and฀the฀other฀servants฀of฀the฀icon”฀in฀the฀foundation฀document฀of฀the฀imperial฀ Pantokrator฀Monastery฀in฀1136.87฀In฀contrast฀to฀the฀confraternity฀of฀the฀icon฀of฀ 82. Ibid.,฀p.฀152.฀As฀Odorico฀himself฀points฀out,฀this฀arrangement฀is฀reminiscent฀of฀the฀silver hexagonal฀ciborium฀of฀St.฀Demetrius฀in฀the฀central฀nave฀of฀his฀Early฀Byzantine฀basilica in฀Thessaloniki,฀which฀housed฀an฀effigy of฀the฀sleeping฀saint,฀something฀between฀an฀icon and฀a฀relic.฀The฀entrance฀into฀the฀ciborium฀faced฀the฀north฀aisle,฀thus฀physically฀separating the฀act฀of฀encountering฀the฀saint฀in฀his฀special฀place฀from฀the฀main฀liturgical฀solemnities carried฀out฀in฀the฀nave.฀On฀the฀ciborium,฀see฀A.฀Mentzos,฀Το ψηφιδωτό του δυτικού τοίχου στον ναό του Αγίου Δημητρίου, in Αφιέρωμα στον ακαδημαϊκό Παναγιώτη Λ. Βοκοτόπουλο, ed.฀V.฀Katsaros฀and฀A.฀Tourta,฀Athens฀2015,฀p.฀303-310,฀with฀earlier฀bibliography. 83. This฀was฀the฀spindle,฀with฀which฀the฀Virgin฀had฀been฀spinning฀the฀purple฀yarn฀at฀the฀time of฀the฀Annunciation,฀see฀Nikephoros฀Kallistou฀Xanthopoulos,฀Historia฀ecclesiastica, PG฀146,฀col.฀1061A. 84. Papadopoulos-Kerameus,฀Varia฀graeca฀sacra฀(cited฀in฀n.฀79),฀p.฀150฀and฀p.฀152. 85. Ibid.,฀p.฀150. 86. M.฀G.฀ Parani,฀ “The฀ joy฀ of฀ the฀ Most฀ Holy฀ Mother฀ of฀ God฀ the฀ Hodegetria฀ the฀ one฀ in Constantinople”:฀Revisiting฀the฀Famous฀Representation฀at฀the฀Blacherna฀Monastery,฀Arta, in฀Viewing฀Greece:฀Cultural฀and฀Political฀Agency฀in฀the฀Medieval฀and฀Early฀Modern฀Mediterranean,฀ed.฀S.฀E.฀J.฀Gerstel,฀Turnhout฀2016,฀p.฀113-145,฀at฀119-120,฀with฀earlier฀references. 87. R.฀Jordan,฀Pantokrator:฀typikon฀of฀Emperor฀John฀II฀Komnenos฀for฀the฀Monastery฀of฀Christ Pantokrator฀in฀Constantinople,฀in฀Byzantine฀Monastic฀Foundation฀Documents,฀ed.฀J.฀Thomas and฀A.฀Constantinides฀Hero,฀Washington฀DC฀2000,฀vol.฀2,฀p.฀725-781,฀at฀756.฀See also฀N.฀Patterson฀Ševč enko,฀Servants฀of฀the฀Holy฀Icon,฀in฀Byzantine฀East,฀Latin฀West (cited฀in฀n.฀6),฀p.฀547-556. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 189 the฀Virgin฀of฀Naupaktos,฀no฀women฀are฀recorded฀as฀participating฀in฀the฀Hodegetria฀ confraternity,฀though฀the฀inclusion฀of฀an฀adult฀woman฀and฀at฀least฀two฀young฀girls฀ all฀dressed฀in฀red฀in฀the฀Hamilton฀frontispiece฀mentioned฀above฀could฀be฀an฀indication฀ that฀women฀were฀not฀actually฀excluded฀from฀it฀(fig ฀1).฀The฀fact฀that฀women฀did฀ serve฀the฀icon฀in฀some฀capacity฀is฀confirmed by฀the฀logos฀diegematikos฀mentioned฀ earlier.฀According฀to฀this฀text,฀a฀woman฀served฀at฀the฀Hodegon,฀cleaning฀the฀floo ,฀ the฀courtyard฀and฀the฀path฀to฀the฀north฀entrance฀to฀the฀church,฀where฀a฀fair฀would฀take฀ place฀every฀Tuesday.88฀This฀woman,฀the฀same฀source฀informs฀us,฀was฀also฀responsible฀ for฀distributing฀some฀kind฀of฀holy฀substance฀related฀to฀the฀icon฀(τῆς Θεοτόκου τὸ ἅγιον)฀and฀holy฀water฀from฀the฀healing฀spring฀to฀all฀those฀who฀came฀to฀the฀Hodegon฀ to฀venerate฀the฀Virgin,฀whether฀male฀or฀female,฀healthy฀or฀sick.89฀As฀already฀noted฀ by฀Myrtale฀Acheimastou-Potamianou,฀the฀elderly฀woman฀portrayed฀distributing฀ some฀kind฀of฀drink฀in฀the฀late฀thirteenth-century฀mural฀representing฀the฀Tuesday฀ procession฀of฀the฀Constantinopolitan฀Hodegetria฀at฀the฀Blacherna฀Monastery฀in฀ Arta฀could฀have฀been฀inspired฀by฀such฀a฀pious฀female฀attendant฀of฀the฀icon.90 Though฀the฀Hodegetria฀had฀a฀spectacularly฀public฀life฀and฀though฀by฀the฀฀ 12th฀ century,฀ as฀ Angelidi฀ and฀ Papamastorakis฀ have฀ demonstrated,฀ it฀ came฀ to฀ be฀ considered฀as฀the฀supernatural฀guardian฀of฀the฀imperial฀capital฀and฀the฀emperor,91฀ its฀cult฀had฀a฀strong฀private฀component,฀the฀icon฀being฀sought฀after฀and฀venerated฀ as฀a฀protector,฀a฀refuge฀and฀a฀source฀of฀healing฀and฀comfort฀by฀the฀faithful฀irrespective฀of฀social฀standing.฀Our฀sources฀are฀not฀particularly฀forthcoming฀as฀to฀how฀the฀ miraculous฀interventions฀of฀the฀icon฀on฀behalf฀of฀its฀devotees฀manifested฀themselves.฀ In฀an฀epigram฀that฀Theodore฀Balsamon฀composed฀à฀propos฀a฀copy฀of฀the฀Hodegetria฀ that฀he฀commissioned,฀he฀speaks฀of฀the฀original฀as฀emitting฀“drops฀of฀Orthodoxy”฀ and฀invites฀the฀viewer฀not฀to฀be฀afraid฀of฀original฀sin,฀since฀he฀can฀draw฀from฀the฀ icon฀“the฀dew฀of฀life”.92฀Angelidi฀and฀Papamastorakis฀argue฀that฀these฀“drops”฀ evoke฀metaphorically฀the฀waters฀of฀the฀spring฀of฀Hodegon,฀the฀healing฀grace฀of฀ which฀is฀ascribed฀thus฀to฀the฀Virgin฀and,฀more฀specifically to฀her฀charismatic฀image.93฀ Alternatively,฀they฀could฀be฀referring฀to฀a฀liquid฀substance฀emitted฀by฀the฀icon฀itself,฀ which฀could฀be฀used฀for฀healing฀purposes.฀The฀icon฀that฀resembled฀the฀Hodegetria฀ at฀the฀Monastery฀of฀Calamon฀was฀indeed฀said฀to฀emit฀an฀“awesome฀fragrance”,฀ while฀the฀figu e฀on฀the฀icon฀of฀Saidnaya,฀equally฀ascribed฀to฀St.฀Luke,฀was฀said฀to฀ transform฀ into฀ human฀ flesh and฀ to฀ emit฀ a฀ perfumed฀ oil฀ capable฀ of฀ healing฀ all฀ 88. Angelidi,฀Un฀texte฀patriographique฀(cited฀in฀n.฀56),฀p.฀149. 89. Ibid. 90. M.฀Acheimastou-Potamianou,฀Η Βλαχέρνα της Άρτας. Τοιχογραφίες,฀Athens฀2009,฀p.฀89-90; see฀Parani,฀“The฀joy”฀(cited฀in฀n.฀86),฀p.฀128฀and฀p.฀130,฀fig.฀12 91. Angelidi฀and฀Papamastorakis,฀The฀Veneration฀of฀the฀Virgin฀Hodegetria฀(cited฀in฀n.฀7); Id.,฀Picturing฀the฀spiritual฀protector฀(cited฀in฀n.฀7). 92. K.฀Horna,฀Die฀Epigramme฀des฀Theodoros฀Balsamon,฀Wiener฀Studien฀25,฀1903,฀p.฀165217,฀at฀184฀no.฀XV.฀See฀Spingou,฀Words฀and฀Artworks฀(cited฀in฀n.฀53),฀p.฀256,฀313฀no.฀148, contra฀Angelidi฀and฀Papamastorakis,฀The฀Veneration฀of฀the฀Virgin฀Hodegetria฀(cited฀in n. 7),฀p.฀380,฀who฀claim฀that฀the฀epigram฀was฀composed฀à฀propos฀an฀icon฀of฀the฀Hodegetria at฀Panteichion,฀outside฀Constantinople. 93. Ibid.,฀p.฀380. 190 MARIA฀PARANI illnesses.94฀Maybe฀it฀was฀a฀comparable฀substance฀that฀was฀tes฀Theotokou฀to฀hagion฀ mentioned฀in฀the฀logos฀diegematikos฀in฀relation฀to฀the฀Constantinopolitan฀Hodegetria.฀ In฀the฀1430s,฀the฀western฀traveler฀Pero฀Tafur฀recorded฀how฀towards฀the฀end฀of฀the฀ Tuesday฀procession฀“the฀clergy฀take฀cotton-wool฀and฀touch฀the฀image฀and฀distribute฀it฀ among฀the฀people”,฀as฀a฀form฀of฀material฀blessing฀for฀the฀faithful฀to฀take฀away฀with฀ them.95฀With฀all฀this฀in฀mind,฀one฀feels฀tempted฀to฀take฀Balsamon’s฀description฀ literally,฀but฀the฀ambiguity฀and฀the฀distance฀in฀time฀between฀the฀three฀texts฀ concerning฀our฀icon฀do฀not฀allow฀for฀any฀secure฀conclusions฀to฀be฀drawn. More฀traditionally,฀oil฀from฀the฀lamp฀that฀was฀apparently฀suspended฀and฀burning฀ before฀the฀icon฀would฀also฀be฀used฀for฀healing฀purposes:฀Emperor฀Andronikos฀II฀ Palaiologos฀(1282-1328)฀had฀some฀of฀that฀oil฀sent฀to฀his฀son฀and฀co-emperor,฀Michael,฀ who฀had฀fallen฀sick฀at฀Pegai฀in฀Asia฀Minor.96฀Reference฀was฀also฀made฀above฀to฀the฀ practice฀of฀spending฀time฀within฀the฀koubouklion฀of฀the฀icon฀as฀another฀method฀฀ of฀beseeching฀the฀Virgin’s฀miraculous฀intervention,฀a฀practice฀that฀is฀reminiscent฀ of฀incubation.฀From฀that฀same฀miracle-account,฀we฀learn฀that฀the฀icon฀was฀lifted฀ from฀its฀stand฀by฀its฀servants฀and฀placed฀on฀the฀belly฀of฀the฀prostrate฀possessed฀girl฀ in฀the฀hope฀that฀direct,฀tactile฀contact฀with฀the฀miraculous฀panel,฀rather฀than฀mere฀ physical฀proximity,฀would฀expel฀the฀demon.฀In฀this฀particular฀case฀this฀tactic฀did฀ not฀prove฀effective฀because,฀we฀are฀told,฀the฀demon฀was฀too฀strong.฀It฀was฀only฀when฀ the฀Virgin฀in฀a฀vision฀asked฀her฀Son฀to฀intervene฀that฀the฀demon฀was฀defeated,฀yet฀ the฀miraculous฀cure฀was฀still฀ascribed฀to฀the฀Hodegetria,฀which฀was฀presented฀as฀ the฀mediating฀agent฀in฀the฀healing฀of฀the฀pious฀girl.97 Those฀who฀benefited from฀the฀Hodegetria’s฀healing฀grace฀and฀assistance฀expressed฀ their฀gratitude฀by฀some฀kind฀of฀offering.฀The฀girl฀of฀our฀often-quoted฀miracle฀ donated฀a฀pound฀of฀wax฀and฀one฀gold฀coin฀to฀the฀church฀so฀that฀the฀monks฀of฀the฀ Hodegon฀could฀offer฀a฀prayer฀of฀thanksgiving฀and฀supplication฀on฀her฀behalf.98฀ Others,฀however,฀preferred฀to฀make฀their฀pious฀offerings฀to฀the฀icon฀itself,฀as฀if฀ addressing฀them฀directly฀to฀the฀Virgin฀without฀the฀need฀of฀intermediaries.฀Such฀ donations฀were฀sometimes฀commemorated฀in฀especially฀commissioned฀epigrams,฀ which฀were฀in฀all฀probability฀meant฀to฀be฀inscribed฀on฀the฀gifts฀themselves฀for฀all฀ to฀see.฀The฀small฀group฀of฀such฀epigrams฀that฀have฀come฀down฀to฀us฀date฀to฀the฀ 12th฀century฀and฀all฀concern฀devout฀donation฀by฀members฀of฀the฀Komnenian฀ aristocracy฀ including฀ the฀ emperor฀ himself.฀ In฀ the฀ first half฀ of฀ the฀ 12th฀ century,฀ Emperor฀John฀II฀Komnenos฀(1118-1143)฀offered฀the฀Hodegetria฀a฀στέφος฀or฀crown฀ adorned฀with฀pearls฀in฀thanksgiving฀for฀her฀protection฀from฀envy฀and฀in฀supplication฀ that฀the฀Virgin฀would฀continue฀to฀brighten฀his฀life.99฀While฀one฀cannot฀exclude฀ the฀possibility฀that฀the฀emperor’s฀gift฀had฀the฀form฀of฀a฀votive฀crown฀suspended฀ before฀the฀icon฀from฀a฀bracket,฀the฀wording฀of฀the฀epigram฀by฀Nicholas฀Kallikles฀ 94.฀ See฀above,฀n.฀76฀and฀n.฀77. 95.฀ Pero฀Tafur,฀Travels฀(cited฀in฀n.฀68),฀p.฀142. 96.฀ George฀Pachymeres,฀Historia฀brevis,฀ed.฀A.฀Failler,฀La฀version฀brève฀des฀Relations฀Historiques฀ de฀Georges฀Pachymérès,฀Paris฀2002,฀vol.฀2,฀p.฀100-101. 97.฀ Papadopoulos-Kerameus,฀Varia฀graeca฀sacra฀(cited฀in฀n.฀79),฀p.฀150-152. 98.฀ Ibid.,฀p.฀152. 99.฀ Nicholas฀Kallikles,฀Carmina,฀ed.฀R.฀Romano,฀Nicola฀Callicle,฀Carmi,฀Naples฀1980,฀no.฀20. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 191 seems฀to฀imply฀that฀the฀stephos฀should฀be฀understood฀here฀as฀a฀piece฀of฀precious฀ metal฀revetment฀that฀was฀attached฀directly฀onto฀the฀panel฀and฀more฀specifically฀ as฀a฀bejewelled฀revetment฀for฀the฀Virgin’s฀halo.฀The฀related฀terms฀ στέφανος฀and฀ στεφάνιν฀often฀have฀this฀latter฀meaning฀in฀descriptions฀of฀adorned฀icons฀included฀ in฀ Middle฀ Byzantine฀ ecclesiastical฀ inventories.100฀ If฀ the฀ proposed฀ interpretation฀฀ is฀correct,฀the฀emperor’s฀gift฀would฀have฀interfered฀with฀the฀physical฀appearance฀฀ of฀the฀painted฀panel฀and฀consequently฀would฀have฀altered฀its฀visual฀impact฀on฀its฀ beholders.101 By฀the฀late฀13th฀century,฀judging฀by฀the฀representation฀of฀the฀Constantinopolitan฀ Hodegetria฀at฀Arta,฀the฀whole฀panel฀–฀with฀the฀exception฀of฀the฀faces฀of฀the฀Mother฀ and฀Child฀–฀was฀covered฀with฀a฀heavily฀bejewelled฀silver฀revetment.102฀This฀would฀ have฀created฀the฀impression฀of฀a฀relief฀panel,฀with฀light฀shimmering฀from฀the฀reflecti e฀surfaces฀of฀the฀silver,฀the฀pearls฀and฀the฀precious฀stones.฀The฀preciousness฀ of฀the฀materials฀used฀was฀probably฀deemed฀as฀suitable฀for฀honouring฀the฀Queen฀of฀ Heaven฀and฀her฀Son,฀while฀pearls,฀because฀of฀their฀theological฀symbolism,฀must฀ have฀been฀considered฀especially฀appropriate฀for฀adorning฀the฀image฀of฀the฀Mother฀ of฀“the฀divine฀pearl”.103฀On฀the฀other฀hand,฀one฀wonders฀whether฀the฀panel’s฀revetment฀ may฀ have฀ been฀ distracting฀ at฀ some฀ level,฀ making฀ the฀ panel’s฀ surface฀ too฀ “busy”฀฀ to฀focus฀on฀the฀persons฀actually฀represented฀on฀it.฀In฀certain฀recent฀art-historical฀ discussions฀of฀icons,฀special฀emphasis฀has฀been฀given฀on฀the฀precious฀media฀used฀ either฀for฀the฀manufacture฀or฀the฀adornment฀of฀icons฀as฀instrumental฀in฀cultivating฀ and฀promoting฀the฀belief฀that฀the฀icons฀were฀inspirited,฀especially฀through฀light฀ and฀color฀effects฀creating฀the฀impression฀of฀movement฀on฀the฀object’s฀surface.104฀ Still,฀I฀agree฀with฀Weyl฀Carr฀who฀argues฀that,฀in฀the฀end,฀it฀was฀the฀form฀rather฀ than฀the฀medium฀that฀served฀as฀the฀primary฀vehicle฀and฀transmitter฀of฀grace.105฀In฀ the฀case฀of฀the฀Hodegetria,฀I฀think฀it฀is฀significant that฀the฀faces฀of฀the฀Virgin฀and฀ Child฀were฀never฀covered฀by฀precious฀revetment.฀Thus,฀when฀the฀icon฀was฀displayed฀ to฀ public฀ view,฀ especially฀ during฀ the฀Tuesday฀ procession,฀ one฀ may฀ envision฀ the฀ precious฀revetment฀functioning฀as฀a฀frame฀or฀even฀as฀a฀revelatory฀device฀guiding฀ the฀eyes฀to฀the฀faces฀and฀the฀mind฀to฀the฀contemplation฀of฀the฀Mother฀and฀Son.106 100. L.฀ Bender,฀ M.฀ Parani,฀ B.฀ Pitarakis,฀ J.-M.฀ Spieser฀ and฀ A.฀ Vuilloud,฀ Artefacts฀ and Raw฀ Materials฀ in฀ Byzantine฀ Archival฀ Documents฀/฀Objets฀ et฀ matériaux฀ dans฀ les฀ documents d’archives฀byzantins,฀synthesis฀“stephanos”,฀at฀http://www.unifr.ch/go/typika฀[accessed 2฀January฀2017]. 101. On฀ the฀ devotional฀ practice฀ of฀ adorning฀ icons฀ with฀ precious฀ metal฀ revetment฀ especially from฀the฀Komnenian฀period฀onwards,฀see฀the฀masterful฀analysis฀by฀Drpić ,฀Epigram,฀Art and฀Devotion฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀118-185. 102. Parani,฀“The฀joy”฀(cited฀in฀n.฀86),฀p.฀115฀and฀p.฀117. 103. Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀144-146.฀The฀quotation฀is฀from the฀ Canon฀ of฀ the฀ Akathistos฀ Hymn฀ (ode฀ 5,฀ troparion฀ 5)฀ by฀ Joseph฀ the฀ Hymnographer (9th฀century). 104. See,฀especially,฀Pentcheva,฀The฀Sensual฀Icon฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀183-208;฀A.฀Weyl฀Carr, Reflections on฀the฀Medium฀of฀the฀Miraculous,฀in฀Viewing฀Greece฀(cited฀in฀n.฀86),฀p.฀33-52. 105. Ibid.,฀p.฀49-52. 106. Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀160-161. 192 MARIA฀PARANI The฀second฀type฀of฀offering฀presented฀to฀the฀Hodegetria฀according฀to฀surviving฀ epigrams฀also฀affected฀its฀visibility.฀The฀reference฀is฀to฀the฀presentation฀of฀screening฀ veils,฀called฀ἐγχείρια,฀to฀the฀icon฀as฀attested฀by฀four฀commemorative฀poems฀dated฀ to฀the฀12th฀century.107฀The฀epigrams฀provide฀valuable฀information฀on฀the฀circumstances฀ of฀the฀gift฀and฀the฀appearance฀of฀the฀veils฀in฀question.฀Thus฀we฀learn฀that฀these฀ veils฀were฀purple฀(silk?)฀and฀woven฀or฀embroidered฀with฀gold,฀further฀enhanced฀in฀ the฀case฀of฀the฀veil฀offered฀by฀Anna฀Arbantene฀with฀pearls฀and฀gems.฀As฀the฀poem฀ commemorating฀the฀donation฀by฀Georgios฀Palaiologos฀Doukas฀Komnenos฀explains,฀ the฀ purple฀ was฀ offered฀ to฀ the฀Theotokos฀ as฀ queen฀ (of฀ Heaven),฀ while฀ the฀ gold฀ signified her฀purity฀as฀the฀Virgin.฀These฀precious฀veils฀were฀offered฀to฀the฀icon฀by฀ both฀men฀and฀women฀in฀thanksgiving฀or฀supplication฀for฀the฀healing฀of฀the฀donor฀ or฀a฀member฀of฀his฀or฀her฀family.฀Another฀overarching฀theme฀is฀the฀desire฀of฀the฀ donors฀for฀protection฀and฀succour฀for฀themselves฀and฀their฀families.฀The฀choice฀of฀ a฀veil฀as฀a฀material฀expression฀of฀the฀prayer฀for฀protection,฀given฀its฀association฀ with฀cover฀and฀shelter,฀seems฀to฀me฀particularly฀apt. The฀donors฀of฀the฀encheiria฀to฀the฀Hodegetria฀that฀we฀know฀of฀all฀came฀from฀ the฀upper฀echelons฀of฀Byzantine฀society,฀but฀given฀that฀our฀sources฀are฀biased฀ towards฀the฀upper฀classes,฀since฀they฀were฀the฀ones฀with฀money฀to฀commission฀ commemorative฀epigrams,฀we฀cannot฀be฀certain฀whether฀the฀practice฀was฀exclusive฀ to฀them฀or฀not.฀Nor฀do฀we฀have฀any฀information฀on฀the฀practical฀aspects฀of฀the฀ donation.฀Seeing฀that฀the฀Hodegetria฀was฀gifted฀with฀multiple฀veils,฀one฀imagines฀ some฀sort฀of฀rotation฀being฀in฀place฀or฀the฀suspension฀of฀a฀specific veil฀before฀the฀ icon฀on฀special฀days฀or฀feast-days฀according฀to฀the฀donor’s฀wishes.฀Be฀this฀as฀it฀may,฀ these฀high-ranking฀donors฀with฀their฀gift,฀did฀not฀simply฀try฀to฀forge฀a฀personal฀ connection฀to฀the฀icon฀and฀have฀it฀publicly฀proclaimed,108฀but฀they,฀in฀a฀sense,฀ appropriated฀the฀charismatic฀panel฀by฀drastically฀affecting฀how฀everyone฀would฀ perceive฀and฀experience฀it฀from฀then฀on. As฀Michele฀Bacci฀has฀observed,฀veiling฀was฀only฀conceivable฀in฀the฀case฀of฀ an฀icon฀of฀great฀antiquity฀and฀proven฀miraculous฀ability฀and฀with฀a฀very฀strong฀ devotional฀base,109฀and฀the฀Hodegetria฀by฀the฀12th฀century฀certainly฀had฀all฀these฀ characteristics.฀Beyond฀its฀traditional฀honorific connotations,฀the฀veil฀highlighted฀ 107. These฀include฀two฀epigrams฀by฀Nicholas฀Kallikles฀commemorating฀the฀individual฀donation of฀veils฀by฀John฀Arbantenos฀and฀his฀wife฀Anna฀(Nicholas฀Kallikles,฀Carmina฀[cited฀in n.฀99],฀nos.฀1,฀26;฀V.฀Nunn,฀The฀Encheirion฀as฀Adjunct฀to฀the฀Icon฀in฀the฀Middle฀Byzantine Period,฀BMGS฀10,฀1986,฀p.฀73-102,฀at฀99-100;฀Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀[cited฀in n. 1],฀p.฀85-87,฀p.฀96,฀p.฀103-105),฀one฀epigram฀traditionally฀ascribed฀to฀Theodore Prodromos,฀commemorating฀the฀donation฀of฀a฀veil฀by฀Eudokia,฀wife฀of฀Theodore฀Stypeiotes (W.฀Hörandner,฀Theodoros฀Prodromos.฀Historische฀Gedichte,฀Vienna฀1974,฀no.฀73;฀Nunn, The฀Encheirion,฀op.฀cit.,฀p.฀100-101;฀Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀[cited฀in฀n.฀1], p. 255-256,฀p.฀290-291;฀on฀the฀ascription฀of฀the฀epigram฀to฀Manganeios฀Prodromos instead,฀see฀A.฀Rhoby,฀Zur฀Identifizie ung฀von฀bekannten฀Autoren฀im฀Codex฀Marcianus graecus฀524,฀Medioevo฀Greco฀10,฀2010,฀p.฀167-204,฀at฀196),฀and฀an฀anonymous฀epigram commemorating฀ the฀ donation฀ of฀ a฀ veil฀ by฀ Georgios฀ Palaiologos฀ Doukas฀ Komnenos (S.฀Lampros,฀Ὁ Μαρκιανὸς κῶδιξ฀524,฀Néos฀Hell.฀8,฀1911,฀p.฀2-59,฀p.฀123-192,฀at฀151฀no.฀228; V. Nunn,฀The฀Encheirion,฀op.฀cit.,฀p.฀101). 108. Drpić ,฀Epigram,฀Art฀and฀Devotion฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀343-351. 109. Bacci,฀Il฀pennello฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀237. EXPERIENCING฀MIRACULOUS฀ICONS฀IN฀BYZANTIUM 193 the฀importance฀of฀the฀icon฀hidden฀behind฀it฀as฀something฀too฀precious฀and฀venerable฀to฀be฀profaned฀by฀being฀constantly฀exposed฀to฀the฀human฀gaze.110฀There฀is฀no฀ indication฀in฀the฀epigrams฀that฀the฀screening฀veils฀were฀meant฀to฀conceal฀the฀icon฀ because฀the฀visage฀of฀the฀Virgin฀was฀too฀awesome฀to฀behold.฀However,฀beyond฀ cultivating฀its฀mystique,฀the฀implication฀of฀gifting฀a฀charismatic฀icon฀such฀as฀the฀ Hodegetria฀with฀a฀screening฀veil฀was฀that฀it฀was฀considered฀as฀a฀locus฀of฀sacred฀ power฀or฀presence฀that฀needed฀to฀be฀approached฀in฀fear฀and฀respect.฀The฀screening฀ veil฀might฀have฀thus฀also฀protected฀the฀faithful฀from฀a฀potentially฀dangerous฀ unmediated฀encounter฀with฀the฀holy.฀Nonetheless,฀withdrawing฀the฀icon฀from฀sight฀ behind฀the฀veil฀must฀have฀fanned฀the฀desire฀of฀its฀devotees฀to฀attain฀access฀to฀it.111฀ One฀cannot฀help฀but฀wonder฀whether฀they฀were฀satisfied with฀glimpses฀of฀it฀during฀ the฀Tuesday฀procession,฀when฀it฀was฀revealed฀for฀their฀contemplation฀without฀a฀ veil.฀What฀of฀the฀rest฀of฀the฀days฀of฀the฀week,฀when฀the฀icon฀remained฀in฀the฀฀ Hodegon฀ church?฀ Were฀ there฀ alternative฀ ways฀ of฀ gaining฀ access฀ to฀ the฀ famed฀฀ miracle-worker?฀It฀would฀seem฀that฀there฀were:฀icons฀of฀the฀icon.112 To฀begin฀with,฀we฀may฀assume฀the฀existence฀at฀Hodegon฀of฀a฀smaller-scale฀kissing฀ copy,฀such฀as฀the฀one฀seen฀in฀the฀frontispiece฀of฀the฀Hamilton฀Psalter฀(fig. 1).฀This฀ would฀have฀satisfied the฀need฀of฀the฀faithful฀for฀some฀form฀of฀visual฀and฀haptic฀ access฀to฀their฀object฀of฀veneration,฀while฀at฀the฀same฀time฀protecting฀the฀original฀ from฀the฀deterioration฀that฀could฀have฀been฀caused฀by฀throngs฀of฀people฀touching฀ and฀kissing฀it.฀In฀addition,฀an฀effigy of฀the฀Hodegetria฀could฀have฀been฀woven฀or฀ embroidered฀on฀the฀screening฀veil฀itself,฀as฀was฀certainly฀the฀case฀with฀the฀encheirion฀ offered฀by฀Anna฀Arbantene฀in฀the฀first half฀of฀the฀12th฀century.113฀Such฀a฀veil,฀though฀ physically฀covering฀the฀icon,฀would฀have฀revealed฀through฀the฀image฀adorning฀it฀ that฀which฀was฀of฀true฀importance:฀the฀figu es฀of฀the฀Mother฀and฀Child. Once฀ introduced,฀ the฀ encheirion฀ apparently฀ became฀ an฀ essential฀ component฀฀ of฀the฀presentation฀of฀the฀Hodegetria฀within฀its฀church,฀and฀this฀I฀would฀argue฀฀ is฀echoed฀by฀the฀numerous฀depictions฀of฀Hodegetria฀panels฀in฀art,฀where฀the฀veil฀ is฀regularly฀represented.114฀In฀contrast฀to฀actual฀practice,฀however,฀in฀art฀the฀veil฀is฀ never฀shown฀obscuring฀the฀icon.฀Rather,฀it฀is฀transformed฀from฀a฀concealing฀into฀ a฀revelatory฀device.฀Always฀represented฀raised฀in฀order฀to฀offer฀an฀unobstructed฀ view฀of฀the฀icon฀and฀of฀the฀figu es฀portrayed,฀occasionally฀shown฀coming฀out฀of฀ their฀frame,฀it฀transmutes฀viewing฀the฀panel฀into฀experiencing฀a฀kind฀of฀theophany.฀฀ 110. M.฀G.฀ Parani,฀ Mediating฀ Presence:฀ Curtains฀ in฀ Middle฀ and฀ Late฀ Byzantine฀ Imperial Ceremonial฀and฀Portraiture,฀BMGS฀42,฀2018,฀p.฀1-25. 111. A.฀Weyl฀Carr,฀Threads฀of฀Authority:฀the฀Virgin฀Mary’s฀Veil฀in฀the฀Middle฀Ages,฀in฀Robes and฀Honor.฀The฀Medieval฀World฀of฀Investiture,฀ed.฀S.฀Gordon,฀New฀York฀2001,฀p.฀59-93, at฀70. 112. On฀the฀phenomenon฀of฀the฀creation฀of฀“icons฀of฀icons”,฀yet฀another฀manifestation฀of฀the great฀import฀that฀charismatic฀panels฀had฀acquired฀in฀devotional฀practices,฀see฀A.฀Weyl฀ Carr,฀Images:฀Expressions฀of฀Faith฀and฀Power,฀in฀Byzantium.฀Faith฀and฀Power฀(1261-1557), cat.฀exp.,฀ed.฀H.฀C.฀Evans,฀New฀York฀2004,฀p.฀143-152,฀at฀148-150. 113. See฀above,฀n.฀107. 114. See฀numerous฀examples฀illustrated฀in฀Patterson฀Ševč enko,฀Icons฀in฀the฀Liturgy฀(cited in฀n.฀1). 194 MARIA฀PARANI In฀other฀words,฀these฀depictions฀reflect the฀essence฀of฀the฀cult฀that฀was฀developed฀ around฀the฀icon฀of฀the฀Hodegetria,฀through฀which฀the฀invisible฀and฀transcendental฀ was฀made฀present฀and฀accessible฀to฀all. Concluding฀remarks At฀this฀point,฀the฀attempt฀to฀trace฀the฀manner฀in฀which฀the฀veneration฀of฀the฀ two฀ famous฀ miraculous฀ panels฀ of฀ the฀ Virgin฀ in฀ medieval฀ Constantinople฀ was฀ staged฀in฀their฀respective฀sanctuaries฀has฀reached฀its฀end.฀It฀has,฀hopefully,฀become฀ apparent฀that฀encountering฀the฀sacred฀through฀the฀medium฀of฀charismatic฀icons฀ was฀a฀varied฀experience฀even฀within฀a฀single฀city฀such฀as฀the฀imperial฀capital฀in฀the฀ 11th฀and฀the฀12th฀centuries,฀when฀the฀cults฀of฀the฀panel฀of฀the฀“usual฀miracle”฀at฀ Blachernai฀and฀the฀Hodegetria฀co-existed.฀Though฀in฀both฀cases฀the฀ultimate฀goal฀ for฀the฀icons’฀devotees฀was฀the฀same฀–฀a฀more฀direct฀contact฀with฀the฀holy,฀and฀the฀ spiritual฀and฀material฀benefits that฀one฀could฀derive฀from฀it฀–฀the฀means฀by฀which฀ this฀was฀achieved฀in฀each฀case฀were฀different.฀These฀differences฀may฀be฀ascribed฀to฀ the฀origins฀of฀each฀cult,฀the฀identity฀and฀the฀motives฀of฀those฀promoting฀it,฀but฀ also฀to฀the฀more฀specific฀de otional฀and฀other฀needs฀that฀it฀was฀meant฀to฀fulfill The฀interaction฀of฀the฀faithful฀with฀the฀two฀miraculous฀panels฀was฀characterized฀ by฀a฀wide฀range฀of฀rituals฀and฀behaviors,฀both฀public฀and฀private,฀which฀influenced and,฀at฀the฀same฀time,฀were฀affected฀by฀the฀manner฀in฀which฀the฀panels฀in฀question฀ were฀displayed.฀Among฀these฀rites฀are฀included฀practices฀that฀were฀traditionally฀ associated฀with฀imperial฀ceremonial,฀like฀the฀use฀of฀veils,฀or฀are฀reminiscent฀of฀the฀ cult฀of฀relics,฀such฀as฀limited฀direct฀access฀and฀withdrawal฀from฀common฀view,฀ material฀blessings฀and,฀possibly,฀incubation,฀all฀underlining฀the฀special฀nature฀and฀ exceptional฀status฀of฀these฀miracle-workers฀vis-à-vis฀non-miraculous฀icons. Interestingly,฀as฀we฀have฀seen,฀some฀of฀these฀practices฀were฀not฀always฀under฀ the฀purview฀of฀the฀Church฀or฀even฀of฀the฀clergy฀that฀served฀the฀churches฀where฀the฀ charismatic฀ panels฀ were฀ housed.฀The฀ adoption฀ and฀ promotion฀ of฀ a฀ cult฀ by฀ the฀ emperor฀and฀his฀circle฀certainly฀had฀a฀significant role฀to฀play,฀as฀evidenced฀especially฀ in฀the฀case฀of฀the฀Hodegetria.฀Still,฀it฀is฀personal฀piety฀and฀the฀need฀of฀the฀faithful฀ to฀ feel฀ a฀ closer฀ connection฀ to฀ God฀ and฀ the฀ saints฀ that,฀ I฀ believe,฀ emerge฀ as฀ the฀ catalytic฀ factors฀ in฀ shaping฀ the฀ treatment฀ and฀ the฀ fortunes฀ of฀ the฀ charismatic฀ panels฀that฀we฀have฀been฀discussing.฀Indeed,฀one฀cannot฀help฀but฀wonder฀whether฀ the฀Hodegetria’s฀longer-lived฀popularity฀in฀comparison฀to฀the฀panel฀of฀the฀“usual฀ miracle”฀ was฀ due฀ not฀ simply฀ to฀ imperial฀ patronage฀ and฀ to฀ the฀ panel’s฀ healing฀ powers,฀but฀also฀to฀the฀fact฀that฀it฀was฀a฀processional฀icon:฀unfailingly,฀every฀week,฀ in฀an฀act฀of฀reciprocity,฀the฀great฀icon฀would฀go฀forth฀from฀its฀domicile฀to฀meet฀its฀ people฀ and,฀ through฀ its฀ miraculous฀ performance,฀ reassure฀ them฀ of฀ the฀ Virgin’s฀ continuous฀presence฀and฀constant฀concern฀for฀her฀city฀and฀its฀inhabitants. Maria฀G.฀Parani University฀of฀Cyprus Invisible,฀in฀Full฀View The฀Byzantine฀Relics฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀in฀Siena Stefania฀Gerevini Ever฀since฀the฀publication฀of฀Peter฀Brown’s฀seminal฀study฀of฀the฀cult฀of฀saints฀ in฀late฀antiquity,฀the฀nexus฀between฀presence฀(praesentia),฀visibility,฀and฀potency฀ (potentia)฀has฀been฀central฀to฀scholarly฀debates฀about฀relics฀and฀their฀significance in฀medieval฀societies.฀As฀is฀now฀widely฀held,฀the฀power฀of฀relics฀to฀act฀within฀and฀to฀ intercede฀for฀a฀given฀community฀rested฀on฀their฀localised฀presence฀and฀availability.฀ However,฀relics฀were฀neither฀permanently฀nor฀directly฀visible฀to฀the฀faithful.฀Instead,฀ the฀charisma฀of฀holy฀bodies฀and฀sacred฀matter฀relied฀on฀what฀Brown฀termed฀an฀“art฀ of฀closed฀surfaces”:฀a฀carefully฀maintained฀balance฀between฀distance฀and฀proximity,฀ between฀exposure฀and฀concealment฀of฀sacred฀matter.1฀Medieval฀experiences฀of฀the฀ holy฀were฀mediated฀by฀sophisticated฀practices฀of฀enshrinement,฀which฀have฀been฀ the฀object฀of฀careful฀scholarly฀scrutiny฀in฀the฀past฀decades.2฀Reliquaries฀enclosed฀ sacred฀matter฀within฀sumptuously฀decorated฀containers,฀simultaneously฀enhancing฀ and฀ hiding฀ it.฀ Architectural฀ framings,฀ monumental฀ imaging฀ and฀ ceremonials฀ further฀framed฀the฀holy,฀confirming and฀heightening฀its฀power,฀but฀also฀removing฀ it฀from฀sight฀and฀conveying฀new,฀topical฀meanings฀through฀its฀presence.฀In฀addition,฀ passio฀legends,฀miracle฀accounts,฀and฀local฀historical฀and฀hagiographic฀traditions฀both฀ expanded฀and฀further฀localised฀the฀authority฀of฀saints฀and฀relics.3฀Both฀recurrent฀ and฀ubiquitous,฀such฀sophisticated฀mise-en-scènes฀were฀one฀of฀the฀distinguishing฀ features฀of฀medieval฀public฀religion.฀However,฀the฀modes฀in฀which฀both฀relics฀ and฀relic฀collections฀were฀staged฀–฀how฀they฀were฀received,฀displayed,฀stored,฀and฀ venerated฀by฀a฀given฀individual฀or฀social฀group฀–฀were฀also฀highly฀specific. As฀such,฀ these฀practices฀are฀revealing฀of฀the฀multiple฀ways฀in฀which฀medieval฀communities฀ imagined,฀constructed,฀and฀mobilised฀the฀sacred฀to฀manifest฀their฀inclinations฀and฀ concerns.฀This฀article฀examines฀the฀solemn฀reception,฀ceremonial฀display฀and฀ storage฀of฀a฀newly฀imported฀set฀of฀Byzantine฀relics฀in฀fourteenth-century฀Siena.฀฀ 1. 2. 3. P.฀Brown,฀The฀Cult฀of฀the฀Saints:฀its฀Rise฀and฀Function฀in฀Latin฀Christianity,฀Chicago฀1981 (The฀Kaskell฀Lectures฀on฀History฀of฀Religions.฀New฀Series฀2),฀p.฀86-105. Literature฀on฀these฀issues฀is฀ever฀growing.฀For฀recent฀appraisals฀and฀a฀range฀of฀different perspectives,฀see฀Saints฀and฀Sacred฀Matter:฀the฀Cult฀of฀Relics฀in฀Byzantium฀and฀Beyond,฀ed. C.฀Hahn฀and฀H.฀A.฀Klein,฀Washington฀DC฀2015฀and฀Matter฀of฀Faith:฀an฀Interdisciplinary Study฀of฀Relics฀and฀Relic฀Veneration฀in฀the฀Medieval฀Period,฀ed.฀J.฀Robinson฀and฀L.฀de฀Beer, London฀2014. Saints฀and฀Sacred฀Matter฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀6-8. 196 STEFANIA฀GEREVINI Investigating฀how฀the฀potency฀of฀this฀foreign฀group฀of฀relics฀was฀both฀amplified and฀ specified through฀ visual฀ and฀ ritual฀ framing฀ in฀ Siena,฀ this฀ article฀ ultimately฀฀ illuminates฀the฀ways฀in฀which฀praesentia฀–฀the฀presence฀and฀charisma฀of฀the฀holy฀–฀ was฀constructed฀and฀experienced฀in฀late฀medieval฀Europe. The฀hospital฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀which฀functioned฀throughout฀the฀ middle฀ages฀as฀a฀medical฀hospital,฀as฀a฀hostel฀for฀pilgrims฀and฀as฀an฀orphanage,฀was฀ the฀most฀prominent฀charitable฀institution฀of฀medieval฀Siena.฀It฀occupied฀the฀site฀ directly฀opposite฀the฀city฀cathedral,฀and฀was฀likely฀founded฀in฀the฀11th฀century฀as฀฀ an฀ appendage฀ to฀ the฀ cathedral฀ chapter.฀ However,฀ it฀ soon฀ became฀ emancipated฀ from฀the฀control฀of฀the฀ecclesiastical฀authorities,฀developing฀into฀an฀affluent civic฀ institution฀whose฀control฀was฀equally฀coveted฀by฀both฀bishopric฀and฀government.4฀ In฀1359,฀at฀the฀height฀of฀its฀wealth฀and฀civic฀prestige,฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀ acquired฀a฀set฀of฀precious฀relics฀of฀Byzantine฀provenance฀and฀impeccable฀pedigree.5฀ The฀relics฀were฀purchased฀in฀Venice,฀but฀had฀travelled฀to฀Italy฀from฀Constantinople,฀ where฀they฀had฀been฀sold฀at฀auction฀in฀1357.฀The฀sacred฀treasury,฀which฀has฀ survived฀for฀the฀most฀part,฀comprised฀tokens฀of฀the฀Passion฀of฀Christ,฀of฀the฀Virgin฀ Mary,฀and฀of฀several฀saints.฀It฀came฀with฀a฀certificate of฀authenticity,฀also฀preserved,฀ which฀was฀penned฀by฀the฀papal฀legate฀in฀Constantinople,฀the฀eminent฀Carmelite฀ and฀diplomat฀Peter฀Thomas,฀who฀also฀identified the฀relics฀as฀a฀former฀possession฀ of฀the฀Byzantine฀imperial฀family.฀Predictably,฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀paid฀a฀hefty฀ sum฀for฀the฀purchase฀of฀the฀prominent฀collection,฀which฀became฀the฀focus฀of฀a฀ long-lasting฀cult฀in฀Siena฀and฀a฀source฀of฀religious฀and฀civic฀prestige฀for฀the฀hospital.6฀ However,฀as฀will฀be฀discussed฀below,฀the฀whole฀city฀welcomed฀the฀arrival฀of฀the฀ relics,฀with฀ceremonials฀that฀suited฀their฀status฀both฀in฀solemnity฀and฀expense.฀ The฀government฀also฀deliberated฀upon฀the฀modes฀of฀their฀storage฀and฀display:฀the฀ acquisition฀of฀the฀holy฀tokens฀prompted฀the฀construction฀of฀a฀new฀lavish฀chapel,฀฀ 4. 5. 6. On฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀see฀D.฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀di฀Santa฀Maria della฀Scala฀in฀Siena:฀vicenda฀di฀una฀committenza฀artistica,฀Siena฀1985;฀Id.฀and฀A.฀Brogi, Lo฀spedale฀grande฀di฀Siena.฀Fatti฀urbanistici฀e฀architettonici฀del฀Santa฀Maria฀della฀Scala:฀ricerche, riflessioni, interrogativi,฀Florence฀1987;฀E.฀Boldrini฀and฀R.฀Parenti,฀Santa฀Maria฀della฀Scala: archeologia฀e฀edilizia฀sulla฀piazza฀dello฀spedale,฀Florence฀1991฀(Biblioteca฀di฀Archeologia medievale฀7).฀On฀the฀struggle฀for฀control฀over฀the฀hospital฀in฀the฀later฀Middle฀Ages,฀see M. Pellegrini,฀L’ospedale฀e฀il฀Comune,฀immagini฀di฀una฀relazione฀privilegiata,฀in฀Arte฀e assistenza฀a฀Siena.฀Le฀copertine฀dipinte฀dell’ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀ed.฀G.฀Piccinni and฀C.฀Zarrilli,฀Pisa฀2003,฀p.฀29-45;฀M.฀Pellegrini,฀La฀comunità฀ospedaliera฀di฀Santa฀Maria della฀Scala฀e฀il฀suo฀più฀antico฀statuto:฀Siena,฀1305,฀Ospedaletto฀2005฀(Ospedali฀medievali฀tra carità฀e฀servizio฀3). The฀standard฀reference฀on฀the฀treasury฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀is฀L’oro฀di฀Siena.฀Il฀tesoro฀di Santa฀Maria฀della฀Scala,฀ed.฀L.฀Bellosi,฀Milan฀2001.฀See฀also฀P.฀Hetherington,฀A฀Purchase of฀Byzantine฀Relics฀and฀Reliquaries฀in฀Fourteenth-Century฀Venice,฀Arte฀Veneta฀37,฀1983, p. 9-30;฀Id.,฀Byzantine฀Enamels฀on฀a฀Venetian฀Book-Cover,฀CArch.฀27,฀1978,฀p.฀117-145. The฀information฀in฀this฀paragraph฀is฀provided฀by฀the฀certificate of฀authentication฀signed by฀Peter฀Thomas฀in฀1357,฀when฀the฀relics฀were฀sold฀in฀Constantinople;฀and฀by฀the฀contract that฀stipulated฀the฀transaction฀between฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀and฀the฀Venetian฀merchant Pietro฀di฀Giunta฀Torrigiani,฀drafted฀in฀1359฀in฀Venice.฀Both฀have฀been฀edited฀by฀Giovanna Derenzini฀in฀L’oro฀di฀Siena฀(cited฀in฀n.฀5),฀p.฀72-78. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 197 built฀on฀the฀premises฀of฀the฀hospital฀for฀everyday฀storage฀and฀veneration.฀And,฀ following฀the฀city’s฀well-established฀tradition฀of฀devotion฀to฀the฀Virgin฀Mary,฀the฀ Sienese฀authorities฀ ordered฀ that฀ the฀ holy฀ treasury฀ should฀ be฀ solemnly฀ displayed฀ every฀year฀on฀the฀feast฀day฀of฀the฀Annunciation,฀celebrated฀on฀25th฀March. Questions฀of฀enshrinement฀and฀visibility฀are฀essential฀for฀our฀understanding฀฀ of฀the฀reception฀of฀the฀Byzantine฀relics฀in฀Siena.฀Concealing฀the฀holy฀tokens,฀and฀ enframing฀them฀with฀religious฀images฀of฀local฀Sienese฀relevance,฀the฀relics’฀chapel฀ simultaneously฀ amplified the฀ potency฀ of฀ the฀ Byzantine฀ relics฀ and฀ transformed฀ their฀meaning.฀This฀was฀also฀the฀case฀for฀the฀annual฀ceremonies฀of฀the฀Annunciation.฀ On฀this฀occasion,฀the฀Byzantine฀relics฀were฀presented฀to฀the฀Sienese฀community฀as฀ the฀focus฀of฀an฀elaborate฀visual฀and฀ritual฀spectacle฀that฀heightened฀the฀status฀ and฀power฀of฀the฀holy฀treasury,฀while฀also฀increasing฀its฀local฀significance through฀ association฀with฀the฀hospital,฀and฀with฀other,฀well-established฀foci฀of฀the฀civic฀ religion฀of฀Siena.฀In฀three฀separate฀sections,฀this฀essay฀examines฀the฀initial฀reception฀ of฀the฀Byzantine฀treasury,฀the฀provisions฀made฀for฀its฀preservation฀and฀ordinary฀ veneration฀in฀the฀14th฀and฀15th฀centuries,฀and฀the฀annual฀celebrations฀of฀the฀Annunciation.฀Exploring฀how฀the฀Byzantine฀relics฀and฀reliquaries฀operated฀in฀Siena,฀ visually฀and฀liturgically;฀the฀extent฀to฀which฀the฀faithful฀could฀actually฀see฀the฀holy฀ tokens฀and฀engage฀with฀them,฀on฀a฀day-to-day฀basis฀and฀on฀festive฀occasions;฀and฀ the฀ ways฀ in฀ which฀ their฀ sacred฀ power฀ was฀ activated฀ and฀ endorsed,฀ the฀ present฀ chapter฀ultimately฀aims฀to฀illuminate฀the฀complex฀practices฀of฀visual฀and฀ritual฀ enframement฀that฀ensured฀the฀recognition฀of฀the฀power฀of฀relics฀in฀the฀later฀middle฀ ages,฀and฀that฀enabled฀their฀integration฀in฀the฀highly฀specific religious฀and฀visual฀ landscapes฀of฀communal฀Italy฀at฀this฀time. The฀ceremonial฀reception฀of฀the฀Byzantine฀relics฀in฀Siena฀in฀1359 The฀contemporary฀Sienese฀chronicler฀Donato฀di฀Neri,฀who฀may฀have฀been฀an฀ eyewitness฀to฀the฀event,฀described฀the฀arrival฀of฀the฀Byzantine฀relics฀in฀Siena฀in฀1359฀ as฀follows: The฀holy฀relics฀came฀to฀the฀seaport฀of฀Talamone,฀and฀the฀Sienese฀bought฀them฀and฀ had฀them฀taken฀to฀Siena฀with฀great฀devotion฀and฀feasting.฀They฀entered฀Siena,฀and฀ were฀placed฀in฀the฀hospital฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala.฀And฀the฀Commune฀of฀Siena฀ spent,฀just฀for฀their฀transport฀and฀for฀the฀celebrations,฀libr.฀1625.7 7. “Li฀santi฀reliqui฀venero฀al฀porto฀di฀Talamone,฀e฀li฀Sanesi฀li฀comproro฀e฀fecelli฀recare฀a฀Siena con฀grande฀divozione฀e฀festa.฀Entroro฀in฀Siena,฀e฀messersi฀nello฀Spedale฀di฀Santa฀Maria฀de la฀ Scala.฀ E฀ spese฀ el฀ comuno฀ di฀ Siena,฀ solo฀ a฀farli฀venire฀e฀onorarli,฀libr.1625.”฀ Cronaca senese฀di฀Donato฀di฀Neri฀e฀di฀suo฀figlio Neri,฀in฀Cronache฀senesi,฀ed.฀A.฀Lisini฀and฀F.฀Iacometti,฀Bologna฀1936฀(Rerum฀Italicarum฀Scriptores฀XV,฀6),฀p.฀590.฀Donato฀di฀Neri฀lived฀in Siena฀in฀the฀mid-14th฀century,฀as฀is฀attested฀in฀two฀archival฀documents฀dated฀1337฀and 1347.฀See฀ibid.,฀p.฀xxiii;฀P.฀Viti,฀s.v.฀Donato฀di฀Neri,฀in฀Dizionario฀biografico degli฀Italiani, ed.฀A.฀Ghisalberti,฀Treccani฀1992,฀(http://www.treccani.it/enciclopedia/donato-di-neri_ (Dizionario-Biografico) ,฀accessed฀9฀December฀2016).฀The฀earliest฀surviving฀manuscript฀of Donato฀di฀Neri’s฀historical฀work฀dates฀to฀the฀15th฀century.฀However,฀compared฀with฀other Sienese฀chronicles,฀the฀reliability฀of฀his฀account฀has฀raised฀fewer฀doubts฀amongst฀scholars. For฀a฀historiographic฀summary฀of฀debates฀about฀Sienese฀chronicles,฀see฀J.฀Immler฀Satkowski, 198 STEFANIA฀GEREVINI The฀financial cost฀for฀the฀purchase฀of฀the฀Byzantine฀relics฀was฀incurred฀by฀the฀ hospital฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀as฀we฀know฀from฀the฀original฀contract฀of฀sale.8฀ However,฀the฀arrival฀of฀the฀treasury฀in฀Siena฀in฀1359฀was฀perceived฀by฀contemporaries฀as฀an฀important฀civic฀affair:฀the฀ceremonies฀of฀reception฀were฀sponsored฀by฀ the฀government,฀and฀the฀council฀also฀regulated฀their฀storage฀and฀annual฀display,฀as฀will฀ be฀discussed฀in฀more฀detail฀below.9฀Although฀Donato฀di฀Neri’s฀concise฀indication฀ that฀the฀relics฀were฀received฀“with฀great฀devotion฀and฀feasting”฀is฀hardly฀sufficient to฀reconstruct฀the฀rituals฀held฀in฀1359,฀the฀reception฀of฀the฀Byzantine฀treasury฀in฀ Siena฀is฀likely฀to฀have฀resembled฀other,฀well-known฀ceremonies฀of฀relic฀translation.฀ Highly฀inventive฀and฀idiosyncratic,฀these฀rituals฀nevertheless฀followed฀a฀common฀ pattern,฀which฀generally฀included฀a฀civic฀procession,฀the฀public฀elevation฀of฀the฀ holy฀tokens฀by฀the฀religious฀or฀political฀authorities,฀and฀their฀ritual฀enshrinement฀ in฀their฀new฀abode.10฀ In฀ addition,฀ by฀ the฀ mid-fourteenth฀ century฀ Siena฀ had฀ an฀ established฀and฀well-documented฀tradition฀of฀civic฀religion,฀which฀further฀assists฀ us฀in฀conjuring฀the฀event. The฀ceremonies฀organised฀for฀the฀installation฀of฀Duccio฀di฀Buoninsegna’s฀Maestà฀ in฀1311฀are฀a฀particularly฀useful฀example.฀The฀mid-fourteenth฀century฀chronicler฀ Agnolo฀di฀Tura฀described฀the฀event฀with฀words฀evocative฀of฀Donato฀di฀Neri’s฀ account฀of฀the฀reception฀of฀the฀Byzantine฀treasury฀in฀1359:฀“The฀Sienese฀took฀that฀ painting฀to฀the฀cathedral฀(…)฀with฀great฀devotions฀and฀processions”฀(con฀grandi฀ divotioni฀e฀procissioni).11฀The฀procession,฀as฀he฀further฀explained,฀was฀led฀by฀the฀ bishop,฀with฀the฀entire฀city฀taking฀part฀in฀the฀event.฀The฀clergy฀opened฀the฀cortege,฀ followed฀by฀the฀government฀and฀city฀magistrates฀and฀by฀the฀people.฀The฀placement฀of฀individuals฀and฀social฀groups฀was฀carefully฀organised฀around฀the฀painting,฀฀ Duccio฀di฀Buoninsegna:฀the฀Documents฀and฀Early฀Sources,฀Athens฀GA฀2000,฀p.฀97-108.฀For฀ a฀positive฀take฀on฀Donato฀di฀Neri’s฀account,฀see฀W.฀M.฀Bowsky,฀The฀Impact฀of฀the฀Black฀ Death฀upon฀Sienese฀Government฀and฀Society,฀Speculum฀39/1,฀1964,฀p.฀1-34,฀at฀3-5. 8. The฀value฀of฀the฀Byzantine฀relics฀was฀established฀at฀3,000฀golden฀florins. The฀sale฀of฀relics being฀forbidden,฀the฀transaction฀was฀camouflaged as฀a฀donation฀against฀compensation. The฀merchant฀Pietro฀di฀Giunta฀Torrigiani฀–฀and฀his฀wife฀and฀son฀–฀were฀guaranteed฀by฀the hospital฀a฀life-long฀annual฀income฀of฀200฀florins, and฀a฀house฀in฀usufruct,฀see฀L’oro฀di฀Siena (cited฀in฀n.฀5),฀p.฀75-76. 9. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Consiglio฀Generale฀164,฀fol.฀35r;฀and,฀for฀details฀about฀the฀relics’ storage฀and฀display,฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Consiglio฀Generale฀165,฀fol.฀9v-10r.฀These documents฀ have฀ first been฀ studied,฀ and฀ partly฀ published,฀ in฀ I.฀ Gagliardi,฀ Le฀ reliquie dell’ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀(xiv-xv฀secolo),฀in฀L’oro฀Di฀Siena฀(cited฀in฀n.฀5), p. 49-66฀(n.b.฀the฀archival฀reference฀provided฀there฀for฀the฀second฀document฀is฀partly incorrect,฀and฀has฀been฀amended฀in฀the฀present฀article). 10. For฀an฀introduction฀to฀this฀wide฀topic,฀see฀N.฀Herrmann-Mascard,฀Les฀reliques฀des฀saints. Formation฀coutumière฀d’un฀droit,฀Paris฀1975฀(Collection฀d’histoire฀institutionnelle฀et฀sociale฀6), p. 195-197฀and฀p.฀206-207;฀H.฀A.฀Klein,฀Eastern฀Objects฀and฀Western฀Desires:฀Relics and฀Reliquaries฀between฀Byzantium฀and฀the฀West,฀DOP฀58,฀2004,฀p.฀283-314;฀E.฀Bozóky, La฀ politique฀ des฀ reliques฀ de฀ Constantin฀ à฀ Saint฀ Louis:฀ protection฀ collective฀ et฀ légitimation du฀pouvoir,฀Paris฀2007฀(Bibliothèque฀historique฀et฀littéraire). 11. Cronaca฀Senese฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀313. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 199 and฀everyone฀carried฀wax฀candles฀in฀their฀hands.฀Women฀and฀children฀closed฀the฀฀ cortege,฀which฀accompanied฀the฀panel฀around฀town฀and฀inside฀the฀Cathedral.฀On฀ the฀same฀day,฀bells฀rang฀and฀alms฀were฀distributed฀to฀the฀poor.12 Although฀the฀historical฀accuracy฀of฀this฀account฀has฀been฀variously฀discussed฀ by฀scholarship,฀and฀even฀if฀it฀is฀not฀certain฀that฀Agnolo฀di฀Tura฀could฀have฀personally฀witnessed฀the฀installation฀of฀the฀Maestà,฀he฀nevertheless฀likely฀lived฀and฀wrote฀ in฀the฀mid-Trecento.13฀Thus,฀his฀description฀of฀the฀ceremonies฀of฀the฀arrival฀of฀the฀ Maestà,฀whether฀or฀not฀philologically฀correct฀in฀relation฀to฀that฀event,฀represents฀฀ a฀likely฀reconstruction฀of฀civic฀feasting฀in฀Siena฀at฀times฀not฀too฀distant฀from฀฀ the฀importation฀of฀the฀Byzantine฀relics฀to฀Siena.฀Moreover,฀his฀description฀testifies to฀ the฀importance฀attached฀to฀religious฀images฀and฀objects฀in฀Siena,฀and฀to฀the฀solemnity฀ of฀the฀ceremonies฀that฀these฀artefacts฀could฀provoke฀in฀the฀city.฀The฀possession฀of฀ holy฀images฀and฀relics฀gained฀for฀local฀communities฀their฀virtus,฀ensuring,฀together฀ with฀holy฀protection,฀victory฀over฀enemies,฀peace฀and฀political฀and฀social฀stability.฀ Just฀like฀the฀installation฀of฀the฀Maestà,฀then,฀the฀arrival฀of฀the฀Byzantine฀relics฀in฀ Siena฀represented฀the฀acquisition฀of฀a฀precious฀civic฀treasury,฀and฀of฀a฀powerful฀agent฀ of฀well-being฀for฀the฀entire฀community.฀It฀is฀therefore฀likely฀that฀the฀two฀ceremonies฀ may฀have฀been฀staged฀in฀a฀similar฀way,฀with฀the฀participation฀of฀the฀political฀and฀ religious฀authorities,฀and฀the฀organisation฀of฀a฀hierarchized฀procession฀that฀touched฀ significant landmarks฀across฀the฀city.฀In฀1359,฀such฀a฀carefully฀orchestrated฀procedure,฀ and฀the฀visual฀and฀liturgical฀manoeuvring฀of฀the฀relics฀that฀it฀entailed,฀ensured฀the฀ successful฀preservation฀and฀transmission฀of฀the฀value฀of฀the฀Byzantine฀treasury฀to฀ its฀ new฀ religious฀ and฀ cultural฀ context,฀ also฀ initiating฀ a฀ process฀ of฀ amplification฀ and฀reinterpretation฀that฀was฀perfected฀with฀the฀construction฀of฀a฀new฀chapel฀for฀ the฀custody฀and฀devotion฀or฀the฀relics,฀and฀with฀the฀establishment฀of฀new฀rituals฀ of฀public฀ostension฀on฀the฀day฀of฀the฀Annunciation. Protecting฀and฀venerating฀the฀Byzantine฀treasury:฀the฀chapel฀ of฀the฀relics฀in฀the฀hospital฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala The฀arrival฀of฀the฀Byzantine฀relics฀in฀Siena฀instigated฀the฀construction฀of฀a฀lavishly฀ decorated฀chapel,฀built฀on฀the฀premises฀of฀the฀hospital฀for฀their฀custody,฀and฀to฀provide฀room฀for฀their฀veneration฀throughout฀the฀year.฀Enclosed฀between฀the฀hospital฀ church,฀ the฀ residency฀ of฀ the฀ rector,฀ and฀ the฀ pellegrinaio฀ (room฀ for฀ pilgrims),฀ the฀ chapel฀was฀located฀at฀the฀very฀heart฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀and฀could฀exclusively฀ be฀accessed฀from฀the฀nave฀of฀its฀church.฀Designed฀as฀a฀single-aisle฀and฀three-bay฀ vaulted฀space,฀the฀chapel฀testifies to฀the฀civic฀importance฀attached฀by฀contemporaries฀ to฀the฀Byzantine฀treasury.฀It฀was฀commissioned฀by฀the฀Sienese฀government,14฀and฀฀ 12. Ibid.,฀p.฀313-314. 13. Bowsky,฀The฀Impact฀of฀the฀Black฀Death฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀4฀(with฀archival฀references), suggests฀that฀the฀employee฀of฀the฀Sienese฀Biccherna฀named฀Agnolo฀di฀Tura฀detto฀il฀Grasso, mentioned฀in฀public฀documents฀between฀1348-55,฀might฀be฀identified with฀the฀chronicler writing฀under฀the฀same฀name. 14. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Consiglio฀Generale฀165,฀fol.฀9v-10r. 200 STEFANIA฀GEREVINI Figure฀1฀-฀Groundplan,฀Cappella฀delle฀Reliquie,฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀฀ Siena฀:฀present฀state฀(Courtesy฀of฀Comune฀di฀Siena.฀No฀further฀reproduction฀permitted). THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 201 built฀by฀the฀Opera฀del฀Duomo.15฀Its฀construction฀began฀shortly฀after฀the฀purchase฀ of฀the฀Byzantine฀tokens,฀possibly฀under฀the฀direction฀of฀Giovanni฀di฀Stefano,฀who฀ received฀ payments฀ for฀ the฀ stonemasonry฀ of฀ the฀ chapel฀ in฀ 1366-1367.16฀ In฀ 1369,฀ Grifo฀ di฀ Lotto฀ di฀ Matteo฀ Stefani฀ donated฀ to฀ the฀ hospital฀ a฀ farm฀ in฀ the฀ Sienese฀ countryside,฀ensuring฀the฀funds฀for฀the฀upkeep฀of฀the฀chapel.17฀Its฀extensive฀pictorial฀cycle,฀which฀covered฀the฀walls,฀arches฀and฀vaults,฀was฀probably฀completed฀in฀ 1370,฀when฀the฀Sienese฀painters฀Cristoforo฀di฀Bindoccio฀and฀Meo฀di฀Pero฀signed฀ and฀dated฀their฀work฀on฀a฀painted฀cartiglio,฀still฀visible฀over฀the฀arch฀that฀connects฀ the฀first฀and฀second฀bay฀of฀the฀chapel Unfortunately,฀this฀room฀–฀which฀still฀awaits฀systematic฀study฀–฀was฀repeatedly฀ transformed฀from฀the฀15th฀century฀onwards:฀its฀sanctuary฀was฀erased,฀the฀passageways฀ that฀ existed฀ between฀ chapel฀ and฀ church฀ were฀ blocked฀ up,฀ and฀ its฀ original฀ painterly฀decoration฀was฀substantially฀altered฀(fig. 1).18฀The฀first major฀alteration฀ probably฀occurred฀in฀1444,฀when฀Domenico฀di฀Bartolo฀was฀commissioned฀to฀paint฀ a฀fresco฀of฀the฀Virgin฀of฀Mercy,฀the฀so-called฀Vergine฀del฀Manto,฀for฀the฀(liturgical)฀ east฀wall฀of฀the฀chapel.฀Presumably,฀this฀fresco฀erased฀the฀earlier,฀Trecento฀decoration.19฀ Further฀ modifications entirely฀ obliterated฀ the฀ fourteenth-century฀ programme฀of฀the฀chapel’s฀sanctuary.฀In฀1513,฀Domenico฀Beccafumi฀repainted฀the฀east฀ vault,฀ and,฀ in฀ all฀ likelihood,฀ redecorated฀ the฀ lateral฀ lunettes,฀ one฀ of฀ which฀ has฀ survived฀and฀represents฀the฀Meeting฀of฀Joachim฀and฀Anne.20฀In฀1610,฀the฀east฀wall฀ was฀pulled฀down฀altogether,฀and฀a฀door฀was฀opened฀into฀the฀main฀corridor฀of฀the฀ hospital,฀improving฀access฀to฀the฀wards.฀On฀this฀occasion,฀the฀Vergine฀del฀Manto฀ was฀removed฀and฀relocated฀to฀the฀sacristy฀of฀the฀hospital฀church,฀where฀the฀Byzantine฀relics฀had฀already฀been฀transferred฀in฀the฀mid-15th฀century,฀as฀will฀be฀discussed฀ 15. The฀Opera฀del฀Duomo฀was฀involved฀with฀the฀building฀of฀the฀relics’฀chapel฀between฀1359 and฀1363.฀A.฀Giorgi฀and฀S.฀Moscadelli,฀Costruire฀una฀cattedrale.฀L’Opera฀di฀Santa฀Maria di฀Siena฀tra฀ xii฀e฀ xiv฀secolo,฀in฀Die฀Kirchen฀von฀Siena,฀vol.฀3,฀Munchen฀2005฀(Italienische Forschungen฀ des฀ Kunshistorischen฀ Institutes฀ in฀ Florenz),฀ p.฀ 136,฀ n.฀ 138฀ (with฀ archival references),฀and฀p.฀351-352. 16. A฀document฀from฀1366-67฀records฀that฀Giovanni฀di฀Stefano฀“makes฀the฀chapel฀next฀to฀the church฀of฀the฀Virgin฀Annunciate”,฀and฀various฀payments฀made฀to฀him.฀Archivio฀di฀Stato di฀Siena,฀Ospedale฀516,฀fol.฀85v,฀published฀by฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited in฀n.฀4),฀p.฀418. 17. The฀donation฀of฀the฀Podere฀della฀Querciola฀dal฀Bozzone฀is฀recorded฀in฀Archivio฀di฀Stato di฀Siena,฀Ospedale฀119,฀fol.฀520,฀cited฀in฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4), p. 133,฀n.฀202. 18. The฀chapel฀was฀restored฀in฀2005-2008.฀To฀the฀best฀of฀my฀knowledge,฀the฀only฀publication ensued฀from฀this฀campaign฀is฀M.฀Gavazzi,฀N.฀Montevecchi฀and฀A.฀Sbardellati,฀Indagini฀sull’architettura฀e฀sulle฀decorazioni฀della฀Cappella฀del฀Manto.฀Lo฀sviluppo฀costruttivo dalla฀fase฀originaria฀all’assetto฀documentato฀da฀Domenico฀di฀Bartolo,฀in฀Il฀pellegrinaio dell’ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala.฀Atti฀della฀giornata฀di฀studi,฀Siena,฀26฀novembre฀2001, ed.฀F.฀Gabbrielli,฀Arcidosso฀2014฀(Ricerche฀e฀fonti฀3),฀p.฀197-207.฀This฀study฀provides฀a very฀preliminary฀chronology฀of฀the฀chapel฀and฀of฀its฀decorative฀programme. 19. Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀165-172. 20. Ibid.,฀p.฀268-269,฀with฀a฀discussion฀of฀the฀problematic฀attributions฀of฀these฀frescoes.฀The documents฀recording฀payments฀to฀Domenico฀di฀Pace฀(Beccafumi)฀are฀published฀in฀the same฀book,฀p.฀436-437. 202 STEFANIA฀GEREVINI below.21฀Finally,฀the฀chapel฀functioned฀as฀an฀Aid฀and฀Emergency฀ward฀in฀modern฀ times,฀until฀the฀hospital฀was฀converted฀into฀a฀museum. Nevertheless,฀ surviving฀ documents฀ and฀ paintings฀ assist฀ us฀ in฀ visualising฀ the฀ inner฀organisation฀of฀this฀room฀in฀the฀Trecento,฀and฀its฀spatial฀relationship฀to฀the฀ church฀of฀the฀hospital.฀In฀1364,฀choir฀stalls฀(choro),฀seats฀for฀women฀(sedi฀delle฀donne),฀ and฀wooden฀railings฀(chanciella)฀for฀the฀chapel฀were฀delivered฀by฀the฀woodworker฀ Ciecco฀del฀Ciancha.22฀The฀term฀chanciella฀is฀likely฀to฀refer฀to฀a฀grille฀separating฀ the฀chapel฀from฀the฀adjacent฀church฀of฀the฀hospital,฀as฀is฀confirmed by฀another฀ document,฀describing฀the฀chapel฀as฀“next฀to฀the฀railings”฀(allato฀a฀le฀chanciella).23฀ The฀presence฀of฀choir฀stalls฀and฀of฀seats฀specifically intended฀for฀a฀female฀congregation฀suggests฀that฀the฀chapel฀functioned฀as฀an฀actual฀devotional฀space,฀and฀that฀ it฀was฀in฀all฀likelihood฀accessible฀to฀the฀faithful฀on฀a฀regular฀basis.฀Within฀the฀chapel,฀ the฀Byzantine฀relics฀were฀presumably฀stored฀inside฀or฀by฀the฀altar.฀Although฀later฀ modifications make฀it฀impossible฀to฀reconstruct฀the฀original฀arrangement฀in฀detail,฀ coeval฀sources฀emphasise฀the฀exceptionality฀of฀the฀relics’฀annual฀display฀on฀25฀March,฀ suggesting฀that฀they฀were฀not฀accessible฀or฀directly฀visible฀in฀the฀chapel฀on฀a฀daily฀ basis.฀Also,฀the฀record฀of฀a฀payment฀made฀to฀Domenico฀di฀Bartolo฀for฀the฀Vergine฀ del฀Manto฀describes฀the฀painting฀as฀located฀“above฀the฀grille฀of฀the฀church”฀(sopra฀ la฀ gratichola฀ di฀ chiexa),฀ which฀ might฀ refer฀ to฀ a฀ protective฀ grille฀ sealing฀ a฀ niche฀ inside฀the฀wall฀or฀the฀altar,฀where฀the฀relics฀were฀preserved.24 The฀fourteenth-century฀figurati e฀programme฀of฀the฀chapel฀does฀not฀provide฀ further฀assistance฀in฀locating฀the฀relics:฀it฀has฀only฀partly฀survived,฀and฀what฀remains฀ raises฀attributive฀and฀interpretative฀issues฀that฀would฀require฀separate฀examination.฀ However,฀extant฀frescoes฀–฀primarily฀portraits฀of฀saints,฀painted฀on฀the฀intradoses฀of฀ the฀arches฀of฀the฀chapel฀and฀on฀its฀lateral฀walls฀–฀offer฀some฀useful฀clues฀in฀an฀attempt฀ to฀reconstruct฀the฀visual฀surroundings฀of฀the฀Byzantine฀treasury.฀The฀programme,฀ which฀includes฀representations฀of฀the฀doctors฀of฀the฀western฀church,฀bust฀portraits฀ of฀prominent฀saints฀of฀the฀mendicant฀orders฀–฀St฀Francis฀and฀St฀Dominic฀–,฀and฀ the฀full฀team฀of฀local฀Sienese฀patron฀saints฀–฀St฀Galganus,฀St฀Ansanus,฀St฀Victor,฀฀ St฀Savinus฀and฀St฀Crescentius฀–฀is฀markedly฀western฀and฀Sienese฀in฀character฀ (figs฀2-3).25฀Although฀there฀cannot฀be฀traced฀a฀specific iconographic฀emphasis฀on฀ themes฀of฀healing฀or฀pilgrimage,฀as฀might฀be฀expected฀from฀the฀church฀of฀a฀hospital,฀ 21. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀31,฀fol.฀109v.฀Also฀G.฀Macchi,฀Origine฀dello฀Spedale di฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀di฀Siena,฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena฀D113,฀fol.฀11r. 22. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀516,฀fol.฀35r;฀published฀in฀Gallavotti฀Cavallero, Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀418,฀n.฀71-78. 23. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀516,฀fol.฀118r;฀published฀in฀Gallavotti฀Cavallero, Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀418,฀n.฀87. 24. Ibid.,฀p.฀165-168฀and฀p.฀425,฀n.฀250฀for฀a฀transcription฀of฀the฀original฀document,฀Archivio di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀520,฀fol.฀99r. 25. On฀the฀Sienese฀patron฀saints฀and฀their฀iconography,฀see,฀amongst฀others,฀R.฀Argenziano฀and F. Bisogni,฀L’iconografia dei฀santi฀patroni฀Ansano,฀Crescenzio,฀Savino฀e฀Vittore,฀Bullettino Senese฀di฀Storia฀Patria฀97,฀1990,฀p.฀84-115;฀R.฀Argenziano,฀Corpi฀santi฀e฀immagini฀nella Siena฀medievale:฀i฀santi฀patroni,฀Bullettino฀Senese฀di฀Storia฀Patria฀110,฀2003,฀p.฀214-239. For฀an฀introduction฀to฀their฀cult฀in฀the฀cathedral,฀see฀D.฀Norman,฀Siena฀and฀the฀Virgin: Art฀and฀Politics฀in฀a฀Late฀Medieval฀City฀State,฀New฀Haven฀/฀London฀1999,฀p.฀67-85. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 203 Figure฀2฀-฀Cristoforo฀di฀Bindoccio฀and฀Meo฀di฀Pero,฀Doctors฀of฀the฀Church,฀intrados฀of฀ northwest฀arch,฀Cappella฀delle฀Reliquie,฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀Siena,฀ca.฀1370฀(photo฀by฀ the฀author,฀courtesy฀of฀Comune฀di฀Siena.฀No฀further฀reproduction฀permitted). 204 STEFANIA฀GEREVINI Figure฀3฀-฀Cristoforo฀di฀Bindoccio฀and฀Meo฀di฀Pero,฀St฀Anthony฀the฀Abbot,฀St฀Dominic฀ and฀ St฀ Crescentius,฀ intrados฀ of฀ central฀ arch,฀ Cappella฀ delle฀ Reliquie,฀ Santa฀ Maria฀ della฀ Scala,฀ Siena,฀ ca.฀ 1370฀ (photo฀ by฀ the฀ author,฀ courtesy฀ of฀ Comune฀ di฀ Siena.฀ No฀ further฀ reproduction฀permitted). THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 205 the฀programme฀includes฀representations฀of฀St฀Anthony฀the฀Abbot฀–฀whose฀relic฀ Santa฀Maria฀della฀Scala฀acquired฀in฀1359฀–฀and฀of฀St฀Julian฀the฀Hospitaller,฀respectively฀venerated฀as฀patrons฀of฀the฀sick฀and฀poor,฀and฀of฀wayfarers฀and฀pilgrims.26฀ Most฀significantly for฀the฀purposes฀of฀this฀essay,฀the฀imagery฀in฀the฀chapel฀bears฀ only฀tenuous฀connections฀with฀the฀individual฀identity฀of฀the฀Byzantine฀relics,฀and฀ makes฀no฀iconographic฀or฀stylistic฀reference฀to฀their฀eastern฀origin.฀It฀is฀possible฀ that฀more฀explicit฀associations฀between฀painterly฀decoration฀and฀relics฀were฀made฀ on฀the฀east฀wall฀and฀near฀the฀altar฀of฀the฀chapel,฀now฀lost.฀For฀example,฀a฀surviving฀ altarpiece฀of฀the฀Assumption฀of฀the฀Virgin฀with฀St฀Thomas฀receiving฀the฀Girdle,฀painted฀ in฀ca.฀1360฀by฀Bartolomeo฀Bulgarini,฀then฀oblate฀at฀the฀hospital,฀might฀have฀been฀ destined฀for฀the฀chapel฀of฀the฀relics:฀its฀emphasis฀on฀the฀relic฀of฀the฀girdle฀may฀be฀ understood฀as฀a฀direct฀reference฀to฀the฀Marian฀pignora฀possessed฀by฀the฀Scala฀ (figs฀4฀and฀14).฀27฀Whether฀or฀not฀its฀missing฀sections฀included฀references฀to฀the฀ Byzantine฀treasury,฀however,฀the฀figurati e฀programme฀of฀the฀chapel฀significantly reinterpreted฀the฀relics฀in฀the฀context฀of฀local฀saintly฀cults.฀Projecting฀new,฀localised฀meanings฀onto฀the฀relics,฀such฀pictorial฀framing฀simultaneously฀transformed฀ their฀significance and฀exploited฀their฀potency฀to฀promote฀the฀relevance฀of฀the฀local฀ Sienese฀pantheon. A฀similar฀visual฀strategy฀–฀reliant฀on฀the฀limited฀visibility฀and฀restricted฀accessibility฀of฀the฀relics,฀offset฀by฀a฀rich฀and฀topical฀painterly฀programme฀–฀was฀also฀ enacted฀in฀the฀mid-15th฀century,฀when฀the฀Byzantine฀treasury฀was฀translated฀from฀ the฀chapel฀of฀the฀relics฀to฀the฀sacristy฀of฀the฀hospital฀church฀in฀1445.28฀There,฀the฀ relics฀were฀stored฀inside฀a฀new฀reliquary฀cupboard,฀painted฀by฀Vecchietta฀and฀possibly฀located฀above฀the฀sacristy฀altar฀(figs. 5-6).29฀The฀cabinet฀was฀not฀transparent.฀฀ 26. On฀the฀cult฀of฀St฀Antony฀the฀Abbot฀in฀Italy,฀see฀L.฀Fenelli,฀Il฀Tau,฀il฀fuoco,฀il฀maiale:฀i canonici฀regolari฀di฀sant’Antonio฀Abate฀tra฀assistenza฀e฀devozione,฀Spoleto฀2006฀(Uomini฀e mondi฀medievali฀9);฀L.฀Fenelli,฀Dall’eremo฀alla฀stalla:฀storia฀di฀sant’Antonio฀abate฀e฀del฀suo culto,฀Roma฀2011฀(Storia฀e฀società).฀On฀St฀Julian฀the฀Hospitaller,฀see฀G.฀Civitano,฀Culto฀e iconografia di฀ San฀ Giuliano฀ l’Ospitaliere฀ in฀ Italia฀ centro-meridionale,฀ in฀ I฀ santi฀ venuti dal฀mare.฀Atti฀del฀V฀convegno฀internazionale฀di฀studio,฀Bari-Brindisi,฀14-18฀dicembre฀2005, ed.฀M.฀S.฀Calò฀Mariani,฀Bari฀2009฀(Rotte฀mediterranee฀della฀cultura฀4),฀p.฀393-414. 27. The฀altarpiece,฀generally฀dated฀to฀ca.1360,฀is฀currently฀in฀the฀Pinacoteca฀Nazionale฀of฀Siena, n. 61.฀Only฀the฀central฀panel฀survives.฀The฀relationship฀between฀altarpiece฀and฀chapel฀has been฀developed฀in฀J.฀Steinhoff,฀Sienese฀Painting฀after฀the฀Black฀Death.฀Artistic฀Pluralism, Politics฀and฀the฀New฀Art฀Market,฀Cambridge฀2006,฀p.฀193฀and฀p.฀201-204.฀On฀the฀same painting,฀see฀also฀J.฀Steinhoff-Morrison,฀Bartolomeo฀Bulgarini฀and฀Sienese฀Paintings฀of the฀mid-fourteenth฀Century,฀Phd฀thesis,฀Princeton฀University,฀Ann฀Arbor฀1994,฀p.฀24-244 and฀p.฀603-613.฀The฀hospital฀possessed฀relics฀of฀the฀veil,฀girdle,฀and฀head-cover฀of฀the Virgin,฀all฀mentioned฀in฀the฀original฀contract฀of฀sale฀of฀1359. 28. The฀standard฀reference฀on฀the฀sacristy฀is฀H.฀W.฀Van฀Os,฀Vecchietta฀and฀the฀Sacristy฀of฀the฀Siena Hospital฀Church.฀A฀Study฀in฀Renaissance฀Religious฀Symbolism,฀The฀Hague฀/฀New฀York฀1974 (Kunsthistorische฀studiën฀van฀het฀Nederlands฀Instituut฀te฀Rome฀2). 29. For฀extensive฀discussions฀of฀the฀cabinet฀and฀its฀iconography,฀see฀ibid.,฀p.฀16-30;฀A.฀J.฀Elston, Storing฀Sanctity:฀Sacristy฀Reliquary฀Cupboards฀in฀Late฀Medieval฀and฀Renaissance฀Italy,฀PhD thesis,฀University฀of฀Kansas,฀2011,฀p.฀113-158;฀D.฀Norman,฀“Santi฀Cittadini”:฀Vecchietta and฀the฀Civic฀Pantheon฀in฀mid-fifteenth Century฀Siena,฀in฀Art฀as฀Politics฀in฀Late฀Medieval and฀Renaissance฀Siena,฀ed.฀T.฀B.฀Smith฀and฀J.฀B.฀Steinhoff,฀Farnham฀2012,฀p.฀115-140, 206 STEFANIA฀GEREVINI Figure฀ 4฀ -฀ Bartolomeo฀ Bulgarini,฀ Assumption฀ of฀ the฀Virgin฀ with฀ St฀Thomas฀ receiving฀ the฀ Girdle,฀Pinacoteca฀Nazionale,฀n.฀61,฀Siena,฀ca.฀1360฀(photo฀:฀©฀Ministero฀dei฀beni฀e฀delle฀ Attività฀ culturali฀ e฀ del฀ turismo.฀ Polo฀ museale฀ della฀ Toscana.฀ Photo฀ Archive฀ Pinacoteca฀ Nazionale฀di฀Siena). THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 207 Figures฀5-6฀-฀Lorenzo฀di฀Pietro,฀il฀Vecchietta,฀Arliquiera,฀exterior฀/฀interior,฀Pinacoteca฀di฀ Siena,฀ca.฀1445฀(photo฀:฀©฀Ministero฀dei฀beni฀e฀delle฀Attività฀culturali฀e฀del฀turismo.฀Polo฀ museale฀della฀Toscana.฀Photo฀Archive฀Pinacoteca฀Nazionale฀di฀Siena). 208 STEFANIA฀GEREVINI When฀closed,฀it฀entirely฀concealed฀the฀relics฀and฀reliquaries฀from฀view,฀offering฀ beholders฀instead฀an฀elaborate฀pictorial฀cycle฀comprising฀images฀of฀local฀Sienese฀ holy฀figu es฀in฀the฀lower฀tiers,฀and฀representations฀of฀the฀Annunciation,฀Crucifixio ฀ and฀Resurrection฀of฀Christ฀at฀the฀summit.฀With฀the฀exception฀of฀the฀Christological฀ imagery฀at฀the฀top,฀the฀figu es฀depicted฀on฀the฀exterior฀of฀the฀cabinet฀bear฀no฀ connection฀with฀the฀Byzantine฀relics฀inside.฀Instead,฀and฀not฀unlike฀the฀imagery฀ of฀the฀chapel฀where฀the฀relics฀had฀been฀stored฀in฀the฀Trecento,฀the฀doors฀of฀the฀ cabinet฀represented฀the฀local฀Sienese฀holy฀pantheon,฀performing฀a฀dual฀function.30฀ On฀the฀one฀hand,฀these฀images฀enframed฀the฀Byzantine฀relics฀within฀the฀highly฀ specific civic฀religion฀of฀Siena.฀On฀the฀other฀hand,฀they฀promoted฀the฀standing฀of฀ the฀ group฀ of฀ Sienese฀ patrons฀ –฀ including฀ the฀ so-called฀ santini฀ novelli,฀ many฀ of฀ whom฀ had฀ died฀ recently฀ and฀ had฀ not฀ yet฀ been฀ canonized฀ in฀ the฀ 15th฀ century฀ –฀฀ by฀means฀of฀their฀association฀with฀the฀relics฀of฀Christ’s฀Passion฀and฀of฀the฀Virgin.31฀ When฀open,฀the฀reliquary฀cupboard฀presented฀an฀entirely฀different฀visual฀spectacle.฀ The฀three฀Christological฀scenes฀at฀its฀summit฀would฀remain฀visible.฀However,฀the฀ local฀saints฀would฀disappear฀as฀the฀two฀rectangular฀doors฀of฀the฀cupboard฀revolved฀ on฀their฀hinges,฀revealing฀the฀extensive฀Passion฀cycle฀depicted฀on฀their฀interior,฀ and฀exposing฀the฀Byzantine฀relics฀and฀reliquaries฀stored฀in฀the฀wall฀niche฀behind฀ the฀cabinet.฀The฀layout฀of฀the฀Byzantine฀relics฀inside฀the฀cabinet฀is฀unknown.฀Also฀ uncertain฀are฀the฀liturgical฀occasions฀when฀the฀cupboard฀would฀be฀opened,฀the฀ rituals฀ that฀ were฀ performed,฀ and฀ the฀ size฀ and฀ identity฀ of฀ the฀ audience฀ that฀ was฀ admitted฀to฀the฀sacristy.฀Nevertheless,฀the฀reliquary฀cupboard฀was฀designed฀with฀฀ a฀precise฀function฀in฀mind:฀its฀overall฀iconography฀merged฀the฀cult฀of฀the฀Byzantine฀ relics฀ with฀ the฀ veneration฀ of฀ local฀ saints฀ and฀ the฀ universal฀ history฀ of฀ salvation.฀ When฀sealed,฀the฀cabinet฀ensured฀the฀protection฀of฀the฀relics฀therein,฀both฀physically,฀ by฀means฀of฀sturdy฀wooden฀doors฀and฀locks,฀and฀symbolically,฀through฀the฀guardianship฀of฀the฀team฀of฀Sienese฀saints.฀When฀open,฀the฀cabinet฀revealed฀the฀holy฀ treasury,฀ advertised฀ its฀ significance by฀ juxtaposition฀ with฀ the฀ Passion฀ cycle,฀ and฀ provided฀the฀beholders฀with฀an฀interpretative฀and฀contemplative฀framework฀that฀ also฀extended฀to฀the฀walls฀of฀the฀sacristy,฀where฀Vecchietta฀depicted฀a฀monumental฀ representation฀of฀the฀articles฀of฀the฀Christian฀faith฀in฀the฀same฀years. for฀a฀discussion฀of฀the฀political฀implications฀of฀this฀and฀other฀representations฀of฀the฀Sienese฀ civic฀pantheon฀by฀Vecchietta.฀For฀a฀comparison฀with฀the฀cathedral’s฀reliquary฀cupboard,฀ see฀also฀W.฀Loseries,฀Presentation฀of฀Relics฀in฀Late฀Medieval฀Siena.฀The฀Cappella฀delle฀ Reliquie฀in฀Siena฀Cathedral,฀in฀Matter฀of฀Faith฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀56-65. 30. The฀cupboard฀features฀representations฀of฀established฀patron฀saints,฀as฀well฀as฀those฀of฀more recent฀and,฀in฀some฀cases,฀disputed,฀holy฀Sienese฀figu es.฀The฀images฀are฀arranged฀in฀two rows฀of฀six฀figu es฀each,฀and฀include,฀from฀left฀to฀right:฀Ansanus,฀Ambrogio฀Sansedoni, Bernardino฀of฀Siena,฀Agostino฀Novello,฀Andrea฀Gallerani฀and฀Savinus฀(top฀row);฀Victor, Catherine฀of฀Siena,฀Pier฀Pettinaio,฀the฀Blessed฀Sorore,฀Galgano฀and฀Crescentius฀(bottom฀row). 31. On฀the฀santini฀novelli,฀see฀A.฀Vauchez,฀La฀Commune฀de฀Sienne,฀les฀ordres฀mendiants฀et le฀ culte฀ des฀ saints.฀ Histoire฀ et฀ enseignement฀ d’une฀ crise฀ (novembre฀ 1328฀ -฀ avril฀ 1329), Mélanges฀de฀l’École฀Française฀de฀Rome.฀Moyen฀Âge-Temps฀Modernes฀89/2,฀1977,฀p.฀757-767; D. Webb,฀Patrons฀and฀Defenders:฀the฀Saints฀in฀the฀Italian฀City-States,฀London฀/฀New฀York 1996฀(International฀Library฀of฀Historical฀Studies฀4),฀p.฀276-297. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 209 Although฀the฀sophisticated฀visual฀strategy฀devised฀in฀the฀mid-15th฀century฀was฀ modified a฀ few฀ decades฀ later,฀ on฀ the฀ occasion฀ of฀ the฀ enlargement฀ of฀ the฀ hospital฀ church฀ in฀ 1466,฀ issues฀ of฀ protection฀ and฀ concealment฀ of฀ the฀ Byzantine฀ relics฀฀ remained฀preponderant.32฀In฀1478,฀the฀holy฀tokens฀were฀removed฀from฀Vecchietta’s฀ cupboard,฀and฀placed฀inside฀a฀locked฀chest฀inserted฀in฀the฀architrave฀of฀a฀newly฀built฀ tabernacle.33฀In฀1610,฀Domenico฀di฀Bartolo’s฀Vergine฀del฀Manto,฀removed฀from฀its฀ original฀location฀in฀the฀fourteenth-century฀relics’฀chapel,฀was฀also฀placed฀beneath฀the฀ baldachin.34฀In฀their฀new฀arrangement,฀the฀Byzantine฀relics฀were฀even฀more฀difficul ฀ to฀access:฀as฀testified by฀Francesco฀Bossio’s฀pastoral฀visit฀in฀1575,฀the฀chest฀could฀only฀ be฀accessed฀by฀means฀of฀a฀movable฀ladder,฀and฀was฀sealed฀with฀multiple฀locks.35 In฀their฀medieval฀and฀post-medieval฀arrangements,฀then,฀the฀Byzantine฀relics฀ of฀ Santa฀ Maria฀ della฀ Scala฀ were฀ carefully฀ protected฀ and฀ concealed฀ from฀ view.฀ Except฀on฀special฀occasions,฀the฀faithful฀gathering฀in฀the฀chapel฀or฀sacristy฀would฀ probably฀ venerate฀ the฀ holy฀ items฀ without฀ seeing฀ them,฀ their฀ devotion฀ being฀ guided,฀instead,฀by฀the฀sophisticated฀pictorial฀programs฀of฀the฀surrounding฀spaces,฀ which฀both฀amplified and฀localised฀the฀meaning฀of฀the฀relics.฀The฀visual฀richness฀ of฀these฀spaces,฀paired฀with฀the฀secrecy฀and฀inaccessibility฀of฀the฀holy฀treasury,฀is฀ likely฀to฀have฀augmented฀the฀worth฀of฀the฀relics฀in฀the฀eyes฀of฀the฀local฀community฀ and฀of฀pilgrims฀visiting฀Siena,฀and฀to฀have฀incited฀their฀curiosity฀and฀reverence.฀ But฀when฀would฀the฀faithful฀have฀an฀opportunity฀to฀see฀the฀Byzantine฀relics,฀and฀ to฀venerate฀them฀outside฀of฀a฀locked฀chest? Invisible,฀in฀full฀view:฀the฀Byzantine฀relics฀and฀their฀role฀฀ in฀the฀annual฀ceremonies฀of฀the฀Annunciation On฀30฀January฀1360,฀only฀a฀few฀months฀after฀the฀solemn฀arrival฀of฀the฀Byzantine฀ relics฀and฀reliquaries฀in฀Siena,฀the฀city฀government฀agreed฀that฀the฀new฀treasury฀be฀ solemnly฀commemorated฀and฀displayed฀every฀year฀on฀the฀feast-day฀of฀the฀Annunciation,฀celebrated฀on฀25฀March.36฀The฀choice฀of฀the฀Annunciation฀for฀the฀ostension฀ of฀the฀new฀treasury฀is฀likely฀to฀have฀reflected a฀complex฀set฀of฀religious,฀institutional฀and฀political฀developments.฀As฀the฀commencement฀of฀the฀Incarnation,฀the฀฀ 32. Archivio฀ di฀ Stato฀ di฀ Siena,฀ Ospedale฀ 24,฀ fol.฀ 169v,฀ first published฀ in฀ L.฀ Banchi฀ and S.฀Borghesi,฀I฀Rettori฀dello฀Spedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀di฀Siena,฀Bologna฀1877,฀p.฀124125;฀more฀recently฀in฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀430,฀n.฀375. 33. Macchi,฀Origine฀dello฀Spedale฀(cited฀in฀n.฀21)฀D113,฀fol.฀12v฀and฀Archivio฀Stato฀Siena, Ospedale฀120,฀fol.฀68r.฀The฀sources฀are฀ambivalent฀about฀the฀location฀of฀the฀tabernacle, which฀may฀have฀been฀erected฀in฀the฀sacristy,฀where฀it฀is฀now;฀or฀in฀the฀main฀space฀of฀the church,฀whence฀it฀may฀have฀been฀removed฀in฀1610฀to฀be฀installed฀in฀the฀sacristy,฀at฀the฀same time฀as฀the฀Vergine฀del฀Manto฀was฀transferred฀to฀this฀room.฀See฀Gallavotti฀Cavallero, Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀180฀and฀p.฀261,฀n.฀192;฀for฀a฀different฀view,฀Van฀Os,฀Vecchietta (cited฀in฀n.฀28),฀p.฀11-14. 34. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀31,฀fol.฀109v. 35. E.฀Bossio,฀Memoriale฀della฀Visita฀Pastorale,฀Archivio฀Arcivescovile฀Siena,฀Ms.฀21,฀Sante฀Visite; partially฀published฀in฀Van฀Os,฀Vecchietta฀(cited฀in฀n.฀28),฀p.฀81-88.฀The฀chest฀is฀described at฀p.฀82. 36. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Consiglio฀Generale฀165,฀fol.฀9v-10r,฀30฀January฀1360. 210 STEFANIA฀GEREVINI Annunciation฀was฀both฀a฀Marian฀and฀Christological฀feast:฀alternatively฀referred฀to฀ in฀ medieval฀ times฀ as฀ annuntiatio฀ salvatoris฀ (or฀ domini)฀ and฀ annuntiatio฀ virginis,฀฀ it฀represented฀a฀suitable฀occasion฀for฀the฀display฀of฀the฀Byzantine฀treasury,฀which฀ comprised฀relics฀of฀both฀the฀Virgin฀and฀of฀the฀Passion.37฀In฀addition,฀by฀the฀mid-฀ fourteenth-century฀Siena฀firmly identified the฀Virgin฀as฀its฀main฀patroness,฀and฀ the฀Annunciation฀was฀an฀important฀Marian฀and฀Christological฀festivity:฀it฀marked฀ the฀beginning฀of฀the฀official Sienese฀calendar,฀and฀ideally฀complemented฀the฀greater฀feast฀of฀the฀Assumption฀of฀the฀Virgin฀(15฀August),฀which฀Siena฀celebrated฀as฀its฀ patron฀day.38฀Furthermore,฀25฀March฀was฀the฀patron฀day฀of฀the฀hospital฀of฀Santa฀ Maria฀della฀Scala,฀whose฀own฀church,฀enlarged฀in฀1354,฀only฀a฀few฀years฀prior฀to฀the฀ acquisition฀of฀the฀Byzantine฀treasury,฀was฀dedicated฀to฀the฀Virgin฀Annunciate.39฀ Finally,฀the฀feast฀day฀of฀the฀Annunciation฀coincided฀with฀the฀dramatic฀fall฀of฀the฀ long-lived฀Government฀of฀the฀Nine฀(established฀in฀1287)฀on฀25฀March฀1355,฀and฀it฀ is฀possible฀that฀the฀new฀ceremonials฀may฀have฀borne฀some฀connections฀with฀the฀ recent฀ political฀ turnover.40฀ Associating฀ the฀ Byzantine฀ relics฀ with฀ the฀ day฀ of฀ the฀ Annunciation,฀then,฀fulfilled several฀purposes.฀It฀enabled฀the฀hospital฀to฀promote฀its฀ civic฀status฀and฀involve฀the฀entire฀civic฀community฀in฀the฀celebrations฀of฀its฀patron฀ day.฀It฀allowed฀the฀political฀and฀religious฀authorities฀of฀the฀city฀to฀symbolically฀ reclaim฀the฀relics฀–฀and฀the฀hospital฀itself฀–฀as฀civic฀assets.฀And฀it฀may฀have฀helped฀ to฀normalise฀and฀legitimize฀the฀new฀government,฀which฀had฀recently฀ascended฀to฀ power฀amidst฀significant฀social฀and฀political฀strife Unfortunately,฀no฀detailed฀account฀has฀survived฀of฀the฀ceremonials฀of฀25฀March฀ in฀fourteenth-century฀Siena.฀However,฀several฀aspects฀of฀the฀rituals฀may฀be฀reconstructed฀thanks฀to฀primary฀and฀comparative฀evidence.฀Sienese฀liturgical฀manuals฀ since฀the฀13th-century฀rank฀the฀Annunciation฀amongst฀the฀more฀solemn฀religious฀฀ 37. DACL฀1,฀c.฀2247-8. 38. On฀the฀Sienese฀calendar,฀see฀A.฀Cappelli,฀Cronologia,฀cronografia e฀calendario฀perpetuo฀dal principio฀dell’era฀cristiana฀ai฀nostri฀giorni:฀tavole฀cronologico-sincrone฀e฀quadri฀sinottici฀per verifica e฀le฀date฀storiche,฀Milan฀1930,฀p.฀15.฀For฀an฀early฀description฀of฀the฀liturgy฀of฀the Annunciation฀in฀the฀Sienese฀cathedral,฀see฀the฀thirteenth-century฀Odoricus฀Senensis, Ordo฀officio um฀ecclesiae฀senensis,฀ed.฀G.฀C.฀Trombelli,฀Bologna฀1766,฀p.฀308-311.The Assumption฀was฀grandly฀celebrated฀in฀Siena฀under฀the฀aegis฀of฀the฀Commune฀since฀at฀least the฀early฀13th฀century,฀see฀ibid.,฀p.฀348-355. 39. The฀date฀of฀the฀dedication฀of฀the฀hospital฀church฀to฀the฀Virgin฀Annunciate฀is฀unknown. Documents฀generally฀refer฀to฀it,฀simply,฀as฀“the฀church”฀or฀“the฀oratory”.฀A฀terminus฀ante quem฀is฀provided฀by฀a฀record฀of฀1366-7,฀where฀the฀chapel฀of฀the฀relics฀is฀described฀as฀“next to฀the฀[church฀of฀the฀Virgin]฀Annunciate”฀(a฀lato฀a฀la฀Nunziata).฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena, Ospedale฀516,฀fol.฀85v,฀cited฀in฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀418, n. 79.฀Although฀it฀is฀possible฀that฀the฀purchase฀of฀the฀relics฀in฀1359,฀and฀the฀establishment of฀the฀new฀ceremonials,฀may฀have฀prompted฀the฀dedication฀of฀the฀church฀to฀the฀Virgin Annunciate,฀this฀is฀more฀likely฀to฀have฀occurred฀earlier฀–฀either฀upon฀the฀erection฀of฀the church฀in฀1257,฀and฀as฀a฀mark฀of฀distinction฀from฀the฀cathedral,฀or฀in฀1354,฀on฀the฀occasion of฀the฀enlargement฀of฀the฀church.฀The฀enlargement฀is฀mentioned฀in฀Archivio฀di฀Stato฀di Siena,฀Ospedale฀515,฀fol.฀15,฀published฀in฀ibid.,฀p.฀417,฀n.฀44. 40. On฀the฀fall฀of฀the฀Government฀of฀the฀Nine,฀see฀G.฀Jasper฀Schenk,฀Enter฀the฀Emperor. Charles฀IV฀and฀Siena฀between฀Politics,฀Diplomacy,฀and฀Ritual฀(1355฀and฀1368),฀Renaissance Studies฀20/2,฀2006,฀p.฀161-179. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 211 festivals฀in฀the฀city.41฀Liturgical฀celebrations฀appear฀to฀have฀been฀held฀both฀inside฀ the฀cathedral฀–฀whose฀bells฀were฀rung฀at฀the฀beginning฀of฀Matins,฀at฀the฀beginning฀ of฀ the฀ major฀ Mass฀ of฀ the฀ day,฀ and฀ at฀ the฀ beginning฀ of฀ Vespers฀ –฀ and฀ inside฀฀ the฀church฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala.42฀However,฀the฀most฀significant stages฀of฀the฀ ceremony,฀including฀the฀display฀of฀the฀Byzantine฀relics,฀took฀place฀outdoors,฀in฀฀ the฀piazza฀del฀Duomo,฀where฀people฀gathered฀in฀front฀of฀the฀hospital’s฀façade. In฀the฀years฀following฀the฀arrival฀of฀the฀relics฀in฀Siena,฀a฀number฀of฀artistic฀and฀ architectural฀campaigns฀were฀undertaken฀to฀facilitate฀and฀aggrandize฀the฀ceremonies฀ of฀25฀March.฀The฀first฀of฀these฀was฀the฀const uction฀of:฀ […]฀a฀beautiful฀and฀honourable฀pulpit,฀or฀pergulum,฀whence฀the฀aforementioned฀ relics฀shall฀be฀honourably฀displayed,฀publicly฀and฀before฀the฀eyes฀of฀all฀those฀who฀ will฀come฀to฀see฀them,฀on฀the฀occasion฀of฀the฀next฀feast฀of฀the฀annunciation฀of฀ the฀glorious฀Virgin,฀in฀the฀coming฀month฀of฀March.43฀ Erected฀on฀the฀façade฀of฀the฀hospital,฀the฀pulpit฀has฀not฀survived.฀However,฀its฀ placement฀between฀the฀two฀portals฀that฀provided฀access฀to฀church฀and฀hospital฀in฀the฀ middle฀ages฀may฀be฀reconstructed฀from฀a฀later฀drawing฀executed฀by฀Girolamo฀Macchi฀ (1648-1734),฀archivist฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀(identified as฀n.฀7฀in฀fig. 7).44฀An฀ identical฀position฀is฀suggested฀by฀a฀fresco฀painted฀by฀Domenico฀di฀Bartolo฀in฀the฀ pellegrinaio฀(room฀for฀pilgrims)฀of฀the฀hospital฀in฀1441฀(fig. 8).45฀The฀fresco,฀whose฀ representational฀accuracy฀has฀frequently฀been฀remarked฀upon฀by฀scholarship,฀renders฀ the฀interior฀of฀the฀church฀of฀the฀Virgin฀Annunciate฀as฀it฀would฀be฀seen฀by฀a฀viewer฀ standing฀ in฀ the฀ pellegrinaio฀ and฀ looking฀ towards฀ the฀ entrance฀ of฀ the฀ hospital;฀฀ on฀the฀left,฀one฀may฀take฀a฀glimpse฀of฀the฀interior฀of฀the฀chapel฀of฀the฀relics.46฀ 41. Cathedral฀canons฀received฀double฀prebend฀for฀attending฀service฀on฀the฀day฀of฀the฀Annunciation.฀Constitutiones฀Sacri฀Capituli฀Metropolitanae฀Ecclesiae฀Senensis,฀ed.฀L.฀Bonetti,฀Siena 1579,฀p.฀82.฀Also,฀the฀liturgy฀comprised฀nine฀lessons,฀and฀the฀antiphon฀was฀sung฀twice, confirming the฀liturgical฀relevance฀of฀the฀feast฀day:฀Odoricus฀Senensis,฀Ordo฀officio um (cited฀in฀n.฀38),฀p.฀292฀and฀p.฀390-391. 42. See฀ibid.฀p.฀308-311,฀and฀also฀F.฀A.฀D’Accone,฀The฀Civic฀Muse:฀Music฀and฀Musicians฀in Siena฀during฀the฀Middle฀Ages฀and฀the฀Renaissance,฀Chicago฀2007,฀Table฀1.2,฀p.฀53,฀which includes฀information฀from฀the฀Pacta฀et฀capitula฀nova฀of฀1367,฀and฀from฀the฀cathedral constitutions฀of฀1459. 43. […]฀pulpitum฀sive฀pergulum฀pulcrum฀et฀honorabilem฀super฀quo฀publice฀et฀palam฀dicte฀reliquae omnibus฀visum฀ituris฀easdem฀honorabiliter฀hostendantur฀in฀proximo฀festo฀sancte฀Annunptiationis Virginis฀gloriose฀de฀mense฀martii฀proximo฀venturo,฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Consiglio Generale฀165,฀fol.฀9v,฀30฀January฀1360. 44. For฀the฀position฀of฀the฀pulpit,฀see฀Macchi,฀Origine฀dello฀Spedale฀(cited฀in฀n.฀21),฀D113, fol.฀59v-60r. 45. On฀the฀date฀of฀Domenico฀di฀Bartolo’s฀fresco,฀see฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited in฀n.฀4),฀p.฀160฀and฀p.฀259,฀n.฀107,฀with฀further฀references.฀The฀most฀detailed฀commentary on฀this฀fresco฀is฀in฀C.฀B.฀Strehlke,฀Domenico฀Di฀Bartolo,฀PhD฀thesis,฀Columbia฀University฀1986,฀p.฀131-147.฀See฀also฀P.฀Pertici,฀Siena฀quattrocentesca:฀gli฀anni฀del฀pellegrinaio nell’ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀Siena฀2012,฀p.฀282-289. 46. For฀evidence฀of฀the฀accuracy฀of฀Domenico฀di฀Bartolo’s฀depiction฀of฀the฀interiors฀of฀the hospital,฀see฀Gallavotti฀Cavallero฀and฀Brogi,฀Lo฀spedale฀grande฀di฀Siena฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀55. 212 STEFANIA฀GEREVINI Figure฀7฀-฀Girolamo฀Macchi,฀Notizie฀sulla฀origine฀dello฀Spedale฀di฀S.฀Maria฀della฀Scala,฀la฀sua฀ storia,฀i฀suoi฀possedimenti฀(grance)฀ed฀ospedali฀dipendenti,฀ASSi,฀Ms฀D฀113,฀fol.฀59v-60r,฀ THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 213 first฀half฀of฀the฀18th฀century฀(photo฀by฀the฀author,฀courtesy฀of฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena.฀ No฀further฀reproduction฀permitted). 214 STEFANIA฀GEREVINI Figure฀8฀-฀Domenico฀di฀Bartolo,฀Distribution฀of฀Alms,฀Pellegrinaio฀(room฀for฀pilgrims),฀ Santa฀Maria฀della฀Scala,฀Siena,฀1441฀(photo฀by฀the฀author,฀courtesy฀of฀Comune฀di฀Siena.฀ No฀further฀reproduction฀permitted). THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 215 The฀ open,฀pointed-arch฀portal฀on฀the฀left฀offers฀a฀direct฀view฀of฀the฀cathedral’s฀ main฀entrance฀across฀the฀Piazza฀del฀Duomo.฀Beyond฀the฀portal฀of฀the฀cathedral,฀ also฀open,฀there฀can฀be฀glimpsed฀the฀outlines฀of฀Duccio’s฀oculus฀and฀Maestà,฀at฀the฀ east฀end฀of฀the฀church’s฀nave.฀Domenico฀di฀Bartolo’s฀painted฀space฀includes฀two฀ wooden฀balconies฀attached฀to฀the฀counter-façade:฀the฀leftmost฀provided฀access฀to฀ a฀clock฀placed฀on฀the฀façade฀of฀the฀hospital.฀Consistently฀with฀Macchi’s฀drawing,฀ the฀relics’฀pulpit฀is฀instead฀represented฀between฀the฀two฀portals.฀Depicted฀as฀it฀ would฀be฀viewed฀from฀the฀interior฀of฀the฀church,฀it฀is฀a฀small฀wooden฀balcony฀with฀ a฀handrail฀and฀canopy.฀The฀pulpit฀could฀be฀reached฀from฀the฀clock฀cabin,฀walking฀ along฀a฀wooden฀ gangway฀ above฀ the฀ entrance.47฀ Alternatively,฀ access฀ might฀ have฀ been฀provided฀by฀a฀movable฀ladder,฀such฀as฀the฀one฀used฀in฀Prato฀for฀the฀annual฀ ostension฀of฀the฀relic฀of฀the฀Girdle฀of฀the฀Virgin.48฀A฀decade฀after฀the฀construction฀ of฀the฀pulpit,฀in฀1371,฀another฀important฀change฀was฀made฀to฀the฀surroundings฀of฀ the฀hospital:฀the฀Sienese฀authorities฀decided฀to฀pull฀down฀the฀Loggia฀del฀Vescovado,฀ a฀building฀next฀to฀the฀Duomo฀and฀in฀front฀of฀the฀hospital,฀in฀order฀to฀make฀more฀ space฀for฀the฀crowds฀attending฀the฀presentation฀of฀the฀relics.49฀Subsequently,฀in฀ 1379,฀low฀stone฀benches฀(murelli)฀were฀commissioned฀to฀run฀along฀the฀exterior฀of฀ the฀church฀of฀Annunziata,฀below฀the฀pulpit.฀Spanning฀the฀façade฀of฀the฀hospital,฀ these฀benches฀would฀provide฀the฀magistrates฀and฀noblemen฀of฀Siena฀with฀suitable฀ seating฀during฀the฀public฀ceremonies฀of฀the฀Annunciation฀(figs฀7฀and฀9) 50 Further฀glimpses฀of฀the฀celebrations฀of฀25฀March฀may฀be฀gathered฀from฀Girolamo฀ Macchi’s฀writings,฀which฀describe฀the฀feast฀day฀as฀one฀of฀the฀“beautiful฀festivities฀ that฀were฀celebrated฀in฀Siena”,฀possibly฀making฀an฀implicit฀reference฀to฀the฀solemn฀ Marian฀festivity฀of฀the฀Assumption,฀celebrated฀each฀year฀on฀15฀August.51฀Celebrations฀ of฀the฀Assumption฀lasted฀three฀days฀in฀Trecento฀Siena.฀On฀the฀eve฀of฀the฀feast,฀ every฀Sienese฀citizen฀between฀the฀ages฀of฀18฀and฀70฀–฀including฀those฀who฀habitually฀ resided฀outside฀of฀the฀city฀–฀was฀required฀to฀visit฀the฀cathedral฀in฀the฀company฀of฀ the฀other฀members฀of฀his฀contrada฀(neighbourhood)฀and฀offer฀a฀candle.฀On฀15฀August,฀ a฀processional฀offering฀also฀took฀place฀that฀was฀led฀by฀the฀Commune,฀which฀ presented฀a฀cero฀grosso฀(large฀candle)฀weighing฀one฀hundred฀pounds.฀Next฀came฀฀ 47. The฀clock฀cabin฀itself฀would฀be฀accessed฀via฀a฀staircase,฀which฀has฀been฀preserved฀in฀the thickness฀of฀the฀wall,฀between฀the฀chapel฀of฀the฀relics฀and฀the฀church:฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀160. 48. G.฀Marchini,฀Il฀tesoro฀del฀duomo฀di฀Prato,฀Milano฀1963,฀p.฀63-64. 49. “La฀loggia฀del฀vescovado฀di฀Siena฀[…]฀si฀guastò;฀e฀questo฀si฀fè฀per฀avere฀magior฀piaza฀per mostrare฀l’arliquia.”,฀Cronaca฀Senese฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀636.฀The฀original฀decree฀is฀in฀Archivio di฀Stato฀di฀Siena,฀Consiglio฀Generale฀181,฀fol.฀11,฀3฀February฀1371,฀cited฀in฀G.฀Piccinni, L’Ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀e฀la฀Città฀di฀Siena฀nel฀Medioevo,฀in฀L’oro฀di฀Siena (cited฀in฀n.฀5),฀p.฀39-47,฀at฀43฀and฀47,฀n.฀52. 50. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀20,฀fol.฀17v,฀which฀specifies that฀the฀benches฀were used฀as฀seating฀for฀the฀Signoria฀on฀the฀occasion฀of฀the฀feast.฀G.฀Macchi,฀Memorie, Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena฀D107,฀fol.฀93v฀[modern฀numbering,฀pencil];฀Id.,฀Origine฀dello Spedale฀(cited฀in฀n.฀21),฀D113,฀fol.฀12v;฀Id.,฀Memorie,฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena฀D108, fol.฀123r฀[pencil฀numbering]. 51. “E’฀una฀delle฀belle฀feste฀che฀si฀facci฀in฀tra฀l’anno฀nella฀città.฀”,฀Macchi,฀Origine฀dello Spedale฀(cited฀in฀n.฀21),฀D113,฀fol.฀23v. 216 STEFANIA฀GEREVINI the฀Signoria฀(city฀magistrates),฀accompanied฀by฀pages฀who฀carried฀twelve-pound,฀ double฀ candles฀ (doppieri)฀ set฀ in฀ painted฀ candlesticks.฀The฀ representatives฀ of฀ the฀ contado฀–฀the฀countryside฀communities฀subject฀to฀Sienese฀authority฀–฀followed฀the฀ magistrates,฀carrying฀candles฀and฀a฀cero฀fogliato฀(a฀large฀candle฀painted฀with฀vegetal฀ motives),฀in฀addition฀to฀their฀city฀banners.฀The฀Sienese฀contrade,฀escorted฀by฀military฀ companies,฀came฀immediately฀behind.฀The฀exact฀itinerary฀of฀the฀procession,฀which฀ obviously฀terminated฀at฀the฀cathedral,฀is฀likely฀to฀have฀changed฀over฀the฀centuries.฀ However,฀a฀document฀of฀1262฀indicates฀that฀balconies฀and฀loggias฀along฀the฀two฀ principal฀thoroughfares฀of฀the฀city฀–฀leading฀from฀the฀Porta฀di฀Camollia฀and฀Porta฀ Romana฀to฀the฀Porta฀di฀Stalloreggi฀–฀were฀demolished,฀in฀order฀to฀facilitate฀the฀ transit฀of฀the฀procession฀with฀its฀tall฀standards฀and฀banners.฀The฀procession฀was฀ accompanied฀by฀music฀players,฀and฀was฀followed฀by฀a฀banquet฀for฀official representatives฀and฀by฀the฀distribution฀of฀wine฀to฀all฀participants.฀An฀annual฀horse฀race฀ – the฀palio฀–฀also฀took฀place฀on฀the฀day,฀and฀was฀officially associated฀with฀the festivity฀of฀the฀Assumption฀of฀the฀Virgin฀in฀the฀city฀statutes฀of฀1310.52 The฀ceremonies฀of฀the฀Annunciation฀are฀likely฀to฀have฀resembled฀those฀of฀the฀ Assumption,฀albeit฀on฀a฀smaller฀scale.฀Donations฀of฀wax฀made฀to฀the฀hospital฀on฀ 25฀March฀by฀the฀Commune฀and฀by฀the฀confraternities฀hosted฀by฀Santa฀Maria฀della฀ Scala฀are฀explicitly฀attested฀since฀the฀15th฀century,฀but฀the฀tradition฀is฀likely฀to฀have฀ begun฀earlier:฀according฀to฀a฀decree฀of฀1436,฀the฀hospital฀received฀annually฀from฀ the฀public฀authorities฀about฀forty-eight฀pounds฀of฀wax฀on฀25฀March,฀in฀the฀form฀ of฀twelve฀doppieri฀(double฀candles).53฀In฀addition,฀the฀Concistoro฀of฀Siena฀mentions฀ the฀Annunciation฀among฀the฀feasts฀“nei฀quali฀la฀Signoria฀esce฀da฀Palazzo”฀(for฀which฀ the฀governors฀leave฀the฀communal฀palace)฀likely฀indicating฀that฀a฀procession฀did฀ take฀place฀on฀the฀day.54฀This฀appears฀to฀be฀confirmed by฀a฀record฀from฀1375:฀on฀the฀ 52. My฀description฀of฀the฀procession฀and฀offerings฀primarily฀relies฀on฀G.฀Cecchini฀and฀D.฀Neri, Il฀Palio฀di฀Siena,฀Milano฀1958,฀p.฀14-21.฀In฀the฀same฀book,฀see฀p.฀131-132฀for฀the฀transcription of฀the฀official regulations฀of฀wax฀offerings฀in฀1200,฀and฀p.฀134฀for฀the฀association฀of฀the palio฀to฀the฀festivities฀of฀the฀Assunta฀in฀1310.฀See฀also฀Norman,฀Siena฀and฀the฀Virgin฀(cited in฀n.฀25),฀p.฀1-2,฀with฀reference฀to฀the฀statutes฀of฀Siena฀of฀1337฀and฀1339฀(Archivio฀di฀Stato di฀Siena,฀Statuti฀26,฀dist.฀I,฀rubrics฀7-18,฀fol.฀9v-11r),฀quoted฀at฀n.฀1,฀p.฀215.฀More฀recently, see฀A.฀Campbell,฀A฀spectacular฀celebration฀of฀the฀Assumption฀in฀Siena,฀Renaissance฀Quarterly฀58/2,฀2005,฀p.฀435-463,฀esp.฀439-441;฀J.฀Soleo-Schanks,฀From฀stage฀to฀page:฀Siena’s “Caleffo฀dell’Assunta”,฀spectacular฀machines,฀and฀the฀promotion฀of฀civic฀power,฀in฀Thresholds of฀Medieval฀Visual฀Culture:฀Liminal฀Spaces,฀ed.฀E.฀Gertsman฀and฀J.฀Heydt-Stevenson, Woodbridge฀2012฀(Boydell฀Studies฀in฀Medieval฀Art฀and฀Architecture),฀p.฀281-301. 53. “1436฀il฀18฀Giugno.฀Il฀Gran฀Consiglio฀della฀Campana฀solennemente฀determinò฀che฀i฀dodici doppieri,฀che฀ogn’anno฀si฀portano฀allo฀Spedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀dal฀Comune฀di฀Siena per฀la฀festa฀dell’Annunziazione฀della฀Beata฀Vergine฀Maria฀quando฀si฀mostrano฀le฀reliquie, si฀intendano,฀e฀siano฀donati,฀e฀liberamente฀offerti฀dal฀Comune฀di฀Siena฀al฀detto฀Spedale. In฀oggi฀il฀Pubblico฀in฀detta฀festa฀porta฀libbre฀48฀in฀cera฀gialla฀in฀candele.”,฀Archivio฀di฀Stato฀di Siena,฀Ospedale฀118,฀fol.฀8฀[this฀manuscript฀is฀paginated];฀Brotherhoods฀also฀made฀annual wax฀offerings฀on฀this฀occasion:฀Macchi฀indicates฀that฀the฀confraternity฀of฀the฀Blessed฀Virgin Mary฀under฀the฀Vaults฀donated฀to฀the฀hospital฀6฀wax฀candles,฀weighing฀6฀pounds฀each: Macchi,฀Origine฀dello฀Spedale฀(cited฀in฀n.฀21),฀D107,฀fol.฀79v฀[pencil฀numbering,฀modern]. 54.฀ F.฀Nevola,฀Cerimoniali฀per฀santi฀e฀feste฀a฀Siena,฀in฀Siena฀e฀il฀suo฀territorio฀nel฀Rinascimento, ed.฀M.฀Ascheri,฀Siena฀2000฀(Documenti฀di฀storia฀36),฀p.฀171-184,฀at฀172,฀n.฀12฀for sixteenth-century฀records. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 217 day฀of฀the฀Annunciation,฀a฀group฀of฀trumpeters฀performed฀at฀the฀Cappella฀del฀ Campo,฀in฀front฀of฀Siena’s฀communal฀palace.55฀This฀performance฀may฀have฀preceded฀ or฀accompanied฀the฀official฀parade฀leading฀to฀the฀hospital An฀elaborate฀and฀carefully฀staged฀procession฀was฀certainly฀held฀on฀25฀March฀฀ in฀early฀modern฀times.฀The฀cortege,฀accompanied฀by฀trumpeters,฀was฀led฀by฀the฀ chaplains฀of฀the฀hospital฀with฀their฀attendants.฀There฀followed฀the฀rector฀and฀฀ camerlengo฀(chamberlain),฀and฀then฀the฀doctors,฀surgeons,฀administrative฀staff,฀nurses฀ and฀other฀medical฀staff฀of฀the฀hospital.฀Students฀of฀surgery,฀pharmacists฀(speziali),฀ and฀those฀who฀took฀care฀of฀the฀food฀reserves฀and฀basic฀needs฀of฀the฀hospital฀(chief฀ butcher,฀chief฀baker,฀chief฀market-gardener,฀etc.)฀closed฀the฀first ranks฀of฀the฀procession.฀A฀more฀numerous฀group฀joined฀the฀procession฀at฀the฀entrance฀of฀the฀church,฀ where฀the฀foundlings฀and฀girls฀cared฀for฀by฀the฀hospital฀waited฀together฀with฀wet฀ nurses,฀and฀with฀the฀representatives฀of฀the฀grance฀(countryside฀convents฀with฀farms)฀ and฀of฀other฀hospitals฀affiliated to฀Santa฀Maria฀della฀Scala.56฀Finally,฀and฀similarly฀ to฀the฀rituals฀of฀the฀Assumption,฀the฀celebrations฀of฀the฀Annunciation฀also฀included฀ musical฀performances.฀These฀are฀explicitly฀attested฀as฀early฀as฀1385,฀and฀became฀ increasingly฀more฀elaborate฀over฀the฀following฀centuries.57฀By฀the฀16th฀century,฀the฀ cathedral฀chapel฀singers฀performed฀in฀the฀church฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀on฀฀ 25฀March,฀and฀the฀First฀and฀Second฀Vespers,฀and฀Mass,฀were฀celebrated฀with฀ polyphony฀on฀the฀day.58 The฀solemn฀display฀of฀the฀Byzantine฀relics฀from฀the฀tribune฀on฀the฀façade฀of฀ the฀hospital฀represented฀the฀climax฀of฀the฀celebrations฀of฀25฀March.฀When฀the฀relics฀ were฀purchased,฀the฀hospital฀façade฀had฀already฀been฀the฀object฀of฀an฀important฀ artistic฀campaign,฀which฀had฀turned฀it฀into฀the฀ideal฀setting฀for฀a฀ceremony฀dedicated฀to฀the฀Virgin.฀The฀rector฀Tese฀Tolomei฀(1314-1339)฀had฀had฀the฀façade฀levelled฀ and฀ filled, and,฀ probably฀ in฀ 1337,฀ four฀ scenes฀ from฀ the฀ Life฀ of฀ the฀ Virgin฀ were฀ commissioned฀to฀be฀painted฀on฀it.฀These฀images,฀which฀were฀destroyed฀in฀1720,฀ have฀been฀the฀object฀of฀an฀intense฀art฀historical฀debate฀that฀falls฀beyond฀the฀scope฀ of฀this฀essay.59฀What฀is฀important฀in฀order฀to฀assess฀their฀role฀in฀the฀ceremonies฀of฀ the฀Annunciation,฀is฀that฀the฀frescoes฀–฀which฀likely฀represented฀the฀Nativity฀of฀฀ ฀ 55.฀ “A฀Biagio฀tronbatore฀s.฀vinti,฀ricievendo฀per฀sé฀e฀per฀li฀chompagni฀perché฀feciero฀onore฀di฀ trombare฀alla฀cappella฀per฀Santa฀Maria฀di฀Marzo฀[1375],฀L.1.”,฀Archivio฀Opera฀Metropolitana฀ Siena,฀vol.฀204,฀Entrate฀e฀Uscite฀della฀Cappella฀di฀Campo,฀1374-75,฀fol.฀68r,฀cited฀in฀D’Accone,฀ The฀Civic฀Muse฀(cited฀in฀n.฀42),฀p.฀428,฀n.฀52. 56.฀ Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀122:฀three฀lists฀survive,฀in฀three฀separate฀booklets฀ attached฀to฀the฀main฀file, which฀describe฀the฀order฀of฀the฀procession฀for฀the฀years฀1767,฀ 1768฀and฀1780.฀See฀also฀Girolamo฀Gigli฀(1660-1722),฀Diario฀Senese,฀ed.฀V.฀Buonsignori,฀ 3฀vols.,฀Bologna฀1974,฀vol.฀1,฀p.฀114-115. 57.฀ Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀852,฀fol.฀100r,฀cited฀in฀D’Accone,฀The฀Civic฀Muse฀ (cited฀in฀n.฀42),฀p.฀626. 58.฀ Music฀at฀the฀hospital฀is฀discussed฀in฀ibid.,฀p.฀625-629. 59.฀ The฀date฀of฀destruction฀of฀the฀frescoes฀is฀provided฀by฀Macchi,฀Origine฀dello฀Spedale฀(cited฀ in฀n.฀21),฀D108,฀fol.฀281v฀[pencil฀numbering].฀For฀a฀detailed฀discussion฀of฀the฀frescoes฀ and฀a฀summary฀of฀previous฀scholarship,฀see฀H.฀B.฀J.฀Maginnis,฀The฀Lost฀Façade฀Frescoes฀ from฀Siena’s฀Ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀Zeitschrift฀Für฀Kunstgeschichte฀51,฀1988,฀ p.฀180-194;฀Norman,฀Siena฀and฀the฀Virgin฀(cited฀in฀n.฀25),฀p.฀87-103. 218 STEFANIA฀GEREVINI Figure฀9฀-฀Reconstruction฀of฀the฀façade฀of฀the฀hospital฀in฀the฀mid-14th฀century,฀after฀the฀ purchase฀of฀the฀Byzantine฀relics,฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀Siena฀(adapted฀from฀Boldrini฀ and฀Parenti,฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀fig.฀D,฀ .฀46). the฀Virgin,฀her฀Presentation฀in฀the฀Temple,฀her฀Betrothal,฀the฀Return฀of฀the฀Virgin฀ to฀her฀Parents,฀and,฀possibly฀a฀later฀addition,฀the฀Assumption฀–฀were฀arranged,฀ presumably฀ in฀ chronological฀ sequence,฀ in฀ a฀ continuous฀ band฀ along฀ the฀ façade.฀ They฀faced฀the฀piazza,฀and฀were฀placed฀under฀a฀protective฀roof฀–฀also฀destroyed฀in฀ 1720฀–฀and฀above฀the฀relics’฀tribune฀(fig. 9).60฀These฀paintings฀were฀executed฀by฀ artists฀ of฀ the฀ calibre฀ of฀ Ambrogio฀ and฀ Pietro฀ Lorenzetti฀ (documented฀ to฀ have฀ worked฀on฀the฀cycle฀by฀a฀painted฀inscription)฀and,฀possibly,฀by฀Simone฀Martini.฀฀ A฀commission฀of฀1448฀by฀the฀city฀government฀testifies to฀the฀enduring฀significance of฀these฀frescoes฀in฀Siena.฀During฀that฀year,฀the฀artist฀Sano฀di฀Pietro฀was฀ordered฀ to฀paint฀fi e฀scenes฀of฀the฀Life฀of฀the฀Virgin฀on฀the฀predella฀for฀an฀altarpiece฀in฀a฀฀ chapel฀of฀the฀Palazzo฀Pubblico.฀The฀scenes฀were฀to฀be฀“like฀those฀above฀the฀portal฀ 60. The฀date฀of฀the฀destruction฀of฀the฀roof฀is฀provided฀by฀G.฀Macchi,฀Diario฀1662-1724,฀Siena, Biblioteca฀ Comunale฀ degli฀ Intronati,฀ Ms฀ A.XI.23,฀ fol.฀ 72r-73v,฀ cited฀ with฀ excerpts฀ in Maginnis,฀The฀Lost฀Façade฀Frescoes฀(cited฀in฀n.฀59),฀p.฀185-186.฀The฀position฀of฀the frescoes฀may฀be฀inferred฀from฀the฀same฀passage,฀as฀well฀as฀from฀a฀fifteenth-centu y฀document฀cited฀below,฀n.฀61. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 219 of฀the฀hospital฀of฀Santa฀Maria”.61฀In฀addition,฀in฀1478-1484฀Battista฀and฀Onofrio฀฀ di฀Fusino฀were฀commissioned฀to฀restore฀the฀cycle.62฀This฀is฀an฀additional฀sign฀of฀ the฀undiminished฀popularity฀and฀appeal฀of฀these฀paintings฀in฀Siena,฀which฀is฀likely฀ to฀have฀derived,฀at฀least฀in฀part,฀from฀their฀association฀with฀the฀ceremonies฀of฀the฀ Annunciation,฀for฀which฀they฀represented฀an฀ideal฀backdrop. The฀elaborate฀artistic฀staging฀of฀the฀ceremonies฀of฀25฀March฀also฀comprised,฀on฀ the฀opposite฀side฀of฀the฀piazza,฀the฀western฀façade฀of฀the฀Sienese฀cathedral,฀which฀ had฀recently฀regained฀its฀legitimate฀role฀as฀the฀principal฀façade฀of฀the฀edifice, after฀ the฀Opera฀abandoned฀in฀1357฀an฀ambitious฀and฀disastrous฀plan฀of฀enlargement฀ and฀re-orientation฀of฀the฀church฀begun฀two฀decades฀earlier,฀in฀1339฀(fig. 10).63฀The฀ cathedral’s฀western฀façade฀had฀been฀built฀between฀1284฀and฀1317.64฀Its฀artistic฀ Figure฀10฀-฀Façade,฀cathedral฀of฀Santa฀Maria฀Assunta,฀Siena฀(photo฀by฀the฀author). 61. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Concistoro฀2462,฀fol.฀73r,฀quoted฀in฀Norman,฀Siena฀and฀the Virgin฀(cited฀in฀n.฀25),฀p.฀87฀and฀p.฀224,฀n.฀2,฀with฀further฀references.฀The฀record,฀which bears฀the฀date฀1448,฀instructs฀the฀artist฀to฀paint฀“fi e฀stories฀of฀our฀Lady฀like฀those฀that฀are above฀the฀doors฀of฀the฀Scala฀hospital”. 62. Maginnis,฀The฀Lost฀Façade฀Frescoes฀(cited฀in฀n.฀59),฀p.฀186-187,฀with฀archival฀references. 63. On฀the฀history฀of฀the฀façade,฀see฀La฀facciata฀del฀duomo฀di฀Siena:฀iconografia, stile,฀indagini storiche฀e฀scientifich ,฀ed.฀M.฀Lorenzoni,฀Milano฀2007.฀For฀a฀summary฀of฀the฀chronology of฀building฀work฀in฀the฀cathedral฀in฀the฀Trecento,฀see฀particularly฀the฀essay฀by฀M.฀Quast, La฀facciata฀occidentale฀del฀Duomo฀vecchio:฀l’architettura,฀ibid.,฀p.฀97-129. 64. M.฀Butzek,฀La฀questione฀dei฀mosaici฀antichi,฀in฀La฀facciata฀(cited฀in฀n.฀63),฀p.฀147-151, at฀147. 220 STEFANIA฀GEREVINI programme฀reflected the฀dedication฀of฀the฀cathedral฀to฀the฀Virgin,฀whose฀infancy฀ and฀early฀life฀were฀represented฀in฀sculpture฀on฀the฀architrave฀above฀the฀central฀portal.฀ The฀cycle,฀probably฀sculpted฀by฀Giovanni฀Pisano฀and฀his฀workshop,฀includes฀the฀ episodes฀of฀the฀Expulsion฀of฀Joachim฀from฀the฀temple,฀the฀Annunciation฀to฀Anne,฀ and฀to฀Joachim,฀their฀meeting฀at฀the฀Golden฀Gate,฀the฀Nativity฀of฀the฀Virgin,฀her฀ Presentation฀in฀the฀temple,฀and฀her฀Betrothal,฀with฀significant overlaps฀with฀the฀ frescoes฀on฀the฀façade฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala.65฀The฀sculptural฀decoration฀of฀ the฀central฀tympanum,฀removed฀in฀1702-1704,฀has฀been฀reconstructed฀on฀the฀basis฀ of฀visual฀and฀written฀evidence.66฀As฀it฀may฀be฀seen฀in฀Domenico฀di฀Bartolo’s฀ Distribution฀of฀Alms,฀a฀sculpted฀image฀of฀the฀Virgin฀and฀Child฀occupied฀the฀centre฀ of฀the฀lunette,฀and฀was฀flanked by฀two฀kneeling฀figu es,฀each฀introduced฀by฀an฀angel฀ (fig. 8).67฀The฀two฀figu es฀have฀been฀identified as฀Bonaguida฀Lucari,฀the฀Sienese฀ officer allegedly฀responsible฀for฀entrusting฀Siena฀to฀the฀Virgin฀on฀the฀eve฀of฀the฀ battle฀of฀Montaperti฀in฀1260;฀and฀the฀personification of฀the฀city฀of฀Siena,฀presenting฀ a฀model฀of฀the฀church฀to฀the฀Virgin.68฀The฀façade฀programme,฀much฀modified in฀ later฀centuries,฀also฀included฀other฀sculptures฀–฀primarily฀Old฀Testament฀prophets฀and฀ ancient฀philosophers฀–฀and฀mosaics฀whose฀date,฀specific location฀and฀iconography฀ are฀in฀most฀cases฀elusive.฀The฀lunette฀above฀the฀north฀portal฀may฀have฀featured฀฀ a฀ mosaic฀ of฀ the฀ Lamentation฀ of฀ Christ,฀ and฀ Monika฀ Butzek฀ has฀ suggested฀ that฀฀ a฀mosaic฀of฀the฀Assumption฀of฀the฀Virgin฀may฀have฀been฀commissioned฀for฀the฀ summit฀of฀the฀façade฀as฀early฀as฀1310.69฀If฀this฀interpretation฀is฀correct,฀the฀mosaic฀ would฀have฀been฀in฀place฀by฀the฀time฀the฀Byzantine฀relics฀reached฀Siena฀in฀1359,฀and฀ would฀have฀reverberated฀and฀reinforced฀the฀iconographic฀message฀of฀the฀façade฀of฀ the฀hospital. On฀the฀feast฀day฀of฀the฀Annunciation,฀then,฀the฀Sienese฀community฀gathered฀ in฀the฀piazza฀del฀Duomo,฀in฀the฀same฀space฀where฀they฀met฀in฀August฀for฀the฀celebrations฀of฀the฀Assumption.฀Behind฀them,฀the฀complex฀Christological฀and฀Marian฀ iconography฀of฀the฀cathedral฀façade฀reaffirmed the฀long-term฀bond฀between฀the฀ Sienese฀community฀and฀their฀patroness,฀the฀Virgin฀Mary,฀also฀making฀an฀implicit฀ statement฀ about฀ the฀ prominence฀ of฀ Siena฀ in฀ the฀ universal฀ history฀ of฀ salvation.฀ However,฀on฀25฀March฀the฀attention฀of฀the฀Sienese฀beholders฀was฀focused฀on฀the฀ opposite฀side฀of฀the฀piazza,฀on฀the฀façade฀of฀the฀hospital.฀Here,฀the฀elaborate฀liturgical฀฀ and฀artistic฀mise-en-scène฀reiterated฀the฀special฀relationship฀between฀the฀Virgin฀and฀ 65. G.฀Tigler,฀Siena฀1284-1297.฀Giovanni฀Pisano฀e฀le฀sculture฀della฀parte฀bassa฀della฀facciata, ibid,฀p.฀131-145,฀at฀135. 66. See฀M.฀Seidel,฀“Ubera฀matris”.฀Stratificazioni semantiche฀di฀un฀simbolo,฀in฀Arte฀Italiana del฀Medioevo฀e฀del฀Rinascimento.฀2.฀Architettura฀e฀scultura,฀ed.฀M.฀Seidel,฀Venice฀2003 (Collana฀ del฀ Kunsthistorisches฀ Institut฀ in฀ Florenz฀ 8),฀ p.฀ 577-626,฀ at฀ 610-612;฀ Tigler, Siena฀1284-1297฀(cited฀in฀n.฀65),฀p.฀131;฀V.฀Camelliti,฀Patroni฀“celesti”฀e฀patroni฀“terreni”: dedica฀e฀dedizione฀della฀città฀nel฀rituale฀e฀nell’immagine,฀Städtische฀Kulte฀im฀Mittelalter,฀in ed.฀S.฀Ehrich฀and฀J.฀Oberste,฀Regensburg฀2010฀(Studien฀6),฀p.฀97-121,฀at฀99-100. 67. Pertici,฀Siena฀Quattrocentesca฀(cited฀in฀n.฀45),฀p.฀264-268. 68.฀ The฀identification was฀formulated฀for฀the฀first time฀by฀Sigismondo฀Tizio฀(1458-1528),฀Historiae Senenses,฀ed.฀G.฀Tomasi฀Stussi,฀Rerum฀Italicarum฀Scriptores฀Recentiores฀10,฀Istituto฀storico italiano฀per฀l’età฀moderna฀e฀contemporanea,฀1995,฀vol.฀1,฀Part฀I,฀fol.฀42r,฀p.฀61. 69. Butzek,฀La฀questione฀dei฀mosaici฀antichi฀(cited฀in฀n.฀64). THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 221 Siena,฀and฀promoted฀messages฀of฀civic฀harmony฀and฀order,฀all฀the฀while฀advertising฀ the฀prestige฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀in฀the฀religious฀landscape฀of฀the฀city. Frustratingly,฀no฀early฀description฀of฀the฀ritual฀ostension฀of฀the฀Byzantine฀relics฀ on฀25฀March฀has฀survived.฀However,฀better-known฀relics’฀displays฀provide฀useful฀ comparative฀evidence.฀The฀sixteenth-century฀ostension฀in฀the฀church฀of฀San฀Lorenzo฀ in฀Florence฀is฀a฀good฀case฀in฀point.฀The฀Florentine฀relics฀–฀preserved฀inside฀precious฀ hardstone฀containers฀–฀were฀donated฀to฀San฀Lorenzo฀in฀two฀instalments,฀by฀popes฀ Leo฀X฀(Giovanni฀di฀Lorenzo฀de’฀Medici,฀pope฀1513-1521)฀and฀Clement฀VII฀(Giulio฀ Zanobi฀di฀Giuliano฀de’฀Medici,฀pope฀1523-1534).฀Not฀unlike฀Siena,฀the฀relics฀were฀ received฀in฀Florence฀with฀a฀solemn฀public฀procession฀in฀1532,฀and฀subsequently฀ stored฀inside฀a฀pergamo฀(tribune)฀designed฀by฀Michelangelo.฀The฀pergamo฀was฀built฀ against฀the฀counter-façade฀of฀San฀Lorenzo,฀above฀the฀central฀portal,฀and฀consisted฀ of฀a฀balcony฀with฀a฀storage฀cabinet.฀The฀original฀project฀–฀later฀modified –฀also฀ included฀an฀opening฀onto฀the฀exterior฀of฀the฀church฀and฀a฀balcony,฀which฀would฀ have฀looked฀somewhat฀similar฀to฀the฀pulpit฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀in฀Siena.฀ The฀Florentine฀relics฀were฀solemnly฀displayed฀once฀a฀year,฀on฀Easter฀Sunday,฀ and฀Clement฀VII฀meticulously฀regulated฀the฀rituals฀of฀ostension฀with฀a฀bull.฀Men฀ and฀women฀would฀occupy฀the฀two฀sides฀of฀the฀nave,฀which฀were฀separated฀by฀a฀ temporary฀wooden฀rail.฀After฀Vespers,฀the฀prior฀of฀the฀basilica฀or฀one฀of฀the฀eldest฀ canons฀would฀open฀the฀relics’฀tabernacle.฀Wearing฀white฀silk฀gloves,฀he฀would฀lift฀ each฀ reliquary฀ individually฀ and฀ offer฀ it฀ to฀ public฀ worship,฀ while฀ another฀ canon฀ called฀out฀the฀name฀of฀the฀relic.฀Once฀each฀holy฀token฀had฀been฀so฀displayed,฀the฀ prior฀would฀bestow฀a฀solemn฀blessing฀on฀the฀congregation.70 The฀city฀of฀Siena,฀too,฀had฀sophisticated฀traditions฀of฀relic฀display.฀In฀1464,฀ the฀city฀acquired฀a฀relic฀of฀the฀arm฀of฀St฀John฀the฀Baptist.฀The฀relic฀was฀solemnly฀ presented฀to฀the฀cathedral฀by฀pope฀Pius฀II฀Piccolomini,฀who฀had฀recently฀acquired฀ it฀ from฀ Thomas฀ Palaeologus,฀ despot฀ of฀ Morea.฀ Following฀ its฀ arrival฀ in฀ Siena,฀฀ St฀John’s฀arm฀was฀re-encased฀in฀a฀new฀rock฀crystal฀and฀silver฀casket,฀made฀in฀1466฀ by฀artist฀Francesco฀D’Antonio.71฀The฀relic฀was฀offered฀to฀public฀worship฀yearly,฀on฀ the฀ first Monday฀ of฀ Pentecost.฀ As฀ we฀ gather฀ from฀ Girolamo฀ Gigli’s฀ eighteenth-฀ century฀account,฀on฀that฀day฀two฀acolytes฀lifted฀the฀reliquary฀from฀the฀chapel฀where฀ it฀was฀customarily฀preserved,฀and฀carried฀it฀to฀the฀pulpit,฀whence฀the฀archbishop฀ presented฀it฀to฀the฀community,฀bestowing฀a฀solemn฀blessing.72฀While฀the฀provisions฀฀ 70. The฀description฀above฀relies฀on฀N.฀Dacos,฀D.฀Heikamp฀and฀A.฀Grote,฀Il฀tesoro฀di฀Lorenzo il฀Magnific .฀2.฀I฀vasi,฀Florence฀1975,฀p.฀25-29. 71. The฀most฀complete฀study฀on฀the฀Sienese฀relic฀of฀the฀arm฀of฀St฀John,฀which฀was฀formerly in฀the฀possession฀of฀the฀monastery฀of฀Ziča,฀in฀Serbia,฀is฀D.฀Popović ,฀The฀Siena฀relic฀of St฀John฀the฀Baptist’s฀right฀arm,฀Zograf฀41,฀2017,฀p.฀77-94.฀On฀the฀Sienese฀reliquary,฀see฀also Francesco฀di฀Giorgio฀e฀il฀Rinascimento฀a฀Siena฀1450-1500,฀ed.฀L.฀Bellosi,฀Milan฀1993,฀p.฀154155.฀On฀the฀history฀of฀the฀relic฀in฀Siena฀and฀on฀the฀chapel฀built฀in฀the฀cathedral฀to฀provide room฀ for฀ its฀ veneration฀ in฀ the฀ 15th฀ century,฀ see฀T.฀B.฀ Smith,฀ Alberto฀ Aringhieri฀ and฀ the Chapel฀of฀Saint฀John฀the฀Baptist.฀Patronage,฀Politics,฀and฀the฀Cult฀of฀Relics฀in฀Renaissance Siena,฀PhD฀thesis,฀Florida฀State฀University฀2002. 72. Gigli,฀Diario฀Senese฀(cited฀in฀n.฀56),฀vol.฀1,฀p.฀555-556. 222 STEFANIA฀GEREVINI made฀for฀the฀veneration฀of฀the฀arm฀relic฀of฀St฀John฀offer฀insights฀into฀renaissance฀ and฀early฀modern฀practices฀of฀relic฀display฀and฀storage,฀the฀ritual฀ostension฀of฀the฀ much-venerated฀head฀relic฀of฀St฀Galganus฀is฀revealing฀of฀earlier,฀medieval฀Sienese฀ practices.฀In฀the฀late฀13th฀century,฀the฀Cistercian฀abbey฀of฀San฀Galgano฀near฀Siena฀ commissioned฀a฀new฀reliquary฀for฀the฀preservation฀and฀display฀of฀the฀head฀relic฀of฀ their฀patron฀saint,฀St฀Galganus.73฀The฀reliquary,฀which฀has฀survived,฀is฀a฀tour฀de฀ force฀of฀medieval฀metalworking.฀Devised฀as฀an฀octagonal,฀tower-shaped฀container,฀ the฀reliquary฀is฀decorated฀with฀precious฀gemstones฀and฀enamels,฀and฀illustrates฀ the฀vita฀of฀the฀saint฀in฀a฀series฀of฀embossed,฀silver-gilt฀panels.฀The฀head฀relic฀would฀ habitually฀be฀concealed฀inside฀the฀dazzling฀micro-architectural฀structure,฀and฀would฀ therefore฀be฀invisible฀to฀the฀faithful.฀However,฀upon฀activation฀of฀a฀mechanism฀ hidden฀inside฀the฀base฀of฀the฀reliquary,฀the฀decorative฀plaques฀of฀the฀central฀register฀ would฀slide฀down฀inside฀the฀object,฀temporarily฀revealing฀the฀relic฀therein,฀which฀ would฀be฀visible฀through฀a฀row฀of฀window-shaped฀openings.฀The฀involvement฀of฀the฀ head฀relic฀of฀St฀Galganus฀in฀public฀ostensions฀is฀attested฀since฀the฀late฀13th฀century,฀ when฀it฀was฀displayed฀on฀the฀main฀altar฀of฀the฀abbey฀church฀on฀the฀feast฀day฀of฀the฀ saint.74฀In฀addition,฀Agnolo฀di฀Tura฀reports฀a฀solemn฀procession฀held฀in฀Siena฀in฀ 1330฀with฀the฀same฀relic.75฀At฀an฀unspecified date,฀the฀abbey฀also฀commissioned฀a฀ movable฀wooden฀pulpit฀for฀the฀annual฀display฀of฀the฀relic.฀The฀wooden฀structure฀ was฀positioned฀on฀the฀esplanade฀in฀front฀of฀the฀abbey฀church.฀Having฀carried฀the฀ head฀reliquary฀of฀St฀Galganus฀up฀on฀the฀pulpit,฀which฀was฀octagonal฀in฀shape฀and฀ had฀eight฀windows,฀the฀monks฀would฀perambulate฀it,฀presenting฀it฀to฀the฀view฀of฀ the฀faithful฀through฀each฀of฀the฀windows.76 The฀display฀of฀relics฀in฀Siena฀on฀25฀March฀presumably฀resembled฀these฀examples฀ – with฀one฀significant difference.฀Unlike฀the฀Medici฀relics,฀the฀head฀of฀St฀Galganus, and฀the฀arm฀of฀St฀John฀the฀Baptist,฀which฀were฀stored฀inside฀sizeable฀reliquaries that฀would฀be฀visible฀to฀the฀congregation,฀the฀relics฀and฀reliquaries฀of฀Santa฀Maria della฀Scala฀are฀unlikely฀to฀have฀been฀individually฀visible฀from฀the฀piazza.฀With฀few exceptions,฀the฀Byzantine฀holy฀tokens฀of฀the฀hospital฀are฀very฀small:฀the฀largest among฀the฀passion฀relics฀can฀be฀held฀in฀a฀hand,฀or฀in฀a฀pocket,฀and฀several฀of฀these reliquaries฀were฀originally฀intended฀to฀be฀suspended฀from฀neck฀chains฀(figs 11-13). It฀is฀improbable฀that฀they฀functioned฀in฀Byzantium฀as฀objects฀of฀public฀veneration. 73. The฀date฀and฀authorship฀of฀the฀reliquary฀have฀generated฀a฀lively฀debate.฀See฀E.฀Cioni,฀Il reliquiario฀di฀San฀Galgano:฀contributo฀alla฀storia฀dell’oreficeria e฀dell’iconografi ,฀Florence 2005,฀p.฀103-104฀and฀p.฀169. 74. Anonymous,฀“Vita฀Sancti฀Galgani”,฀ed.฀E.฀Susi,฀L’eremita฀cortese:฀san฀Galgano฀fra฀mito฀e฀storia nell’agiografia toscana฀del฀xii฀secolo,฀Spoleto฀1993฀(Biblioteca฀del฀Centro฀per฀il฀collegamento degli฀studi฀medievali฀e฀umanistici฀in฀Umbria฀9),฀p.฀206,฀cited฀in฀Cioni,฀Il฀reliquiario฀di San฀Galgano฀(cited฀in฀n.฀73),฀p.฀34.฀The฀vita฀sancti฀Galgani฀has฀been฀repeatedly฀studied฀by Eugenio฀Susi,฀who฀most฀recently฀dated฀it฀to฀the฀1270s.฀E.฀Susi,฀II฀dossier฀agiografico di฀San Galgano:฀uno฀status฀quaestionis,฀in฀A.฀Conti฀(ed.),฀Speciosa฀Imago.฀L’iconografia di฀san Galgano฀dal฀xiii฀al฀xviii฀secolo,฀Siena฀2014,฀p.฀17-44,฀at฀30. 75. Cronaca฀Senese฀(cited฀in฀n.฀7),฀p.฀498-499. 76. A.฀Libanori,฀Vita฀del฀glorioso฀San฀Galgano,฀Siena฀1645,฀p.฀120-121,฀discussed฀in฀Cioni, Il฀reliquiario฀di฀San฀Galgano฀(cited฀in฀n.฀73),฀p.฀48-49. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 223 11 12 13 Figure฀11฀-฀Reliquary฀of฀the฀True฀Cross,฀Byzantine,฀ gold,฀ enamel฀ and฀ precious฀ stones,฀ Santa฀ Maria฀della฀Scala,฀Siena,฀12th฀century฀(photo฀by฀ the฀author,฀courtesy฀of฀Comune฀di฀Siena.฀No฀ further฀reproduction฀permitted). Figure฀12฀-฀Reliquary฀of฀the฀Passion,฀Byzantine,฀ gilded฀ silver,฀ Santa฀ Maria฀ della฀ Scala,฀ Siena,฀ 14th฀ century฀(photo฀by฀the฀author,฀courtesy฀of฀ Comune฀ di฀ Siena.฀ No฀ further฀ reproduction฀ permitted). Figure฀13฀-฀Pendant฀icon,฀Byzantine,฀painting฀ on฀wood฀and฀golden฀filig ee,฀Santa฀Maria฀della฀ Scala,฀Siena,฀14th฀century?฀(photo฀by฀the฀author,฀ courtesy฀of฀Comune฀di฀Siena.฀No฀further฀reproduction฀permitted). 224 STEFANIA฀GEREVINI They฀were,฀instead,฀presumably฀created฀as฀devotional฀jewels,฀and฀meant฀for฀the฀ private฀usage฀of฀an฀individual.77 Upon฀their฀arrival฀in฀Siena,฀the฀Byzantine฀relics฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀do฀ not฀appear฀to฀have฀been฀immediately฀re-encased฀in฀western฀containers.฀The฀earliest฀ surviving฀reliquaries฀of฀local฀manufacture฀that฀can฀unambiguously฀be฀associated฀ with฀the฀Byzantine฀holy฀tokens฀date฀from฀the฀15th฀century:฀the฀bust฀reliquaries฀of฀฀ St฀Cristina,฀St฀Antony฀the฀Abbot,฀and฀St฀Stephen฀were฀most฀likely฀made฀in฀Siena฀ in฀the฀early฀decades฀of฀the฀quattrocento.78฀The฀arm฀reliquary฀of฀St฀Blaise,฀which฀is฀ dated฀and฀signed฀by฀the฀artist฀Goro฀di฀Ser฀Neroccio,฀was฀commissioned฀by฀the฀ hospital฀rector฀Giovanni฀di฀Francesco฀Buzzichelli฀in฀1437.79฀Finally,฀the฀relic฀of฀the฀ holy฀nail,฀which฀attracted฀particularly฀intense฀devotion฀in฀medieval฀and฀renaissance฀Siena,฀was฀enshrined฀in฀a฀new฀silver฀and฀enamelled฀tabernacle฀in฀1453.80 Although฀it฀is฀conceivable฀that฀other฀reliquaries฀might฀have฀been฀manufactured฀ in฀Siena฀at฀an฀earlier฀date฀for฀the฀preservation฀of฀individual฀relics฀of฀the฀hospital,฀ none฀have฀survived,฀and฀no฀explicit฀documentary฀evidence฀exists฀to฀support฀this฀ hypothesis.฀It฀is฀therefore฀also฀possible฀that฀the฀relics฀were฀displayed฀inside฀their฀ Byzantine฀containers฀on฀the฀day฀of฀the฀Annunciation.฀The฀more฀sizeable฀tokens฀ may฀have฀been฀elevated฀individually,฀as฀Macchi฀speculates฀about฀the฀pignora฀of฀the฀ Virgin.฀In฀his฀account฀of฀the฀re-invention฀of฀the฀Marian฀relics฀in฀the฀18th฀century,฀ he฀submits฀that,฀in฀the฀past,฀the฀veil฀and฀girdle฀used฀to฀be฀elevated฀one฀by฀one฀by฀ the฀ bishop,฀ who฀ held฀ them฀ up฀ with฀ the฀ aid฀ of฀ wooden,฀ metal฀ studded฀ sticks฀ (mazzette),฀ which฀ have฀ since฀ been฀ lost฀ (fig. 14).81฀The฀ smaller฀ relics฀ within฀ the฀ hospital฀collection,฀particularly฀the฀passion฀relics,฀are฀instead฀likely฀to฀have฀been฀ presented฀to฀the฀congregation฀as฀a฀group,฀inside฀a฀casket.฀A฀record฀from฀1361,฀ 77. This฀has฀also฀been฀remarked฀by฀J.฀Shepard,฀Imperial฀Constantinople:฀Relics,฀Palaiologan Emperors,฀and฀the฀Resilience฀of฀the฀Exemplary฀Centre,฀in฀Byzantines,฀Latins,฀and฀Turks฀in the฀ Eastern฀ Mediterranean฀World฀ after฀ 1150,฀ ed.฀ J.฀ Harris,฀ C.฀ Holmes฀ and฀ E.฀ Russell, Oxford฀2012,฀p.฀61-92,฀at฀78-79. 78. L’oro฀di฀Siena฀(cited฀in฀n.฀5),฀p.฀148-150฀and฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in n. 4),฀p.฀241-243,฀date฀the฀reliquaries฀to฀the฀early฀15th฀century฀and฀to฀1430s฀respectively. Van฀Os฀previously฀attributed฀the฀bust-reliquaries฀to฀Vecchietta:฀Van฀Os,฀Vecchietta฀(cited in฀n.฀28),฀p.฀10-11. 79. The฀reliquary฀has฀survived,฀as฀has฀the฀original฀document฀recording฀its฀payment:฀L’oro฀di Siena฀(cited฀in฀n.฀5),฀cat.฀13,฀p.฀132-33;฀Gallavotti฀Cavallero,฀Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4), p. 147฀and฀p.฀420,฀n.฀132,฀for฀the฀transcription฀of฀the฀payment฀record. 80. Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀521,฀carta฀461,฀published฀in฀Gallavotti฀Cavallero, Lo฀spedale฀(cited฀in฀n.฀4),฀p.฀428,฀n.฀334;฀and฀previously฀in฀Banchi฀and฀Borghesi,฀Nuovi Documenti฀per฀la฀storia฀dell’arte฀senese,฀Siena฀1898,฀p.฀181.฀Scholarship฀has฀long฀debated whether฀the฀reliquary฀within฀which฀the฀holy฀nail฀is฀presently฀preserved฀coincides฀with Antonio฀di฀Francesco’s฀creation.฀For฀a฀summary฀of฀previous฀literature,฀see฀L’oro฀di฀Siena (cited฀in฀n.฀5),฀cat.฀12,฀p.฀130-131.฀Special฀provisions฀were฀made฀early฀on฀for฀the฀veneration and฀display฀of฀the฀holy฀nail:฀in฀1379,฀the฀hospital฀commissioned฀a฀pallium฀to฀cover฀the฀relic when฀it฀was฀taken฀in฀procession;฀and,฀in฀1384,฀it฀was฀decided฀that฀the฀holy฀nail฀should฀be placed฀before฀the฀cathedral฀relics฀when฀they฀were฀both฀taken฀in฀procession:฀Archivio฀di Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀120,฀fol.฀77r-v. 81. Archivio฀Stato฀di฀Siena,฀Ospedale฀120,฀fol.฀397r-v,฀and฀fol.฀411v-412r฀for฀drawings฀of฀the relics฀and฀their฀supports.฀See฀also฀Macchi,฀Origine฀dello฀Spedale฀(cited฀in฀n.฀21),฀D107, fol.฀17v฀[modern฀numbering,฀pencil]. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 225 Figure฀14฀-฀Ospedale฀di฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀ASSi,฀120,฀fol.฀411v-412r฀(photo฀by฀the฀ author,฀courtesy฀of฀Archivio฀di฀Stato฀di฀Siena.฀No฀further฀reproduction฀permitted). 226 STEFANIA฀GEREVINI for฀example,฀registers฀a฀payment฀made฀by฀the฀hospital฀to฀the฀artisan฀Bertino฀di฀Piero฀ from฀Rouen฀for฀“a฀work฀for฀the฀relics”,฀which฀Giuseppe฀Cantelli฀has฀connected฀฀ to฀a฀small,฀gilded฀iron฀casket฀that฀might฀have฀contained฀a฀selection฀of฀the฀Byzantine฀tokens.82฀Whether฀exhibited฀individually฀or฀inside฀a฀casket,฀however,฀the฀holy฀ relics฀would฀have฀been฀hardly฀visible฀from฀the฀piazza฀below฀the฀pulpit฀–฀at฀best,฀the฀ faithful฀would฀have฀caught฀sight฀of฀the฀glittering฀jewels฀in฀the฀winter฀sun,฀or฀seen฀ the฀glint฀of฀their฀gemstones.฀Nevertheless,฀the฀relics฀commanded฀the฀attention฀of฀ the฀entire฀civic฀community฀and฀their฀pious฀devotion,฀provoking฀us฀to฀reflect on฀ the฀key฀questions฀of฀this฀volume:฀the฀correlation฀between฀visibility,฀sacred฀presence฀ and฀authority฀in฀the฀later฀middle฀ages,฀and฀the฀interactions฀between฀images,฀relics,฀ and฀ecclesiastical฀spaces. Conclusions:฀visibility฀and฀presence Late฀medieval฀audiences฀were฀accustomed฀to฀ritual฀viewing.฀The฀practice฀of฀ the฀Elevation฀of฀the฀Host฀was฀introduced฀in฀the฀early฀13th฀century,฀and฀ocular฀ communion฀ became฀ a฀ common฀ substitute฀ for฀ the฀ actual฀ consumption฀ of฀ the฀ Eucharist฀by฀the฀laity,฀at฀the฀same฀time฀as฀visionary฀experiences฀and฀mystical฀apparitions฀became฀more฀widespread฀throughout฀western฀Europe.83฀Relic฀devotion฀ underwent฀ significant changes,฀ too:฀ ritual฀ ostension฀ and฀ visual฀ contemplation฀฀ replaced฀direct฀touching฀or฀kissing฀of฀relics;฀and฀transparent฀rock฀crystal฀reliquaries,฀which฀enabled฀the฀faithful฀to฀see฀–฀but฀not฀touch฀–฀the฀holy฀fragments฀therein,฀ gained฀unprecedented฀popularity.84 82. The฀ casket฀ measures,฀ 40฀ ×฀ 12฀ ×฀ 19฀ cm,฀ are฀ discussed฀ in฀ L’oro฀ di฀ Siena฀ (cited฀ in฀ n.฀ 5), cat.฀16,฀p.฀138-139. 83. For฀a฀useful฀summary฀of฀the฀theological฀and฀devotional฀reasons฀behind฀the฀introduction of฀the฀Elevation,฀see฀V.฀Lorne฀Kennedy,฀The฀Moment฀of฀Consecration฀and฀the฀Elevation of฀the฀Host,฀Mediaeval฀Studies฀6,฀1944,฀p.฀121-150.฀On฀the฀practice฀of฀the฀Elevation฀in response฀to฀a฀desire฀of฀seeing฀in฀the฀Middle฀Ages,฀see฀E.฀Dumoutet,฀Le฀désir฀de฀voir฀l’hostie et฀les฀origines฀de฀la฀dévotion฀au฀Saint฀Sacrement,฀Paris฀1926.฀On฀ocular฀communion,฀see฀also A. Eljenholm฀Nichols,฀The฀Bread฀of฀Heaven:฀Foretaste฀or฀Foresight?,฀in฀The฀Iconography of฀Heaven,฀ed.฀C.฀Davidson,฀Kalamazoo฀1994฀(Early฀Drama,฀Art,฀and฀Music฀Reference Series฀21),฀p.฀40-68;฀C.฀Walker฀Bynum,฀Wonderful฀Blood:฀Theology฀and฀Practice฀in฀Late Medieval฀ Northern฀ Germany฀ and฀ Beyond,฀ Philadelphia฀ 2007฀ (The฀ Middle฀ Ages฀ Series), p. 86-90;฀G.฀Walters฀Adams,฀Visions฀in฀Late฀Medieval฀England:฀Lay฀Spirituality฀and฀Sacred Glimpses฀of฀the฀Hidden฀Worlds฀of฀Faith,฀Leiden฀/฀Boston฀2007฀(Studies฀in฀the฀History฀of Christian฀Traditions฀130),฀p.฀151-152.฀Literature฀on฀the฀visionary฀cultures฀of฀late฀medieval Italy฀is฀vast.฀On฀Siena,฀see฀most฀recently฀L.฀Donkin,฀Following฀the฀Footsteps฀of฀Christ฀in Late฀ Medieval฀ Italy:฀ Pietro฀ Pettinaio’s฀ Vision฀ of฀ St฀ Francis,฀ Word฀ &฀ Image฀ 32/2,฀ 2016, p.฀163-180;฀and,฀with฀reference฀to฀imagery฀at฀Santa฀Maria฀della฀Scala,฀C.฀Warr,฀Clothing, Charity,฀Salvation฀and฀Visionary฀Experience฀in฀Fifteenth-Century฀Siena,฀Art฀History฀27/2, 2004,฀p.฀187-211. 84. The฀visibility฀of฀relics฀in฀the฀late฀middle฀ages฀has฀received฀considerable฀scholarly฀attention in฀ recent฀ years.฀ For฀ succinct฀ but฀ insightful฀ introductions฀ to฀ the฀ topic,฀ see฀ C.฀ Hahn, Strange฀beauty:฀Issues฀in฀the฀Making฀and฀Meaning฀of฀Reliquaries,฀400-circa฀1204,฀University Park฀2012,฀p.฀223-244;฀and฀M.฀Bagnoli,฀The฀Stuff฀of฀Heaven:฀Materials฀and฀Craftsmanship฀in฀Medieval฀Reliquaries,฀in฀Treasures฀of฀Heaven.฀Saints,฀Relics฀and฀Devotion฀in฀Medieval Europe,฀ed.฀M.฀Bagnoli,฀H.฀A฀Klein,฀and฀G.฀Mann,฀London฀2010,฀p.฀137-147. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 227 In฀the฀majority฀of฀cases,฀however,฀these฀“rituals฀of฀seeing”฀did฀not฀imply฀direct,฀ close-up฀observation,฀but฀distant฀and฀partial฀viewing.฀The฀laity฀witnessed฀the฀ Elevation฀of฀the฀Host฀from฀the฀nave,฀at฀a฀substantial฀distance฀from฀the฀altar,฀while฀ choir฀screens฀further฀obstructed฀their฀view.฀Transparent฀reliquaries฀often฀offered฀ the฀beholder฀visual฀access฀to฀a฀relic’s฀silk฀wrapping,฀rather฀than฀to฀the฀actual฀holy฀ token.85฀Similarly,฀when฀the฀consecrated฀host฀was฀taken฀in฀procession฀on฀the฀feast฀ day฀of฀the฀Corpus฀Christi,฀the฀wafer฀itself฀would฀be฀scarcely฀visible฀to฀the฀faithful,฀ who฀would฀more฀likely฀catch฀sight฀of฀its฀glittering฀monstrance฀in฀the฀distance,฀and฀ relics’฀ostensions฀were฀similarly฀removed฀from฀the฀space฀of฀the฀laity.86 Such฀pervasiveness฀of฀partial฀and฀temporary฀visibility,฀ritual฀veiling,฀and฀highly฀ regulated฀access฀to฀the฀holy฀in฀the฀late฀middle฀ages฀has฀alternatively฀been฀explained฀ as฀a฀means฀of฀social฀control,฀instrumental฀to฀the฀increased฀role฀of฀the฀Church฀as฀ intermediary฀between฀the฀faithful฀and฀the฀divine;฀or฀in฀connection฀with฀Christian฀ notions฀of฀revelation,฀which฀admits฀an฀ambivalent฀understanding฀of฀the฀visual฀world฀ as฀both฀the฀trigger฀to฀inner฀vision฀(and฀thus฀the฀point฀of฀access฀to฀the฀divine),฀and฀ a฀veil฀that฀hampers฀the฀faithful’s฀vision฀of฀God.87฀The฀modes฀of฀storage฀and฀display฀ of฀the฀Byzantine฀relics฀in฀Siena฀might฀perhaps฀be฀understood฀in฀this฀perspective.฀ After฀all,฀the฀active฀engagement฀of฀the฀political฀authorities฀and฀of฀the฀bishop฀of฀ Siena฀in฀the฀liturgy฀of฀the฀Annunciation฀ensured฀a฀mediated฀access฀to฀the฀holy,฀ while฀the฀reduced฀visibility฀of฀the฀relics฀by฀the฀beholders฀during฀the฀ceremonies,฀ and฀their฀inaccessibility฀in฀the฀chapel฀where฀they฀were฀preserved฀and฀venerated฀ throughout฀the฀year,฀may฀have฀communicated฀the฀intrinsic฀inability฀of฀physical฀ sight฀to฀comprehend฀divine฀reality,฀and฀thus฀the฀need฀for฀the฀faithful฀to฀employ฀ inner฀vision฀to฀access฀God. 85. M.฀Bagnoli,฀Dressing฀the฀Relics:฀some฀Thoughts฀on฀the฀Custom฀of฀Relic฀Wrapping฀in Medieval฀Christianity,฀in฀Matter฀of฀Faith฀(cited฀in฀n.฀2),฀p.฀100-109,฀with฀insightful฀observations฀on฀the฀broader฀topic฀of฀seeing฀and฀believing฀in฀the฀Middle฀Ages. 86. The฀standard฀reference฀work฀on฀the฀feast฀of฀the฀Corpus฀Christi฀is฀M.฀Rubin,฀Corpus฀Christi: the฀Eucharist฀in฀Late฀Medieval฀Culture,฀Cambridge฀MA฀/฀New฀York฀1991.฀On฀the฀celebrations held฀on฀this฀occasion฀in฀Siena฀in฀the฀14th฀century,฀with฀extensive฀bibliographic฀references, see฀M.฀Israëls,฀Altars฀on฀the฀Street:฀the฀Wool฀Guild,฀the฀Carmelites฀and฀the฀Feast฀of฀Corpus Domini฀in฀Siena฀(1356-1456),฀Renaissance฀Studies฀20/2,฀2006,฀p.฀180-200.฀On฀monstrances and฀issues฀of฀visibility,฀see฀G.฀J.฀Snoek,฀Medieval฀Piety฀from฀Relics฀to฀the฀Eucharist:฀a฀Process of฀Mutual฀Interaction,฀Leiden฀/฀New฀York฀1995฀(Studies฀in฀the฀History฀of฀Christian฀Thought 63),฀p.฀283-290. 87. On฀the฀relationship฀between฀ritual฀veiling฀and฀medieval฀notions฀of฀revelation฀see,฀amongst others,฀ N.฀ Zchomelidse,฀The฀ Aura฀ of฀ the฀ Numinous฀ and฀ Its฀ Reproduction:฀ Medieval Paintings฀of฀the฀Savior฀in฀Rome฀and฀Latium,฀Memoirs฀of฀the฀American฀Academy฀in฀Rome฀55, 2010,฀ p.฀ 221-263;฀V.฀ M.฀ Schmidt,฀ Curtains,฀ “Revelatio”,฀ and฀ Pictorial฀ Reality฀ in฀ Late Medieval฀and฀Renaissance฀Italy,฀in฀Weaving,฀Veiling,฀and฀Dressing.฀Textiles฀and฀Their Metaphors฀in฀the฀Late฀Middle฀Ages,฀ed.฀K.฀Rudy฀and฀B.฀Baert,฀Turnhout฀2007,฀p.฀191213.฀A฀proficient discussion฀of฀the฀relationship฀between฀sight฀and฀inner฀vision฀in฀medieval times฀is฀S.฀Conklin฀Akbari,฀Seeing฀Through฀the฀Veil:฀Optical฀Theory฀and฀Medieval฀Allegory, Toronto฀2004.฀See฀also฀P.฀Hills,฀Titian’s฀Veils,฀Art฀History฀29/5,฀2006,฀p.฀771-795;฀P.฀Hills, Lorenzo฀Lotto’s฀Shrouds฀and฀Veils,฀Artibus฀et฀Historiae฀68/34,฀2013,฀p.฀9-28. 228 STEFANIA฀GEREVINI However,฀as฀Beth฀Williamson฀has฀compellingly฀observed,฀to฀engage฀with฀an฀ image฀or฀object฀that฀is฀partially,฀or฀temporarily,฀or฀conditionally฀visible,฀does฀not฀ necessarily,฀ or฀ exclusively,฀ stimulate฀ the฀ beholder฀ to฀ see฀ through฀ that฀ object฀ to฀ enter฀ the฀ realm฀ of฀ inner฀ contemplation.฀ Rather,฀ partial฀ visibility฀ pertinaciously฀ holds฀the฀attention฀of฀viewers฀and฀directs฀their฀gaze฀precisely฀to฀the฀boundary฀ between฀what฀is฀in฀and฀what฀is฀out฀of฀sight฀–฀between฀what฀is฀visible฀and฀what฀is฀ invisible฀ –฀ and฀ thus฀ incites฀ them฀ to฀ apprehend฀ the฀ mysterious฀ enmeshment฀ between฀sensory฀and฀sacred฀reality.88 In฀addition,฀as฀John฀Mack฀noted,฀small฀things฀possess฀a฀particular฀radiance.฀ Barely฀or฀only฀partly฀visible,฀minute฀artefacts฀become฀inscrutable,฀arcane฀–฀and฀ therefore,฀ charged฀ with฀ the฀ particular฀ power฀ that฀ comes฀ from฀ secrecy.89฀ The฀฀ enshrinement฀and฀ritual฀ostension฀of฀relics฀in฀the฀Middle฀Ages฀often฀capitalised฀on฀ the฀potency฀of฀smallness,฀enframing฀diminutive฀artefacts฀in฀large-scale฀and฀visually฀ opulent฀reliquaries฀and฀architectural฀settings฀that฀did฀not฀compensate,฀but฀rather฀ emphasise฀the฀invisibility฀of฀the฀relics฀therein.90฀This฀was฀also฀the฀case฀in฀Siena.฀ On฀the฀day฀of฀the฀Annunciation,฀the฀Byzantine฀relics฀of฀Santa฀Maria฀della฀Scala฀ represented฀ the฀ almost฀ invisible฀ core฀ of฀ an฀ otherwise฀ exuberant฀ visual฀ spectacle฀ that฀entailed฀processions,฀musical฀performances,฀and฀sculptural,฀architectural฀and฀ painterly฀decorations.฀The฀rest฀of฀the฀year,฀the฀treasury฀was฀concealed฀from฀view฀ inside฀a฀sumptuously฀decorated฀chapel฀that฀existed฀for฀the฀purpose฀of฀their฀cult,฀ and฀yet฀hid฀them฀away,฀making฀them฀inaccessible.฀In฀both฀cases,฀the฀sophisticated฀ liturgical฀and฀artistic฀choreography฀did฀not฀obviate฀the฀problem฀of฀the฀visual฀irrelevance฀ and฀ limited฀ visibility฀ of฀ the฀ relics.฀ Rather,฀ it฀ emphasised฀ and฀ conferred฀ meaning฀on฀it.฀The฀rituals฀entailed฀a฀suspension฀of฀ordinary฀time,฀and฀activated฀ the฀ cathedral฀ and฀ hospital฀ façades฀ as฀ mechanisms฀ of฀ presentation:฀ devices฀ that฀ conveyed฀the฀sacredness฀of฀the฀relics฀on฀display฀and฀alerted฀the฀beholders฀to฀the฀ extra-ordinary฀nature฀of฀the฀spectacle฀they฀witnessed.฀Such฀elaborate฀ceremonies฀ and฀artistic฀trappings,฀as฀Megan฀Holmes฀has฀argued฀in฀relation฀to฀miraculous฀ images฀in฀renaissance฀Florence,฀sensorially฀and฀conceptually฀mediated฀the฀interaction฀ between฀viewers฀and฀relics,฀making฀the฀latter฀accessible,฀but฀also฀communicating฀ their฀extraordinary฀status฀by฀means฀of฀distancing฀mechanisms.91฀Furthermore,฀they฀ presented฀the฀Sienese฀beholders฀with฀a฀set฀of฀visual฀and฀ritual฀cues฀that฀connected฀ their฀current฀viewing฀experience฀with฀other฀familiar฀civic฀spectacles฀and฀religious฀ sites฀in฀Siena฀–฀most฀prominently,฀the฀imagery฀in฀the฀cathedral,฀the฀rituals฀of฀the฀ Assumption,฀and฀possibly,฀the฀ceremonies฀of฀the฀installation฀of฀other฀prominent฀ artefacts฀in฀Siena,฀such฀as฀Duccio’s฀Maestà฀a฀few฀decades฀earlier฀–฀thus฀providing฀ them฀with฀specific guidelines฀on฀how฀to฀engage฀with฀and฀unravel฀what฀they฀saw. 88. B.฀Williamson,฀Sensory฀Experience฀in฀Medieval฀Devotion:฀Sound฀and฀Vision,฀Invisibility and฀Silence,฀Speculum฀88/1,฀2013,฀p.฀1-43. 89. J.฀Mack,฀The฀Art฀of฀Small฀Things,฀London฀2007,฀p.฀31฀and฀p.฀119. 90. For฀an฀overall฀appraisal฀of฀the฀relationship฀between฀relics฀and฀reliquaries,฀a฀very฀lively฀topic in฀medieval฀studies,฀see฀C.฀Hahn,฀What฀do฀Reliquaries฀do฀for฀Relics?,฀Numen฀57,฀2010, p. 284-316. 91. M.฀Holmes,฀Miraculous฀Images฀in฀Renaissance฀Florence,฀Art฀History฀34/3,฀2011,฀p.฀433465,฀at฀456-457;฀and฀her฀longer฀study฀Ead.,฀The฀Miraculous฀Image฀in฀Renaissance฀Florence, New฀Haven฀2013. THE฀BYZANTINE฀RELICS฀OF฀SANTA฀MARIA฀DELLA฀SCALA฀IN฀SIENA 229 At฀ the฀ heart฀ of฀ this฀ elaborate฀ cultic฀ and฀ visual฀ enshrinement,฀ the฀ Byzantine฀ relics฀simultaneously฀attracted฀and฀eluded฀the฀gaze฀of฀beholders.฀Physically฀present฀ and฀yet฀too฀far฀and฀too฀small฀to฀be฀fully฀gauged,฀they฀ceased฀to฀be฀mere฀material฀ objects฀that฀had฀to฀be฀seen,฀and฀became฀embodied฀manifestations฀of฀the฀divine฀–฀ suspended฀ at฀ the฀ threshold฀ between฀ materiality฀ and฀ immateriality,฀ desire฀ to฀ see฀ and฀visual฀opacity,฀human฀fabrication฀and฀divine฀presence.฀Liturgy,฀its฀elaborate฀ artistic฀ staging,฀ and฀ the฀ expectant฀ gaze฀ of฀ the฀ beholders฀ gave฀ the฀ relics฀ agency,฀ transforming฀them฀from฀passive฀objects฀of฀observation฀into฀active฀sites฀of฀divine฀ intervention.฀ Thus฀ activated,฀ the฀ relics฀ could฀ in฀ turn฀ validate฀ the฀ triumphant฀ vision฀of฀social฀harmony฀and฀heavenly฀protection฀represented฀on฀the฀façade฀of฀the฀ hospital,฀and฀the฀orderly฀vision฀of฀heavenly฀intercession฀presented฀in฀the฀chapel฀of฀ the฀relics,฀and฀in฀Vecchietta’s฀sacristy฀and฀painted฀cupboard.฀Hardly฀visible฀although฀ in฀plain฀sight,฀they฀reminded฀the฀Sienese฀community฀of฀the฀mysterious฀contiguity฀ between฀ordinary฀life฀and฀divine฀workings,฀and฀they฀reassured฀them฀that฀the฀saving฀ power฀of฀God฀was฀indeed฀at฀work฀in฀their฀city,฀hidden฀–฀yet฀in฀full฀view. Stefania฀Gerevini L.฀Bocconi฀University,฀Milan Images฀monumentales,฀ jeux฀d’échelle฀et฀dynamiques฀spatiales฀ du฀lieu฀de฀culte La฀porte฀et฀l’autel฀: les฀figu es฀des฀lieux฀liminaires฀de฀l’église฀paléochrétienne Didier฀Méhu Dans฀ le฀ texte฀ introductif฀ de฀ la฀ journée฀ d’étude฀ qui฀ nous฀ a฀ réunis฀ à฀ l’INHA฀฀ le฀25฀septembre฀2015,฀les฀organisatrices฀ont฀proposé฀deux฀«฀critères฀pour฀penser฀ (l)es฀notions฀»฀de฀Visibilité฀et฀présence฀de฀l’image฀dans฀l’espace฀ecclésial฀:฀«฀la฀mobilité (le฀mouvement฀en฀général)฀et฀la฀«฀fixit ฀»1.฀Ces฀deux฀critères฀nous฀invitent฀à฀penser les฀ images฀ dans฀ l’église฀ en฀ termes฀ relationnels฀ et฀ positionnels.฀ Je฀ les฀ aborderai฀ à partir฀de฀deux฀lieux฀constitutifs฀de฀l’espace฀ecclésial,฀la฀porte฀et฀l’autel.฀La฀question n’est฀pas฀nouvelle.฀Elle฀traverse฀plusieurs฀travaux฀consacrés฀à฀la฀symbolique฀du฀lieu de฀culte฀chrétien,฀depuis฀les฀recherches฀fondatrices฀de฀Joseph฀Sauer2.฀Elle฀rencontre les฀recherches฀des฀anthropologues฀sur฀les฀lieux฀liminaires3฀et฀elle฀a฀nourri฀une฀série d’études฀sur฀les฀figu es฀et฀inscriptions฀des฀portes฀de฀l’église฀médiévale,฀dont฀celles de฀Jean-Michel฀Spieser,฀particulièrement฀stimulantes4.฀Je฀m’attarderai฀ici฀sur฀l’œuvre 1. 2. 3. 4. Voir฀l’introduction฀de฀S.฀Brodbeck฀et฀A.-O.฀Poilpré,฀supra฀p.฀13฀:฀«฀Analyser฀la฀tension existant฀entre฀les฀trois฀catégories฀que฀sont฀figuration, visibilité฀et฀présence฀implique฀une฀étude croisée฀des฀sources฀écrites,฀des฀œuvres฀figurées et฀des฀monuments.฀Deux฀critères฀essentiels entrent฀alors฀en฀jeu฀:฀la฀mobilité฀(le฀mouvement฀en฀général)฀et฀la฀fixité, qui฀permettent฀de prendre฀ en฀ compte฀ les฀ multiples฀ jeux฀ d’échelles฀ à฀ l’œuvre฀ dans฀ l’église,฀ impliquant฀ des objets,฀des฀manuscrits,฀des฀dispositifs฀liturgiques,฀des฀gestes,฀des฀déplacements฀physiques, dialoguant฀avec฀un฀décor฀appliqué฀au฀corps฀même฀du฀monument,฀épousant฀le฀caractère immobile฀de฀l’architecture.฀» Je฀pense฀notamment฀à฀J.฀Sauer,฀Symbolik฀des฀Kirchengebäudes฀und฀seiner฀Ausstattung฀in der฀Auffassung฀des฀Mittelalters฀;฀mit฀Berücksichtigung฀von฀Honorius฀Augustodunensis,฀Sicardus und฀Durandus,฀2e฀éd.฀augmentée,฀Freiburg฀im฀Breisgau฀1924,฀p.฀308-374฀;฀L.฀Kitschelt,฀Die frühchristliche฀Basilika฀als฀Darstellung฀des฀himmlischen฀Jerusalem,฀München฀1938,฀p.฀19-49฀; F.฀W.฀Deichmann,฀Einführung฀in฀die฀christliche฀Archäologie,฀Darmstadt฀1983,฀p.฀92-106. Depuis฀A.฀van฀Gennep,฀Les฀rites฀de฀passage,฀Paris฀1981฀(1re฀éd.฀1909),฀p.฀11-39,฀jusqu’à฀P.฀Dibie, Ethnologie฀de฀la฀porte.฀Des฀passages฀et฀des฀seuils,฀Paris฀2012,฀en฀passant฀par฀G.฀Bachelard, La฀poétique฀de฀l’espace,฀Paris฀1957,฀p.฀190-207. J.-M.฀Spieser,฀Portes,฀limites฀et฀organisation฀de฀l’espace฀dans฀les฀églises฀paléochrétiennes, Klio฀77,฀1995,฀p.฀433-455,฀réimpr.฀dans฀Id.,฀Urban฀and฀Religious฀Spaces฀in฀Late฀Antiquity and฀Early฀Byzantium,฀Aldershot฀2001฀(Variorum฀Collected฀Studies฀706)฀;฀Id.,฀Le฀programme iconographique฀ des฀ portes฀ de฀ Sainte-Sabine,฀ Journal฀ des฀ savants฀ 1991,฀ p.฀47-81,฀ réimpr. dans฀Ibid.,฀Au฀Moyen฀Âge฀central,฀les฀échos฀entre฀porte฀et฀autel฀peuvent฀être฀exprimés฀par les฀théophanies฀:฀Y.฀Christe,฀Les฀grands฀portails฀romans.฀Études฀sur฀l’iconologie฀des฀théophanies romanes,฀Genève฀1969,฀passim,฀dont฀je฀retiens฀notamment฀la฀phrase฀programmatique,฀p.฀11฀: «฀À฀la฀porte฀de฀l’église,฀image฀de฀la฀Jérusalem฀céleste,฀dont฀l’abside฀est฀en฀quelque฀sorte le฀modèle฀(l’image฀du฀portail฀est฀en฀effet฀la฀répétition฀de฀celle฀de฀l’abside)฀».฀Les฀travaux récents฀de฀Marcello฀Angheben฀revisitent฀les฀relations฀iconographiques฀entre฀portes฀et฀autels, notamment฀:฀M.฀Angheben,฀La฀théophanie฀du฀portail฀de฀Moissac฀:฀une฀vision฀de฀l’Église 234 DIDIER฀MÉHU poétique฀de฀Paulin฀de฀Nole฀(ca฀352/353-430)฀relative฀aux฀églises,฀décors฀et฀inscriptions฀ qu’il฀a฀commanditées฀à฀Cimitile,฀près฀de฀Naples,฀au฀tournant฀des฀ive฀et฀ve฀siècles.฀Mais฀ j’aimerais฀auparavant฀préciser฀les฀notions฀qui฀seront฀employées฀dans฀le฀présent฀article. L’«฀espace฀ecclésial฀» Je฀ considère฀ ici฀ la฀ notion฀ d’«฀espace฀ ecclésial฀»฀ dans฀ un฀ sens฀ restreint฀ qui฀ se฀ limite฀au฀bâtiment฀édifié pour฀le฀culte,฀à฀l’exclusion฀des฀aires฀qui฀l’entourent฀et฀ dont฀le฀statut฀social฀est฀défini par฀la฀consécration฀de฀l’église฀(cimiterium,฀atrium,฀ éventuellement฀sacraria฀ou฀parrochia)5.฀Ainsi฀défini, l’espace฀ecclésial฀désigne฀une฀ étendue฀objective฀limitée฀par฀les฀murs฀de฀l’église,฀à฀l’intérieur฀de฀laquelle฀on฀peut฀ se฀mouvoir,฀prier฀et฀célébrer฀le฀culte.฀Cette฀étendue฀n’est฀ni฀neutre,฀ni฀homogène.฀ Elle฀est฀constituée฀d’une฀forme฀spécifique (cruciforme,฀basilicale,฀octogonale,฀etc.)฀ et฀d’une฀articulation฀de฀lieux฀dotés฀d’une฀valeur฀sémiotique฀spécifique (l’autel,฀฀ la฀porte,฀le฀pavement,฀les฀murs,฀la฀voûte,฀etc.).฀Le฀sens฀de฀ces฀formes฀et฀de฀ces฀lieux฀ ne฀leur฀est฀pas฀intrinsèque฀;฀il฀n’est฀pas฀davantage฀institué฀par฀l’Église฀ou฀par฀une฀ quelconque฀autorité.฀En฀effet,฀la฀forme฀basilicale฀à฀trois฀nefs฀ou฀le฀plan฀cruciforme฀ n’a฀pour฀sens฀que฀celui฀qu’une฀société฀donnée฀leur฀confère฀à฀un฀moment฀précis,฀et฀ ce฀sans฀faire฀l’objet฀d’une฀proclamation฀normative.฀Le฀sens฀des฀lieux฀constitutifs฀de฀ l’espace฀ecclésial฀(ou฀de฀l’espace฀ecclésial฀lui-même฀en฀tant฀que฀structure฀articulée)฀ réside฀d’abord฀dans฀les฀usages฀dont฀ils฀sont฀l’objet฀:฀les฀déplacements฀des฀personnes,฀ les฀rites฀(gestes,฀paroles,฀postures),฀les฀ornements฀et฀les฀inscriptions฀qui฀les฀distinguent฀;฀ et,฀secondairement,฀dans฀les฀discours฀toujours฀ouverts฀et฀quasiment฀infinis dont฀ ils฀peuvent฀être฀l’objet,฀que฀ces฀discours฀soient฀«฀ekphrastiques฀»,฀exégétiques,฀iconographiques฀ou฀épigraphiques.฀L’espace฀ecclésial฀doit฀donc฀être฀considéré฀comme฀ un฀espace฀social,฀soit฀une฀structure฀articulée฀non฀directement฀observable฀où฀se฀ déroulent฀des฀jeux฀sociaux฀structurants,฀soit฀un฀ensemble฀de฀positions฀(emplacements฀ et฀déplacements฀des฀personnes,฀eux-mêmes฀liés฀aux฀positions฀sociales฀de฀celles-ci),฀ de฀dispositions฀(qui฀sont฀avant฀tout฀des฀pré-dispositions฀à฀agir฀ou฀à฀recevoir)฀et฀des฀ dispositifs฀(architecturaux,฀mobiliers,฀ornementaux)6. 5. 6. céleste฀célébrant฀la฀liturgie฀eucharistique,฀CSMC฀45,฀2014,฀p.฀61-82.฀Les฀relations฀porte-autel฀ sont฀également฀exprimées฀par฀l’épigraphie฀:฀R.฀Favreau,฀Le฀thème฀épigraphique฀de฀la฀porte,฀ CCM฀34,฀1991,฀p.฀267-279฀;฀C.฀Kendall,฀The฀Allegory฀of฀the฀Church.฀Romanesque฀Portals฀ and฀Their฀Verse฀Inscriptions,฀Toronto฀/฀Buffalo฀/฀Londres฀1998. Il฀m’a฀été฀donné฀ailleurs฀de฀prendre฀en฀compte฀la฀notion฀d’espace฀ecclésial฀dans฀un฀sens plus฀englobant,฀qui฀intègre฀non฀seulement฀les฀aires฀saintes฀autour฀de฀l’église฀mais฀également l’ensemble฀des฀dons฀effectués฀à฀l’église฀et฀les฀ornamenta฀qui฀en฀sont฀les฀matérialisations objectales฀spiritualisées฀:฀D.฀Méhu,฀L’onction,฀le฀voile฀et฀la฀vision฀:฀anthropologie฀du฀rituel de฀dédicace฀de฀l’église฀à฀l’époque฀romane,฀dans฀Construir฀lo฀sagrado฀en฀la฀Europa฀románica. Reliquia,฀espacio,฀imagen฀y฀rito,฀éd.฀G.฀Boto,฀A.฀Garcìa฀Aviles฀et฀H.฀Kessler,฀Codex Aquilarensis฀32,฀2016,฀p.฀83-110. Ces฀définitions doivent฀beaucoup฀à฀P.฀Bourdieu,฀Le฀langage฀autorisé.฀Les฀conditions฀sociales de฀l’efficacité du฀discours฀rituel฀(novembre฀1975)฀;฀Les฀rites฀d’institution฀(juin฀1982)฀;฀Espace social฀et฀genèse฀des฀«฀classes฀»฀(juin฀1984),฀tous฀trois฀publiés฀dans฀les฀Actes฀de฀la฀recherche฀en sciences฀sociales฀et฀repris฀dans฀Langage฀et฀pouvoir฀symbolique,฀Paris฀2001,฀p.฀159-186,฀293-323. Également฀Id.,฀Espace฀social฀et฀pouvoir฀symbolique,฀dans฀Choses฀dites,฀Paris฀1987,฀p.฀147-166฀; Id.,฀Espace฀social฀et฀espace฀symbolique,฀dans฀Raisons฀pratiques,฀Paris฀1994,฀p.฀15-29. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 235 Le฀rite฀d’institution฀de฀l’église฀–฀la฀dédicace฀ou฀consécration฀–฀et฀les฀rites฀qui฀la฀ font฀ensuite฀exister฀socialement฀(ce฀que฀l’on฀nomme฀la฀liturgie)฀sont฀les฀jeux฀sociaux฀ dont฀les฀règles,฀ou฀la฀«฀mise฀en฀scène฀»,฀pour฀reprendre฀une฀métaphore฀théâtrale,฀ expriment฀l’ordre฀social฀et฀spatial฀qu’ils฀contribuent฀à฀créer฀et฀à฀faire฀accepter.฀ Les฀mots฀par฀lesquels฀ces฀jeux฀sont฀qualifiés en฀latin฀médiéval,฀ordo,฀officium ou฀ludus,฀ expriment฀d’ailleurs฀plus฀clairement฀que฀le฀terme฀moderne฀liturgie฀les฀dimensions฀ ordonnatrices,฀institutionnalisantes฀(l’officiu ฀est฀la฀tâche฀due฀par฀le฀prêtre,฀qui฀ officialise celui฀qui฀officie) et฀représentationnelles฀de฀ces฀rites.฀C’est฀donc฀peu฀dire฀que฀ l’espace฀ecclésial฀ne฀peut฀se฀comprendre฀sans฀articuler฀ses฀dimensions฀architecturales,฀ ornementales,฀liturgiques฀et฀institutionnelles. La฀prise฀en฀compte฀de฀l’«฀image฀»฀dans฀l’espace฀ecclésial฀n’est฀donc฀qu’un฀point฀ de฀vue,฀devant฀nécessairement฀conduire฀vers฀les฀autres.฀La฀notion฀d’image฀elle-même฀ mérite฀d’être฀définie. La฀discussion฀n’aura฀pas฀lieu฀ici฀et฀on฀considèrera฀par฀le฀mot฀ image,฀au฀singulier,฀un฀concept฀qui฀englobe฀ce฀que฀l’on฀appelait฀en฀latin฀médiéval฀ historia,฀pictura,฀ornatus฀ou฀imago,฀soit฀un฀ensemble฀multiforme฀de฀productions฀ manufacturées฀offertes฀au฀regard,฀qui฀emploient฀des฀formes฀d’expression฀picturales,฀ représentent฀l’absent฀ou฀distinguent฀ce฀sur฀quoi฀elles฀sont฀apposées.฀Nous฀discuterons฀ en฀revanche฀des฀modalités฀d’action฀de฀l’image.฀Deux฀notions฀nous฀sont฀proposées฀:฀ visibilité฀et฀présence.฀La฀notion฀de฀visibilité฀implique฀une฀approche฀subjective฀de฀ l’image,฀celle฀d’un฀public฀ou฀d’un฀récepteur฀pour฀reprendre฀deux฀termes฀employés฀ dans฀le฀texte฀de฀présentation7.฀On฀se฀situe฀ici฀dans฀une฀théorie฀de฀la฀réception,฀ aujourd’hui฀puissamment฀soutenue฀par฀une฀appréhension฀personnelle,฀expérimentale,฀ émotionnelle,฀voire฀cognitive฀(au฀sens฀des฀sciences฀cognitives)฀du฀vécu.฀La฀pertinence฀ et฀les฀enjeux฀heuristiques฀d’une฀telle฀appréhension฀d’ordre,฀disons,฀phénoménologique,฀méritent฀à฀mon฀avis฀d’être฀interrogés฀au-delà฀de฀la฀mode฀qui฀l’a฀rendue฀ usuelle฀dans฀l’étude฀des฀œuvres฀médiévales.฀Il฀ne฀serait฀sans฀doute฀pas฀inutile฀de฀ l’articuler฀au฀cadre฀conceptuel฀dans฀lequel฀les฀penseurs฀chrétiens,฀au฀moins฀depuis฀ Augustin,฀ont฀envisagé฀les฀relations฀entre฀visio,฀imago,฀lectio,฀intellectio,฀experiencia8.฀ La฀perception฀des฀images฀manufacturées฀ne฀constitue฀qu’un฀aspect฀mineur฀et฀marginal฀ de฀ces฀relations,฀dont฀les฀enjeux฀profonds฀relèvent฀de฀la฀relation฀de฀l’homme฀avec฀Dieu฀ et฀de฀son฀cheminement฀cognitif฀et฀salvifique, tant฀personnel฀que฀communautaire,฀ dans฀l’espace฀et฀dans฀le฀temps. 7.฀ 8.฀ S.฀Brodbeck฀et฀A.-O.฀Poilpré,฀texte฀introductif฀de฀la฀journée฀d’études฀:฀«฀Les฀recherches฀ se฀ tournent฀ aujourd’hui฀ davantage฀ vers฀ la฀ réception฀ du฀ figuré et฀ le฀ «฀public฀»฀ concerné,฀ impliquant฀des฀interrogations฀sur฀la฀visibilité฀des฀images฀et฀leur฀degré฀de฀lecture.฀Aussi฀bien฀ pour฀l’Occident฀latin฀que฀pour฀Byzance,฀on฀tend฀à฀considérer฀la฀mise฀en฀scène฀du฀sacré฀ –฀le฀monument,฀le฀rite,฀les฀objets,฀le฀décor฀–฀à฀travers฀les฀interactions฀entre฀les฀images฀et฀ le฀récepteur.฀(…)฀La฀prudence฀est฀donc฀de฀mise,฀tant฀il฀est฀difficile de฀restituer฀l’expérience฀ du฀récepteur฀;฀nos฀connaissances฀sur฀le฀«฀public฀»฀concerné,฀sur฀les฀cheminements฀et฀parcours฀ au฀sein฀de฀l’église,฀sur฀les฀critères฀de฀visibilité฀de฀l’époque฀sont฀lacunaires.฀»,฀voir฀supra฀p.฀17-25. Les฀ travaux฀ récents฀ de฀ Vincent฀ Debiais,฀ notamment,฀ vont฀ dans฀ ce฀ sens฀:฀ V.฀ Debiais,฀ Templo,฀tiempo,฀tempo฀en฀la฀iglesia฀románica,฀Codex฀Aquilarensis฀32,฀2016฀(Construir฀la฀ sagrado฀en฀el฀Arte฀Medieval.฀Reliquia,฀espacio,฀imagen฀y฀rito),฀p.฀111-134.฀Ils฀rencontrent฀ ceux฀de฀Gilbert฀Dahan฀sur฀l’exégèse฀et฀la฀notion,฀avant฀tout฀sémiotique,฀de฀l’experiencia,฀ qui฀est฀une฀connaissance฀et฀une฀«฀action฀en฀signes฀»฀:฀G.฀Dahan,฀Herméneutique฀et฀procédures฀ de฀ l’exégèse฀ monastique,฀ dans฀ L’exégèse฀ monastique฀ au฀ Moyen฀ Âge฀ (xi e-xiv e฀ siècle),฀฀ éd.฀G.฀Dahan฀et฀A.฀Noblesse-Rocher,฀Paris฀2014,฀p.฀115-142. 236 DIDIER฀MÉHU Avec฀la฀notion฀de฀présence,฀on฀situe฀l’image฀sur฀un฀plan฀ontologique,฀suggérant฀ qu’elle฀agit฀par฀le฀seul฀fait฀d’être฀là฀ou฀par฀une฀qualité฀intrinsèque.฀Une฀telle฀proposition฀a฀cela฀de฀provoquant฀qu’elle฀semble฀humaniser฀l’image,฀la฀transformer฀en฀ agent฀ou฀du฀moins฀lui฀conférer฀une฀certaine฀agentivité฀(agency)9.฀L’action฀attribuée฀ aux฀images฀produites฀par฀la฀société฀médiévale฀(images฀qui฀pleurent,฀qui฀saignent,฀ qui฀ souffrent,฀ qui฀ s’animent,฀ qui฀ parlent)฀ concerne฀ un฀ type฀ spécifique d’images฀ (imagines,฀effigie )฀qui฀représentent฀le฀Christ฀ou฀un฀saint฀(Vierge฀comprise)฀et฀par฀ lequel฀le฀prototype฀représenté฀fait฀reconnaître฀son฀action.฀La฀présence฀de฀l’image฀ peut฀alors฀se฀concevoir฀comme฀la฀représentation฀–฀dans฀le฀triple฀sens฀de฀délégation,฀ de฀visualisation฀et฀de฀jeu฀–฀d’une฀puissance฀absente.฀Si฀la฀présence฀induit฀la฀puissance฀ de฀l’image,฀elle฀n’implique฀pas฀nécessairement฀son฀action.฀La฀présence฀implique฀que฀ l’on฀voie฀l’image฀ou฀que฀l’on฀sache฀qu’elle฀est฀là.฀En฀outre,฀une฀production฀visuelle฀ qui฀n’est฀pas฀une฀effigie (mais฀dans฀ce฀cas฀peut-on฀encore฀parler฀d’image฀?)฀peut฀agir฀ par฀ses฀caractères฀ornementaux,฀notamment฀comme฀un฀signe฀distinctif฀de฀ce฀sur฀ quoi฀elle฀est฀apposée10.฀Dans฀un฀cas฀comme฀dans฀l’autre,฀la฀présence฀de฀l’image฀est฀ toujours฀relationnelle.฀Une฀image฀n’est฀et฀n’agit฀pas฀pour฀elle-même฀mais฀parce฀ qu’on฀lui฀fait฀jouer฀un฀rôle฀spécifique Ces฀préalables฀étant฀posés,฀le฀cadre฀de฀la฀présente฀réflexion sera฀nécessairement฀ restreint.฀La฀charge฀sémantique฀attribuée฀aux฀différents฀lieux฀constitutifs฀de฀l’espace฀ ecclésial฀n’a฀cessé฀de฀s’ajuster฀entre฀l’avènement฀monumental฀de฀l’ecclesia฀au฀ive฀siècle฀ et฀l’ère฀moderne.฀Nous฀voudrions฀insister฀ici฀sur฀la฀première฀période,฀celle฀de฀quatre฀ décennies฀décisives,฀entre฀380฀et฀420,฀qui฀virent฀l’institutionnalisation฀du฀christianisme฀et฀la฀production฀d’un฀premier฀discours฀en฀langue฀latine฀sur฀l’espace฀ecclésial฀ tel฀que฀nous฀l’avons฀défini. Nous฀pensons฀aux฀œuvres฀du฀pape฀Damase฀(ca฀305-384),฀ d’Ambroise฀(ca฀340-397),฀de฀Prudence฀(ca฀348-405/410),฀d’Augustin฀(354-430)฀et฀de฀ Paulin฀de฀Nole฀(352/353-431).฀C’est฀sur฀ce฀dernier฀que฀nous฀nous฀attarderons. Ancien฀sénateur฀et฀gouverneur฀de฀la฀Campanie฀romaine,฀Paulin฀quitta฀le฀service฀ de฀l’empereur฀pour฀celui฀de฀saint฀Félix,฀auprès฀des฀reliques฀duquel฀il฀s’installa฀vers฀395,฀ à฀Cimitile฀(dans฀le฀suburbium฀de฀Nole,฀à฀l’est฀de฀Naples)11.฀Il฀construisit฀là฀un฀complexe฀ 9.฀ Dans฀le฀sens฀retenu฀par฀A.฀Gell,฀Art฀and฀Agency.฀An฀Anthropological฀Theory,฀Oxford฀/฀New฀York 1998,฀trad.฀fr.฀S.฀et฀O.฀Renaut,฀L’art฀et฀ses฀agents.฀Une฀théorie฀anthropologique,฀Dijon฀2009฀; précisé฀par฀G.฀Bartholeyns฀et฀T.฀Golsenne,฀Une฀théorie฀des฀actes฀d’image,฀dans฀La฀performance฀des฀images,฀éd.฀A.฀Dierkens,฀G.฀Bartholeyns฀et฀T.฀Golsenne,฀Bruxelles฀2010,฀p.฀15-25. 10. Ce฀sont฀là฀tous฀les฀travaux฀de฀Jean-Claude฀Bonne,฀dont฀je฀ne฀cite฀ici฀que฀quelques฀articles majeurs฀:฀ J.-C.฀Bonne,฀ Les฀ ornements฀ de฀ l’histoire฀ (à฀ propos฀ de฀ l’ivoire฀ carolingien฀ de saint฀Remi),฀Annales฀HSS฀51/1,฀1996,฀p.฀37-70฀;฀Id.,฀De฀l’ornemental฀dans฀l’art฀médiéval (viie-xiie฀siècle).฀Le฀modèle฀insulaire,฀dans฀L’image.฀Fonctions฀et฀usages฀des฀images฀dans l’Occident฀médiéval,฀éd.฀J.฀Baschet฀et฀J.-C.฀Schmitt,฀Paris฀1996฀(Cahier฀du฀Léopard฀d’or฀5), p. 207-249฀;฀Id.,฀«Relève»฀de฀l’ornementation฀celte฀païenne฀dans฀un฀évangile฀insulaire฀du viie฀siècle฀(Les฀évangiles฀de฀Durrow),฀dans฀Ideologie฀e฀pratiche฀del฀reimpiego฀nell’alto฀Medioevo,฀t.฀2, Spolète฀1999฀(Settimane฀di฀studio฀del฀Centro฀italiano฀sull’alto฀Medioevo฀46),฀p.฀1011-1053. 11. Sur฀la฀vie฀et฀l’œuvre฀de฀Paulin฀:฀D.฀E.฀De฀Trout,฀Paulinus฀of฀Nola.฀Life,฀Letters,฀and฀Poems, Berkeley฀/฀Los฀Angeles฀/฀Londres฀1999฀et฀S.฀Mratschek-Halfmann,฀Der฀Briefwechsel฀des Paulinus฀von฀Nola:฀Kommunikation฀und฀soziale฀Kontakte฀zwischen฀christlichen฀Intellektuellen, Göttingen฀2002. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 237 monumental฀prestigieux฀orné฀de฀mosaïques,฀d’inscriptions฀et฀de฀peintures.฀Pour฀ célébrer฀le฀dies฀natalis฀du฀saint,฀c’est-à-dire฀le฀jour฀de฀sa฀mort,฀qui฀tombait฀le฀14฀janvier,฀ il฀rédigea฀chaque฀année฀entre฀396฀et฀407฀un฀natalicium,฀soit฀un฀poème฀en฀hexamètres฀ dactyliques฀qui฀célébrait฀saint฀Félix฀dans฀le฀style฀de฀l’épopée฀classique.฀En฀403฀et฀404,฀ alors฀que฀la฀basilica฀vetus฀qu’il฀avait฀fait฀restaurer฀et฀la฀basilica฀nova฀qu’il฀avait฀fait฀ construire฀étaient฀sur฀le฀point฀d’être฀dédicacées,฀il฀consacra฀son฀poème฀à฀un฀parcours฀ à฀travers฀les฀bâtiments฀et฀leurs฀ornements.฀Ces฀deux฀poèmes฀(carmen฀27฀et฀28,฀ou฀ natalicia฀9฀et฀10)฀constituent฀l’une฀des฀plus฀anciennes฀visions฀–฀pour฀ne฀pas฀dire฀ «฀descriptions฀»฀–฀de฀l’architecture฀chrétienne฀occidentale12. Je฀considère฀ces฀textes฀sous฀l’angle฀spécifique des฀relations฀entre฀la฀porte฀et฀l’autel฀ (et฀aussi฀du฀tombeau)฀en฀tentant฀de฀poser,฀à฀travers฀ces฀points฀nodaux,฀quelques฀ principes฀relatifs฀à฀la฀structure฀et฀à฀la฀dynamique฀de฀l’espace฀ecclésial.฀Outre฀les฀ natalicia฀de฀Paulin,฀je฀m’appuie฀principalement฀sur฀les฀épigrammes฀(ou฀tituli)฀qu’il฀a฀ composées฀et฀fait฀inscrire฀sur฀le฀sanctuaire฀de฀la฀basilica฀nova฀et฀sur฀les฀portes฀qui฀font฀ communiquer฀les฀deux฀églises฀avec฀l’atrium฀aménagé฀entre฀elles13.฀Ces฀épigrammes฀ ont฀disparu,฀mais฀Paulin฀les฀transcrivit฀dans฀une฀lettre฀qu’il฀adressa฀à฀son฀ami฀ Sulpice฀Sévère,฀alors฀engagé฀dans฀un฀processus฀constructif฀semblable฀dans฀la฀région฀ de฀Bordeaux฀(lettre฀32)14.฀Paulin฀n’en฀donna฀pas฀une฀description฀archéologique฀mais฀ il฀les฀situa฀systématiquement฀en฀fonction฀des฀lieux฀où฀elles฀étaient฀peintes฀ou฀gravées.฀ Afin de฀visualiser฀l’ensemble,฀je฀reprends฀les฀localisations฀des฀épigrammes฀proposées฀par฀l’archéologue฀Tomas฀Lehmann฀et฀le฀schéma฀d’implantation฀des฀bâtiments฀ issu฀de฀ses฀fouilles฀(fig ฀1)15. 12. Les฀poèmes฀de฀Paulin฀de฀Nole฀viennent฀de฀faire฀l’objet฀d’une฀nouvelle฀édition฀critique฀: Paulinus฀Nolanus,฀Carmina,฀éd.฀F.฀Dolveck,฀Turnhout฀2015฀(CCSL฀21).฀Les฀natalicia฀en l’honneur฀de฀saint฀Félix฀sont฀rassemblés฀sous฀le฀titre฀Libri฀in฀laudem฀sancti฀Felicis,฀p.฀293493.฀Cette฀édition฀remplace฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina,฀éd.฀W.฀von฀Hartel,฀Vienne฀1894 (CSEL฀30),฀augmentée฀par฀M.฀Kamptner฀:฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina,฀éd.฀W.฀Hartel et฀M.฀Kamptner,฀Vienne,฀1999฀(CSEL฀30).฀L’édition฀de฀F.฀Dolveck฀est฀issue฀de฀sa฀thèse, F.฀Dolveck,฀La฀poésie฀de฀Paulin฀de฀Nole.฀Des฀réseaux฀de฀communication฀du฀iv e฀siècle฀aux฀bibliothèques฀médiévales฀de฀France฀et฀d’Italie,฀thèse฀de฀doctorat฀sous฀la฀direction฀de฀A.-M.฀TurcanVerkerk฀et฀G.฀C.฀Alessio,฀EPHE฀/฀Università฀Ca’Foscari฀di฀Venezia,฀2฀vol.,฀2014,฀dans฀laquelle il฀a฀également฀traduit฀en฀français฀les฀poèmes฀de฀Paulin.฀Les฀traductions฀qui฀sont฀présentées ici฀s’en฀inspirent฀et฀elles฀ont฀été฀confrontées฀à฀celles฀de฀G.฀Herbert฀de฀la฀Portbarré-Viard, Descriptions฀monumentales฀et฀discours฀sur฀l’édification chez฀Paulin฀de฀Nole.฀Le฀regard฀et฀la฀lumière (epist.฀32฀et฀carm.฀27฀et฀28),฀Leiden฀/฀Boston฀2006฀(cité฀ensuite฀GHPV).฀Le฀discours฀monumental฀de฀Paulin฀de฀Nole฀a฀également฀été฀étudié฀par฀R.฀C.฀Goldschmidt,฀Paulinus’฀Churches at฀ Nola.฀Texts,฀Translations฀ and฀ Commentary,฀ Amsterdam฀ 1940฀;฀ H.฀Junod-Ammerbauer, Les฀constructions฀de฀Nole฀et฀l’esthétique฀de฀saint฀Paulin,฀Revue฀des฀études฀augustiniennes฀24, 1978,฀p.฀22-57฀;฀T.฀Lehmann,฀Paulinus฀Nolanus฀und฀die฀Basilica฀Nova฀in฀Cimitile฀/฀Nola. Studien฀ zu฀ einem฀ zentralen฀ Denkmal฀ der฀ spätantik-frühchristlichen฀ Architektur,฀ Wiesbaden 2004,฀p.฀148-239฀(dans฀le฀cadre฀d’une฀recherche฀archéologique฀sur฀l’ensemble฀du฀site). 13.฀ J’emploie฀sans฀distinction฀les฀termes฀épigrammes฀et฀tituli.฀Le฀premier฀est฀généralement฀préféré par฀les฀spécialistes฀de฀l’Antiquité฀(tardive),฀le฀second฀par฀les฀médiévistes. 14. Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae,฀éd.฀W.฀von฀Hartel,฀Vienne฀1894฀(CSEL฀29),฀complétée par฀M.฀Kamptner,฀Vienne฀1999฀(CSEL฀29),฀Lettre฀32,฀p.฀275-301. 15. Lehmann,฀Paulinus฀Nolanus฀(cité฀n.฀12),฀notamment฀p.฀160-188฀pour฀l’étude฀des฀tituli. Les฀épigrammes฀de฀Paulin฀de฀Nole฀ont฀également฀été฀étudiées฀par฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p. 101-210฀et฀N.฀Bock,฀De฀Titulis.฀Zur฀Vorgeschichte฀de฀modernen฀Bildtitels,฀Munich฀2017, p. 47-73. 238 DIDIER฀MÉHU Figure฀1฀ -฀ Le฀ complexe฀ monumental฀ de฀ Cimitile฀ au฀ temps฀ de฀ Paulin฀ de฀ Nole฀ (d’après฀ Lehmann,฀Paulinaus฀Nolanus,฀table฀20,฀ill.฀27).฀Les฀lettres฀A฀à฀Q฀renvoient฀aux฀épigrammes฀ telles฀que฀localisées฀par฀T.฀Lehmann.฀C,฀D,฀E฀et฀F฀étaient฀situées฀dans฀l’atrium,฀mais฀on฀ne฀ peut฀pas฀les฀localiser฀précisément. Unité,฀Trinité,฀Portes Partons฀du฀natalicium฀IX,฀prononcé฀le฀14฀janvier฀403.฀En฀ce฀jour,฀Paulin฀accueillit฀ pour฀la฀seconde฀fois฀à฀Cimitile฀l’évêque฀Nicétas฀de฀Remesiana,฀l’«฀apôtre฀des฀Daces฀»,฀ auquel฀on฀prête฀un฀rôle-clé฀dans฀la฀composition฀d’hymnes฀(Te฀deum)฀et฀du฀credo฀de฀ Constantinople฀(381),฀tout฀comme฀dans฀la฀genèse฀de฀la฀notion฀de฀«฀communion฀des฀ saints฀»16.฀La฀première฀moitié฀du฀poème฀est฀une฀réflexion sur฀le฀sens฀de฀la฀fête฀et฀la฀ manière฀appropriée฀de฀louer฀le฀patron,฀Félix,฀et฀l’ami,฀Nicétas.฀Au฀345e฀vers,฀Paulin฀ propose฀à฀Nicétas฀de฀le฀suivre฀dans฀une฀déambulation฀poétique฀à฀travers฀les฀édifices Nunc฀age,฀sancte฀parens,฀aurem฀mihi฀dede฀manumque,฀ nodemus฀socias฀in฀uincula฀mutua฀palmas, inque฀uicem฀nexis฀alterno฀foedere฀dextris sermones฀uarios฀gressu฀spatiante฀seramus. Enarrare฀libet฀simul฀et฀monstrare฀parenti 345 16. A.฀E.฀Burn,฀Nicetas฀of฀Remesiana.฀His฀Life฀and฀Works,฀Cambridge฀1905.฀L’expression฀communio sanctorum฀apparaîtrait฀pour฀la฀première฀fois฀dans฀le฀traité฀de฀Nicétas,฀Competentibus฀ad baptisandum฀ instructionis฀ libri฀VI฀:฀ C.฀Pietri,฀ L’Église,฀ les฀ saints฀ et฀ leur฀ communion. Patristique฀et฀spiritualité฀contemporaine,฀Les฀Quatre฀Fleuves฀25-26,฀1989,฀p.฀63-116,฀repris dans฀C.฀Pietri,฀Christiana฀respublica.฀Éléments฀d’une฀enquête฀sur฀le฀christianisme฀antique, Rome฀1997฀(CEFR฀234),฀p.฀1333-1390. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE sollicito฀nostros฀toto฀quo฀defuit฀actus฀ tempore17฀(…) 239 350 Paulin฀sollicite฀l'écoute฀de฀Nicétas฀et฀le฀guide฀par฀la฀main฀(v.฀345),฀dévoilant฀ progressivement฀l’architecture฀par฀les฀déplacements฀poétiques฀dans฀les฀différents฀lieux.฀ Pour฀Paulin,฀la฀déambulation฀dans฀l’espace฀ecclésial฀et฀le฀discours฀sur฀celui-ci฀sont฀ indissociables฀(v.฀348-349).฀La฀poésie฀est฀en฀effet฀déplacement฀du฀verbe฀narratif,฀ évocation฀d’un฀sens฀par฀l’agencement฀des฀rythmes,฀par฀la฀syntaxe฀déconstruite,฀par฀ le฀choix฀de฀mots฀plus฀figurés que฀descriptifs฀;฀comme฀l’est฀l’architecture,฀dont฀les฀ formes฀et฀les฀ornements฀n’ont฀de฀sens฀que฀par฀les฀figu es฀spirituelles฀auxquelles฀elles฀ renvoient.฀Ut฀architectura฀poesis,฀serait-on฀tenté฀de฀dire,฀ou฀de฀faire฀dire฀à฀Paulin. Dans฀son฀parcours฀discursif,฀Paulin฀s’attarde฀aux฀portes฀et฀à฀tous฀les฀espaces฀ liminaires,฀comme฀l’atrium฀qui฀unit฀les฀deux฀églises฀principales฀et฀dont฀il฀a฀fait฀le฀cœur฀ symbolique฀du฀complexe.฀Ce฀lieu,฀aussi฀réduit฀soit-il฀dans฀l’espace฀réel฀de฀Cimitile,฀ est฀pour฀Paulin฀une฀figu e฀du฀Paradis,฀ornée฀en฀son฀centre฀par฀un฀canthare฀aux฀ vasques฀de฀marbre,฀qui฀renvoie฀à฀la฀fois฀à฀la฀mer฀d’airain฀du฀Temple฀de฀Salomon฀et฀ à฀la฀fontaine฀de฀l’atrium฀de฀Saint-Pierre฀de฀Rome18.฀Sur฀le฀flanc nord฀de฀l’ancienne฀ église฀où฀repose฀le฀tombeau฀du฀saint,฀il฀a฀fait฀percer฀une฀triple฀porte฀qui฀ouvre฀sur฀ cet฀atrium฀(fig ฀1-2).฀Il฀l’évoque฀dans฀le฀natalicium฀IX฀en฀l’associant฀à฀la฀Trinité฀: Hoc฀etiam฀mirare,฀domus฀quod฀martyris฀alta฀ ฀ lege฀sacramenti฀per฀limina฀trina฀patescit฀: fassus฀enim฀est฀unum฀trino฀sub฀nomine฀regnum฀; et฀quod฀contextae฀iunctis฀sibi฀molibus฀aedes iure฀pio฀signant฀quoniam,฀etsi฀culmina฀plura sint฀domibus฀structis,฀sanctae฀tamen฀unica฀pacis฀ est฀domus,฀et฀multis฀unum฀concordia฀membris corpus฀agit฀cui฀compago฀stat฀uertice฀Christi19. 455 460 17. Natalicium฀IX,฀v.฀345-351,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀395.฀Trad.฀: «฀Allons,฀maintenant,฀père฀saint,฀prête-moi฀l’oreille฀et฀la฀main,฀nouons฀nos฀paumes฀alliées en฀liens฀mutuels,฀et,฀nos฀droites฀nouées฀en฀pacte฀réciproque,฀l’un฀et฀l’autre฀engendrons฀des discours฀variés฀tout฀au฀long฀de฀notre฀marche.฀Il฀me฀plaît฀de฀montrer฀et฀de฀décrire฀ensemble à฀mon฀père฀attentif฀ce฀que฀nous฀fîmes฀tout฀le฀temps฀qu’il฀fut฀absent.฀» 18. Natalicium฀X,฀v.฀7-52,฀270-278,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀408-409,฀419. A. van฀den฀Hoeck฀et฀J.฀J.฀Hermann,฀Paulinus฀of฀Nola,฀Courtyards,฀and฀Canthari,฀Harvard Theological฀ Review฀ 93/3,฀ 2000,฀ p.฀173-219฀;฀ M.฀M.฀ Kiely,฀The฀ Interior฀ Courtyard: The฀Heart฀of฀Cimitile฀/฀Nola,฀Journal฀of฀Early฀Christian฀Studies฀12/4,฀2004,฀p.฀443-497฀; GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀364-371,฀381-405. 19. Natalicium฀ IX,฀ v.฀455-462,฀ Paulinus฀ Nolanus,฀ Carmina฀ (cité฀ n.฀ 12),฀ p.฀400.฀ Trad.฀: «฀Admire฀encore฀cela฀:฀que฀la฀maison฀du฀martyr,฀conformément฀à฀la฀haute฀loi฀du฀sacrement, s’ouvre฀par฀trois฀seuils฀–฀en฀effet฀a฀été฀proclamé฀un฀seul฀règne฀sous฀trois฀noms฀–฀et฀que les฀temples฀unis฀par฀l’assemblage฀de฀leurs฀masses฀signalent฀à฀juste฀droit฀que,฀s’il฀y฀a฀plusieurs toits฀aux฀demeures฀édifiées, il฀n’existe฀cependant฀qu’une฀seule฀demeure฀de฀la฀sainte฀paix,฀et à฀partir฀de฀membres฀multiples,฀la฀concorde฀édifie un฀seul฀corps฀dont฀l’assemblage฀tient฀à฀la tête฀du฀Christ.฀» 240 DIDIER฀MÉHU Figure฀2฀-฀Vue฀actuelle฀de฀la฀triple฀porte฀du฀flanc฀no d฀de฀la฀basilica฀vetus฀prise฀à฀partir฀du฀ chevet฀de฀la฀basilica฀nova,฀Cimitile฀(photo฀de฀l’auteur). La฀figu e฀n’est฀pas฀nouvelle.฀On฀la฀trouvait฀déjà฀dans฀la฀présentation฀idéalisée฀ de฀l’église฀qui฀a฀circulé฀dans฀les฀écrits฀pseudépigraphiques฀grecs฀et฀syriaques฀du฀ ive฀siècle฀comme฀le฀Testamentum฀domini฀nostri฀Iesu฀Christi20.฀Mais฀il฀ne฀me฀semble฀ pas฀qu’avant฀Paulin฀elle฀se฀soit฀incarnée฀dans฀les฀formes฀d’un฀bâtiment฀spécifique. Les฀portes฀de฀l’église฀de฀Cimitile฀se฀présentent฀ainsi฀comme฀une฀visualisation฀de฀ l’invisible฀Trinité.฀Mais฀c’est฀moins฀cette฀visualisation฀que฀le฀principe฀d’unité฀sur฀ lequel฀repose฀la฀Trinité฀qui฀préoccupe฀Paulin.฀À฀l’instar฀du฀Dieu฀unique฀en฀trois฀ personnes,฀les฀édifices multiples฀du฀complexe฀monumental฀sont฀des฀figu es฀de฀ la฀nécessaire฀cohésion฀qui฀préside฀à฀l’ecclesia฀(v.฀455-462).฀L’unité฀de฀l’ensemble฀est฀ le฀signe฀de฀l’union฀des฀cœurs,฀cette฀con-cordia฀produite฀par฀l’amour฀entre฀les฀fidèles ฀ qui฀produit฀une฀sainte฀paix฀(sancta฀pax).฀Leur฀communauté฀est฀une฀maison฀(domus)฀ dont฀la฀concorde฀est฀exprimée฀par฀les฀articulations฀qui฀unissent฀les฀différentes฀ parties฀architecturées฀des฀édifices. Les฀masses฀terrestres฀des฀bâtiments฀ainsi฀tissées฀ les฀unes฀aux฀autres฀(contextae฀aedes฀iunctis฀sibi฀molibus,฀v.฀458)฀ne฀sont฀plus฀des฀ agrégats฀charnels฀isolés฀mais฀des฀signes฀et฀les฀parties฀intégrantes฀d’une฀construction฀ harmonieuse.฀L’opération฀constructive฀transcende฀les฀règles฀humaines฀:฀elle฀relève฀ d’une฀règle฀sacrée฀(iure฀pio),฀d’une฀loi฀sacramentelle฀(lege฀sacramenti)฀par฀laquelle฀ les฀choses฀ne฀sont฀plus฀ce฀qu’elles฀sont฀mais฀ce฀qu’elles฀signifient. Unitas,฀pax฀et฀ concordia,฀les฀trois฀notions฀cardinales฀sur฀lesquelles฀est฀fondée฀l’Église,฀sont฀ainsi฀ incarnées฀dans฀les฀articulations฀architecturales฀de฀Cimitile. 20. Testamentum฀Domini฀nostri฀Iesu฀Christi,฀éd.฀I.฀E.฀Rahmani,฀Mayence฀1899,฀I,฀19,฀p.฀23-25฀: Ecclesia฀itaque฀sit:฀habeat฀tres฀ingressus฀in฀typum฀Trinitatis. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 241 Une฀épigramme฀composée฀en฀distique฀élégiaque,฀inscrite฀au-dessus฀des฀portes฀ de฀la฀nouvelle฀basilique฀(épigramme฀G),฀exprime฀sous฀une฀forme฀poétique฀les฀liens฀ entre฀les฀trois฀arcs฀et฀la฀fide ฀trinitaire฀qu’ils฀figu ent฀: Alma฀domus฀triplici฀patet฀ingredientibus฀arcu,฀ Testaturque฀piam฀ianua฀trina฀fide 21. Une฀autre฀(épigramme฀O),฀inscrite฀au-dessus฀d’une฀porte฀de฀l’ancienne฀basilique,฀ met฀encore฀en฀relation฀la฀divinité฀unique฀sous฀un฀triple฀nom฀et฀le฀triple฀accès฀qui฀ accueille฀les฀fidèles, qualifiés par฀l’adjectif฀substantivé฀unanimes,฀comme฀unis฀en฀ une฀seule฀âme. Una฀fides฀trino฀sub฀nomine฀quae฀colit฀unu Unanimes฀trino฀suscipit฀introitu22. La฀répétition฀du฀dispositif฀de฀la฀triple฀porte฀de฀part฀et฀d’autre฀de฀l’atrium฀offrait฀ un฀passage฀plus฀aisé฀et฀une฀communication฀visuelle฀entre฀les฀deux฀églises,฀via฀l’atrium.฀ L’unité฀du฀complexe฀s’effectuait฀ainsi฀par฀les฀déplacements,฀réels฀et฀visuels,฀d’un฀pôle฀ vers฀l’autre.฀Mais฀qui฀les฀regardait฀?฀Paulin,฀Nicétas,฀les฀pèlerins,฀bien฀sûr.฀Mais฀aussi฀ le฀saint฀lui-même,฀que฀les฀vers฀377฀à฀381฀du฀natalicium฀IX฀montrent฀joyeux,฀regardant,฀ depuis฀le฀seuil฀de฀son฀trône฀brillant,฀ses฀atria฀et฀la฀foule฀des฀pèlerins฀qui฀y฀pénètrent. Interea฀nobis฀amor฀incidit฀hoc฀opus฀isto aedifica e฀loco,฀namque฀hunc฀res฀poscere฀cultum ipsa฀uidebatur,฀uenerandam฀ut฀martyris฀aulam eminus฀aduersa฀foribus฀de฀fronte฀reclusis฀ ฀ laetior฀illustraret฀honos,฀et฀aperta฀per฀arcus lucida฀frons฀bifores฀perfunderet฀intima฀largo lumine,฀conspicui฀ad฀faciem฀conuersa฀sepulcri quo฀tegitur฀posito฀sopitus฀corpore฀martyr, qui฀sua฀fulgentis฀solii฀pro฀limine฀felix฀฀ ฀ atria฀bis฀gemino฀patefactis฀lumine฀ualuis spectat฀ouans,฀gaudetque฀piis฀sua฀moenia฀uinci coetibus฀atque฀amplas฀populis฀rumpentibus฀aulas, laxari฀densas฀numerosa฀per฀ostia฀turbas23. 380 385 21.฀ Ep.฀32,฀§฀13,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀288฀:฀«฀La฀demeure฀nourricière฀s’ouvre฀ par฀un฀arc฀triple฀à฀ceux฀qui฀entrent,฀et฀une฀porte฀trine฀atteste฀une฀foi฀conforme฀à฀la฀piété.฀» 22.฀ Ep.฀32,฀§฀15,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀291.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀ p.฀187฀:฀«฀Une฀seule฀foi฀qui฀révère฀un฀seul฀Dieu฀sous฀un฀triple฀nom฀reçoit฀par฀un฀triple฀ accès฀ceux฀qui฀ne฀forment฀qu’une฀seule฀âme.฀» 23.฀ Natalicium฀IX,฀v.฀369-381,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀369-397.฀Trad.฀:฀ «฀Là-dessus,฀notre฀amour฀nous฀a฀poussé฀à฀faire฀édifier ici฀cette฀construction,฀car฀l’affaire฀ semblait฀réclamer฀un฀tel฀soin,฀pour฀que฀la฀vénérable฀demeure฀du฀martyr,฀les฀portes฀éloignées฀ du฀côté฀opposé฀ouvertes,฀d’un฀honneur฀plus฀gai฀soit฀illustrée,฀et฀pour฀que฀la฀paroi฀qu’ajourent฀ des฀arcs฀doubles฀éclaire฀l’intérieur฀d’une฀large฀lumière,฀tournée฀vers฀le฀devant฀de฀l’insigne฀ tombeau฀qui฀recouvre฀le฀corps฀déposé฀du฀martyr฀endormi,฀qui฀regarde,฀joyeux,฀depuis฀le฀seuil฀ 242 DIDIER฀MÉHU Mais฀les฀regards฀sont฀aussi฀ceux฀de฀la฀basilique฀elle-même,฀personnifiée sous฀ la฀plume฀de฀Paulin฀en฀un฀corps฀qui฀regarde฀et฀qui฀permet฀de฀voir.฀Dans฀le฀paragraphe฀ 13฀de฀la฀lettre฀qu’il฀adresse฀à฀Sulpice฀Sévère,฀Paulin฀justifie la฀disposition฀originale฀ de฀sa฀nouvelle฀église,฀construite฀selon฀un฀axe฀sud-nord฀et฀perpendiculaire฀à฀l’ancienne,฀ par฀ce฀qu’il฀nomme฀le฀prospectus฀basilicae. Prospectus฀uero฀basilicae฀non,฀ut฀usitatior฀mos฀est,฀orientem฀spectat,฀sed฀ad฀domini฀mei฀ beati฀Felicis฀basilicam฀pertinet,฀memoriam฀eius฀adspiciens;฀tamen฀cum฀duabus฀dextra฀ laeuaque฀conchulis฀intra฀spatiosum฀sui฀ambitum฀absis฀sinuata฀laxetur,฀una฀earum฀ immolanti฀hostias฀iubilationis฀antistiti฀patet,฀alia฀post฀sacerdotem฀capaci฀sinu฀receptat฀ orantes.฀ Laetissimo฀ uero฀ conspectu฀ tota฀ simul฀ haec฀ basilica฀ in฀ basilicam฀ memorati฀ confessoris฀aperitur฀trinis฀arcubus฀paribus฀perlucente฀transenna,฀per฀quam฀uicissim฀sibi฀ tecta฀ac฀spatia฀basilicae฀utriusque฀iunguntur24. L’expression฀ prospectus฀ basilicae฀ a฀ généralement฀ été฀ rendue฀ par฀ «฀façade฀ de฀ l’église฀»25.฀ C’est฀ architecturalement฀ juste,฀ mais฀ le฀ terme฀ prospectus฀ contient฀ une฀ dimension฀visuelle฀et฀l’idée฀d’un฀regard฀à฀partir฀de฀l’église฀qu’il฀convient฀de฀rendre.฀ Aussi,฀les฀notions฀de฀point฀de฀vue฀et฀de฀perspective,฀suggérées฀par฀Gaëlle฀Viard,฀me฀ semblent฀préférables26.฀Le฀prospectus฀ecclesiae฀est฀ce฀vers฀quoi฀le฀regard฀se฀tourne฀ lorsqu’on฀se฀trouve฀devant฀l’église฀et฀il฀est฀ce฀vers฀quoi฀regarde฀la฀façade฀de฀l’église.฀ Ce฀prospectus,฀précise฀Paulin,฀ne฀regarde฀pas฀vers฀l’orient฀(orientem฀spectat)฀mais฀ vers฀le฀tombeau฀du฀saint฀(memoriam฀eius฀adspiciens).฀La฀basilica฀nova,฀par฀sa฀façade฀ (sa฀face,฀voudrait-on฀dire),฀est฀donc฀un฀point฀de฀vue฀vers฀un฀autre฀pôle,฀le฀tombeau฀ du฀saint฀situé฀dans฀la฀basilica฀vetus.฀La฀dissociation฀spatiale฀des฀deux฀églises฀est฀ainsi฀ transcendée฀par฀leur฀relation฀visuelle. de฀son฀trône฀brillant฀ses฀cours฀où฀la฀lumière฀pour฀son฀bonheur฀est฀dédoublée฀quand฀sont฀ ouverts฀chacun฀des฀deux฀battants,฀et฀il฀se฀réjouit฀que฀ses฀murs฀soient฀vaincus฀par฀des฀foules฀ pieuses,฀et฀ses฀cours฀amples฀par฀les฀peuples฀qui฀accourent,฀et฀que฀se฀répartissent฀par฀ses฀ nombreuses฀portes฀une฀grande฀assistance.฀» 24. Ep.฀32,฀§฀13,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀288-289.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p. 154฀:฀«฀Or฀la฀façade฀de฀la฀basilique฀(le฀point฀de฀vue฀de฀la฀basilique)฀ne฀regarde฀pas฀l’orient selon฀un฀usage฀assez฀répandu,฀mais฀elle฀s’étend฀vers฀la฀basilique฀de฀mon฀maître,฀le฀bienheureux Félix,฀ et฀ elle฀ porte฀ ses฀ regards฀ dans฀ la฀ direction฀ de฀ son฀ tombeau฀;฀ cependant,฀ alors฀ que l’abside฀sinueuse฀est฀ouverte฀par฀deux฀absidioles฀à฀droite฀et฀à฀gauche฀à฀l’intérieur฀du฀vaste pourtour฀circulaire฀qui฀est฀le฀sien,฀une฀de฀ses฀absidioles฀est฀à฀la฀disposition฀de฀l’évêque฀qui offre฀les฀victimes฀de฀jubilation฀;฀l’autre฀reçoit฀en฀son฀sein฀qui฀peut฀les฀contenir฀les฀fidèles en prière฀derrière฀l’évêque.฀En฀vérité,฀c’est฀avec฀une฀vue฀qui฀comble฀de฀joie฀que฀cette฀basilique tout฀entière฀s’ouvre฀en฀même฀temps฀sur฀la฀basilique฀du฀mémorable฀confesseur฀par฀trois฀arcs identiques฀avec฀une฀transenne฀qui฀laisse฀passer฀la฀lumière฀;฀et฀grâce฀à฀celle-ci,฀les฀toits฀et฀les espaces฀de฀l’une฀et฀l’autre฀basilique฀se฀lient฀les฀uns฀aux฀autres.฀» 25. Outre฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀c’est฀le฀choix฀effectué฀par฀G.฀Santaniello,฀Paolino฀di฀Nola. Le฀ lettere,฀ Naples฀/฀Rome฀ 1992,฀ vol.฀2,฀ p.฀255฀:฀ «฀la฀ facciata฀ della฀ basilica฀»฀ et฀ Lehmann, Paulinus฀Nolanus฀(cité฀n.฀12),฀p.฀162฀:฀«฀die฀Fassade฀der฀Basilika฀»฀(commentaire฀sur฀la฀notion de฀prospectus฀et฀sur฀l’orientation฀spécifique฀de฀ ’église,฀p.฀175-177). 26. GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀155-156.฀La฀traduction฀anglaise฀élude฀le฀problème฀en฀parlant฀de la฀basilique฀elle-même฀:฀«฀The฀basilica฀does฀not฀however฀as฀is฀more฀usual,฀look฀to฀the฀East, but฀is฀turned฀towards฀the฀basilica฀of฀my฀blessed฀Lord฀Felix,฀facing฀his฀tomb฀»,฀Goldschmidt, Paulinus’฀Churches฀(cité฀n.฀12),฀p.฀41. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 243 Les฀deux฀églises฀sont฀encore฀présentées฀comme฀des฀sujets฀regardant,฀dans฀l’une฀ des฀épigrammes฀inscrites฀au-dessus฀des฀portes฀de฀la฀basilica฀vetus฀(épigramme฀L). Ter฀geminis฀geminae฀patuerunt฀arcubus฀aulae,฀ Miranturque฀suos฀per฀mutua฀limina฀cultus27. L’inscription฀présente฀les฀deux฀palais฀jumeaux฀(aulae฀geminae,฀soit฀les฀deux฀églises)฀ admirant฀mutuellement฀leur฀parure฀à฀partir฀de฀leurs฀seuils฀respectifs,฀ouverts฀l’un฀ sur฀l’autre,฀en฀miroir฀l’un฀de฀l’autre.฀L’église,฀le฀saint,฀le฀fidèle se฀confondent฀ainsi฀ comme฀des฀corps฀regardant.฀Leur฀analogie฀repose฀sur฀le฀fait฀qu’ils฀sont฀tous฀trois฀ habités฀par฀l’Esprit฀divin,฀ce฀qui฀leur฀permet฀de฀voir.฀Paulin฀ne฀le฀dit฀pas฀explicitement,฀ mais฀en฀arrière-plan฀de฀ses฀propos฀réside฀l’idée฀augustinienne,฀elle-même฀élaborée฀ à฀partir฀des฀épîtres฀de฀Paul฀et฀de฀Pierre,฀selon฀laquelle฀Dieu฀habite฀et฀déambule฀dans฀ son฀templum,฀le฀cœur฀humain,฀à฀l’image฀duquel฀l’ecclesia฀matérielle฀est฀construite฀ et฀dédicacée28. Les฀figu es฀de฀l’autel À฀l’autre฀extrémité฀de฀la฀nouvelle฀basilique,฀les฀formes฀architecturales฀et฀les฀images฀ font฀écho฀aux฀portes.฀Le฀chevet฀de฀la฀basilica฀nova฀est฀triconque,฀une฀forme฀déjà฀attestée฀ pour฀des฀chapelles฀funéraires฀mais฀qui฀semble฀avoir฀trouvé฀là฀sa฀première฀expression฀ dans฀un฀lieu฀de฀culte29.฀Cette฀absis฀trichora,฀comme฀la฀qualifie Paulin30,฀subsiste฀ aujourd’hui฀en฀élévation฀avec฀une฀partie฀de฀son฀parement฀en฀opus฀sectile฀(fig ฀3).฀Elle฀ rassemble฀en฀une฀seule฀construction฀trois฀absides,฀à฀la฀fois฀distinctes฀les฀unes฀des฀autres฀ et฀unies฀dans฀un฀mur฀unique,฀en฀un฀mouvement฀ondulant฀qui฀anime฀l’architecture.฀ Dans฀le฀paragraphe฀13฀de฀sa฀lettre฀à฀Sulpice฀Sévère,฀où฀il฀explique฀l’union฀entre฀les฀deux฀ églises฀grâce฀aux฀parcours฀visuels฀qu’il฀a฀aménagés฀entre฀elles,฀Paulin฀évoque฀cette฀ absis฀sinuata฀qui฀s’ouvre฀à฀droite฀et฀à฀gauche฀sur฀deux฀absidioles฀(conchulae)฀qu’elle฀ englobe฀dans฀un฀même฀espace฀et฀mouvement฀circulaire฀(intra฀spatiosum฀sui฀ambitum)31.฀ Ce฀mouvement฀circulaire฀(ambitus)฀est฀celui฀de฀l’architecture,฀mais฀aussi฀celui฀du฀ regard฀qui฀parcourt฀ces฀formes฀ouvertes฀et฀les฀réunit฀mentalement32.฀Implicitement,฀ on฀retrouve฀ici฀l’idée฀de฀l’unité฀au-delà฀de฀la฀division฀en฀trois,฀et฀celle฀du฀mouvement฀ circulaire฀(ambitus)฀qui฀est฀à฀la฀fois฀celui฀des฀formes฀et฀celui฀des฀regards฀de฀l’esprit. 27. Ep.฀32,฀§฀15,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀290.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p. 186฀:฀«฀Trois฀fois฀les฀palais฀jumeaux฀se฀sont฀ouverts฀par฀des฀arcs฀jumeaux,฀et฀ils฀admirent mutuellement฀les฀ornements฀respectifs฀de฀leurs฀seuils.฀» 28. G.฀Clancy,฀Augustine’s฀Sermons฀for฀the฀Dedication฀of฀a฀Church,฀Studia฀Patristica฀38, 2001,฀p.฀48-55฀;฀G.฀Partoens,฀Le฀sermon฀163฀de฀saint฀Augustin.฀Introduction฀et฀édition, Revue฀bénédictine฀115,฀2005,฀p.฀251-285. 29. Lehmann,฀Paulinus฀Nolanus฀(cité฀n.฀12),฀p.฀90-107฀;฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀109-110. 30. Ep.฀32,฀§฀10,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀286฀:฀Basilica฀igitur฀illa,฀quae ad฀dominaedium฀nostrum฀communem฀patronum฀in฀nomine฀Domini฀Christi฀Dei฀iam฀dedicata celebratur,฀ quattuor฀ eius฀ basilicis฀ addita,฀ reliquiis฀ apostolorum฀ et฀ martyrum฀ intra฀ absidem trichoram฀sub฀altaria฀sacratis฀non฀solo฀beati฀Felicis฀honore฀uenerabilis฀est. 31. Texte฀cité฀et฀traduit฀supra,฀n.฀24. 32. Comme฀l’a฀observé฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀160. 244 DIDIER฀MÉHU Figure฀3฀-฀L’abside฀triconque฀de฀la฀basilica฀nova,฀Cimitile (photo฀:฀http://mapio.net/pic/p-61462111/). Dans฀l’abside฀centrale,฀une฀mosaïque฀représentait฀la฀Trinité.฀On฀n’en฀conserve฀ que฀le฀titulus฀(épigramme฀A),฀à฀partir฀duquel฀plusieurs฀reconstitutions฀hypothétiques฀ de฀la฀mosaïque฀ont฀été฀proposées33.฀L’épigramme฀indique฀que฀le฀Christ฀était฀représenté฀ par฀un฀agneau,฀le฀Saint-Esprit฀par฀une฀colombe,฀le฀Père฀par฀sa฀vox,฀qui฀était฀sans฀ doute฀figuré ฀par฀la฀main฀descendant฀des฀nuées.฀Les฀trois฀personnes฀de฀la฀Trinité฀ étaient฀associées฀à฀la฀croix฀victorieuse฀(couronnée),฀elle-même฀ceinte฀d’une฀couronne฀ de฀colombes฀figurant฀les฀apôt es. Absidem฀solo฀et฀parietibus฀marmoratam฀camera฀musiuo฀illusa฀clarificat, cuius฀picturae฀ hi฀versus฀sunt:฀ Pleno฀coruscat฀Trinitas฀mysterio,฀ Stat฀Christus฀agno,฀uox฀Patris฀caelo฀tonat Et฀per฀columbam฀Spiritus฀sanctus฀fluit. Crucem฀corona฀lucido฀cingit฀globo, Cui฀coronae฀sunt฀corona฀apostoli,฀ 33. Elles฀sont฀présentées฀et฀analysées฀par฀J.฀Engemann,฀Zu฀den฀Apsis-Tituli฀des฀Paulinus฀von฀Nola, Jahrbuch฀für฀Antike฀und฀Christentum฀17,฀1974,฀p.฀21-46฀;฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀101-125฀et annexe฀II,฀p.฀519-522.฀On฀trouve฀une฀précieuse฀mise฀en฀contexte฀des฀tituli฀de฀la฀basilica฀nova de฀Cimitile,฀située฀parmi฀les฀autres฀compositions฀absidales฀paléochrétiennes,฀dans฀C.฀BeltingIhm,฀ Zum฀Verhältnis฀ von฀ Bildprogrammen฀ und฀ Tituli฀ in฀ der฀ Apsisdekoration฀ früher westlicher฀Kirchenbauten,฀dans฀Testo฀e฀immagine฀nell’alto฀Medioevo,฀Spolète฀1994฀(Settimane฀di studio฀del฀Centro฀italiano฀di฀studi฀sull’alto฀Medioevo฀41),฀t.฀II,฀p.฀839-886,฀ici฀p.฀853-859. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 245 Quorum฀figu a฀est฀in฀columbarum฀choro.฀ Pia฀Trinitatis฀unitas฀Christo฀coit Habente฀et฀ipsa฀Trinitate฀insignia:฀ Deum฀reuelat฀uox฀paterna฀et฀Spiritus,฀ Sanctam฀fatentur฀crux฀et฀agnus฀uictimam, Regnum฀et฀triumphum฀purpura฀et฀palma฀indicant. Petram฀superstat฀ipse฀petra฀ecclesiae,฀ De฀qua฀sonori฀quattuor฀fontes฀meant,฀ Euangelistae฀uiua฀Christi฀flumin 34. La฀base฀de฀la฀conque฀était฀soulignée฀par฀une฀corniche฀de฀stuc฀qui฀séparait฀la฀partie฀ inférieure฀du฀mur฀de฀la฀voûte฀(camera฀selon฀les฀termes฀de฀Paulin).฀Paulin฀relève฀ le฀caractère฀à฀la฀fois฀séparateur฀et฀unifiant de฀cette฀saillie,฀qu’il฀présente฀comme฀une฀ ceinture฀(balteus). Inferiore฀autem฀balteo,฀quo฀parietis฀et฀camerae฀confinium interposita฀gypso฀crepido฀ coniungit฀aut฀diuidit,฀hic฀titulus฀indicat฀deposita฀sub฀altari฀sancta฀sanctorum฀: Hic฀pietas,฀hic฀alma฀fides,฀hic฀gloria฀Christi, Hic฀est฀martyribus฀crux฀sociata฀suis.฀ Nam฀crucis฀e฀ligno฀magnum฀breuis฀hastula฀pignus Totaque฀in฀exiguo฀segmine฀uis฀crucis฀est.฀ Hoc฀Melani฀sanctae฀delatum฀munere฀Nolam,฀ Summum฀Hierosolymae฀uenit฀ab฀urbe฀bonum,฀ Sancta฀Deo฀geminum฀uelant฀altaria฀honorem,฀ Cum฀cruce฀apostolicos฀quae฀sociant฀cineres.฀ Quam฀bene฀iunguntur฀ligno฀crucis฀ossa฀piorum.฀ Pro฀cruce฀ut฀occisis฀in฀cruce฀sit฀requies฀!35 34. Ep.฀32,฀§฀10,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀286.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p. 101-102฀:฀«฀L’abside,฀dont฀le฀sol฀et฀les฀murs฀sont฀recouverts฀de฀marbre,฀est฀éclairée฀par฀sa voûte฀égayée฀d’une฀mosaïque฀;฀les฀représentations฀qui฀s’y฀trouvent฀ont฀ces฀vers฀pour฀légende฀: Dans฀la฀plénitude฀du฀mystère฀resplendit฀la฀Trinité฀:฀/฀le฀Christ฀apparaît฀sous฀la฀forme฀d’un฀agneau, la฀voix฀du฀Père฀tonne฀du฀ciel฀/฀et฀le฀Saint-Esprit฀glisse฀sous฀la฀forme฀d’une฀colombe.฀/฀Une฀couronne ceint฀la฀Croix฀de฀son฀orbe฀lumineux,฀/฀pour฀cette฀couronne฀les฀apôtres฀forment฀une฀couronne,฀/ eux฀qui฀sont฀figurés par฀un฀chœur฀de฀colombes.฀/฀La฀pieuse฀unité฀de฀la฀Trinité฀s’assemble฀dans le฀Christ,฀/฀la฀Trinité฀elle-même฀a฀aussi฀ses฀signes฀distinctifs฀:฀/฀la฀voix฀du฀Père฀et฀de฀l’Esprit฀révèle Dieu,฀/฀la฀Croix฀et฀l’agneau฀révèlent฀la฀sainte฀victime,฀/฀la฀pourpre฀et฀la฀palme฀révèlent฀le฀royaume et฀le฀triomphe.฀/฀Roc฀de฀l’Église,฀Christ฀lui-même฀est฀placé฀sur฀une฀pierre฀/฀d’où฀s’écoulent฀quatre sources฀retentissantes,฀/฀les฀Évangélistes,฀fleu es฀vivants฀du฀Christ.฀» 35. Ep.฀32,฀§฀11,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀286-287.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p.฀125-126:฀«฀Or,฀sur฀la฀partie฀inférieure฀du฀balteus,฀grâce฀auquel฀une฀corniche฀de฀plâtre฀placée entre฀le฀mur฀et฀la฀voûte฀réunit฀ou฀divise฀la฀limite฀entre฀ces฀deux฀éléments,฀cette฀inscription indique฀le฀Saint฀des฀saints฀déposé฀sous฀l’autel฀:฀Ici฀la฀piété,฀ici฀la฀foi฀nourricière,฀ici฀la฀gloire฀du Christ,฀/฀ici฀se฀trouve฀la฀croix฀associée฀à฀ses฀martyrs.฀/฀Car฀un฀petit฀fragment฀de฀la฀Croix฀est฀un฀grand gage฀/฀et฀toute฀la฀force฀de฀la฀Croix฀se฀trouve฀dans฀une฀infime฀pa ticule.฀/฀Ce฀bien฀suprême,฀apportée à฀Nole฀par฀un฀don฀de฀sainte฀Mélanie฀/฀vient฀de฀la฀ville฀de฀Jérusalem.฀/฀Le฀saint฀autel฀voile฀une฀double marque฀d’honneur฀pour฀Dieu฀:฀/฀il฀associe฀à฀la฀Croix฀les฀cendres฀des฀apôtres.฀/฀Comme฀ils฀sont฀bien liés฀au฀bois฀de฀la฀Croix฀les฀ossements฀des฀justes,฀/฀de฀sorte฀que฀ceux฀qui฀ont฀été฀tués฀pour฀la฀Croix en฀la฀Croix฀trouvent฀le฀repos.฀» 246 DIDIER฀MÉHU En฀soulignant฀la฀fonction฀unificatrice de฀cette฀corniche-ceinture,฀qui฀délimite฀ le฀mur฀et฀la฀voûte฀du฀sanctuaire,฀Paulin฀semble฀vouloir฀montrer฀que฀chaque฀partie฀ constitutive฀de฀l’édifice exprime฀de฀façon฀métonymique฀les฀caractères฀de฀l’ensemble,฀ soit฀l’union฀dans฀la฀diversité฀et฀l’articulation฀en฀ce฀lieu฀précis฀de฀ce฀qui฀est฀tourné฀ vers฀le฀ciel฀(la฀voûte)฀et฀de฀ce฀qui฀est฀ancré฀dans฀la฀terre฀(le฀mur,฀le฀sol,฀l’autel).฀ L’épigramme฀de฀dix฀hexamètres฀qui฀était฀inscrite฀sur฀la฀corniche฀insiste฀sur฀ce฀lieu฀ spécifique (hic).฀Le฀sanctuaire฀de฀la฀basilica฀nova฀est฀ainsi฀présenté฀comme฀le฀lieu฀ d’une฀présence,฀qui฀n’est฀pas฀celle฀du฀Christ฀lui-même฀mais฀de฀la฀relation฀avec฀lui.฀ La฀présence฀signifiée par฀le฀déictique฀hic฀est฀en฀effet฀celle฀de฀l’honneur฀rendu฀à฀Dieu฀ (hic฀pietas),฀de฀la฀confiance et฀de฀la฀fidélité envers฀lui฀(hic฀aula฀fide ),฀de฀sa฀puissance฀ (hic฀gloria฀Christi).฀Lieu฀où฀se฀rendent฀perceptibles฀les฀relations฀avec฀Dieu,฀l’église฀ est฀donc,฀encore,฀l’origine฀d’un฀mouvement.฀Le฀prospectus฀de฀la฀façade฀exprime฀ la฀dimension฀visuelle฀de฀ce฀mouvement฀;฀l’épigramme฀de฀la฀corniche฀indique฀sa฀ valeur฀spirituelle฀et฀sociale.฀Le฀mouvement฀est฀aussi฀une฀relation฀sémiotique,฀car฀ le฀sanctuaire฀est฀le฀lieu฀de฀la฀croix฀(hic฀est฀martyribus฀crux฀sociata฀suis). Attardons-nous฀ sur฀ le฀ signe฀ de฀ la฀ croix,฀ dont฀ la฀ présence฀ dans฀ l’édifice est฀ démultipliée฀en฀plusieurs฀lieux฀reliés฀par฀les฀déplacements฀corporels,฀visuels฀et฀ méditatifs฀ des฀ fidèles. Le฀ signe฀ de฀ la฀ croix฀ était฀ représenté฀ dans฀ la฀ mosaïque฀ de฀ l’abside฀au-dessus฀de฀l’épigramme.฀Au฀pied฀du฀mur,฀sous฀l’autel,฀fut฀logé฀un฀fragment฀ de฀la฀Vraie฀Croix.฀Comme฀l’indique฀l’inscription฀de฀l’abside,฀qui฀évoque฀l’autel,฀ce฀ fragment฀avait฀été฀rapporté฀de฀Jérusalem฀par฀Mélanie.฀Sainte฀Mélanie,฀dite฀l’Ancienne,฀ était฀une฀riche฀aristocrate฀de฀l’Espagne฀romaine฀qui,฀quelques฀années฀avant฀Paulin,฀ avait฀vendu฀tous฀ses฀biens฀pour฀se฀vouer฀au฀Christ.฀C’est฀lors฀du฀pèlerinage฀qu’elle฀ fit sur฀le฀tombeau฀de฀saint฀Félix฀en฀400฀qu’elle฀apporta฀le฀fragment฀de฀la฀Vraie฀ Croix฀à฀Paulin.฀À฀ce฀fragment฀furent฀associés,฀sous฀l’autel฀de฀la฀basilica฀nova,฀les฀ reliques฀de฀saint฀Jean-Baptiste,฀de฀plusieurs฀apôtres,฀André,฀Thomas฀et฀Luc,฀et฀celles฀ des฀martyrs฀bolonais฀Agricol,฀Vital,฀et฀Procul,฀de฀sainte฀Euphémie฀de฀Chalcédoine฀et฀ de฀saint฀Nazaire,฀ces฀dernières฀ayant฀été฀données฀à฀Paulin฀par฀Ambroise฀de฀Milan36.฀ Par฀les฀images฀et฀les฀reliques,฀le฀chœur฀de฀la฀nouvelle฀basilique฀était฀donc฀établi฀ comme฀un฀lieu฀terrestre฀où฀se฀nouaient฀des฀relations฀d’ordres฀temporel,฀spatial฀et฀ visuel฀avec฀d’autres฀lieux฀dans฀lesquels฀s’était฀inscrite฀la฀geste฀historique฀du฀salut฀ collectif.฀Les฀relations฀entre฀l’hic฀et฀nunc฀de฀l’abside฀de฀la฀nouvelle฀basilique฀et฀les฀lieux฀ (passés,฀futurs฀et฀spirituels)฀auxquels฀elle฀renvoie฀étaient฀établies฀par฀une฀conjonction฀de฀signes฀visuels฀:฀la฀mosaïque,฀elle-même฀composition฀de฀fragments฀colorés฀ qui,฀assemblés,฀construisent฀des฀figu es฀dont฀le฀sens฀est฀au-delà฀de฀la฀représentation฀ littérale฀;฀l’épigramme,฀assemblage฀de฀mots฀dont฀le฀sens฀littéral฀est฀rehaussé฀par฀ la฀déconstruction฀syntaxique฀et฀rythmique฀de฀l’hexamètre฀;฀la฀parure฀en฀opus฀sectile฀ des฀murs฀et฀du฀sol,฀assemblage฀non฀narratif฀de฀marbres฀colorés฀qui฀étaient฀euxmêmes฀considérés฀comme฀des฀matières฀incarnées฀dont฀la฀couleur฀ne฀provient฀pas฀ de฀la฀main฀de฀l’homme฀(fig ฀4)฀;฀et฀enfin par฀les฀reliques,฀fragments฀de฀corps฀qui฀ avaient฀été฀sanctifiés฀en฀se฀soumettant฀à฀ ’Esprit. 36. Les฀reliques฀sont฀évoquées฀dans฀le฀Natalicium฀IX,฀v.฀403-439,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina (cité฀n.฀12),฀p.฀397-399.฀Le฀don฀des฀reliques฀par฀Ambroise฀est฀mentionné฀au฀vers฀437.฀Le฀don de฀sainte฀Mélanie฀est฀évoqué฀par฀Paulin฀dans฀une฀autre฀lettre฀qu’il฀adresse฀à฀Sulpice฀Sévère en฀403,฀Ep.฀31,฀§฀1,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀268. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 247 Figure฀4฀-฀Vestiges฀de฀l’opus฀sectile฀des฀murs฀et฀du฀pavement฀du฀sanctuaire฀ de฀la฀basilica฀nova,฀Cimitile฀(photo฀de฀l’auteur). Ce฀lieu,฀cet฀ici฀(hic)฀est฀aussi฀inscrit฀dans฀un฀tissu฀de฀relations฀architecturales฀et฀ ornementales฀ au฀ sein฀ du฀ complexe฀ monumental฀ de฀ Cimitile.฀ Les฀ déplacements฀ réels฀des฀pèlerins,฀les฀regards฀qu’ils฀jettent฀à฀travers฀les฀lieux฀et฀les฀relations฀mentales฀ qu’ils฀établissent฀en฀les฀parcourant฀–฀tous฀ces฀déplacements฀suggérés฀par฀les฀poèmes฀ de฀Paulin฀–฀assurent฀la฀cohérence฀de฀cet฀espace฀ecclésial.฀Du฀chœur฀de฀la฀nouvelle฀ basilique,฀en฀passant฀par฀la฀triple฀porte฀de฀la฀façade,฀l’atrium฀puis฀la฀triple฀porte฀ nord฀de฀l’église฀martyriale,฀le฀regard฀pouvait฀se฀déployer฀jusqu’au฀tombeau฀de฀saint฀ Félix,฀qui฀côtoyait฀celui฀des฀deux฀premiers฀évêques฀de฀Nole.฀Et฀sur฀les฀murs฀des฀ deux฀églises,฀des฀peintures฀de฀l’Ancien฀et฀du฀Nouveau฀Testament฀(l’Ancien฀dans฀ la฀nouvelle,฀le฀Nouveau฀dans฀l’ancienne)฀créaient฀des฀liens฀entre฀les฀différents฀moments฀ gracieux฀du฀Siècle฀en฀marche.฀Il฀faudrait฀nous฀attarder฀sur฀ces฀picturae฀narratives฀ situées฀chronologiquement฀entre฀celles฀de฀Saint-Paul-hors-les-murs฀et฀celles฀de฀ Sainte-Marie-Majeure฀à฀Rome.฀Paulin฀en฀a฀justifié la฀présence฀par฀leur฀capacité฀à฀ unifier l’espace฀ecclésial฀et฀à฀détourner฀les฀fidèles des฀commandements฀de฀la฀chair฀ au฀profit d’une฀lectio฀des฀images฀qui฀nourrissait฀l’esprit฀en฀passant฀par฀le฀corps฀ (en฀l’occurrence฀la฀vue).฀Mais฀il฀s’agirait฀là฀d’un฀autre฀exposé37. 37. Les฀picturae฀sont฀évoquées฀d’abord฀dans฀le฀poème฀à฀la฀gloire฀de฀Félix฀prononcé฀en฀janvier฀403 pour฀souligner฀leur฀rôle฀éducatif฀et฀spirituel฀:฀Natalicium฀IX,฀v.฀511-647,฀Paulinus฀Nolanus, Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀402-407.฀Paulin฀y฀revient฀dans฀le฀natalicium฀de฀l’année฀suivante฀pour évoquer฀leur฀rôle฀structurel฀et฀unificateur au฀sein฀du฀complexe฀monumental฀:฀Natalicium฀X, v. 167-179,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀414-415฀;฀rôle฀unificateur qu’il accorde฀également฀au฀decor฀non฀figuratif qui฀orne฀pareillement฀l’ancienne฀et฀la฀nouvelle 248 DIDIER฀MÉHU Limina Retournons฀à฀la฀porte.฀On฀a฀vu฀qu’au฀vers฀456฀du฀natalicium฀IX฀Paulin฀présentait฀ la฀triple฀porte฀de฀la฀basilica฀nova฀comme฀un฀seuil฀évoquant฀la฀Trinité฀(limina฀trina)38.฀ Le฀mot฀limen฀mérite฀une฀certaine฀attention.฀Tout฀au฀long฀de฀ses฀œuvres฀poétiques,฀ Paulin฀l’utilise,฀au฀singulier฀ou฀au฀pluriel,฀pour฀qualifier son฀lieu.฀Il฀y฀a฀dans฀ce฀mot฀ l’idée฀d’une฀porte฀située฀à฀la฀limite฀entre฀deux฀mondes,฀d’un฀lieu฀préliminaire฀où฀ s’effectue฀la฀rencontre฀avant฀de฀connaître฀l’union฀véritable.฀Il฀peut฀s’appliquer฀ aussi฀bien฀au฀complexe฀monumental฀tout฀entier฀qu’à฀certaines฀de฀ses฀parties,฀qui฀ renvoient฀ de฀ manière฀ métonymique฀ à฀ l’ensemble.฀ Au฀ singulier,฀ les฀ expressions฀ limen,฀limen฀sanctus,฀limen฀Felicis฀(ou฀limen฀tuus฀lorsque฀Paulin฀s’adresse฀directement฀ à฀Félix)฀semblent฀renvoyer฀au฀tombeau฀du฀saint,฀bien฀que฀certaines฀occurrences฀ soient฀ambiguës39.฀Au฀pluriel,฀les฀limina,฀limina฀Felicis฀(ou฀limina฀tua),฀limina฀ sancta฀ou฀limina฀sacra฀peuvent฀s’interpréter฀à฀la฀fois฀comme฀le฀lieu฀où฀reposent฀ les฀ reliques฀ et฀ comme฀ l’ensemble฀ des฀ lieux฀ aménagés฀ par฀ Paulin฀ pour฀ Félix40.฀ Une฀occurrence฀du฀natalicium฀VIII,฀prononcé฀en฀402,฀articule฀les฀seuils฀de฀Félix฀et฀ ceux฀de฀Paulin,฀les฀uns฀faisant฀rejaillir฀la฀gloire฀des฀autres,฀dont฀ils฀sont฀indissociables41.฀ Parfois,฀le฀mot฀limina,฀ou฀le฀syntagme฀limina฀Felicis,฀désigne฀explicitement฀une฀ 38. 39. 40. 41. basilique฀:฀Nat.฀X,฀v.฀204-222,฀ibid.,฀p.฀416-417.฀Nous฀espérons฀donner฀ailleurs฀une฀étude฀ de฀ces฀vers฀dans฀le฀cadre฀d’une฀réflexion sur฀les฀processus฀d’endossement฀de฀l’art,฀de฀la฀richesse฀ et฀du฀matériel฀par฀l’Église฀du฀haut฀Moyen฀Âge.฀Pour฀l’heure,฀nous฀renvoyons฀aux฀travaux฀ de฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀314-355,฀415-429,฀446-468.฀Et,฀pour฀une฀lecture฀contextuelle฀ des฀propos฀de฀Paulin฀:฀H.฀L.฀Kessler,฀Pictorial฀Narrative฀and฀Church฀Mission฀in฀SixthCentury฀Gaul,฀dans฀Pictorial฀Narrative฀in฀Antiquity฀and฀the฀Middle฀Ages,฀éd.฀H.฀L.฀Kessler฀ et฀ M.฀Shreve฀ Simpson,฀ Washington฀ DC฀ 1985,฀ p.฀75-91฀;฀ Id.,฀ Pictures฀ as฀ Scripture฀ in฀ Fifth-Century฀Churches,฀Studia฀Artium฀Orientalis฀et฀Occidentalis฀2,฀1985,฀p.฀17-31. Voir฀supra,฀n.฀19. Limen฀désigne฀le฀tombeau฀(Nat.฀IX,฀v.฀454฀;฀Nat.฀VI,฀v.฀205,฀ibid.,฀v.฀341฀;฀Nat.฀XII,฀v.฀387), bien฀que฀dans฀ce฀dernier฀cas฀le฀mot฀peut฀désigner฀à฀la฀fois฀le฀tombeau฀ou฀l’église.฀Limen fulgentiis฀solii,฀pour฀désigner฀le฀«฀seuil฀du฀trône฀brillant฀»฀de฀Félix฀à฀partir฀duquel฀il฀peut฀voir ses฀ palais฀ (Nat.฀ IX,฀ v.฀377).฀ Dans฀ le฀ Nat.VI,฀ v.฀311,฀ le฀ limen฀ auprès฀ duquel฀ un฀ paysan menace฀de฀laisser฀sa฀vie฀peut฀désigner฀le฀tombeau฀ou฀l’ensemble฀du฀complexe฀monumental. Limen฀Felicis฀pour฀désigner฀le฀tombeau฀(Nat.฀XII,฀v.฀266),฀ou฀limen฀sanctus฀(Nat.฀VI,฀v.฀250฀; Nat.฀XII,฀ v.฀111)฀ ou฀ encore฀ limen฀ tuus฀ (Nat.฀I,฀ v.฀31).฀Toutes฀ les฀ références฀ renvoient฀ à l’édition฀de฀Dolveck฀:฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12). Dans฀ le฀ Nat.฀XII,฀ v.฀111,฀ limina฀ Felicis฀ semble฀ désigner฀ le฀ tombeau,฀ mais฀ au฀ v.฀158฀ du même฀poème,฀l’expression฀peut฀tout฀autant฀qualifier le฀complexe฀monumental.฀Il฀en฀va฀de même฀ des฀ expressions฀ limina฀ (Nat.฀II,฀ v.฀39฀;฀ Nat.฀III,฀ v.฀107฀;฀ Nat.฀VI,฀ v.฀197฀ et฀ 286฀; Nat.฀XII,฀v.฀122฀et฀139),฀limina฀tua฀(Nat.฀I,฀v.฀36฀;฀Nat.฀II,฀v.฀6฀;฀Nat.฀VI,฀v.฀454฀;฀Nat.฀VIII, v. 402-403฀ et฀ 429฀;฀ Nat.฀XIII,฀ v.฀368),฀ limina฀ sancta฀ (Nat.฀VI,฀ v.฀34฀;฀ Nat.฀IX,฀ v.฀559), limina฀sacra฀(Nat.฀IX,฀v.฀26-27฀et฀572-573)฀et฀limina฀sacri฀martyris฀(Nat.฀VII,฀v.฀24). En฀revanche,฀l’expression฀aurea฀limina฀du฀Nat.฀III,฀v.฀95,฀désigne฀clairement฀le฀complexe monumental.฀Toutes฀les฀références฀renvoient฀à฀l’édition฀de฀Dolveck฀:฀Paulinus฀Nolanus, Carmina฀(cité฀n.฀12). Paulin฀évoque฀alors฀l’incendie฀qui฀menaça฀les฀constructions฀de฀Cimitile.฀Félix,฀faisant฀obstacle aux฀flammes, permit฀de฀garder฀les฀seuils฀de฀Paulin฀joints฀aux฀siens.฀Nat.฀VIII,฀v.฀401-403฀: […]฀quem฀prope฀corporeo฀praesentem฀uidimus฀actu฀/฀obiectare฀manus฀flammis et฀nostra฀tueri฀/ limina฀iuncta฀suis฀(Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀[cité฀n.฀12],฀p.฀379). LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 249 des฀deux฀églises42.฀Dans฀un฀sens฀apparemment฀plus฀spécifique, limina฀désigne฀ les฀portes฀de฀tout฀le฀complexe฀félicien฀ou฀celles฀de฀la฀seule฀basilique฀Saint-Félix,฀ voire฀le฀linteau฀d’une฀chapelle฀ou฀la฀poutre฀de฀gloire฀qui฀marque฀la฀séparation฀entre฀ la฀nef฀et฀le฀sanctuaire฀de฀la฀basilica฀nova43. Ces฀différents฀usages฀du฀mot฀limen฀expriment฀les฀relations฀d’ordre฀analogique฀ et฀métonymique฀qui฀existent฀entre฀l’autel฀où฀reposent฀les฀reliques฀et฀les฀portes฀du฀ sanctuaire,฀et,฀plus฀globalement,฀entre฀ces฀pôles฀et฀l’église฀entière,฀voire฀l’ensemble฀ du฀complexe฀monumental.฀La฀relation฀entre฀le฀tombeau-autel฀et฀l’église฀(ou฀tout฀ le฀complexe)฀est฀celle฀du฀pôle฀dont฀procède฀la฀sacralité฀et฀de฀son฀cadre,฀qui฀le฀signale฀ et฀le฀protège.฀La฀relation฀entre฀le฀tombeau-autel฀et฀la฀porte฀repose฀sur฀l’analogie฀ entre฀ces฀deux฀lieux฀propices฀à฀la฀visualisation฀christique.฀Si฀Paulin฀ne฀fait฀pas฀ expressément฀allusion฀à฀la฀parabole฀de฀Jean฀selon฀laquelle฀le฀Christ฀dit฀à฀ses฀disciples฀ «฀Je฀suis฀la฀porte฀des฀brebis฀»฀(Jn฀10,7-9),฀il฀a฀inscrit฀concrètement฀dans฀le฀complexe฀ qu’il฀a฀édifié des฀signes฀de฀la฀relation฀analogique฀entre฀la฀porte฀et฀l’autel,฀via฀la฀présence฀ du฀Christ.฀Le฀tombeau฀du฀saint฀est฀pour฀lui฀un฀seuil฀par฀lequel฀il฀est฀permis฀d’accéder฀ à฀la฀gloire฀du฀Christ฀et฀à฀sa฀grâce.฀Il฀partage฀cette฀qualité฀avec฀l’autel฀sur฀lequel฀ est฀célébrée฀l’Eucharistie.฀Ces฀deux฀pôles,฀tombeau฀et฀autel,฀sont฀les฀vrais฀lieux฀ de฀la฀rencontre,฀mais฀ils฀sont฀signifiés par฀les฀portes฀qui฀les฀annoncent฀et฀assurent฀ la฀communication฀visuelle฀entre฀eux,฀en฀plus฀d’assurer฀concrètement฀l’accès฀aux฀ lieux฀et฀la฀séparation฀entre฀l’intérieur฀et฀l’extérieur. Outre฀la฀répétition฀des฀allusions฀à฀la฀Trinité,฀les฀représentations฀successives฀du฀ signe฀de฀croix฀soulignent฀l’analogie฀entre฀la฀porte฀et฀l’abside.฀Dans฀le฀sanctuaire฀de฀ la฀nouvelle฀basilique,฀on฀l’a฀dit,฀la฀croix฀était฀figurée dans฀une฀couronne฀lumineuse฀ au฀centre฀de฀la฀mosaïque฀de฀l’abside฀principale฀(crucem฀corona฀lucido฀cingit฀globo)฀ et฀elle฀faisait฀écho฀au฀fragment฀de฀la฀Vraie฀Croix฀enfouie฀sous฀l’autel฀situé฀en฀contrebas.฀ Elle฀rayonnait฀également฀en฀relation฀avec฀une฀croix฀d’or฀ornée฀de฀gemmes฀qui฀était฀ suspendue฀à฀la฀poutre฀de฀gloire฀séparant฀le฀sanctuaire฀de฀la฀nef฀(poutre฀que฀Paulin฀ appelle฀le฀limen).฀Le฀poète฀voyait฀en฀elle฀un฀signe฀syncrétique฀dont฀les฀formes฀et฀ les฀proportions,฀associées฀aux฀lettres฀écrites฀en฀son฀centre,฀exprimaient฀conjointement฀ le฀mystère฀de฀la฀Trinité,฀la฀puissance฀de฀Dieu,฀le฀rayonnement฀du฀Verbe฀aux฀quatre฀ coins฀du฀monde฀et฀le฀salut฀des฀hommes฀par฀le฀sacrifice du฀Christ44.฀Sur฀la฀façade฀de฀ l’église,฀la฀croix฀était฀peinte฀trois฀fois.฀Une฀croix฀couronnée฀était฀peinte฀au-dessus฀฀ 42. Nat.฀VII,฀v.฀122฀(cognita฀limina฀pour฀désigner฀la฀nouvelle฀église฀dans฀laquelle฀déambule un฀auxiliaire฀de฀Paulin,฀nommé฀Theridius,฀qui,฀malgré฀sa฀connaissance฀des฀lieux,฀se฀blesse à฀un฀crochet฀de฀lampe)฀et฀Nat.฀X,฀v.฀111฀(uicina฀limina฀Felicis฀pour฀désigner฀l’ancienne basilique฀Saint-Félix). 43. Les฀limina฀trina฀par฀lesquels฀s’ouvre฀l’ancienne฀église฀Saint-Félix฀(Nat.฀IX,฀v.฀456).฀Les฀limina uenerabilis฀aulae฀devant฀lesquelles฀les฀masures฀de฀paysans฀sont฀incendiées฀(Nat.฀X,฀v.฀63). La฀poutre฀de฀gloire฀(limen)฀à฀laquelle฀est฀suspendue฀la฀croix฀orfévrée฀dans฀la฀nouvelle฀église (Nat.฀XI,฀v.฀461฀et฀466).฀Le฀fronton฀des฀chapelles฀aménagées฀dans฀les฀bas-côtés฀de฀la฀nouvelle église฀(frontes฀liminum,฀Ep.฀32,฀§฀12). 44. L’éloge฀de฀la฀croix฀d’or฀est฀inclus฀dans฀le฀Natalicium฀du฀14฀janvier฀405,฀au฀sein฀d’une฀longue exégèse฀du฀sens฀spirituel฀des฀ornamenta฀de฀l’église.฀La฀croix,฀qui฀en฀est฀la฀pièce฀maîtresse, vient฀d’être฀dérobée฀:฀Natalicium฀XI,฀v.฀608-677,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12), p. 443-445. 250 DIDIER฀MÉHU de฀la฀porte฀(super฀ingressum).฀Le฀titulus฀qui฀l’accompagnait฀(épigramme฀D)฀la฀présentait฀ comme฀la฀coronata฀domini฀dressée฀au-dessus฀des฀atria฀Christi,฀comme฀pour฀annoncer฀ la฀croix฀couronnée฀de฀l’abside45.฀Deux฀autres฀croix฀étaient฀peintes฀en฀rouge฀au-dessus฀ des฀portes฀latérales.฀Le฀titulus฀de฀la฀première฀(épigramme฀H)฀reprenait฀le฀motif฀de฀ la฀croix฀couronnée฀associée฀à฀des฀colombes,฀avec฀quelques฀variantes฀par฀rapport฀à฀ l’épigramme฀qui฀accompagnait฀la฀mosaïque฀absidale. Item฀dextra฀laeuaque฀crucibus฀minio฀superpictis฀haec฀epigrammata฀sunt฀:฀ Ardua฀florife ae฀crux฀cingitur฀orbe฀coronae, Et฀Domini฀fuso฀tincta฀cruore฀rubet. Quaeque฀super฀signum฀resident฀coeleste฀columbae Simplicibus฀produnt฀regna฀patere฀Dei46. Le฀titulus฀de฀la฀seconde฀(épigramme฀I)฀exprimait฀le฀caractère฀sacrificiel de฀la฀croix฀ et฀le฀processus฀de฀conformation฀consistant฀à฀transformer฀les฀fidèles en฀colombes,฀ à฀l’instar฀des฀apôtres฀figurés฀sous฀cette฀forme฀dans฀la฀mosaïque฀de฀ ’abside. Item,฀de฀eo฀: Hac฀cruce฀nos฀mundo฀et฀nobis฀interfice฀mundum Interitu฀culpae฀uiuificans฀animam Nos฀quoque฀perficies฀placitas฀tibi,฀Christe,฀columbas Si฀uigeat฀puris฀pax฀tua฀pectoribus47. Les฀ portes,฀ l’abside฀ et฀ l’autel฀ étaient฀ ainsi฀ établis฀ comme฀ les฀ signes฀ articulés฀ d’un฀cheminement฀salvateur฀fondé฀sur฀la฀transformation฀et฀le฀sacrifice Les฀épigrammes฀concentrées฀près฀des฀seuils฀des฀deux฀églises฀présentaient฀aussi฀ ce฀que฀l’on฀pourrait฀appeler฀la฀fonction฀anthropologique฀de฀la฀porte฀:฀introduction฀ et฀séparation.฀La฀porte,฀dit฀le฀titulus฀K,฀introduit฀à฀la฀lumière฀nouvelle฀;฀elle฀permet฀ de฀passer฀du฀jardin฀terrestre฀au฀jardin฀céleste฀(titulus฀E),฀elle฀introduit฀à฀la฀demeure฀฀ 45. Ep.฀32,฀§฀12,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀287฀:฀Vel฀hoc,฀de฀signo฀domini super฀ ingressum฀ picto฀ hac฀ specie,฀ qua฀ uersus฀ indicat฀:฀Cerne฀coronatam฀Domini฀super฀atria Christi฀/฀Stare฀ crucem฀ duro฀ spondentem฀ celsa฀ labori฀/฀Praemia;฀ tolle฀ Crucem,฀ qui฀ uis฀ auferre coronam.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀145-146฀:฀«฀Ou฀bien฀ceux-ci,฀sur฀le฀signe฀du฀Seigneur peint฀au-dessus฀de฀l’entrée,฀avec฀l’aspect฀qu’indique฀le฀vers฀:฀Vois฀se฀dresser฀la฀Croix฀couronnée au-dessus฀des฀atriums฀du฀Christ-Seigneur,฀/฀promettant฀au฀dur฀labeur฀de฀hautes฀récompenses฀;฀/ soulève฀la฀Croix,฀toi฀qui฀veux฀emporter฀la฀couronne.฀»฀L’expression฀super฀ingressum฀suggère peut-être฀la฀porte฀centrale฀du฀triplet฀qui฀ouvrait฀la฀basilica฀nova,฀mais฀on฀ne฀peut฀l’affirmer avec฀certitude. 46. Ep.฀32,฀§฀14,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀288.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p. 180฀:฀«฀De฀même,฀à฀droite฀et฀à฀gauche,฀se฀trouvent฀ces฀épigrammes฀surmontées฀de฀croix peintes฀au฀minium฀:฀La฀Croix฀élevée฀est฀ceinte฀du฀cercle฀d’une฀couronne฀fleurie ฀/฀et฀elle฀rougeoie, teintée฀par฀le฀sang฀répandu฀du฀Seigneur.฀/฀Et฀les฀colombes฀qui฀se฀posent฀sur฀ce฀signe฀céleste฀/฀annoncent que฀le฀royaume฀de฀Dieu฀est฀ouvert฀aux฀humbles.฀» 47. Ibid.฀«฀De฀même,฀sur฀ce฀sujet฀:฀Par฀cette฀croix,฀tue-nous฀pour฀le฀monde฀et฀tue฀le฀monde฀pour nous,฀/฀vivifiant฀les฀âmes฀par฀la฀mo t฀de฀la฀faute.฀/฀De฀nous฀aussi,฀ô฀Christ,฀tu฀feras฀des฀colombes qui฀te฀plaisent,฀/฀si฀ta฀paix฀est฀vigoureuse฀dans฀les฀cœurs฀purs.฀» LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 251 du฀saint฀(titulus฀N)฀et฀aux฀réduits฀les฀plus฀secrets฀où฀l’on฀entre฀en฀intimité฀avec฀le฀ Christ,฀ces฀penetralia฀Christi฀du฀titulus฀C48. Mais฀cette฀entrée฀est฀aussi฀une฀séparation.฀La฀porte฀institue฀une฀différence฀entre฀ l’extérieur฀et฀l’intérieur.฀Les฀yeux฀des฀fidèles à฀qui฀la฀nouvelle฀lumière฀se฀montre฀ sont฀stupéfaits฀(adtonis฀oculis,฀dit฀le฀titulus฀K),฀lorsqu’ils฀découvrent฀simultanément฀ les฀deux฀églises฀en฀s’arrêtant฀sur฀leur฀seuil฀;฀stupefactis,฀écrit฀ailleurs฀Paulin฀pour฀qualifie ฀ la฀ réaction฀ des฀ pèlerins฀ qui฀ découvrent฀ les฀ peintures฀ de฀ la฀ nef฀ et฀ commencent,฀ grâce฀à฀elles,฀une฀introspection฀qui฀les฀conduit฀à฀délaisser฀nourriture฀et฀boisson฀ pour฀se฀délecter฀de฀la฀lectio฀des฀figu es49.฀Cette฀séparation฀entre฀l’intérieur฀et฀l’extérieur,฀ entre฀la฀lumière฀et฀les฀ténèbres,฀entre฀l’ignorance฀et฀la฀stupéfaction฀illuminatrice฀ est฀celle฀de฀l’esprit฀et฀de฀la฀chair,฀de฀la฀nouveauté฀et฀de฀la฀vieillesse,฀de฀la฀pureté฀et฀ de฀l’immondice,฀du฀cœur฀et฀du฀corps,฀autant฀de฀couples฀analogiques฀que฀Paulin฀ articule฀au฀gré฀de฀ses฀poèmes฀et฀que฀l’on฀retrouverait฀dans฀les฀œuvres฀de฀tous฀ les฀Pères฀contemporains.฀Celui฀qui฀pénètre฀dans฀l’église฀est฀comme฀un฀nouveau-né,฀ candidus฀dit฀le฀titulus฀C,฀tout฀de฀blanc฀vêtu฀à฀l’image฀du฀baptisé.฀Il฀ne฀peut฀pénétrer฀ que฀s’il฀a฀purifié son฀cœur,฀c’est-à-dire฀s’il฀a฀laissé฀pénétrer฀en฀lui฀l’esprit,฀privilégiant฀ son฀cœur฀sur฀son฀corps.฀Le฀titulus฀F,฀qui฀pouvait฀se฀lire฀en฀sortant฀de฀l’ancienne฀ basilique,฀renchérit฀: 48. C฀et฀E,฀Ep.฀32,฀§฀12฀;฀K฀et฀N,฀Ep.฀32,฀§฀15,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14), p. 287-291.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12),฀p.฀145-146,฀186-187.฀(C)฀Pax฀tibi฀sit,฀quicumque Dei฀penetralia฀Christi฀/฀Pectore฀pacifico candidus฀ingrederis.฀(«฀La฀paix฀soit฀pour฀toi,฀qui฀que tu฀sois,฀qui฀pénètres฀au฀cœur฀du฀sanctuaire฀du฀Christ-Dieu,฀l’âme฀sans฀tâche฀et฀le฀cœur pacifique ฀»).฀(E)฀Caelestes฀intrate฀uias฀per฀amoena฀uirecta,฀/฀Christicolae;฀et฀laetis฀decet฀huc ingressus฀ab฀hortis,฀/฀Unde฀sacrum฀meritis฀datur฀exitus฀in฀paradisum.฀(«฀Pénétrez฀les฀voies฀célestes par฀de฀charmantes฀prairies,฀fervents฀du฀Christ฀;฀au฀sortir฀de฀jardins฀riants฀il฀convient฀d’entrer ici,฀d’où฀un฀accès฀au฀saint฀Paradis฀est฀accordé฀à฀ceux฀qui฀l’ont฀mérité.฀»).฀(K)฀Adtonitis฀noua lux฀oculis฀aperitur,฀et฀uno฀/฀Limine฀consistens฀geminas฀simul฀adspicit฀aulas.฀(«฀Une฀nouvelle lumière฀se฀montre฀aux฀yeux฀éblouis฀de฀stupeur,฀et฀celui฀qui฀s’arrête฀sur฀l’un฀des฀deux฀seuils aperçoit฀en฀même฀temps฀les฀palais฀jumeaux.).฀(N)฀Antiqua฀digresse฀sacri฀Felicis฀ab฀aula,฀/฀In฀nova Felicis฀culmina฀transgredere.฀(«฀Toi฀qui฀es฀sorti฀de฀l’ancien฀palais฀de฀saint฀Félix฀passe฀dans sa฀nouvelle฀demeure.฀»). 49. Natalicium฀IX,฀v.฀580-592,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(CCSL฀21)฀(cité฀n.฀12),฀p.฀405฀: Propterea฀uisum฀nobis฀opus฀utile฀totis฀/฀Felicis฀domibus฀pictura฀ludere฀sancta,฀/฀si฀forte฀attonitas haec฀per฀spectacula฀mentes฀/฀agrestum฀caperet฀fucata฀coloribus฀umbra,฀/฀quae฀super฀exprimitur titulis,฀ut฀littera฀monstret฀/฀quod฀manus฀explicuit,฀dumque฀omnes฀picta฀uicissim฀/฀ostendunt releguntque,฀sibi฀uel฀tardius฀escae฀/฀sint฀memores฀dum฀grata฀oculis฀ieiunia฀pascunt,฀/฀atque฀ita฀se melior฀stupefactis฀inserat฀usus฀/฀dum฀fallit฀pictura฀famem;฀sanctasque฀legenti฀/฀historias฀castorum operum฀subrepit฀honestas฀/฀exemplis฀inducta฀piis.฀Trad.฀:฀«฀C’est฀pourquoi฀il฀nous฀a฀paru฀une œuvre฀utile฀de฀représenter฀de฀saintes฀peintures฀dans฀l’ensemble฀des฀demeures฀de฀Félix, au฀cas฀où,฀d’aventure,฀par฀ces฀objets฀offerts฀à฀la฀vue,฀l’ombre฀fardée฀de฀couleurs฀saisirait les฀esprits฀des฀incultes฀en฀les฀frappant,฀elle฀qui฀est฀expliquée฀par฀des฀épigrammes฀placées au-dessus฀d’elle,฀afin que฀l’écriture฀rende฀évident฀ce฀que฀la฀main฀a฀déployé,฀et฀que,฀pendant que฀tous฀se฀montrent฀les฀uns฀aux฀autres฀les฀scènes฀peintes฀et฀qu’ils฀les฀lisent฀de฀nouveau,฀ils฀se souviennent฀bien฀plus฀tard฀de฀la฀nourriture,฀tandis฀que฀les฀repaissent฀des฀jeûnes฀plaisants aux฀yeux,฀et฀qu’ainsi฀stupéfaits฀de฀meilleures฀habitudes฀s’insinuent฀en฀eux,฀pendant฀que la฀peinture฀trompe฀leur฀faim.฀Alors฀en฀celui฀qui฀lit฀les฀saints฀récits฀des฀œuvres฀chastes฀se glisse฀l’honnêteté฀inspirée฀par฀de฀pieux฀exemples.฀» 252 DIDIER฀MÉHU Quisquis฀domo฀domini฀perfectis฀ordine฀uotis฀ Egrederis,฀remea฀corpore,฀corde฀mane50. Le฀corps฀c’est฀l’extérieur,฀le฀cœur฀l’intérieur฀;฀l’église฀est฀à฀l’image฀du฀corps฀humain.฀ À฀l’intérieur,฀on฀y฀trouve฀le฀cœur,฀l’esprit฀;฀à฀l’extérieur฀le฀corps.฀En฀sortant฀de฀l’église,฀ on฀retrouve฀le฀corps,฀mais฀la฀leçon฀à฀retenir฀est฀de฀rester฀tourné฀vers฀le฀cœur.฀La฀porte฀ signale฀cette฀démarcation. La฀ puissance฀ spécifique de฀ la฀ porte฀ et฀ la฀ relation฀ avec฀ le฀ tombeau-autel฀ est฀ encore฀mise฀en฀scène฀dans฀deux฀récits฀de฀miracles฀insérés฀dans฀les฀natalicia฀VI฀et฀ VIII,฀composés฀respectivement฀en฀400฀et฀402.฀Dans฀le฀premier,฀un฀paysan,฀dont฀ les฀deux฀bœufs฀qui฀formaient฀sa฀seule฀richesse฀ont฀été฀volés,฀vient฀implorer฀Félix. Sanctaque฀Felicis฀rapido฀petit฀atria฀cursu; Ingressusque฀sacram฀magnis฀cum฀fletibus฀aulam Sternitur฀ante฀fores,฀et฀postibus฀oscula฀figit Et฀lacrimis฀rigat฀omne฀solum฀pro฀limine฀sancto฀ Fusus฀humi,฀et฀raptos฀nocturna฀fraude฀iuuencos฀ A฀Felice฀pio฀uelut฀a฀custode฀reposcit51. La฀formulation฀de฀Paulin฀crée฀une฀ambiguïté฀au฀sujet฀des฀lieux฀de฀la฀scène.฀ Ante฀fores฀désigne฀les฀portes฀devant฀lesquelles฀il฀s’agenouille฀;฀limine฀sancto฀désigne฀ peut-être฀le฀tombeau฀du฀saint฀dont฀il฀mouille฀le฀sol฀de฀ses฀larmes.฀Il฀y฀aurait฀alors฀ un฀va-et-vient฀entre฀les฀deux฀lieux.฀Mais฀l’absence฀de฀toute฀mention฀de฀déplacement฀ peut฀aussi฀suggérer฀que฀le฀sanctum฀limen฀désigne฀la฀porte฀elle-même,฀le฀«฀seuil฀saint฀»฀ selon฀la฀traduction฀proposée,฀où฀il฀attend฀que฀Félix฀se฀manifeste.฀C’est฀en฀effet฀ littéralement฀attaché฀ à฀ la฀ porte฀ que฀ le฀ paysan฀ est฀ montré฀ dans฀ les฀ vers฀ suivants,฀ implorant฀les฀seuils฀(limina,฀v.฀286)฀pour฀qu’ils฀lui฀rendent฀ses฀bœufs,฀ici฀même,฀ comme฀si฀la฀porte฀devait฀être฀le฀lieu฀où฀le฀saint฀se฀manifeste. (…)฀«฀Ipsos฀igitur฀mihi฀redde, Nolo฀alios;฀nec฀eos฀ulla฀regione฀requiram฀: Hic฀mihi฀debenture฀!฀Hæc฀illos฀limina฀reddent In฀quibus฀ipsum฀te฀supplex฀astringo฀tibique฀ Hæreo฀(…)52฀» 50. Ep.฀32,฀§฀12,฀Paulinus฀Nolanus,฀Epistulae฀(cité฀n.฀14),฀p.฀288.฀Trad.฀GHPV฀(cité฀n.฀12), p. 146฀:฀«฀Qui฀que฀tu฀sois฀qui฀sors฀de฀la฀demeure฀du฀Seigneur,฀après฀avoir฀achevé฀tes฀prières régulièrement,฀/฀retourne-t-en฀avec฀ton฀corps,฀mais฀reste฀avec฀ton฀cœur.฀» 51. Natalicium฀VI,฀v.฀248-253,฀Paulinus฀Nolanus,฀Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀343.฀Trad.฀:฀«฀Il฀gagne à฀toutes฀jambes,฀hâtif,฀les฀jardins฀de฀saint฀Félix฀;฀il฀pénètre฀dans฀cette฀cour฀sacrée฀les฀yeux remplis฀de฀larmes,฀et฀s’agenouille฀aux฀portes,฀embrasse฀les฀battants,฀et,฀prosterné฀par฀terre devant฀le฀seuil฀saint,฀mouille฀le฀sol฀de฀larmes,฀et฀demande฀à฀Félix฀comme฀à฀un฀bon฀berger qu’il฀lui฀rende฀le฀compte฀de฀ses฀bœufs฀ravis฀par฀un฀larcin฀nocturne.฀» 52. Ibid.,฀v.฀284-288.฀Trad.฀:฀«฀Ceux-là,฀rends-les฀moi฀donc,฀car฀je฀n’en฀veux฀pas฀d’autres฀;฀et฀pour les฀rechercher,฀je฀n’irai฀nulle฀part฀:฀ils฀me฀sont฀dus฀ici฀!฀Que฀ces฀seuils฀me฀les฀rendent,฀là฀où, moi,฀te฀suppliant,฀je฀m’attache฀et฀m’enchaîne฀à฀toi.฀» LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 253 Immobilisé฀devant฀les฀montants฀de฀la฀porte฀(postis,฀v.฀310),฀il฀menace฀Félix฀de฀ laisser฀sa฀vie฀sur฀ce฀seuil฀(limen)฀si฀ses฀bœufs฀ne฀lui฀sont฀pas฀restitués฀(v.฀321-322)฀53.฀ Il฀ne฀veut฀pas฀bouger,฀car฀c’est฀là฀que฀le฀miracle฀doit฀opérer฀:฀hic,฀istic,฀souligne฀ le฀v.฀322.฀La฀porte,฀le฀tombeau฀et฀tout฀le฀complexe฀félicien฀semblent฀parler฀l’un฀ pour฀l’autre฀;฀la฀porte฀semble฀en฀communication฀directe฀avec฀le฀limen฀du฀saint฀;฀ elle฀est฀le฀limen฀du฀saint. La฀nuit฀tombant,฀le฀paysan฀est฀toujours฀là,฀appuyé฀contre฀la฀porte฀et฀empêchant฀ les฀gardiens฀du฀tombeau฀de฀la฀fermer,฀et฀ce฀n’est฀qu’en฀l’arrachant฀de฀force฀que฀l’on฀ peut฀l’expulser฀en฀dehors฀du฀lieu฀(v.฀319-329)54.฀Félix฀entend฀évidemment฀sa฀plainte,฀ de฀telle฀sorte฀qu’au฀milieu฀de฀la฀nuit฀les฀deux฀bœufs฀reviennent฀d’eux-mêmes฀chez฀ le฀paysan,฀se฀faisant฀connaître฀en฀frappant฀à฀la฀porte฀de฀sa฀maison฀(fores,฀v.฀359฀;฀ liminibus,฀v.฀366).฀Devant฀le฀paysan฀incrédule฀ils฀redoublent฀leurs฀coups฀et฀joignent฀ leurs฀forces฀pour฀ébranler฀les฀battants฀de฀leurs฀deux฀fronts฀unis,฀se฀servant฀de฀leurs฀ cornes฀comme฀de฀mains฀(v.฀389-390).฀Puis,฀heureux,฀ils฀rejoignent฀leur฀maître฀sur฀ le฀seuil฀de฀sa฀chaumière฀(v.฀416-417)55. 53.฀ Ibid.,฀v.฀307-312฀:฀«฀Ecce฀tenes฀pactum฀;฀famuli฀iam฀nulla฀morandi฀/฀Causa฀tibi:฀accelera฀tantis฀ me฀soluere฀curis,฀/฀Nam฀mihi฀certa฀manet฀sententia฀cedere฀nusquam฀/฀Donec฀subuenias฀nec฀ab฀ isto฀poste฀refigi ฀/฀Ni฀properas,฀isto฀deponam฀in฀limine฀uitam,฀/฀Nec฀iam฀repperies฀cui฀reddas฀sero฀ reductos฀!฀».฀Trad.฀:฀«฀Désormais,฀ce฀contrat฀repose฀entre฀tes฀mains฀;฀tu฀n’as฀plus฀de฀raison฀ pour฀faire฀languir฀ton฀serviteur฀:฀en฀hâte฀ôte-moi฀le฀fardeau฀que฀sont฀de฀tels฀soucis,฀car฀j’ai฀ le฀ferme฀propos฀de฀n’aller฀nulle฀part฀tant฀que฀tu฀ne฀seras฀venu฀à฀mon฀secours,฀pas฀plus฀que฀ de฀bouger฀d’un฀pas฀du฀montant฀de฀cette฀porte฀;฀si฀tu฀ne฀te฀dépêches,฀c’est฀ma฀vie฀que฀je฀ déposerai฀sur฀ce฀seuil,฀et฀tu฀ne฀trouveras฀plus฀personne฀à฀qui฀rendre฀ceux฀que฀par฀des฀détours฀ tu฀auras฀ramenés฀!฀». 54.฀ Ibid.,฀v.฀319-329฀:฀Interea฀labente฀die,฀iam฀uespere฀ducto,฀/฀Nec฀precibus฀dabat฀ille฀modum฀nec฀ fletibus ;฀una฀/฀Vox฀erat฀affixi foribus฀:฀«฀Non฀eruar฀istinc,฀/฀Hic฀moriar฀uiae฀nisi฀causam฀protinus฀ istic฀/฀Accipiam฀!฀»฀Tandem฀tamen,฀ut฀iam฀plurima฀tutum฀/฀Nox฀secretum฀adytis฀fieri cogebat,฀et฀ ille,฀/฀Temporis฀oblitus,฀damni฀memor,฀ostia฀prono฀/฀Ore฀premens฀toto฀prohibebat฀corpore฀claustra;฀/฀ Sed฀ multis฀ frustra฀ pulsatum฀ uocibus฀ aures฀/฀Aggreditur฀ uiolenta฀ manus,฀ tandemque฀ reuellit฀/฀ Turba฀reluctantem฀et฀sancta฀procul฀exigit฀aula.฀Trad.฀:฀«฀Pendant฀ce฀temps,฀le฀jour฀tombait,฀ le฀soir฀venait,฀celui-là฀ne฀mettait฀pas฀fin à฀ses฀prières฀ni฀à฀ses฀pleurs฀;฀unique฀était฀le฀mot฀de฀ l’homme฀agrippé฀aux฀portes฀:฀«฀Je฀ne฀bougerai฀pas฀d’ici,฀je฀mourrai฀ici,฀si฀je฀ne฀reçois,฀bien฀vite฀ et฀ici-même,฀ma฀raison฀de฀vivre฀!฀»฀Mais฀pourtant,฀la฀nuit฀déjà฀profonde฀voulait฀que฀par฀ prudence฀l’on฀fermât฀le฀temple฀secret฀;฀lui,฀ayant฀oublié฀le฀temps฀mais฀pas฀son฀dommage,฀ penché฀contre฀la฀porte฀et฀bloquant฀l’ouverture฀empêchait฀par฀tout฀son฀corps฀qu’on฀fermât฀;฀ mais,฀ayant฀frappé฀les฀oreilles฀en฀vain฀par฀ses฀nombreux฀cris,฀il฀fut฀appréhendé฀violemment฀ et฀à฀la฀fin฀arraché฀malgré฀lui฀par฀la฀foule,฀qui฀le฀bannit฀au฀loin฀de฀cette฀sai te฀cour.฀» 55.฀ Ibid.,฀v.฀358-361฀:฀Ecce฀repente฀suis฀strepitum฀pro฀postibus฀audit฀/฀Et฀pulsas฀resonare฀fores;฀quo฀ territus,฀amens฀/฀Exclamat,฀rursum฀sibi฀fures฀affore฀credens:฀/฀«฀Quid฀uacua฀in฀cassum,฀crudeles,฀ ostia฀uultis฀/฀Frangere฀?฀»฀(…).฀V.฀365-371฀:฀Dixerat฀haec฀metuens,฀sed฀nullo฀fine manebat฀/฀ Liminibus฀sonitus;฀quo฀crebrescente,฀nec฀ulla฀/฀Respondente฀sibi฀pulsantum฀uoce,฀propinquat฀/฀ Suspensus,฀cunctante฀gradu,฀et฀dat฀postibus฀aurem฀/฀Sollicitam,฀et฀rimis฀aciem฀per฀hiantia฀claustra฀/฀ Qua฀tenebris฀albus฀caeli฀color฀interlucet฀/฀Inserit;฀exploratque฀diu,฀nec฀adhuc฀sibi฀credit฀/฀Quid฀ videat;฀(…).฀V.฀389-391฀:฀(…)฀quatere฀ostia฀iunctis฀/฀Frontibus,฀et฀tamquam฀manibus฀sic฀cornibus฀ uti฀/฀Vt฀dominum฀excirent฀sonitu;฀(…).฀V.฀411-417฀:฀(…)฀remouens฀et฀pessula฀claustris,฀/฀Ostia฀ laxato฀stridentia฀cardine฀soluit;฀/฀Dum฀facit฀hoc,฀iuncti฀simul฀irrupere฀iuuenci฀/฀Et฀reserantis฀adhuc฀ molimina฀paeuenerunt:฀/฀Dimoto฀faciles฀cesserunt฀obice฀postes,฀/฀Oblatumque฀sibi฀mox฀ipso฀in฀limine฀ regem฀/฀Cognoscunt฀hilares฀laetum฀(…).฀Trad.฀:฀«฀et฀voici฀que฀soudain฀il฀entend฀à฀ses฀portes฀ du฀vacarme฀et฀des฀coups฀portés฀sur฀les฀portes฀;฀effrayé฀par฀cela,฀perdant฀l’esprit,฀il฀s’écrie,฀ croyant฀que฀de฀nouveau฀des฀voleurs฀sont฀venus฀:฀«฀Qu’avez-vous฀à฀vouloir฀en฀vain฀briser฀ 254 DIDIER฀MÉHU Dans฀le฀complexe฀ecclésial฀de฀Saint-Félix฀comme฀dans฀la฀demeure฀du฀rustre,฀ la฀porte฀apparaît฀ainsi฀comme฀le฀lieu฀de฀la฀révélation,฀le฀lieu฀de฀l’union฀des฀cœurs.฀ La฀raison฀de฀cette฀fonction฀spécifique est฀fournie฀par฀Paulin฀lui-même฀dans฀deux฀ autres฀poèmes฀à฀la฀gloire฀de฀Félix.฀Les฀seuils฀terrestres฀qu’il฀a฀fait฀construire฀y฀sont฀ pour฀lui฀des฀figu es฀du฀seuil฀véritable฀situé฀hors฀de฀l’espace฀et฀du฀temps,฀par฀lequel฀ les฀élus฀entreront฀véritablement฀en฀présence฀de฀Dieu.฀Ce฀«฀seuil฀supérieur฀»฀(limen฀ superius),฀comme฀le฀nomme฀Paulin,฀a฀la฀même฀apparence฀que฀ceux฀qu’il฀a฀fait฀édifie ฀ dans฀la฀pierre.฀Il฀resplendit,฀il฀ouvre฀sur฀des฀«฀portes฀précieuses฀»฀(limen฀portae฀speciosae)฀ pour฀accueillir฀les฀élus฀dans฀un฀ornement฀immatériel56.฀La฀porte,฀l’autel฀et฀le฀tombeau฀ du฀saint฀sont฀donc฀des฀lieux฀terrestres฀analogues฀qui฀préfigu ent฀le฀siège฀céleste฀de฀ la฀visio฀Dei฀et฀qui฀permettent,฀parfois,฀de฀le฀percevoir,฀grâce฀à฀la฀puissance฀mise฀par฀ l’Esprit฀dans฀ces฀lieux฀figurés Il฀faut฀conclure฀sur฀quelques฀mots฀de฀chronologie.฀Paulin฀construit฀le฀complexe฀ monumental฀en฀l’honneur฀de฀Félix฀vers฀400.฀On฀considère฀généralement฀qu’il฀est฀ achevé฀lorsqu’il฀compose฀son฀second฀natalicium฀à฀la฀gloire฀des฀bâtiments฀et฀de฀leurs฀ ornements,฀le฀14฀janvier฀404.฀Son฀œuvre฀présente฀le฀mérite,฀alors฀unique,฀d’avoir฀fait฀ l’objet฀d’un฀discours฀élaboré฀qui฀permet,฀à฀défaut฀de฀fournir฀un฀plan฀archéologique,฀ de฀comprendre฀le฀sens฀voulu฀par฀son฀auteur.฀Dans฀l’Église฀orientale฀de฀langue฀grecque฀ ou฀syriaque,฀le฀discours฀sur฀le฀bâtiment฀avait฀déjà฀pris฀la฀forme฀du฀panégyrique฀ (le฀sermon฀sur฀la฀dédicace฀de฀la฀cathédrale฀de฀Tyr฀par฀Eusèbe฀de฀Césarée฀en฀317)฀ou฀ de฀la฀présentation฀idéal-typique฀des฀parties฀constitutives฀du฀temple฀chrétien฀;฀je฀pense฀ aux฀écrits฀pseudépigrahiques฀comme฀les฀Constitutions฀apostoliques฀ou฀le฀Testamentum฀ domini฀nostri฀Iesu฀Christi฀dont฀les฀plus฀anciennes฀versions฀dateraient฀des฀années฀380.฀ Dans฀l’Église฀latine,฀le฀discours฀sur฀l’église฀se฀développe฀aussi฀vers฀380฀dans฀les฀épigrammes฀de฀Damase฀et฀d’Ambroise฀et฀dans฀les฀ekphraseis฀de฀Prudence.฀Vingt฀ans฀ plus฀tard,฀les฀lettres฀et฀poèmes฀de฀Paulin฀de฀Nole฀sont฀représentatives฀du฀tournant฀ opéré฀par฀le฀christianisme฀à฀la฀fin฀du ive฀siècle,฀lorsque฀l’ecclesia,฀pourvue฀d’un฀credo,฀ s’affirme «฀une,฀sainte฀et฀catholique฀»,฀assume฀pleinement฀le฀ministère฀du฀Siècle,฀ la฀corporéité฀des฀saints,฀la฀divinité฀du฀Fils฀et฀se฀pense฀sous฀une฀forme฀architecturée฀ mes฀portes,฀cruels฀?฀»฀(…)฀Il฀dit฀cela฀par฀crainte,฀mais฀sans฀fin le฀bruit฀continuait฀à฀son฀seuil฀;฀ comme฀il฀allait฀croissant฀et฀que฀ceux฀qui฀frappaient฀ne฀lui฀répondaient฀pas,฀il฀s’approche฀ indécis,฀d’un฀pas฀hésitant,฀et฀accole฀au฀battant฀son฀oreille฀attentive,฀et฀glisse฀son฀regard฀aux฀ fentes฀des฀vantaux฀mal฀jointoyés฀par฀où฀la฀blancheur฀qui฀colore฀le฀ciel฀dans฀les฀ténèbres฀ se฀faufil ฀;฀il฀scrute฀longuement฀et฀ne฀veut฀pas฀encore฀croire฀ce฀qu’il฀voit฀;฀(…)฀ébranlant฀ les฀battants฀de฀leurs฀deux฀fronts฀unis,฀et฀usant฀de฀leurs฀cornes฀comme฀de฀mains,฀afin de฀ réveiller฀leur฀maître฀par฀le฀bruit฀;฀(…)฀retirant฀les฀verrous,฀il฀ouvre฀sur฀leurs฀gonds฀tout฀ grinçants฀les฀battants฀;฀alors฀qu’il฀s’y฀occupe,฀comme฀un฀seul฀les฀bœufs฀foncèrent฀et฀prévinrent฀ ses฀efforts฀d’ouverture฀:฀la฀barre฀repoussée,฀sans฀peine฀les฀vantaux฀cédant,฀pleins฀de฀liesse฀ bien฀vite฀sur฀le฀seuil฀ils฀retrouvent฀leur฀maître฀s’offrant,฀joyeux,฀à฀eux฀(…).฀» 56. Paulin฀évoque฀le฀limen฀superius฀dans฀une฀section฀du฀Natalicium฀III,฀où฀il฀compare฀les฀aurea limina฀qu’il฀a฀fait฀construire฀au฀printemps฀à฀venir.฀L’expression฀est฀utilisée฀pour฀qualifie la฀gloire฀sacrée฀du฀seuil฀d’en฀haut฀qui฀entoure฀le฀monument฀:฀v.฀111-112,฀Paulinus฀Nolanus, Carmina฀(cité฀n.฀12),฀p.฀302฀:฀Ast฀illum฀superi฀sacra฀gloria฀liminis฀ambit,฀/฀Florentem฀gemina belli฀pacisque฀corona.฀L’expression฀«฀seuil฀de฀la฀Porte฀précieuse฀»฀est฀utilisée฀pour฀qualifier ce dont฀ un฀ pauvre,฀ miraculé฀ de฀ saint฀ Félix,฀ pourra฀ désormais฀ bénéficie ,฀ dans฀ le฀ Nat.฀XII, v. 247,฀ibid.,฀p.฀456฀:฀Dignus฀et฀hic฀pauper฀speciosae฀limine฀portae. LES฀FIGURES฀DES฀LIEUX฀LIMINAIRES฀DE฀L’ÉGLISE฀PALÉOCHRÉTIENNE 255 et฀picturale.฀La฀forme฀idéelle฀revêtue฀par฀la฀basilique฀est฀poétique฀;฀par฀définition, serais-je฀tenté฀de฀dire,฀parce฀que฀la฀basilique฀est฀et฀ne฀peut฀être฀qu’une฀figu a,฀la฀figu e฀ du฀temple฀spirituel฀de฀Dieu,฀soit฀l’assemblée฀des฀êtres฀humains฀investis฀par฀l’Esprit.฀ La฀forme฀matérielle฀de฀la฀basilique฀est฀caractérisée฀par฀la฀multipolarité,฀la฀juxtaposition฀ de฀dispositifs฀reliés฀par฀les฀déplacements฀réels฀et฀imaginaires฀des฀fidèles, des฀ornements฀ d’ordre฀distinctif฀et฀unificateurs Ces฀deux฀formes,฀idéelles฀et฀matérielles,฀revêtues฀par฀l’église฀dès฀la฀fin du฀ive฀siècle฀ connaissent฀ensuite฀pérennité฀et฀variantes57.฀Les฀variantes฀sont฀les฀éléments฀visibles฀ qui฀constituent฀la฀matière฀première฀de฀l’histoire฀de฀l’art฀et฀de฀l’architecture฀:฀la฀naissance฀ de฀l’articulation฀des฀édifices à฀l’âge฀roman,฀la฀modélisation฀des฀éléments฀constitutifs฀ de฀l’église฀gothique,฀les฀décloisonnements฀de฀la฀Renaissance฀et฀du฀baroque฀;฀et,฀ parallèlement,฀l’introduction฀de฀l’image฀dévotionnelle฀tridimensionnelle฀au฀xe฀siècle,฀ la฀visualisation฀accrue฀des฀relations฀entre฀le฀seuil฀et฀l’autel฀par฀la฀sculpture฀des฀portails฀ romans,฀l’apparente฀naturalisation฀du฀décor฀et฀de฀l’image฀gothiques฀(qui฀signale฀sans฀ doute฀une฀intégration฀accrue฀de฀l’humain,฀du฀végétal฀et฀de฀l’animal฀dans฀la฀sphère฀des฀ créatures฀spiritualisées).฀Et฀bien฀d’autres฀choses฀encore.฀Mais฀au-delà฀de฀ces฀variantes,฀ une฀constante฀demeure,฀celle฀du฀statut฀figu al฀de฀l’édifice ecclésial.฀L’église฀n’a฀pas฀ d’autre฀légitimité฀que฀celle฀de฀la฀figu e,฀même฀si฀les฀formes฀qu’elle฀adopte฀tendent฀ de฀plus฀en฀plus฀à฀créer฀l’illusion฀de฀la฀présence฀et฀non฀plus฀seulement฀la฀préfiguratio ฀ d’une฀présence฀à฀venir.฀C’est฀ainsi฀que฀l’église฀est฀légitimée฀par฀les฀Pères฀du฀ive฀siècle฀;฀ c’est฀ainsi฀qu’elle฀demeure฀jusqu’à฀ce฀qu’elle฀soit฀dénuée฀de฀sa฀substance฀au฀xviiie฀siècle.฀ L’église฀n’existe฀que฀par฀le฀système฀de฀relations฀qu’elle฀fait฀naître,฀à฀partir฀du฀moment฀ où฀elle฀est฀dédicacée฀et฀que฀l’on฀y฀célèbre฀la฀première฀eucharistie.฀Les฀relations฀dont฀ l’église฀est฀le฀prospectus฀–฀pour฀reprendre฀un฀mot฀de฀Paulin฀–,฀relations฀d’ordre฀visuel,฀ sémiotique฀et฀spirituel฀qui฀sont฀autant฀de฀variantes฀d’un฀même฀processus฀cognitif,฀ sont฀instituées฀par฀la฀dédicace฀du฀lieu฀de฀culte฀et฀sont฀ensuite฀signifiées par฀les฀office ,฀ les฀prières,฀les฀positions฀et฀les฀déplacements฀des฀acteurs,฀les฀dispositifs฀architecturaux,฀ picturaux฀et฀ornementaux฀de฀l’édifice. Les฀étapes฀de฀l’évolution฀de฀l’espace฀ecclésial,฀ qu’elles฀soient฀carolingiennes,฀grégoriennes฀ou฀baroques,฀me฀semblent฀devoir฀être฀ pensées฀à฀la฀lumière฀de฀ce฀système฀relationnel,฀dont฀la฀structure,฀je฀crois,฀est฀posée฀ entre฀Constantin฀et฀Augustin. Didier฀Méhu฀ Université฀Laval,฀Québec 57. La฀rupture฀carolingienne฀que฀met฀en฀évidence฀D.฀Iogna-Prat,฀La฀Maison-Dieu.฀Une฀histoire monumentale฀de฀l’Église฀au฀Moyen฀Âge฀(v.฀800-v.฀1200),฀Paris฀2006,฀me฀semble฀devoir฀être relue฀à฀la฀lumière฀des฀fondements฀posés฀entre฀le฀ive฀et฀le฀vie฀siècles. La฀mise฀en฀réseau฀des฀hommes฀et฀des฀artefacts dans฀l’église฀Saint-Michel฀d’Hildesheim Isabelle฀Marchesin L’abbatiale฀Saint-Michel฀d’Hildesheim฀est฀l’une฀des฀églises฀du฀haut฀Moyen฀Âge฀ germanique฀les฀mieux฀documentées฀et฀les฀plus฀rigoureusement฀restaurées1฀(fig ฀1).฀ Les฀nombreuses฀publications฀qui฀lui฀ont฀été฀dédiées฀au฀cours฀du฀dernier฀siècle2฀ont,฀ me฀semble-t-il,฀passé฀sous฀silence฀le฀fait฀qu’à฀cette฀homogénéité฀d’apparence฀correspondait฀un฀projet฀initial.฀Celui-ci,฀s’il฀ne฀fut฀jamais฀expressément฀mis฀en฀œuvre฀du฀vivant฀ de฀l’évêque฀commanditaire,฀ambitionnait฀de฀placer฀en฀relation฀dialectique,฀en฀réseau฀ d’interactions,฀des฀personnages,฀des฀œuvres฀et฀un฀méta-lieu,฀lui-même฀distribué฀en฀ éléments฀architectoniques฀et฀symboliques฀coordonnés฀les฀uns฀avec฀les฀autres. Comme฀l’atteste฀sa฀charte฀de฀fondation,฀l’abbatiale฀bénédictine฀Saint-Michel,฀ dédiée฀au฀Sauveur,฀à฀la฀Sainte-Croix,฀à฀la฀Vierge฀Marie฀et฀à฀l’archange฀saint฀Michel,฀ a฀été฀fondée฀au฀tout฀début฀du฀xie฀siècle฀par฀l’évêque฀Bernward,฀un฀puissant฀aristocrate฀ ottonien฀qui฀prit฀l’habit฀monastique฀au฀moment฀de฀sa฀mort.฀Saint-Michel฀était฀alors฀ située฀en฀dehors฀de฀l’enceinte฀de฀la฀cité,฀mais฀à฀seulement฀200฀mètres฀au฀nord฀de฀ la฀cathédrale฀Sainte-Marie,฀qui฀en฀occupait฀le฀cœur.฀En฀1534,฀l’église฀Saint-Michel฀a฀ été฀affectée฀au฀culte฀protestant.฀Sa฀crypte,฀qui฀abritait฀et฀abrite฀toujours฀le฀corps฀de฀ Bernward,฀canonisé฀à฀la฀toute฀fin du฀xiie฀siècle,฀est฀restée฀catholique,฀et฀la฀cathédrale฀ Sainte-Marie฀a฀hérité฀de฀la฀plupart฀des฀œuvres฀majeures฀que฀Bernward฀destinait฀à฀ Saint-Michel฀et฀qui฀se฀trouvent฀aujourd’hui฀soit฀dans฀la฀cathédrale฀soit฀dans฀le฀Dom฀ Museum.฀On฀soulignera฀que฀ce฀processus฀de฀translation฀artistique฀a฀débuté฀dans฀ les฀années฀qui฀suivirent฀la฀mort฀de฀Bernward฀en฀1022,฀avec฀l’installation฀de฀sa฀porte฀ de฀bronze฀dans฀la฀cathédrale฀Sainte-Marie฀en฀1035,฀à฀la฀demande฀de฀l’évêque฀Godehard.฀ 1. 2. Pour฀une฀histoire฀de฀l’édifice, voir฀J.฀Cramer,฀W.฀Jacobsen฀et฀D.฀von฀Winterfeld,฀Die Michaeliskirche,฀dans฀Bernward฀von฀Hildesheim฀und฀das฀Zeitalter฀der฀Ottonen,฀cat.฀exp., éd.฀T.฀Giessman,฀A.฀Eggebrecht฀et฀M.฀Brandt,฀Hildesheim฀1993,฀t.฀1,฀p.฀369-382. Je฀ne฀propose฀ici฀que฀quelques-uns฀des฀titres฀principaux฀sur฀l’église฀et฀son฀contenu฀:฀H.฀Beseler et฀ H.฀Roggenkamp,฀ Die฀ Michaeliskirche฀ in฀ Hildesheim,฀ Berlin฀ 1954฀;฀ M.฀Overesch฀ et G. Alfhart,฀Himmlisches฀Jerusalem฀in฀Hildesheim.฀St.฀Michael฀und฀das฀Geheimnis฀der฀sakralen Mathematik฀vor฀1000฀Jahren,฀Göttingen฀2009฀;฀R.฀C.฀A.฀Rottländer,฀Zur฀Entwurfskonstruktion฀von฀St.฀Michaelis฀in฀Hildesheim,฀Die฀Diözese฀Hildesheim฀in฀Vergangenheit฀und Gegenwart฀58,฀1990,฀p.฀7-16฀;฀K.฀Van฀Der฀Ploeg,฀The฀Altar฀and฀the฀Column:฀Symbolism in฀St.฀Michael’s฀Church฀at฀Hildesheim,฀dans฀Media฀latinitas:฀a฀Collection฀of฀Essays฀to฀mark the฀Occasion฀of฀the฀Retirement฀of฀L.฀J.฀Engels,฀éd.฀R.฀Nip,฀Turnhout฀1996,฀p.฀309-315฀; C. Heitz,฀ Cluny฀ II฀ -฀ Saint-Michel฀ d’Hildesheim฀:฀ une฀ comparaison,฀ CSMC฀ 20,฀ 1989, p. 61-76.฀Pour฀les฀compléter,฀on฀pourra฀se฀référer฀à฀la฀bibliographie฀de฀G.฀Binding,฀Bischof Bernward฀ als฀ Architekt฀ der฀ Michaeliskirche฀ in฀ Hildesheim,฀ Köln฀ 1987,฀ ou฀ à฀ celle,฀ moins spécialisée,฀de฀mon฀livre฀L’arbre฀et฀la฀colonne.฀La฀porte฀de฀bronze฀d’Hildesheim,฀Paris฀2017. 258 ISABELLE฀MARCHESIN Figure฀1฀-฀Vue฀de฀la฀nef฀vers฀l’ouest,฀Saint-Michel฀d’Hildesheim (photo฀:฀Dommuseum฀Hildesheim). LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 259 De฀fait,฀la฀coexistence฀des฀églises฀a฀été฀compliquée฀par฀leur฀proximité฀géographique฀ et฀de฀ce฀que฀le฀monastère฀Saint-Michel,฀dès฀sa฀fondation,฀avait฀été฀très฀richement฀doté฀ par฀Bernward฀en฀terres,฀en฀mobilier฀liturgique฀(le฀plus฀monumental฀étant฀une฀colonne฀ et฀une฀porte฀de฀bronze)฀et฀en฀reliques฀prestigieuses,฀dont฀une฀relique฀de฀la฀Vraie฀ Croix฀donnée฀à฀l’évêque฀par฀l’empereur฀Otton฀III.฀Cette฀relique฀de฀la฀Vraie฀Croix฀fut,฀ en฀quelque฀sorte,฀le฀point฀d’origine฀de฀la฀fondation,฀puisque฀l’église฀Saint-Michel฀ était฀établie฀dans฀la฀continuité฀d’une฀chapelle฀destinée฀à฀l’abriter฀et฀affectée฀non฀pas฀ à฀des฀moines฀mais฀à฀des฀clercs.฀À฀la฀taille฀et฀à฀la฀richesse฀de฀Saint-Michel,฀à฀sa฀vocation฀ d’église฀de฀pèlerinage,฀s’est฀adjoint฀un฀format฀liturgique฀important,฀puisque฀l’église฀ possédait,฀au฀début฀du฀xie฀siècle,฀sept฀autels฀identifiés à฀l’ouest,฀lesquels฀étaient฀sans฀ doute฀complétés฀par฀des฀autels฀à฀l’orient.฀L’église฀bénédictine฀se฀révèle฀donc฀avoir฀aussi฀ été฀une฀puissante฀collégiale฀ouverte฀sur฀le฀monde,฀à฀la฀mesure฀des฀grandes฀abbayes฀ carolingiennes฀et฀ottoniennes,฀et฀située฀à฀proximité฀immédiate฀d’une฀cathédrale. Nous฀connaissons฀beaucoup฀de฀l’histoire฀de฀Saint-Michel฀et฀de฀son฀mobilier฀grâce฀ à฀des฀textes.฀Les฀longues฀inscriptions฀épigraphiques฀que฀Bernward฀a฀fait฀apposer฀ sur฀tous฀les฀objets฀qu’il฀a฀commandés฀(et,฀selon฀moi,฀dessinés฀voire฀en฀partie฀réalisés)฀ pourraient฀être฀des฀sources฀confortables฀pour฀l’historien฀si฀elles฀n’étaient฀souvent฀ sibyllines.฀Ont฀également฀été฀préservées฀les฀Annales฀de฀la฀cathédrale,฀la฀Chronique฀ de฀Saint-Michel฀et฀surtout,฀pour฀la฀période฀qui฀nous฀concerne,฀la฀biographie฀de฀ Bernward฀qu’a฀rédigée฀son฀maître฀Thangmar3.฀Dans฀cette฀Vita,฀commencée฀du฀vivant฀ de฀Bernward฀et฀achevée฀après฀sa฀mort,฀l’évêque฀fondateur฀est฀présenté฀comme฀un฀ homme฀extrêmement฀savant,฀dessinateur฀et฀architecte,฀spécialiste฀de฀métallurgie฀et฀ féru฀d’art฀libéraux,฀autant฀que฀comme฀un฀familier฀de฀la฀cour฀de฀l’empereur.฀Il฀suivra฀ Otton฀III฀dans฀ses฀déplacements฀en฀Italie,฀en฀particulier฀à฀Rome฀où฀il฀résidera฀ plusieurs฀semaines,฀et฀voyagera฀aussi฀en฀Francie฀;฀on฀sait฀par฀exemple฀qu’il฀s’est฀rendu฀ à฀Saint-Martin-de-Tours฀et฀en฀a฀ramené฀des฀reliques,฀tout฀comme฀le฀modèle฀du฀ déambulatoire฀de฀la฀crypte฀de฀Saint-Michel.฀La฀biographie฀de฀Bernward,฀précieuse฀ mais฀assez฀sévèrement฀interpolée฀à฀l’occasion฀de฀sa฀canonisation฀en฀1192,฀donne฀ aussi฀des฀indications฀sur฀certains฀objets฀qu’il฀fit réaliser฀pour฀Saint-Michel฀–฀elle฀est฀très฀ précise฀par฀exemple฀à฀propos฀de฀son฀tombeau฀–,฀mais฀elle฀ne฀parle฀ni฀de฀la฀colonne฀ ni฀de฀la฀porte฀de฀bronze,฀ce฀qui฀a฀donné฀lieu฀à฀d’importants฀débats฀historiographiques. À฀ce฀jour,฀de฀tous฀les฀objets฀commandés฀par฀Bernward,฀seul฀le฀sarcophage฀de฀ la฀crypte฀et฀la฀colonne฀de฀bronze฀sont฀situés฀dans฀leur฀église฀d’origine.฀Le฀tombeau฀ n’a฀pas฀bougé฀;฀la฀colonne,฀amputée,฀pendant฀les฀Guerres฀de฀religions,฀du฀chapiteau฀ et฀de฀la฀croix฀monumentale฀qui฀la฀sommaient,฀puis฀temporairement฀déplacée฀à฀ la฀ cathédrale,฀ a฀ été฀ récemment฀ installée฀ dans฀ le฀ bras฀ sud฀ du฀ chevet฀ oriental.฀ Comment฀retrouver฀des฀emplacements฀initiaux฀pour฀un฀édifice qui,฀à฀la฀mort฀de฀ son฀fondateur,฀était฀largement฀inachevé฀?฀Cinq฀dates฀scandent฀la฀progression฀de฀ la฀construction฀:฀la฀Vita฀Bernwardi฀dit฀qu’en฀1010฀Bernward฀en฀pose฀la฀première฀pierre.฀ Les฀Annales฀d’Hildesheim฀ajoutent฀la฀date฀de฀1015฀pour฀la฀consécration฀de฀la฀crypte.฀ L’église฀et฀le฀cloître฀sont฀consacrés฀en฀1022,฀le฀jour฀de฀la฀Saint-Michel,฀lors฀de฀ l’installation฀du฀premier฀abbé,฀Gotram,฀mais,฀à฀la฀mort฀de฀Bernward,฀seule฀la฀crypte฀฀ 3. Thangmar,฀Vita฀Bernwardi฀episcopi฀Hildesheimensis,฀MGH,฀SS.฀4,฀p.฀754-782฀et฀PL฀140, col.฀385-429฀(traduction฀allemande฀en฀1993,฀Hildesheim). 260 ISABELLE฀MARCHESIN et฀le฀chevet฀occidental฀de฀l’église฀étaient฀effectivement฀bâtis฀;฀la฀construction฀du฀ reste฀de฀l’édifice allait฀se฀poursuivre,฀sur฀les฀plans฀ou฀la฀maquette฀de฀Bernward,฀ encore฀au฀moins฀jusqu’en฀1033,฀dernière฀date฀de฀consécration฀que฀nous฀possédions.฀ Faisant฀suite฀aux฀fouilles฀que฀Joseph฀Bohland฀mena฀juste฀après฀les฀destructions฀de฀ la฀Seconde฀Guerre฀mondiale,฀un฀nouveau฀chantier฀archéologique฀a฀été฀ouvert฀dans฀ l’église฀Saint-Michel฀en฀20064.฀Même฀si฀le฀débat฀n’est฀pas฀clos,฀il฀tend฀à฀confirmer la฀présence฀de฀plusieurs฀autels,฀dont฀celui฀de฀la฀Sainte-Croix,฀placé฀peu฀avant฀la฀croisée฀ du฀transept฀oriental,฀ainsi฀que฀l’implantation,฀juste฀derrière฀lui,฀de฀la฀grande฀colonne฀ de฀bronze.฀Ces฀fouilles฀ont฀aussi฀attesté฀que฀l’hypothèse฀d’un฀emplacement฀de฀ la฀porte฀de฀bronze฀au฀sud฀de฀l’édifice, là฀où฀se฀tenait฀peut-être฀un฀avant-corps,฀était฀ envisageable,฀ce฀que฀tend฀à฀conforter฀mon฀enquête฀sur฀le฀programme฀iconographique฀ de฀ses฀seize฀panneaux5.฀Ajoutons฀un฀dernier฀trait฀à฀la฀présentation฀d’ensemble.฀ La฀restitution฀contemporaine฀de฀Saint-Michel,฀quand฀bien฀même฀rebâtie฀après฀ la฀guerre฀sur฀la฀base฀d’un฀bâti฀encore฀largement฀en฀place,฀d’archives฀et฀de฀relevés฀ fiables, ne฀saurait฀faire฀oublier฀que,฀pendant฀plusieurs฀siècles,฀l’église฀a฀fait฀l’objet฀d’un฀ aménagement฀destiné฀au฀culte฀protestant,฀de฀sorte฀qu’elle฀correspond฀particulièrement฀ bien฀à฀l’idée฀d’un฀art฀médiéval฀préroman฀encore฀en฀prise฀avec฀l’Antiquité,฀gracieux,฀ épuré฀et฀lumineux,฀mais฀qui฀fait฀fi des฀peintures฀ou฀des฀stucs฀qui฀ont฀pu฀exister฀au฀ haut฀Moyen฀Âge฀dans฀l’église฀(le฀plafond฀peint,฀largement฀restauré฀par฀Bolhand,฀ date฀du฀xiiie฀siècle). Le฀ décor฀ historique฀ et฀ historiographique฀ planté,฀ engageons฀ la฀ tentative฀ de฀ restitution฀d’un฀site฀majeur฀de฀l’An฀Mil.฀Il฀ne฀s’agit฀pas,฀en฀l’espèce,฀de฀la฀«฀vérité฀ historique฀»฀d’un฀édifice qui,฀en฀tant฀que฀tel,฀n’a฀jamais฀existé,฀mais฀plutôt,฀sur฀la฀base฀ de฀tout฀ce฀qui฀nous฀est฀parvenu,฀d’une฀restitution฀de฀la฀projection฀qu’un฀évêque฀ extrêmement฀ingénieux฀avait฀faite฀de฀son฀église฀idéale.฀En฀l’espèce,฀l’essentiel฀des฀ arguments฀qui฀vont฀être฀déployés,฀à฀l’image฀de฀ce฀que฀propose฀une฀historiographie฀ très฀contemporaine,฀provient฀non฀pas฀des฀textes฀mais฀des฀études฀des฀objets฀et฀des฀ analyses฀iconographiques฀des฀images฀que฀Bernward฀avait฀mises฀en฀forme฀et฀en฀place฀ pour฀son฀édific 6.฀Cette฀fondation฀pieuse,฀dans฀la฀continuité฀des฀saints฀bâtisseurs฀ dont฀Bernward฀se฀revendique,฀Salomon฀le฀premier,฀apparaît฀comme฀une฀construction฀holistique฀dans฀laquelle฀tout฀se฀répond,฀l’architecture,฀le฀mobilier฀liturgique฀ et฀les฀acteurs฀de฀la฀vie฀communautaire.฀C’est฀en฀cela฀que฀se฀tient฀le฀propos฀de฀cet฀ article,฀la฀tentative฀de฀restitution฀d’une฀vision฀qui฀ne฀fut฀jamais฀pleinement฀réalisée,฀ mais฀qui฀a฀produit฀des฀œuvres฀centrales฀pour฀l’histoire฀de฀l’art฀médiéval฀et฀peut฀ nous฀ renseigner฀ sur฀ la฀ façon฀ dont฀ le฀ visible฀ et฀ l’invisible฀ entendaient฀ s’articuler฀ dans฀un฀lieu฀sacré฀autour฀de฀l’An฀Mil. 4. 5. 6. St.฀Michaelis฀in฀Hildesheim:฀Forschungsergebnisse฀zur฀bauarchäologischen฀Untersuchung฀im Jahr฀2006,฀éd.฀C.฀Segers-Glocke,฀Niemeyer฀2008฀;฀K.฀B.฀Kruse,฀Die฀Bautätigkeit฀Bischof Bernwards฀in฀Hildesheim,฀dans฀1000฀Jahre฀St.฀Michael฀in฀Hildesheim:฀Kirche,฀Kloster,฀Stifter. Internationalen฀Tagung฀des฀Hornemann฀Instituts฀der฀HAWK฀Hochschule฀für฀angewandte Wissenschaft฀ und฀ Kunst฀ Hildesheim,฀ 16.-18.฀ September฀ 2010,฀ éd.฀ G.฀Lutz฀ et฀ A.฀Weyer, Petersberg฀2012,฀p.฀29-40. Voir฀infra฀n.฀16. Exemplaire฀de฀cette฀démarche฀est฀le฀livre฀de฀J.฀P.฀Kingsley,฀The฀Bernward฀Gospels:฀Art, Memory,฀and฀the฀Episcopate฀in฀Medieval฀Germany,฀University฀Park฀PA฀2014. LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 261 Dans฀l’édifice dont฀il฀a฀été฀le฀maître฀d’ouvrage฀et฀partiellement฀le฀maître฀d’œuvre,฀ Bernward฀a฀laissé฀beaucoup฀d’inscriptions฀épigraphiques฀et฀de฀monogrammes,฀ apposés฀sur฀ses฀œuvres฀de฀bronze,฀sur฀la฀pierre฀de฀fondation฀retrouvée฀au฀pied฀de฀ la฀tour฀sud-ouest฀de฀l’église,฀ou฀encore฀sur฀les฀tuiles,฀qui฀furent฀moulées฀au฀nom฀de฀ l’évêque7.฀Elles฀sont฀le฀pendant,฀in฀situ,฀du฀texte฀par฀lequel฀Bernward฀contextualise฀ et฀éclaire฀les฀raisons฀de฀la฀fondation฀de฀l’abbaye฀Saint-Michel.฀Ces฀inscriptions฀ont฀ deux฀points฀communs.฀Le฀premier฀est฀qu’elles฀établissent฀collectivement฀une฀dévotion฀ pro฀memoria,฀qui฀embrasse฀le฀génie฀de฀bâtisseur฀et฀la฀qualité฀spirituelle฀de฀Bernward,฀ et฀une฀dévotion฀pro฀anima,฀qui฀invite฀à฀prier฀pour฀lui8.฀Leur฀deuxième฀point฀commun฀ est฀leur฀fonction฀indicielle฀très฀marquée฀:฀ces฀inscriptions฀attirent฀l’attention฀sur฀ les฀lieux฀où฀se฀tiennent฀les฀œuvres฀et฀sur฀les฀matériaux฀qui฀les฀composent.฀Ces฀qualités฀ d’exposition฀au฀regard฀et฀de฀substance฀seront,฀en฀conséquence,฀placées฀au฀cœur฀de฀ notre฀analyse. Le฀vaisseau฀lui-même,฀tel฀qu’il฀nous฀est฀connu฀au฀début฀du฀xie฀siècle,฀est฀un฀ magnifique exemple฀ d’architecture฀ saxonne.฀ Claire฀ et฀ charpentée,฀ comme฀ les฀ basiliques฀paléochrétiennes,฀l’église฀possède฀une฀nef฀à฀supports฀alternés฀(une฀pile฀ pour฀deux฀colonnes),฀deux฀larges฀collatéraux,฀et฀deux฀transepts฀à฀croisée฀carrée,฀ comportant฀deux฀niveaux฀de฀tribunes,฀placés฀aux฀deux฀extrémités฀de฀la฀nef฀et฀ surmontés฀d’une฀tour฀(fig ฀2).฀Ces฀deux฀transepts฀précèdent฀deux฀chœurs,฀celui฀de฀ l’est฀est฀une฀simple฀abside฀;฀celui฀de฀l’ouest฀est฀surélevé,฀ce฀qui฀laisse฀de฀la฀place฀ pour฀une฀crypte฀entourée฀d’un฀déambulatoire,฀qui฀est฀située฀de฀plein฀pied฀avec฀la฀nef.฀ Le฀plan฀à฀deux฀chevets฀et฀l’élévation฀à฀deux฀étages฀de฀tribunes฀sont฀influencés par฀ l’architecture฀carolingienne,฀peut-être฀même฀directement฀par฀Centula-Saint-Riquier฀ que฀Bernward฀a฀visité฀en฀1007,฀mais฀il฀propose฀quelques฀nouveautés฀notables,฀en฀ particulier฀pour฀le฀massif฀occidental9. L’église฀renfermait฀beaucoup฀d’autels฀au฀début฀du฀xie฀siècle฀:฀deux฀ou฀trois฀autels฀ dans฀la฀crypte฀et฀le฀chœur฀occidental,฀deux฀dans฀le฀transept฀ouest,฀auxquels฀s’ajoutaient฀ l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix฀à฀l’extrémité฀est฀de฀la฀nef,฀et฀l’autel฀de฀saint฀Jean-Baptiste฀ dans฀l’abside฀orientale฀;฀et฀il฀restait฀encore฀de฀la฀place฀à฀l’est,฀dans฀les฀bras฀du฀transept฀ comme฀ dans฀ les฀ absidioles10฀ (fig ฀3).฀ Outre฀ cet฀ ordonnancement฀ très฀ classique,฀฀ 7. C.฀Wulf,฀Bernward฀von฀Hildesheim,฀ein฀Bischof฀auf฀dem฀Weg฀zur฀Heiligkeit,฀Concilium Medii฀Aevi฀11,฀2008,฀p.฀1-19฀;฀Die฀Inschriften฀der฀Stadt฀Hildesheim,฀éd.฀C.฀Wulf,฀Wiesbaden 2003฀(Die฀deutschen฀Inschriften฀88). 8. Sur฀le฀sujet,฀outre฀l’article฀de฀Christine฀Wulf,฀voir฀O.฀G.฀Oexle,฀Bernward฀von฀Hildesheim und฀die฀religiösen฀Bewegungen฀seiner฀Zeit,฀dans฀Bernward฀von฀Hildesheim฀und฀das฀Zeitalter der฀Ottonen฀(cité฀n.฀1),฀t.฀1,฀p.฀355-360. 9. U.฀Lobbedey,฀Les฀Westwerke฀de฀l’époque฀ottonienne฀en฀Allemagne฀du฀nord,฀dans฀Avant-nefs et฀espaces฀d’accueil฀dans฀l’église฀entre฀le฀ ive฀et฀le฀ xiie฀siècle.฀Actes฀du฀colloque฀international฀du CNRS,฀Auxerre,฀17-20฀juin฀1999,฀éd.฀C.฀Sapin,฀Paris฀2002฀(Mémoires฀de฀la฀Section฀d’Archéologie et฀d’Histoire฀de฀l’Art฀13),฀p.฀67-75. 10. G.฀Bandmann,฀Früh-฀und฀hochmittelalterliche฀Altarordnung฀als฀Darstellung,฀dans฀Das฀erste Jahrtausend.฀Kultur฀und฀Kunst฀im฀werdenden฀Abendland฀an฀Rhein฀und฀Ruhr,฀éd.฀V.฀H.฀Elbern, t. 1,฀1962,฀p.฀371-411฀;฀M.฀Untermann,฀St.฀Michael฀und฀die฀Sakralarchitektur฀um฀1000. Forschungsstand฀und฀Perspektiven,฀dans฀1000฀Jahre฀St.฀Michael฀(cité฀n.฀4),฀p.฀41-65฀;฀pour une฀présentation฀plus฀large฀des฀emplacements฀d’autels,฀J.-L.฀Ahn,฀Altar฀und฀Liturgieraum im฀römisch-katholischen฀Kirchenbau,฀PhD,฀Aachen฀2004. 262 ISABELLE฀MARCHESIN Figure฀2฀-฀Coupe฀transversale,฀Saint-Michel฀d’Hildesheim฀(d’après฀H.฀Beseler฀et฀ H. Roggenkamp,฀Die฀Michaeliskirche฀in฀Hildesheim,฀Berlin฀1954,฀pl.฀5). Figure฀3฀-฀Emplacement฀des฀autels,฀Saint-Michel฀d’Hildesheim (d’après฀Untermann,฀St.฀Michael฀und฀die฀Sakralarchitektur฀um฀1000…,฀p.฀48). l’agencement฀ des฀ transepts฀ et฀ la฀ structuration฀ générale฀ de฀ l’église฀ Saint-Michel,฀ ainsi฀que฀l’ont฀montré฀Hartwig฀Beseler฀puis฀Günther฀Binding,฀reposaient฀sur฀des฀ principes฀mathématiques฀de฀proportions฀extrêmement฀élaborés.฀Bernward,฀bâtisseur฀ savant,฀connaissait฀aussi฀bien฀le฀De฀architectura฀de฀Vitruve฀que฀l’Institutio฀arithmetica฀ de฀Boèce,฀en฀ce฀que฀ce฀traité฀reprend฀la฀philosophie฀pythagoricienne฀des฀nombres฀ de฀Nicomaque฀de฀Gérase,฀et฀non฀son฀élaboration฀des฀quantités฀proportionnelles฀ musicales.฀Il฀s’est฀servi฀de฀ces฀sources฀savantes,฀tout฀comme฀il฀se฀servira,฀dans฀la฀porte฀ historiée,฀de฀traités฀augustiniens,฀de฀Pline฀l’Ancien฀ou฀de฀Galien,฀afin d’établir฀une฀ église฀d’une฀parfaite฀harmonie฀géométrique,฀inscrite฀de฀façon฀rationnelle฀dans฀ la฀topographie฀du฀monde,฀selon฀des฀axes,฀croix฀et฀diagonales฀que฀l’on฀voit฀aussi฀à฀ l’œuvre฀dans฀le฀discours฀des฀panneaux฀de฀la฀porte฀de฀bronze. LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 263 La฀crypte฀est฀bâtie฀de฀plain-pied฀avec฀la฀nef฀et฀s’ouvrait฀directement฀sur฀elle,฀au฀ centre฀et฀sur฀les฀deux฀côtés.฀Le฀sarcophage฀de฀Bernward฀se฀trouvait฀donc,฀selon฀un฀ axe฀est-ouest,฀dans฀la฀continuité฀de฀l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix฀placé฀dans฀la฀nef,฀au฀pied฀ de฀l’autel฀à฀la฀Vierge฀situé฀à฀l’entrée฀de฀la฀crypte,฀et฀sous฀l’autel฀du฀Sauveur฀placé฀฀ en฀hauteur฀dans฀le฀chœur฀occidental.฀Cette฀coordination฀spatiale฀n’est฀pas฀sans฀ rappeler฀la฀distribution฀des฀autels฀de฀Centula-Saint-Riquier,฀telle฀que฀l’a฀étudiée฀ Carol฀Heitz11฀sur฀la฀base฀de฀la฀description฀que฀le฀moine฀Hariulf฀fit de฀l’édifice dans฀ sa฀chronique฀de฀la฀fin du฀ixe฀siècle,฀à฀ceci฀près฀qu’à฀Saint-Michel฀la฀dépouille฀de฀ Bernward฀s’inscrit฀dans฀une฀topographie฀liturgique฀qui฀associe฀un฀Golgotha฀virtuel฀ – l’emplacement฀de฀l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix฀–฀à฀un฀Sépulcre-Anastasis,฀dans la฀crypte฀occidentale.฀Ce฀dernier฀lieu,฀lieu฀de฀mort฀et฀lieu฀de฀renaissance฀de฀l’évêque, était฀signalé฀par฀une฀inscription฀aujourd’hui฀disparue฀mais฀citée฀dans฀la฀Vita฀Bernwardi, qui฀présente฀la฀Vierge฀comme฀une฀fons฀vitae. À฀l’endroit฀où,฀à฀Saint-Michel,฀se฀tenaient฀l’autel฀et฀l’inscription฀mariaux,฀se฀ trouvait,฀à฀Saint-Riquier,฀une฀image฀de฀la฀Nativité.฀À฀l’endroit฀où฀se฀tenait,฀à฀SaintMichel,฀l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix฀et฀son฀reliquaire,฀mais฀aussi฀la฀colonne฀surmontée฀ d’une฀croix฀monumentale,฀on฀trouvait,฀à฀Saint-Riquier,฀tout฀comme฀sur฀le฀plan฀de฀ Saint-Gall,฀un฀même฀autel,฀accompagné฀d’une฀image฀de฀la฀Passion.฀Outre฀la฀croix,฀ Hariulf฀décrit฀deux฀autres฀imagines,฀des฀stucs฀peints฀probablement,฀placés฀au฀nord฀ et฀au฀sud฀de฀la฀nef.฀Ces฀images,฀situées฀donc฀aux฀quatre฀points฀cardinaux,฀servaient฀ de฀station฀lors฀de฀la฀double฀procession฀des฀moines฀à฀Vêpres฀et฀Matines,฀la฀réunion฀ de฀la฀communauté฀se฀faisant฀devant฀l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix12.฀Nous฀n’avons฀pas฀ de฀texte฀attestant฀que฀des฀images฀et฀pratiques฀semblables฀aient฀existé฀à฀Saint-Michel,฀ mais฀Bernward฀les฀a฀sans฀aucun฀doute฀au฀moins฀vues฀à฀Saint-Riquier,฀et฀elles฀ dessinent฀la฀possibilité฀d’une฀liaison฀entre฀images,฀topographie฀et฀activité฀liturgique฀ à฀Saint-Michel฀même. Le฀tombeau฀placé฀dans฀la฀crypte฀est฀un฀manifeste฀de฀l’espérance฀de฀l’évêque.฀ La฀ sculpture฀et฀les฀inscriptions฀du฀couvercle฀du฀sarcophage฀ont฀été฀choisies฀par฀ Bernward฀lui-même,฀comme฀l’explique฀sa฀Vita.฀La฀présence฀de฀neuf฀chœurs฀angéliques฀ figurés en฀buste,฀ainsi฀que฀la฀paraphrase฀du฀livre฀de฀Job฀(Jb฀19,฀25-27)฀choisie฀comme฀ épitaphe฀renseignent฀sur฀la฀nature฀de฀l’attente฀de฀l’évêque฀:฀une฀résurrection฀de฀la฀chair฀ lui฀permettant฀de฀voir฀de฀ses฀yeux฀son฀Sauveur,฀ou฀encore฀une฀vision฀béatifique dans฀ un฀corps฀de฀chair฀ressuscité13.฀Nous฀reviendrons฀sur฀cet฀horizon฀eschatologique฀un฀ peu฀plus฀tard,฀car฀s’il฀participe฀d’une฀économie฀générale฀de฀la฀piété฀chrétienne,฀ce฀qu’il฀ implique,฀pour฀Bernward,฀sur฀la฀vie฀ici-bas฀et฀ses฀possibilités฀d’accès฀à฀Dieu,฀oriente฀ considérablement,฀selon฀moi,฀la฀conduite฀de฀sa฀mise฀en฀réseau฀d’hommes฀et฀d’artefacts฀ au฀sein฀de฀Saint-Michel. 11. C.฀Heitz,฀Architecture฀et฀liturgie฀processionnelle฀à฀l’époque฀pré-romane,฀Revue฀de฀l’art฀24, 1974,฀p.฀30-47. 12. Ibid.,p.฀34฀;฀voir฀aussi฀C.฀Sapin,฀Le฀chœur฀de฀l’église฀carolingienne฀:฀archéologie฀et฀architecture฀d’un฀espace,฀dans฀La฀place฀du฀chœur฀(cité฀n.฀9),฀p.฀45-55. 13. R.฀Kahsnitz,฀Bischof฀Bernwards฀Grab,฀dans฀Bernward฀von฀Hildesheim฀und฀das฀Zeitalter der฀Ottonen฀(cité฀n.฀1),฀t.฀1,฀p.฀383-396. 264 ISABELLE฀MARCHESIN Si฀nous฀ne฀conservons฀pas฀d’images฀murales฀de฀Saint-Michel,฀demeure฀présente,฀ en฀revanche,฀une฀configuration intérieure฀soigneusement฀élaborée,฀destinée฀à฀construire฀ la฀sacralité฀d’un฀lieu฀dont฀j’ai฀déjà฀mentionné฀qu’il฀avait฀été฀planifié selon฀une฀géométrie฀symbolique.฀Sans฀entrer฀dans฀les฀complexes฀calculs฀proportionnels฀du฀plan,฀ la฀présence฀de฀douze฀colonnes฀alternées฀avec฀des฀piliers฀dans฀la฀nef฀pourrait฀paraître฀ anecdotique฀si,฀sous฀chacune฀de฀ces฀douze฀colonnes,฀n’étaient฀placées฀trois฀reliques฀ nommées฀par฀des฀inscriptions฀:฀restes฀de฀martyrs฀et฀de฀saints,฀fragment฀de฀la฀couche฀ de฀la฀Vierge฀ou฀du฀bâton฀de฀saint฀Pierre฀viennent฀s’associer฀avec฀la฀relique฀majeure,฀ placée฀dans฀le฀reliquaire฀de฀la฀Vraie฀Croix฀à฀l’autel฀de฀la฀nef,฀pour฀créer฀un฀réseau฀de฀ sanctification qui฀universalise฀Saint-Michel฀tout฀en฀en฀faisant฀un฀grand฀reliquaire14. Le฀vaisseau฀central฀apparaît฀ainsi฀comme฀une฀fondation฀à฀deux฀niveaux฀:฀une฀ fondation฀symbolique,฀celle฀des฀douze฀Apôtres,฀et฀une฀fondation฀matérielle,฀celle฀ de฀reliques฀qui฀participent฀à฀la฀sanctification progressive฀de฀la฀terre฀corrompue฀par฀ le฀péché฀des฀hommes.฀Nous฀nous฀trouvons฀dans฀un฀lieu฀qui฀est฀placé฀dans฀le฀monde,฀ mais฀qui,฀dessiné฀en฀forme฀de฀croix฀et฀pourvu฀d’une฀qualité฀de฀sacralité฀qui฀transcende฀la฀matière฀du฀monde,฀apparaît฀aussi฀comme฀une฀église฀au-dessus฀du฀monde฀ terrestre,฀une฀Ecclesia฀peregrinans฀partageant฀déjà฀la฀réalité฀céleste฀et฀eschatologique฀ de฀la฀Cité฀divine,฀selon฀le฀modèle฀augustinien฀du฀De฀Civitate฀Dei฀dont฀Bernward฀ avait฀une฀connaissance฀intime,฀pour฀l’avoir฀étudiée฀avec฀Willigis฀de฀Mayence15.฀ Quant฀au฀format฀des฀chapiteaux,฀cubiques฀au฀début฀du฀xie฀siècle,฀tels฀qu’ils฀subsistent฀ dans฀les฀deux฀travées฀orientales฀de฀la฀nef,฀il฀n’est฀certes฀pas฀original฀en฀soi,฀mais฀ relève฀tout฀de฀même฀d’un฀choix฀esthétique฀qui฀exclut฀le฀végétal฀pour฀lui฀préférer฀ la฀géométrie.฀Ce฀format฀géométrique฀se฀retrouve฀précisément฀dans฀l’évocation฀que฀ fait฀Bernward฀de฀l’institution฀ecclésiale฀comme฀pierre฀carrée,฀au฀panneau฀15฀de฀ la฀porte฀de฀bronze. Cette฀porte฀de฀bronze,฀fondue฀en฀1015,฀est฀sans฀nul฀doute฀la฀plus฀célèbre฀œuvre฀de฀ Bernward.฀La฀question฀de฀son฀emplacement฀initial฀a฀été฀très฀débattue16฀(fig ฀4).฀Encore฀ faut-il฀faire฀une฀différence฀entre฀l’intention฀première฀de฀l’évêque฀commanditaire,฀ Bernward,฀et฀le฀devenir฀de฀son฀œuvre.฀Les฀recherches฀historiques฀et฀archéologiques฀ les฀plus฀récentes฀renforcent฀l’hypothèse฀ancienne฀que฀la฀porte฀a฀été฀conçue,฀au฀départ,฀ pour฀l’église฀Saint-Michel,฀peut-être฀pour฀l’entrée฀sud.฀Rien฀ne฀garantit฀toutefois฀ qu’elle฀fut฀jamais฀installée฀dans฀l’abbatiale.฀Bernward฀est฀mort฀avant฀la฀fin de฀ la฀construction฀de฀Saint-Michel,฀et฀n’a฀eu฀le฀temps฀d’en฀consacrer฀que฀le฀chœur฀liturgique฀et฀la฀crypte.฀De฀plus,฀un฀incendie฀a฀détruit฀l’église฀peu฀de฀temps฀après฀son฀ achèvement.฀On฀sait฀que฀la฀porte฀fut฀mise฀en฀place฀dans฀la฀cathédrale฀d’Hildesheim฀ du฀temps฀de฀Godehard,฀le฀successeur฀de฀Bernward,฀mais฀beaucoup฀d’éléments฀ concordent฀pour฀nous฀faire฀penser฀qu’elle฀était฀initialement฀conçue฀pour฀l’abbaye.฀฀ 14. G.฀Binding,฀Die฀Michaeliskirche฀in฀Hildesheim฀und฀Bischof฀Bernward฀als฀sapiens฀architectus, Darmstadt฀2013,฀p.฀51฀et฀suiv. 15. H.฀Mayr-Harting,฀Ottonian฀Book฀Illumination.฀An฀Historical฀Study,฀Londres฀1989,฀rééd.฀1999, vol.฀2,฀p.฀86. 16. C.฀Schulz-Mons,฀Das฀Michaeliskloster฀in฀Hildesheim.฀Untersuchungen฀zu฀Gründung฀durch Bischof฀Bernward฀(993-1022),฀Hildesheim฀2010,฀p.฀280-330฀;฀B.฀Schütz,฀Zum฀ursprunglichen Anbringungsort฀der฀Bronzetür฀Bischof฀Bernwards฀von฀Hildesheim,฀Zeitschrift฀fur฀Kunstgeschichte฀57/4,฀1994,฀p.฀569-599. LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS Figure฀4฀-฀Porte฀de฀Saint-Michel฀d’Hildesheim (photo฀:฀Archiv฀Monheim). 265 266 ISABELLE฀MARCHESIN L’inscription฀dédicatoire฀qui฀court฀sur฀ses฀deux฀vantaux฀dit฀d’elle฀qu’elle฀fut฀suspendue฀ devant฀«฀le฀temple฀des฀anges฀»,฀ce฀que฀l’on฀rapprochera฀aisément฀de฀Saint-Michel,฀ et฀sa฀complémentarité฀avec฀la฀colonne,฀dont฀il฀est฀fermement฀établi฀qu’elle฀était฀ destinée฀et฀fut฀installée฀à฀Saint-Michel,฀argumente฀également฀en฀ce฀sens. Cette฀porte฀est฀un฀chef-d’œuvre฀sur฀le฀plan฀artistique฀et฀un฀véritable฀tour฀de฀force฀ technique.฀Elle฀est฀composée฀de฀deux฀vantaux฀fondus฀à฀la฀cire฀perdue,฀c’est-à-dire฀ en฀bronze฀plein,฀ce฀qui฀est฀exceptionnel.฀Chacun฀d’eux฀pèsent฀presque฀quatre฀tonnes,฀ mesure฀4,70฀m฀de฀haut฀sur฀2,40฀m฀de฀large,฀et฀renferme฀huit฀panneaux฀sculptés฀en฀ très฀haut฀relief,฀ce฀qui฀autorise฀des฀jeux฀subtils฀d’interférences฀entre฀la฀position฀relative฀ des฀spectateurs฀et฀l’implantation฀et฀la฀plastique฀des฀scènes฀figurées. Ces฀vantaux฀ racontent฀l’histoire฀chrétienne฀du฀monde,฀c’est-à-dire฀celle฀de฀la฀Chute฀et฀du฀Salut,฀ en฀seize฀panneaux฀–฀seize฀épisodes฀bibliques฀qui฀s’enchaînent฀chronologiquement.฀ Le฀cheminement฀narratif฀se฀fait฀en฀U฀:฀le฀vantail฀gauche,฀figurant des฀scènes฀de฀ l’Ancien฀Testament฀et฀devant฀être฀lu฀de฀haut฀en฀bas,฀évoque฀la฀Chute,฀tandis฀que฀ le฀vantail฀droit,฀figurant des฀scènes฀du฀Nouveau฀Testament,฀et฀se฀lisant฀de฀bas฀en฀ haut,฀raconte฀le฀Salut.฀Cette฀iconicité฀du฀support฀–฀le฀regard฀descend฀pour฀suivre฀ la฀Chute฀de฀l’homme฀et฀remonte฀pour฀contempler฀son฀relèvement฀par฀le฀Christ฀–฀ est฀l’une฀des฀clés฀de฀compréhension฀de฀l’ensemble฀des฀artefacts฀produits฀par฀Bernward. En฀l’occurrence,฀l’ensemble฀du฀discours฀de฀la฀porte฀se฀présente,฀à฀terme,฀comme฀ une฀mystagogie฀de฀l’Eucharistie,฀une฀description฀du฀contexte฀spatial,฀temporel฀et฀ substantiel฀qui฀permet฀à฀l’homme฀dénaturé฀par฀le฀péché,฀de฀se฀spiritualiser฀progressivement฀et฀de฀s’unir฀au฀corps฀mort฀et฀ressuscité฀du฀Christ,฀qui฀est฀aussi฀le฀corps฀ de฀ l’Église฀ mystique,฀ lors฀ de฀ l’Eucharistie17.฀ L’entrée฀ physique฀ dans฀ cet฀ édific ฀ qu’est฀l’église฀Saint-Michel฀signifie donc฀aussi฀une฀entrée฀dans฀le฀Corps฀christique฀et฀ la฀promesse฀d’une฀assomption,฀à฀la฀fin des฀temps,฀dans฀le฀royaume฀de฀Dieu.฀Sans฀entrer฀ dans฀ les฀ détails฀ de฀ l’analyse,฀ on฀ comprendra฀ le฀ mode฀ de฀ fonctionnement฀ de฀ ce฀ discours฀en฀considérant฀la฀similitude฀établie฀entre฀le฀corps฀angélique฀du฀premier฀ panneau฀et฀le฀corps฀de฀Marie-Madeleine฀au฀tout฀dernier฀panneau฀de฀la฀porte,฀le฀Noli฀ me฀tangere.฀Le฀point฀de฀départ฀du฀récit฀en฀images฀y฀rencontre฀son฀point฀d’arrivée,฀ et฀construit฀l’ensemble฀de฀l’histoire฀comme฀une฀boucle,฀un฀retour฀vers฀le฀Créateur฀:฀ l’union฀de฀Marie-Madeleine฀et฀du฀Christ฀est฀la฀re-création฀d’un฀Homme฀plus฀ accompli,฀l’humanité฀acquérant฀une฀similitude฀aux฀anges฀qu’elle฀ne฀possédait฀pas฀ dans฀son฀premier฀corps.฀C’est฀cela฀qu’évoque฀Bernward฀lorsque,฀sur฀son฀sarcophage,฀ il฀ fait฀ figu er฀ les฀ hiérarchies฀ angéliques฀ et฀ mentionne฀ sa฀ future฀ vision฀ béatifique dans฀son฀corps฀de฀chair฀ressuscité.฀Les฀artefacts฀se฀répondent฀et฀se฀complètent฀dans฀ la฀scénographie฀d’ensemble฀de฀l’église. Outre฀la฀lecture฀linéaire฀de฀la฀porte฀que฀nous฀venons฀d’évoquer,฀Bernward฀a฀aussi฀ donné฀à฀ses฀panneaux฀une฀articulation฀typologique฀qui฀met฀en฀regard฀les฀épisodes฀ figurés sur฀les฀deux฀vantaux฀de฀l’Ancien฀et฀du฀Nouveau฀Testament.฀Cette฀façon฀ d’expliciter฀l’historia฀comme฀expression฀de฀la฀volonté฀et฀de฀la฀Providence฀divines,฀ en฀en฀plaçant฀la฀raison฀à฀tous฀les฀points฀du฀temps,฀a฀peut-être฀été฀inspirée฀à฀Bernward฀ par฀ les฀ portes฀ de฀ Sainte-Sabine฀ à฀ Rome฀:฀ elle฀ est฀ non฀ seulement฀ systématisée฀ et฀ théorisée฀dans฀la฀porte฀de฀bronze,฀mais฀aussi฀exaltée฀et฀presque฀incarnée฀par฀les฀deux฀฀ 17. Marchesin,฀L’arbre฀et฀la฀colonne฀(cité฀n.฀2),฀étude฀du฀panneau฀16,฀p.฀205. LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 267 figu es฀de฀mères฀représentées฀face฀à฀face,฀en฀totale฀complémentarité,฀à฀hauteur฀des฀ yeux฀des฀spectateurs฀qui฀se฀tiennent฀devant฀la฀porte.฀Ève,฀à฀gauche,฀comme฀figu e฀de฀ la฀clôture,฀et฀Marie,฀à฀droite,฀comme฀figu e฀du฀passage,฀ont฀la฀même฀fonction฀que฀ les฀deux฀vantaux฀de฀la฀porte฀figurant l’Ancien฀et฀le฀Nouveau฀Testaments.฀Dans฀le฀souci,฀ là฀encore,฀d’une฀construction฀en฀miroir฀et฀en฀réseau฀de฀l’ensemble฀des฀œuvres฀ destinées฀à฀Saint-Michel,฀ces฀deux฀femmes฀sont฀aussi฀figurées dans฀une฀miniature฀ de฀l’évangéliaire฀offert฀à฀l’église฀par฀Bernward฀(Hildesheim,฀Dommuseum,฀Ds฀18,฀ fol.฀17).฀Cette฀scène,฀si฀importante฀pour฀l’évêque฀qu’il฀l’a฀placée฀en฀vis-à-vis฀de฀l’image฀ de฀dédicace฀dans฀laquelle฀il฀s’est฀représenté฀à฀l’autel,฀devant฀Saint-Michel฀(fol.฀16v),฀ montre฀Marie,฀à฀gauche,฀ouvrant฀sur฀un฀ciel฀bleu฀la฀porte฀qu’Ève฀avait฀fermée,฀ à฀droite,฀par฀des฀ferrures.฀En฀d’autres฀termes,฀dans฀cette฀miniature,฀Marie฀réouvre฀ l’accès฀au฀Paradis,฀parce฀qu’elle฀donne฀naissance฀au฀Christ฀et฀parce฀qu’elle฀est฀l’Église฀ matricielle฀au฀sein฀de฀laquelle฀l’homme฀ancien฀peut฀renaître฀en฀homme฀nouveau18. Un฀troisième฀type฀de฀perception,฀plus฀enveloppant฀et฀méditatif,฀et฀qui฀exige฀une฀ longue฀contemplation฀des฀images,฀engage฀le฀spectateur฀à฀considérer฀l’ensemble฀des฀ détails฀de฀tous฀les฀panneaux฀de฀la฀porte,฀afin de฀les฀articuler฀les฀uns฀avec฀les฀autres.฀ En฀pratiquant฀cet฀exercice,฀outre฀qu’il฀se฀transforme฀lui-même฀à฀la฀mesure฀de฀ce฀qu’il฀ voit฀se฀transformer฀dans฀les฀panneaux฀de฀bronze19,฀le฀spectateur฀accède฀au฀niveau฀ ontologique฀du฀monde,฀à฀ce฀qui฀constitue฀sa฀Loi฀et฀à฀la฀façon฀dont฀cette฀Loi฀s’applique฀ aux฀formes฀et฀aux฀substances,฀un฀plan฀de฀réflexion que฀l’on฀va฀retrouver฀dans฀d’autres฀ œuvres฀commandées฀pour฀Saint-Michel.฀À฀titre฀d’exemple,฀considérons฀qu’entre฀ le฀premier฀panneau,฀le฀don฀de฀la฀vie฀à฀l’homme,฀et฀le฀cinquième฀panneau,฀l’Expulsion฀ du฀Paradis,฀se฀tient฀le฀panneau฀du฀Péché฀originel.฀Le฀grand฀arbre฀du฀premier฀panneau฀ est฀l’Arbre฀de฀vie,฀ce฀principe฀vital฀paradigmatique฀qui฀permet฀d’accéder฀à฀l’éternité.฀ Il฀en฀rend฀compte฀à฀la฀fois฀par฀sa฀configuration (symétrique,฀parfaite,฀liée,฀avec฀des฀ palmes฀d’éternité฀comme฀feuilles฀sommitales)฀et฀à฀la฀fois฀par฀la฀matière฀dont฀il฀est฀fait,฀ vivace฀mais฀éthérée.฀Ce฀principe฀de฀vie,฀cette฀Loi฀de฀la฀vie,฀réapparaît,฀tronquée฀et฀ agonisante฀au฀panneau฀5฀où฀elle฀évoque฀la฀vie฀mortelle,฀c’est-à-dire฀la฀séparation฀entre฀ l’âme,฀en฀haut,฀et฀le฀corps฀de฀chair฀altérée,฀en฀bas,฀un฀corps฀lourd฀et฀spasmodique,฀ qui฀est฀destiné฀à฀retourner฀à฀la฀terre฀dont฀il฀a฀été฀fait20.฀Un฀autre฀exemple฀particulièrement฀clair฀de฀ce฀fonctionnement฀référentiel฀et฀métamorphique฀du฀végétal฀comme฀ expression฀de฀la฀Loi฀de฀la฀vie,฀est฀le฀couple฀d’arbres฀qui฀accompagne฀la฀présentation฀ d’Ève฀à฀Adam,฀au฀panneau฀2฀:฀les฀deux฀arbres฀semblent฀identiques,฀mais฀l’arbre฀d’Ève฀ renferme฀une฀fleu ,฀tandis฀que฀celui฀d’Adam฀compose,฀en฀vis-à-vis,฀un฀bouquet฀un฀ peu฀hirsute,฀privé฀d’une฀rangée฀de฀feuilles.฀L’ensemble฀est฀inspiré฀de฀la฀description฀ que฀propose฀Pline฀du฀modèle฀de฀reproduction฀(Pline฀parle฀de฀mariage)฀entre฀le฀palmier฀ de฀Judée฀mâle฀et฀le฀palmier฀de฀Judée฀femelle฀:฀les฀deux฀arbres฀s’attirent฀mutuellement,฀ et฀le฀mâle฀envoie฀sa฀semence฀jusqu’à฀la฀matrice฀de฀la฀femelle฀pour฀la฀féconder21.฀L’arbre฀฀ 18. E.฀Guldan,฀Eva฀und฀Maria.฀Eine฀Antithese฀als฀Bildmotiv,฀Graz฀/฀Cologne฀1966,฀p.฀13-18฀; Kingsley,฀The฀Bernward฀Gospels฀(cité฀n.฀6),฀p.฀20. 19. I.฀Marchesin,฀Voir฀l’invisible฀:฀l’éducation฀du฀regard฀dans฀la฀porte฀de฀bronze฀d’Hildesheim (1015),฀dans฀Les฀cinq฀sens฀au฀Moyen฀Âge,฀éd.฀É.฀Palazzo,฀Paris฀2016฀(Patrimoines),฀p.฀485-501. 20. Marchesin,฀L’arbre฀et฀la฀colonne฀(cité฀n.฀2),฀étude฀du฀panneau฀5,฀p.฀82-83. 21. Ibid.,฀étude฀du฀panneau฀2,฀p.฀46-50. 268 ISABELLE฀MARCHESIN de฀vie฀est฀ici฀décliné฀en฀tant฀qu’il฀exprime฀la฀Loi฀naturelle฀présidant฀à฀l’engendrement฀ et฀à฀la฀multiplication฀de฀la฀vie.฀Les฀figu es฀des฀récits,฀divines,฀humaines,฀végétales฀ et฀minérales฀sont฀donc฀toutes฀traitées฀sur฀le฀même฀mode฀de฀forme฀et฀de฀substance. Au฀vantail฀droit,฀cette฀Loi฀est฀instituée฀sous฀la฀forme฀d’une฀colonne,฀au฀sein฀d’une฀ architecture฀qui฀représente฀la฀communauté฀humaine฀qu’elle฀régit.฀Au฀panneau฀10฀ de฀la฀Nativité,฀Bernward฀a฀représenté฀la฀subsumation฀de฀la฀Synagoga,฀figurée à฀droite฀ sous฀la฀forme฀d’un฀édifice basilical฀à฀élévation฀régulière฀et฀baies฀rectangulaires,฀en฀ Ecclesia,฀figurée à฀gauche฀avec฀une฀crypte,฀une฀nef฀à฀supports฀alternés,฀un฀double฀étage฀ de฀tribunes฀et฀des฀fenêtres฀en฀arcs,฀ce฀qui฀correspond฀en฀fait,฀et฀assez฀simplement,฀ à฀l’architecture฀même฀de฀l’église฀Saint-Michel22.฀Entre฀Synagoga฀et฀Ecclesia,฀juste฀ avant฀que฀l’arrière฀du฀temple฀hébraïque฀ne฀se฀transforme฀en฀atrium฀rectangulaire฀ de฀l’église,฀se฀tient฀une฀colonne,฀placée฀à฀la฀verticale฀de฀la฀matrice฀de฀la฀Vierge.฀Le฀Christ฀ à฀naître฀est฀ce฀refondateur฀qui,฀par฀l’infléchissement qu’il฀donne฀à฀l’ancienne฀Loi,฀ permet฀aux฀élus฀d’être฀sauvés.฀Quant฀aux฀deux฀bâtiments฀des฀panneaux฀12฀et฀15,฀ de฀la฀Présentation฀au฀Temple฀et฀de฀la฀Visite฀des฀saintes฀femmes฀au฀tombeau,฀ils฀sont฀ en฀fait฀un฀seul฀et฀même฀bâtiment฀qui฀a฀évolué฀dans฀le฀cours฀du฀temps,฀aussi฀bien฀ formellement฀ que฀ substantiellement฀:฀ le฀Temple฀ maçonné฀ et฀ de฀ matière฀ épaisse฀ annonçant฀le฀sacrifice est฀remonté฀en฀hauteur฀au฀panneau฀15฀;฀spiritualisé,฀comme฀ l’indique฀sa฀plastique฀plus฀graphique฀que฀modelée,฀il฀s’est฀élevé฀pour฀laisser฀apparaître,฀ en฀sa฀partie฀inférieure,฀un฀nœud฀singulier฀qui฀agit฀comme฀signe฀du฀rétablissement฀ du฀lien฀et฀de฀la฀transmutation฀des฀substances฀qui฀s’opèrent฀lors฀de฀l’entrée฀de฀l’homme฀ dans฀le฀corps฀du฀Christ,฀pendant฀l’Eucharistie23. L’architecture,฀microcosme฀au฀sein฀du฀macrocosme,฀était฀conçue฀comme฀un฀ corps฀analogique.฀La฀porte฀de฀bronze,฀métaphore฀de฀l’entrée฀métamorphique฀dans฀ la฀vie฀éternelle฀par฀fusion฀avec฀le฀corps฀du฀Christ,฀est฀pour฀sa฀part฀fondamentalement฀ ontologique.฀La฀colonne,฀comme฀nous฀allons฀le฀voir,฀adopte฀un฀autre฀type฀de฀discours฀ dont฀la฀forme,฀cette฀fois฀encore,฀va฀de฀pair฀avec฀ce฀qu’elle฀représente.฀En฀d’autres฀ termes,฀les฀types฀de฀langages฀visuels฀développent฀une฀très฀forte฀iconicité฀avec฀ce฀qu’ils฀ mettent฀en฀scène. La฀colonne฀de฀bronze฀que฀Bernward฀a฀fait฀fondre,฀mesure฀3,70฀m฀de฀haut฀et฀imite฀ la฀colonne฀Trajane฀par฀le฀déploiement฀hélicoïdal฀de฀son฀récit,฀qui฀raconte฀les฀épisodes฀ de฀la฀vie฀publique฀du฀Christ,฀du฀Baptême฀dans฀le฀Jourdain฀jusqu’à฀l’Entrée฀à฀ Jérusalem฀(fig ฀5).฀Son฀emplacement฀d’origine,฀cela฀a฀été฀rapidement฀évoqué,฀a฀pu฀ être฀restitué฀grâce฀aux฀fouilles฀archéologiques฀et฀se฀trouvait฀soit฀dans฀la฀travée฀ précédant฀la฀croisée฀du฀transept฀oriental,฀soit฀au฀niveau฀du฀transept฀lui-même,฀ et฀dans฀tous฀les฀cas฀devant฀l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix24.฀Pour฀en฀suivre฀le฀déroulement฀ narratif,฀il฀était฀donc฀nécessaire฀de฀tourner฀autour฀d’elle,฀d’aller฀et฀venir฀entre฀ le฀transept฀et฀la฀nef,฀c’est-à-dire฀de฀circuler฀précisément฀à฀l’endroit฀où฀s’opère฀le฀lien฀ entre฀les฀deux฀bras฀de฀la฀croix฀architecturale,฀là฀où฀se฀nouent฀les฀axes฀de฀la฀structure.฀ C’est฀également฀autour฀d’elle,฀si฀l’on฀en฀croit฀les฀rituels฀décrits฀un฀peu฀plus฀tardivement฀à฀Saint-Michel,฀et฀qui฀correspondent฀à฀ce฀qui฀était฀pratiqué฀à฀Cluny฀à฀la฀fin฀ 22. Ibid.,฀étude฀du฀panneau฀10,฀p.฀145-146. 23. Ibid.,฀étude฀du฀panneau฀15,฀p.฀200-202. 24. Untermann,฀St.฀Michael฀und฀die฀Sakralarchitecktur฀im฀1000฀(cité฀n.฀10),฀p.฀44. LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS Figure฀5฀-฀Colonne฀de฀Saint-Michel฀d’Hildesheim (photo฀:฀Archiv฀Monheim). 269 270 ISABELLE฀MARCHESIN du฀xe฀siècle,฀que฀se฀regroupait฀la฀communauté฀des฀fidèles le฀dimanche฀de฀Pâques฀ en฀cercle฀autour฀de฀l’autel฀de฀la฀Sainte-Croix฀et,฀à฀Saint-Michel,฀autour฀de฀la฀colonne฀ qui฀lui฀était฀liée,฀axe฀cette฀fois฀de฀toute฀l’Église฀constituée. Sur฀le฀plan฀du฀discours,฀cette฀colonne-pivot,฀qui฀supportait฀avant฀sa฀destruction฀ une฀ croix฀ monumentale,฀ ne฀ donne฀ paradoxalement฀ rien฀ d’autre฀ à฀ voir฀ qu’une฀ narration฀extrêmement฀littérale,฀ascendante฀et฀polarisée฀vers฀le฀sacrifice. Ce฀récit฀ évangélique฀reprend฀les฀actions฀et฀les฀paroles฀du฀Christ฀mais฀il฀ne฀les฀met฀aucunement฀ en฀scène.฀Si฀l’on฀y฀retrouve฀des฀motifs฀stylistiquement฀identiques฀dans฀la฀porte฀et฀ la฀colonne,฀comme฀les฀bouquets฀de฀feuilles฀des฀arbres฀ou฀les฀éléments฀d’architecture฀ très฀soignés,฀rien฀n’y฀est฀analogiquement฀construit,฀rien฀ne฀s’y฀transforme.฀L’imagetexte฀est฀littérale฀et฀fluide, à฀l’instar฀des฀eaux฀du฀Jourdain฀qui฀la฀vitalisent฀en฀son฀ point฀de฀départ,฀les฀passages฀d’une฀scène฀à฀l’autre฀se฀faisant฀sans฀interruption.฀Seule฀ la฀figu e฀du฀Christ฀en฀scande฀chaque฀étape,฀rappelant฀qu’il฀s’agit฀là฀du฀Verbe฀incarné฀ à฀l’œuvre฀dans฀l’établissement฀de฀la฀nouvelle฀Loi฀qu’il฀édicte฀pour฀le฀salut฀des฀hommes.฀ Ce฀récit฀explicite฀et฀littéral,฀autosuffisant et฀autoréférentiel฀se฀pose฀comme฀l’axe฀du฀ monde฀autour฀duquel฀le฀chrétien฀doit฀continuellement฀tourner,฀sans฀jamais฀le฀quitter฀ des฀yeux,฀une฀loi฀que฀le฀chrétien฀doit฀inscrire,฀à฀la฀lettre,฀au฀cœur฀de฀sa฀vie,฀au฀cœur฀ de฀son฀être฀:฀l’axe฀intérieur฀qui฀lui฀permet฀de฀s’élever฀vers฀Dieu. À฀Saint-Michel,฀les฀deux฀grandes฀œuvres฀monumentales฀en฀bronze฀que฀Bernward฀ a฀fait฀fondre฀fonctionnent฀de฀concert,฀de฀façon฀parfaitement฀articulée฀et฀complémentaire.฀Outre,฀bien฀sûr,฀le฀fait฀que฀la฀colonne฀est฀représentée฀dans฀la฀porte฀de฀ bronze฀comme฀Loi,฀il฀s’avère฀que฀les฀deux฀séquences฀narratives฀déployées฀sur฀les฀deux฀ supports฀sont฀en฀continuité฀:฀la฀porte฀représente฀le฀cycle฀de฀l’Enfance฀mais฀s’interrompt฀ à฀la฀Présentation฀au฀Temple,฀au฀panneau฀12฀;฀elle฀ne฀reprend,฀au฀panneau฀13,฀qu’avec฀ le฀Procès฀de฀Jésus฀à฀Jérusalem.฀Le฀hiatus฀temporel฀qui฀sépare฀les฀deux฀épisodes฀est฀ précisément฀comblé฀par฀les฀images฀de฀la฀vie฀publique฀du฀Christ฀telles฀qu’elles฀ apparaissent฀sur฀la฀colonne฀de฀bronze.฀Toutefois,฀la฀liaison฀entre฀les฀deux฀récits฀n’est฀ faite฀que฀par฀une฀tierce฀intervention.฀Il฀manque,฀à฀la฀porte฀comme฀à฀la฀colonne฀un฀ épisode฀central,฀la฀Cène,฀l’image฀paradigmatique฀de฀l’Eucharistie.฀L’hypothèse฀ défendue฀ici฀est฀que฀l’activation฀de฀la฀mise฀en฀réseau฀des฀images฀ne฀peut฀se฀comprendre฀ sans฀les฀acteurs,฀vivants฀comme฀morts,฀de฀la฀vie฀communautaire,฀comme฀il฀en฀était฀ de฀la฀dépouille฀de฀Bernward฀et฀des฀reliques฀dans฀l’axe฀de฀la฀nef.฀Le฀chaînon฀manquant฀ entre฀la฀colonne฀et฀la฀porte฀de฀bronze฀est,฀en฀l’occurrence,฀le฀prêtre฀à฀l’autel฀qui,฀ lors฀de฀la฀consécration฀des฀espèces,฀rejoue฀la฀Cène฀et฀complète฀ainsi฀la฀narration฀ partagée฀entre฀les฀deux฀supports฀monumentaux. Les฀peintures฀qui฀devaient฀couvrir฀les฀parois฀de฀l’église฀sont฀aujourd’hui฀perdues,฀ mais฀d’autres฀artefacts฀de฀Bernward฀nous฀sont฀parvenus,฀moins฀monumentaux฀et฀ d’aussi฀grande฀importance฀que฀l’architecture,฀la฀porte฀ou฀la฀colonne.฀Ils฀parachèvent฀ la฀mise฀en฀forme฀de฀l’église฀Saint-Michel฀comme฀un฀périmètre฀sacré฀et฀holistique,฀ tissé฀de฀liens฀analogiques,฀formels฀comme฀substantiels. Bernward฀a฀doté฀Saint-Michel฀d’une฀magnifique paire฀de฀chandeliers฀liturgiques,฀ fondus฀en฀argent฀et฀en฀or฀(fig ฀6).฀Une฀tradition฀médiévale฀veut฀qu’ils฀aient฀été฀ retrouvés฀dans฀le฀sarcophage฀placé฀dans฀la฀crypte฀de฀Saint-Michel,฀lors฀de฀son฀ouverture฀en฀1194,฀à฀l’occasion฀de฀la฀canonisation฀de฀l’évêque.฀Il฀est฀possible฀que฀Bernward฀ ait฀ demandé฀ à฀ être฀ enterré฀ avec฀ eux,฀ mais฀ il฀ est฀ tout฀ aussi฀ vraisemblable฀ que฀ ce฀ dépôt฀soit฀le฀fait฀des฀moines฀de฀l’abbaye,฀ce฀qui฀semble฀plus฀conforme฀à฀la฀démarche฀ mémorielle฀de฀l’évêque.฀Quoi฀qu’il฀en฀soit,฀le฀fait฀attire฀l’attention฀sur฀la฀place฀centrale฀ LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 271 qu’occupaient฀ces฀chandeliers฀dans฀l’évergétisme฀épiscopal฀et฀sur฀leur฀possible฀lien฀ avec฀la฀résurrection฀des฀corps.฀Leur฀décor฀implique฀de฀nombreux฀personnages฀:฀en฀bas,฀ certains฀chevauchent,฀nus,฀des฀dragons฀;฀au฀niveau฀médian,฀d’autres฀grimpent฀en฀ s’agrippant฀à฀des฀végétaux฀dont฀ils฀cueillent฀les฀fruits฀;฀dans฀la฀partie฀supérieure,฀ ils฀laissent฀la฀place฀à฀des฀rapaces฀qui฀picorent฀des฀grappes฀de฀vignes.฀La฀métaphore฀ de฀l’ascension฀de฀l’homme฀vers฀la฀lumière฀qui฀brûle฀en฀haut฀des฀cierges฀est฀ici฀ particulièrement฀claire25,฀mais฀n’est-elle฀que฀cela฀?฀Chacun฀des฀deux฀chandeliers฀ porte฀une฀inscription฀dédicatoire฀qui฀mentionne฀l’art฀de฀l’orfèvrerie,฀ainsi฀que฀la฀phrase฀ «฀ni฀d’or฀ni฀d’argent,฀mais฀tel,฀cependant,฀que฀tu฀le฀vois฀».฀Comme฀Jennifer฀Kingsley฀ l’a฀récemment฀étudiée฀dans฀un฀très฀bel฀article26,฀cette฀phrase฀fait฀sans฀doute฀référence฀ à฀la฀choséité฀des฀œuvres฀et฀à฀la฀performativité฀de฀la฀matière,฀c’est-à-dire฀à฀l’attention฀ particulière฀ que฀ l’on฀ portait฀ aux฀ qualités฀ formelles฀ et฀ substantielles฀ des฀ objets฀ supportant฀ les฀ images27.฀ En฀ l’occurrence,฀ le฀ point฀ crucial,฀ comme฀ l’a฀ démontré฀ Kingsley,฀est฀le฀mélange฀des฀métaux฀connu,฀dans฀l’Antiquité฀et฀au฀Moyen฀Âge,฀soit฀ comme฀bronze฀corinthien,฀soit,฀et฀ce฀sera฀sans฀doute฀plutôt฀le฀cas฀ici,฀comme฀ électrum฀–฀un฀alliage฀mentionné฀dans฀une฀vision฀d’Ezéchiel฀qui฀a฀donné฀lieu฀à฀une฀ riche฀exégèse.฀Et฀l’auteur฀d’attirer฀l’attention฀sur฀les฀processus฀alchimiques฀de฀ la฀fusion฀des฀matériaux,฀de฀la฀transformation฀de฀la฀cire฀en฀lumière,฀mais฀aussi,฀ en฀amont,฀de฀la฀transformation฀de฀la฀cire฀en฀métal.฀Tout฀cela฀aurait฀pour฀vocation฀ à฀figu er฀l’Incarnation฀puis฀la฀constitution฀du฀Christ฀ressuscité฀en฀lumière฀du฀monde. Cette฀lecture฀est฀très฀pertinente,฀mais฀la฀mise฀en฀réseau฀des฀chandeliers฀avec฀ les฀autres฀images฀déployées฀dans฀l’église฀Saint-Michel฀–฀le฀Salut฀par฀inscription฀dans฀ l’ordre฀du฀Temple฀divin,฀de฀la฀Loi,฀et฀du฀Corps฀christique,฀tous฀trois฀superposés฀–฀฀ permet฀de฀proposer฀une฀approche฀complémentaire.฀En฀grimpant฀sur฀la฀tige฀des฀ chandeliers,฀les฀personnages฀s’élèvent฀vers฀la฀matière฀dématérialisée฀en฀lumière,฀ se฀transforment฀à฀l’image฀du฀Christ฀en฀purifiant leur฀corps.฀Le฀processus฀est฀même฀ détaillé฀:฀le฀mal฀est฀vaincu฀en฀soi,฀dans฀le฀combat฀spirituel฀qui฀est฀figuré sur฀les฀pieds฀;฀ l’homme฀se฀nourrit฀ensuite฀de฀la฀vigne฀du฀Seigneur฀pour฀fusionner฀avec฀le฀corps฀du฀ Christ฀;฀il฀peut฀se฀transformer฀en฀cet฀oiseau-phénix฀du฀niveau฀supérieur,฀similaire฀ à฀ceux฀qui฀sont฀figurés dans฀l’antichambre฀de฀la฀vision฀béatifique, dans฀ce฀jardin฀ qui฀est฀l’image฀du฀Paradis฀retrouvé฀dans฀l’Église฀comme฀corps฀christique,฀au฀seizième฀ panneau฀de฀la฀porte฀de฀bronze28.฀Le฀corps฀de฀chair,฀passé฀par฀le฀processus฀de฀la฀ spiritualisation,฀de฀l’Eucharistie฀puis฀de฀la฀sanctification, peut฀alors,฀pleinement,฀ se฀métamorphoser,฀telle฀la฀flamme qu’il฀faut฀voir฀au-delà฀des฀métaux,฀en฀pure฀et฀ immatérielle฀lumière,฀et฀devenir฀ainsi฀semblable฀au฀corps฀des฀anges฀(Mt฀22,30),฀ ceux-là฀même฀que฀Bernward฀convoque฀sur฀le฀couvercle฀de฀son฀sarcophage. 25. Et฀déjà฀relevée฀par฀J.-P.฀Caillet,฀Et฀magnae฀silvae฀creverunt...฀Observations฀sur฀le฀thème฀du rinceau฀peuplé฀dans฀l’orfèvrerie฀et฀l’ivoirerie฀liturgiques฀aux฀époques฀ottonienne฀et฀romane, CCM฀38/1,฀1995,฀p.฀23-33. 26. J.฀Kingsley,฀UT฀CERNIS฀and฀the฀Materiality฀of฀Bernwardian฀Art,฀dans฀1000฀Jahre฀St.฀Michael (cité฀n.฀4),฀p.฀171-184. 27. J.-C.฀Bonne,฀Entre฀l’image฀et฀la฀matière฀:฀la฀choséité฀du฀sacré฀en฀Occident,฀dans฀Les฀images dans฀les฀sociétés฀médiévales฀:฀pour฀une฀histoire฀comparée.฀Actes฀du฀colloque฀international,฀Rome, Academia฀belgica,฀19-20฀juin฀1998,฀éd.฀J.-M.฀Sansterre฀et฀J.-C.฀Schmitt,฀Bruxelles฀/฀Rome฀1999 (Bulletin฀de฀l’Institut฀historique฀belge฀de฀Rome฀69),฀p.฀78-111. 28. Marchesin,฀L’arbre฀et฀la฀colonne฀(cité฀n.฀2),฀étude฀du฀panneau฀16,฀p.฀214-217. 272 ISABELLE฀MARCHESIN Figure฀6฀-฀Chandeliers฀de฀Saint-Michel฀d’Hildesheim (photo฀:฀Dommuseum฀Hildesheim). LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 273 Il฀reste฀un฀détail฀d’importance฀à฀élucider฀à฀propos฀du฀décor฀de฀ces฀chandeliers฀:฀ les฀deux฀groupes฀de฀personnages฀qui฀sont฀figurés sur฀leur฀base฀diffèrent.฀Sur฀l’une,฀ ils฀regardent฀autour฀d’eux฀;฀sur฀l’autre,฀ils฀regardent฀vers฀le฀haut.฀Étant฀donné฀฀ les฀pratiques฀artistiques฀de฀Bernward,฀son฀attention฀au฀processus฀de฀vision,฀et฀son฀ assertion฀constante฀que฀le฀monde฀matériel฀et฀le฀monde฀spirituel฀renferment,฀l’un฀ comme฀l’autre,฀d’innombrables฀signes฀de฀Dieu฀et฀de฀sa฀Loi,฀le฀choix฀de฀ces฀postures฀ revêt฀de฀toute฀évidence฀un฀sens฀précis.฀Je฀suggèrerais฀qu’il฀s’agit฀là฀d’exprimer฀que฀ la฀source฀de฀la฀force฀à฀engager฀dans฀le฀combat฀spirituel฀peut฀être฀trouvée฀aussi฀bien฀dans฀ le฀ciel฀que฀dans฀la฀connaissance฀de฀ce฀qui฀est฀autour฀de฀soi.฀En฀l’espèce,฀les฀chandeliers฀ liturgiques฀étant฀posés฀sur฀l’autel฀du฀célébrant,฀cet฀«฀autour฀de฀soi฀»฀n’est฀autre฀que฀ l’église฀Saint-Michel฀elle-même,฀avec฀son฀architecture,฀ses฀images฀et฀sa฀communauté฀ de฀vivants฀et฀de฀morts. L’établissement฀du฀modèle฀de฀Bernward฀comme฀lieu฀sacré฀au฀sein฀duquel฀les฀ hommes฀peuvent฀se฀transformer,฀ici-bas,฀pour฀se฀préparer฀à฀la฀résurrection,฀culmine฀ en฀une฀œuvre฀autoréférentielle฀qui฀parachève฀la฀mise฀en฀réseaux฀des฀lieux,฀des฀hommes฀ et฀des฀artefacts฀dans฀l’église.฀Elle฀sert฀de฀matrice฀à฀un฀système฀dans฀lequel฀la฀lumière฀ est฀le฀creuset฀de฀la฀transformation฀du฀visible฀en฀invisible,฀du฀matériel฀en฀spirituel.฀ Cette฀synthèse฀opère฀également฀dans฀la฀première฀image฀de฀l’évangéliaire฀de฀l’évêque฀ (fol.฀16v,฀fig ฀7)฀–฀livre฀dont฀la฀matière฀biblique฀est฀réordonnée฀pour฀la฀liturgie฀–,฀ en฀ce฀qu’il฀renferme฀la฀nouvelle฀Loi฀du฀Christ,฀gestes฀comme฀mots,฀non฀pas฀en฀tant฀ qu’ils฀sont฀des฀témoignages฀de฀vérité,฀mais฀en฀tant฀qu’ils฀sont฀une฀parole฀vive฀qui฀ irrigue,฀dans฀le฀cadre฀des฀lectures,฀l’ensemble฀de฀la฀célébration฀des฀offices Sur฀le฀folio฀de฀gauche฀de฀la฀double฀page฀enluminée฀qui฀ouvre฀le฀manuscrit,฀ faisant฀face฀au฀couronnement฀de฀la฀Vierge฀dont฀nous฀avons฀déjà฀parlé,฀se฀tient฀ Bernward,฀tonsuré,฀debout฀à฀l’autel,฀placé฀devant฀un฀édifice qui฀figu e฀Saint-Michel,฀ sa฀fondation฀et฀sa฀donation฀à฀Dieu.฀Bernward฀y฀joue฀le฀don฀(de฀son฀manuscrit฀ comme฀de฀son฀église)฀et฀le฀contre-don฀d’une฀alliance฀renouvelée฀avec฀Dieu.฀À฀cette฀ évocation฀implicite฀de฀l’offertoire,฀se฀mêle฀une฀célébration฀eucharistique,฀signalée฀฀ par฀la฀présence฀des฀chandeliers฀liturgiques,฀sur฀le฀côté฀de฀l’autel,฀ainsi฀que฀d’une฀฀ patène฀et฀d’un฀calice฀posés฀sur฀l’autel,฀tout฀cela฀devant฀des฀chapiteaux฀qui฀dessinent฀ des฀croix฀qualifiant, à฀leur฀tour,฀les฀colonnes฀comme฀les฀soutiens฀christomorphiques฀ de฀l’édific 29.฀On฀ne฀s’arrêtera฀pas฀aux฀inscriptions฀qui฀soulignent฀l’iconographie฀ qui฀vient฀d’être฀décrite,฀mais฀je฀signalerai฀un฀détail฀fondamental฀que฀Jennifer฀Kingsley฀ a฀relevé฀et฀qui฀constitue฀un฀sommet฀de฀l’art฀conceptuel฀de฀Bernward฀(fig ฀7).฀Dans฀ le฀fronton฀du฀bâtiment฀figuré à฀l’arrière-plan฀de฀la฀miniature,฀apparaissent฀trois฀ fenêtres฀bleutées,฀translucides฀et฀vibrantes,฀évoquant฀du฀verre฀ou฀un฀albâtre฀fin qui฀ laisse฀passer฀la฀lumière.฀Si฀l’on฀y฀prête฀attention,฀on฀remarque฀que฀la฀fenêtre฀centrale฀ est฀cernée฀par฀une฀chevelure฀ondulante,฀qui฀assimile฀la฀baie฀lumineuse฀à฀un฀visage,฀ celui฀du฀Christ.฀Comme฀elle฀le฀fit pour฀les฀chandeliers,฀et฀sur฀la฀base฀d’une฀riche฀ tradition฀exégétique,฀Jennifer฀Kingsley฀interprète฀cette฀lumière฀passant฀à฀travers฀ la฀fenêtre฀comme฀une฀métaphore฀de฀l’Incarnation30. 29. Tout฀cela฀a฀été฀très฀bien฀étudié฀dans฀Kinglsey,฀The฀Bernward฀Gospels฀(cité฀n.฀6),฀p.฀16-19. 30. Ibid.,฀p.฀27-28. 274 ISABELLE฀MARCHESIN Figure฀7฀-฀Évangéliaire,฀Dom฀Museum,฀DS฀18,฀fol.฀16v (photo฀:฀Dommuseum฀Hildesheim). LA฀MISE฀EN฀RÉSEAU฀DES฀HOMMES฀ET฀DES฀ARTEFACTS 275 Figure฀8฀-฀Reconstitution฀de฀l’espace฀intérieur฀de฀Saint-Michel฀d’Hildesheim฀(d’après฀B.฀Gallistl,฀ Die฀Bernwardsäule฀und฀die฀Michaeliskirche฀zu฀Hildesheim,฀Hildesheim฀1993,฀p.฀32). 276 ISABELLE฀MARCHESIN J’aimerais฀compléter฀cette฀proposition฀à฀l’aune฀de฀l’ensemble฀de฀la฀production฀ et฀de฀l’esthétique฀de฀Bernward.฀Cette฀image-limite฀a฀aussi฀la฀particularité฀d’être฀ une฀image฀non฀faite฀de฀main฀d’homme,฀une฀image฀acheiropoïète฀en฀l’espèce,฀le฀plus฀ haut฀degré฀de฀la฀figuration matérielle฀visible฀et฀le฀premier฀d’une฀vision฀du฀divin.฀ Pour฀Bernward,฀la฀lumière฀qui฀entre฀dans฀l’église฀par฀les฀fenêtres฀est฀bel฀et฀bien฀ le฀corps฀lumineux฀du฀Christ฀qui฀investit฀l’espace฀intérieur฀de฀l’édifice de฀sa฀présence฀ immatérielle.฀Cette฀fois,฀la฀transmutation฀substantielle฀ne฀concerne฀plus฀les฀individus,฀ mais฀l’église฀elle-même.฀La฀lumière฀y฀opère฀d’une฀façon฀très฀particulière฀:฀elle฀est฀ un฀milieu,฀ce฀qui฀permet฀aux฀choses฀d’être฀vues฀pour฀ce฀qu’elles฀sont,฀elle฀conditionne฀ l’intelligibilité฀de฀la฀sensation,฀elle฀éclaire,฀au฀sens฀propre฀et฀au฀sens฀figuré, tout฀ce฀qui฀ est฀de฀l’ordre฀du฀visible฀et฀qu’elle฀remplit฀de฀sa฀propre฀substance฀pour฀le฀transformer,฀ de฀la฀même฀façon฀que฀le฀Verbe฀incarné฀–฀les฀évangiles฀oralisés฀dans฀le฀contexte฀ liturgique฀–฀opère฀une฀transformation฀sacramentelle฀dans฀la฀matière฀du฀monde. Méta-image฀inscrite฀dans฀une฀topographie฀universelle฀du฀sacré,฀fondée฀sur฀le฀sang฀ des฀martyrs฀et฀la฀puissance฀rédemptrice฀de฀la฀Croix,฀configurée pour฀guider฀les฀fidèles ฀ leurs฀ regards฀ et฀ leurs฀ déplacements฀ tout฀ autant฀ que฀ leur฀ intelligence฀ spirituelle,฀ l’église฀qu’aurait฀dû฀être฀Saint-Michel฀s’affiche, murs,฀hommes,฀reliques,฀mots,฀actions,฀ figurations se฀faisant฀écho฀à฀diverses฀échelles,฀et฀surtout฀lumière฀qui฀unifie ce฀tout,฀ comme฀le฀creuset฀quasi฀alchimique฀de฀la฀Nouvelle฀Vie฀(fig ฀8). Isabelle฀Marchesin INHA Paths฀of฀Perception฀in฀the฀Last฀Judgments฀of฀Byzantine฀ and฀Lusignan฀Cyprus Annemarie฀Weyl฀Carr This฀chapter฀pursues฀our฀theme฀of฀paths฀of฀attention฀by฀looking฀at฀images฀of฀ the฀Last฀Judgment฀in฀the฀painted฀churches฀of฀Byzantine฀and฀Lusignan฀Cyprus.฀ It฀argues฀that฀the฀scene’s฀arrangement฀within฀its฀architectural฀setting฀responds฀to฀ and฀can฀tell฀us฀about฀the฀activities฀that฀took฀place฀there.1฀We฀have฀long฀related฀ the฀powerful฀vault฀imagery฀of฀the฀Last฀Judgment฀at฀St.฀Savior฀in฀Chora฀to฀the฀static฀ site฀of฀Theodore฀Metochites’฀burial฀beneath฀it,2฀but฀we฀have฀rarely฀related฀the฀Last฀ Judgment฀to฀the฀patterns฀of฀intentioned฀movement฀within฀the฀spaces฀it฀adorns.฀ The฀theme฀had฀a฀remarkably฀stable฀body฀of฀iconographic฀motifs฀in฀Byzantium,฀ but฀they฀are฀assembled฀in฀ever฀variable฀ways฀that฀make฀a฀stable฀interpretation฀of฀them฀ elusive.฀Theology฀is฀of฀limited฀help,฀for฀Byzantine฀theologians฀were฀notoriously฀reticent฀ to฀speculate฀about฀the฀relation฀of฀post-mortem฀to฀end-time฀judgment,฀regarding฀ the฀so-called฀“middle฀state฀of฀souls”฀between฀them฀as฀a฀mystery.3฀Marcello฀Angheben,฀ on฀the฀basis฀of฀2-dimensional฀paintings฀in฀icons฀and฀manuscripts,฀argued฀that฀the฀ scene฀as฀it฀crystallized฀in฀the฀Middle฀Byzantine฀period฀in฀fact฀embraced฀two฀judgments,฀ one฀at฀death,฀when฀deeds฀were฀weighed฀in฀a฀scale,฀leading฀to฀the฀temporary฀assignment฀ of฀souls฀to฀Paradise฀or฀Hades,฀and฀the฀other฀at฀the฀end฀of฀time,฀when฀souls฀united฀ with฀their฀resurrected฀bodies฀were฀judged฀by฀Christ฀for฀assumption฀either฀into฀Heaven฀ 1. On฀the฀imagery฀of฀the฀Last฀Judgment฀in฀Byzantium,฀crucial฀resources฀include฀B.฀Brenk, Tradition฀und฀Neuerung฀in฀der฀christlichen฀Kunst฀des฀ersten฀Jahrtausends.฀Studien฀zur฀Geschichte des฀Weltgerichtsbildes,฀Vienna฀1966฀(Wiener฀byzantinistische฀Studien฀3);฀S.฀N.฀Maderakis, Η Κόλαση και οι ποινές των κολασμένων σαν θέματα της Δευτέρας Παρουσίας στις εκκλησίες της Κρήτης· Οι ποινές, Ύδωρ εκ πέτρας: περιοδική επιστημονική έκδοση Κέντρου Μελετής Ορθόδοξου Πολιτισμού฀2,฀1979,฀p.฀21-80;฀M.฀Garides,฀Études฀sur฀le฀Jugement฀dernier฀post-byzantin 2. 3. du฀ xv e฀à฀la฀fin du฀ xix e฀siècle.฀Iconographie฀–฀esthétique,฀Thessaloniki฀1985;฀M.฀Angheben, Les฀Jugements฀derniers฀byzantins฀des฀xie-xiie฀siècles฀et฀l’iconographie฀du฀jugement฀immédiate, CArch.฀50,฀2004,฀p.฀105-134;฀N.฀P.฀Ševč enko,฀Images฀of฀the฀Second฀Coming฀and฀the Fate฀of฀the฀Soul฀in฀Middle฀Byzantine฀Art,฀in฀Apocalyptic฀Thought฀in฀Early฀Christianity, éd.฀R.฀J.฀Daly,฀Brookline฀MA฀2009฀(Holy฀Cross฀Studies฀in฀Patristic฀Theology฀and฀History), p. 250-272. R.฀Ousterhout,฀The฀Art฀of฀the฀Kariye฀Camii,฀London฀2002,฀p.฀116-117. Invaluable฀ is฀V.฀ Marinis,฀ Death฀ and฀ the฀ Afterlife฀ in฀ Byzantium:฀The฀ Fate฀ of฀ the฀ Soul฀ in Theology,฀Liturgy,฀and฀Art,฀New฀York฀2017.฀I฀am฀very฀grateful฀to฀Dr.฀Marinis฀for฀giving฀me a฀draft฀of฀this฀study.฀See฀most฀recently฀V.฀Marinis,฀‘He฀Who฀Is฀at฀the฀Point฀of฀Death’: The฀Fate฀of฀the฀Soul฀in฀Byzantine฀Art฀and฀Liturgy,฀Gesta฀54,฀2015,฀p.฀59-84;฀D.฀Bathrellos, Love,฀Purification, and฀Forgiveness฀versus฀Justice,฀Punishment,฀and฀Satisfaction:฀The฀Debates on฀Purgatory฀and฀the฀Forgiveness฀of฀Sins฀at฀the฀Council฀of฀Ferrara–Florence,฀The฀Journal of฀Theological฀Studies฀65,฀2014,฀p.฀78-121. 278 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR itself฀or฀into฀the฀fi e฀prepared฀for฀the฀Devil.4฀But฀his฀scheme฀quickly฀meets฀challenges.฀ In฀Paris,฀BnF,฀ms.฀Grec฀74,฀fol.฀51v,฀one฀can,฀indeed,฀read฀the฀seemingly฀idiosyncratic,฀ mid-level฀location฀of฀the฀resurrection฀of฀bodies฀from฀the฀Sea฀as฀showing฀the฀intervention฀of฀end-time฀resurrection฀between฀Paradise฀below,฀and฀Heaven฀above.5฀Yet฀on฀ the฀sinister฀side,฀we฀find resurrection฀–฀now฀from฀Earth฀–฀at฀the฀very฀top,฀inviting฀ us฀to฀read฀all฀below฀it฀as฀belonging฀to฀the฀end฀of฀time.฀And฀indeed,฀the฀chambers฀ that฀Angheben฀associated฀with฀the฀interim฀state฀of฀souls฀in฀Hades฀were฀given฀biblical฀ epithets฀referring฀to฀eternal฀damnation.6฀Thus฀the฀“otherworldly฀terrors”,฀as฀we฀tend฀ to฀call฀them,฀seem฀to฀imply฀eschatological,฀not฀interim฀conditions.฀Yet฀they฀are฀not฀ the฀“fi e฀prepared฀for฀the฀Devil”,฀either.฀Moving฀from฀image฀to฀image฀soon฀leads฀one฀ to฀concur฀with฀Nancy฀Patterson฀Ševčenko฀that฀“[o]ne฀thing฀is฀sure:฀the฀disjunctions฀ we฀experience฀here฀are฀intentional.฀The฀usual฀conventions฀for฀depicting฀time฀and฀ space฀in฀Byzantine฀painting฀have฀been฀deliberately฀ignored.”7 More฀recently,฀Fr.฀Maximos฀Constas฀suggested฀instead,฀that฀“the฀lack฀of฀spatial฀ and฀temporal฀coherence฀arose฀when฀the฀originally฀monumental฀image฀(…)฀was฀ transposed฀to฀the฀surface฀of฀a฀painted฀panel.”8฀When฀arranged฀in฀three฀dimensions,฀ he฀suggests,฀the฀image฀was฀readily฀understood.฀The฀overwhelming฀majority฀of฀Last฀ Judgments฀in฀Byzantine฀tradition฀are฀indeed฀monumental.฀But฀are฀they฀really฀more฀ consistent?฀Every฀monumental฀Last฀Judgment฀has฀its฀own฀selection฀and฀distribution฀ of฀motifs,฀and฀asks฀to฀be฀examined฀in฀its฀own฀right.฀An฀attentive฀examination฀of฀ the฀varied฀Last฀Judgments฀in฀the฀frescoed฀churches฀of฀Cyprus฀suggests฀that฀their฀ imagery฀was฀inflected –฀among฀other฀factors฀–฀by฀the฀patterns฀of฀activity฀and฀use฀ within฀ the฀ spaces฀ that฀ they฀ adorn.฀ Thus฀ the฀ Last฀ Judgments฀ would฀ seem฀ well฀ suited฀to฀our฀project฀of฀parsing฀the฀paths฀of฀perception฀in฀medieval฀painted฀spaces.฀ One฀Last฀Judgment฀of฀Byzantine฀date,฀and฀six฀of฀the฀Lusignan฀period฀(1191-1489)฀ are฀known฀in฀Cyprus,฀all฀in฀fresco.฀Most฀are฀incompletely฀preserved;฀moreover,฀the฀ Byzantine฀ texts฀ most฀ usually฀ relied฀ upon฀ for฀ guidance฀ in฀ interpreting฀ them฀ are฀ distant฀in฀both฀date฀and฀place฀of฀origin฀from฀the฀villages฀where฀our฀paintings฀were฀ used.9฀Nonetheless,฀this฀article฀proposes฀that฀pursuing฀the฀paths฀of฀eye฀and฀body฀ can฀yield฀useful฀insights฀into฀the฀ways฀the฀paintings฀aligned฀their฀messages฀around฀ the฀activities฀in฀the฀spaces฀they฀adorned. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Angheben,฀Les฀Jugements฀derniers฀byzantins฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀108฀and฀passim. Ibid.,฀p.฀106,฀fig ฀1. They฀include฀the฀sleepless฀worm฀(ὁ σκώληξ ὁ ἀκοίμητος),฀the฀gnashing฀of฀teeth฀(ὁ βριγμὸς τῶν ὀδόντων),฀Tartarus฀(ὁ Τάρταρος),฀outer฀darkness฀(τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον),฀and฀the฀inextinguishable฀fi e฀(τὸ πῦρ ἄσβεστον).฀The฀worm฀appears฀in฀the฀apocalypses฀of฀both฀Peter฀and Paul;฀the฀others฀are฀biblical:฀Matt.฀8:12,฀22:13฀and฀25:30฀(outer฀darkness,฀gnashing฀of teeth);฀Matt฀25:41฀(eternal฀fi e);฀2฀Peter฀2:4฀(Tartarus). Ševč enko,฀Images฀of฀the฀Second฀Coming฀(cited฀in฀n.฀1),฀p.฀256. M.฀Constas,฀book฀review฀of฀Liliya฀Berezhnaya฀and฀John-Paul฀Himka,฀The฀World฀to฀Come: Ukrainian฀Images฀of฀the฀Last฀Judgment,฀Religion฀and฀the฀Arts฀20,฀2016,฀p.฀231-249,฀at฀233-234. Recent฀publications฀have฀significantly expanded฀the฀number฀of฀the฀available฀texts:฀see฀Marinis, ‘He฀Who฀is฀at฀the฀Point฀of฀Death’฀(cited฀in฀n.฀3),฀p.฀79-84;฀Id.,฀Death฀and฀the฀Fate฀of฀the฀Soul in฀Byzantium฀(cited฀in฀n.฀3);฀D.฀F.฀Sullivan,฀A.-M.฀Talbot,฀and฀S.฀McGrath,฀The฀Life฀of Saint฀Basil฀the฀Younger.฀Critical฀Edition฀and฀Annotated฀Translation฀of฀the฀Moscow฀Version, Washington฀ DC฀ 2014฀ (Dumbarton฀ Oaks฀ Studies฀ 45);฀ J.฀R.฀ Baun,฀ Tales฀ from฀ Another PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS 279 The฀monastic฀church฀of฀St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof฀near฀Kakopetria This฀correlation฀emerges฀already฀in฀Cyprus’฀earliest฀surviving฀Last฀Judgment,฀ painted฀in฀the฀early฀12th฀century฀at฀the฀monastic฀church฀of฀St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof฀ near฀ Kakopetria.10฀ Only฀ very฀ partially฀ preserved,฀ it฀ adorns฀ the฀ barrel-vaulted฀ ceiling฀and฀upper฀walls฀of฀the฀narthex.฀Its฀fulcrum,฀above฀the฀narthex’s฀east฀door฀ into฀the฀naos,฀is฀the฀figu e฀of฀Christ,฀enthroned฀in฀a฀mandorla฀between฀his฀mother฀ and฀the฀Baptist,฀and฀beneath฀two฀angels฀furling฀the฀scroll฀of฀the฀heavens฀(fig ฀1).฀ As฀ seen฀ in฀ the฀ plan฀ (fig ฀2),฀ the฀ composition฀ continues฀ to฀ either฀ side,฀ with฀ the฀ apostles฀filling the฀eastern฀faces฀of฀the฀barrel฀vault฀to฀both฀the฀north฀and฀the฀south.฀ Beyond฀this,฀however,฀only฀isolated฀segments฀remain,฀all฀in฀the฀narthex’s฀north฀arm.฀ At฀the฀north฀end฀of฀the฀east฀wall,฀beneath฀the฀six฀apostles฀in฀the฀vault,฀the฀corpulent฀ and฀naked฀Rich฀Man฀of฀Luke฀(16:19-31)฀sits฀amid฀flames. Turned฀toward฀the฀south฀ and฀gesturing฀to฀his฀mouth,฀he฀is฀labeled,฀in฀a฀confusion฀customary฀in฀Byzantine฀ imagery,฀as฀“the฀rich฀Lazaros”.฀Opposite฀him฀on฀the฀south฀wall฀is฀the฀Sea,฀perhaps฀ more฀an฀image฀of฀sinister฀depths฀than฀of฀resurrection,฀since฀her฀waters฀contain฀no฀ sea฀creatures฀vomiting฀rising฀bodies.฀In฀the฀soffit of฀the฀blind฀arch฀beside฀her฀is฀the฀ bust฀of฀the฀somber฀“weighing฀angel”฀who฀tests฀souls’฀deeds฀in฀the฀balance.฀In฀the฀vault฀ above฀them,฀opposite฀the฀apostles,฀one฀sees฀the฀outcome฀of฀the฀judgment฀(fig ฀3).฀ To฀the฀left,฀a฀decorous฀cluster฀of฀well-dressed฀males฀turns฀southward฀beneath฀the฀ words:฀“the฀angel฀leading฀the฀blessed฀into฀Paradise”.฀To฀the฀right,฀a฀crimson฀angel฀ thrusts฀a฀far฀more฀agitated฀group฀in฀the฀opposite฀direction฀beneath฀the฀words฀ “the฀Fiery฀Angel฀leading฀the฀damned฀into฀Hell”.฀While฀the฀word฀Paradise฀might฀ intimate฀the฀interim฀state฀of฀souls฀after฀death,฀the฀fi e฀engulfing the฀latter฀figu es฀makes฀ it฀clear฀that฀this฀is฀the฀Last฀Judgment,฀and฀that฀they฀are฀the฀damned.฀Engulfing fi e฀ was฀Byzantium’s฀signature฀image฀of฀damnation,฀based฀on฀both฀Matthew฀25:41฀and฀ Daniel฀10:7.11฀Except฀in฀their฀comportment,฀the฀two฀groups฀of฀the฀righteous฀and฀ ฀ Byzantium.฀Celestial฀Journey฀and฀Local฀Community฀in฀the฀Medieval฀Greek฀Apocrypha,฀Cambridge฀2007.฀See฀also฀L.฀Rydén,฀The฀Life฀of฀St฀Philaretos฀the฀Merciful฀Written฀by฀his฀Grandson฀ Niketas.฀A฀Critical฀Edition฀with฀Introduction,฀Translation,฀Notes,฀and฀Indices,฀Uppsala฀2002฀ (Studia฀Byzantina฀Upsaliensia฀8);฀The฀Life฀of฀St฀Andrew฀the฀Fool,฀2฀vols,฀ed.฀L.฀Rydén,฀ Uppsala฀1995฀(Studia฀Byzantina฀Upsaliensis฀4,฀1-2);฀Nicétas฀Stéthatos,฀Opuscules฀et฀lettres,฀Introduction,฀texte฀critique,฀traduction฀et฀notes,฀ed.฀J.฀Darrouzès,฀Paris฀1961฀(SC฀81),฀ p.฀56-152.฀For฀a฀secular฀view,฀see฀Timarion,฀translated฀with฀introduction฀and฀commentary,฀ ed.฀B.฀Baldwin,฀Detroit฀MI฀1984;฀Mazaris’฀Journey฀to฀Hades,฀or฀Interviews฀with฀Dead฀Men฀ About฀Certain฀Officials of฀the฀Imperial฀Court,฀Greek฀Text฀with฀Translation,฀Notes,฀Introduction฀ and฀Index฀by฀Seminar฀Classics฀609,฀State฀University฀of฀New฀York฀at฀Buffalo,฀Buffalo฀NY฀1975. 10.฀ A.฀Stylianou฀and฀J.฀A.฀Stylianou,฀The฀Painted฀Churches฀of฀Cyprus.฀Treasures฀of฀Byzantine฀ Art,฀Nicosia฀19972,฀p.฀59-63;฀A.฀Papageorghiou,฀ Νικολάου,฀ Αγίου,฀ της Στέγης εκκλησία,฀ Κακοπετριά,฀in฀Μεγάλη κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια,฀14฀vols.,฀Nicosia฀1984-91,฀10฀(1989),฀p.฀247249;฀A.฀Stylianou,฀Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς Στέγης παρὰ τὴν Κακοπετριάν,฀Κυπριακαὶ Σπουδαί฀10,฀1946,฀p.฀95-196,฀at฀115-121. 11.฀ Matt.฀25:41:฀“Then฀shall฀he฀say฀also฀unto฀them฀on฀the฀left฀hand,฀Depart฀from฀me,฀ye฀cursed,฀ into฀everlasting฀fi e,฀prepared฀for฀the฀Devil฀and฀his฀angels.”฀Daniel฀7:10:฀“I฀beheld฀until฀ the฀thrones฀were฀set,฀and฀the฀Ancient฀of฀days฀sat;฀and฀his฀raiment฀was฀white฀as฀snow,฀and฀ the฀hair฀of฀his฀head,฀as฀pure฀wool:฀his฀throne฀was฀a฀flame of฀fi e,฀[and]฀his฀wheels฀burning฀ fi e.฀A฀stream฀of฀fi e฀rushed฀forth฀before฀him:฀thousand฀thousands฀ministered฀to฀him,฀and฀ ten฀thousands฀of฀myriads,฀attended฀upon฀him:฀the฀judgment฀sat,฀and฀the฀books฀were฀opened.” 280 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR Figure฀1฀-฀Christ฀over฀east฀narthex฀door฀with฀words฀of฀condemnation฀boxed,฀ St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof,฀Kakopetria฀(photo฀by฀the฀author). the฀condemned฀are฀conspicuously฀similar;฀the฀same฀kind฀of฀people฀belong฀to฀both.฀ But฀it฀is฀also฀starkly฀clear฀that฀there฀is฀no฀middle฀condition:฀one฀is฀either฀and฀only฀ saved฀or฀damned. The฀damned฀are฀driven฀right฀into฀the฀corner฀where฀vault฀meets฀the฀north฀wall.฀ The฀original฀north฀wall฀no฀longer฀exists,฀so฀we฀cannot฀know฀what฀mediated฀the฀ transition฀between฀the฀full-clothed฀damned฀being฀driven฀into฀Hell฀on฀the฀one฀side,฀ and฀ the฀ naked฀ abjection฀ of฀ the฀ Rich฀ Man฀ who฀ already฀ is฀ in฀ Hell฀ on฀ the฀ other.฀ Nonetheless,฀as฀a฀glance฀at฀the฀plan฀reveals฀(fig ฀2),฀the฀placement฀of฀the฀damned฀ is฀puzzling.฀Biblically,฀and฀in฀most฀iconography,฀the฀fi e฀prepared฀for฀the฀Devil฀and฀ his฀angels฀fl ws฀as฀a฀river฀from฀beneath฀the฀throne฀of฀the฀Most฀High.฀One฀would฀ expect฀to฀see฀it฀unfold฀in฀the฀south฀arm฀of฀the฀narthex,฀to฀the฀left฀side฀of฀Christ.฀ Yet฀ here฀ it฀ is฀ diagonally฀ distanced฀ from฀ him.฀ A฀ telling฀ detail฀ casts฀ light฀ on฀ this฀ disjunction.฀Over฀Christ’s฀right฀shoulder,฀above฀the฀head฀of฀his฀interceding฀Mother฀ and฀his฀own฀right฀hand,฀runs฀a฀lengthy฀inscription฀giving฀his฀condemnation฀of฀the฀ damned฀from฀Matthew฀25:41:฀“Depart฀from฀me,฀ye฀cursed,฀into฀everlasting฀fi e,฀ prepared฀for฀the฀devil฀and฀his฀angels.”12฀These฀words฀should฀by฀all฀rights฀be฀over฀ his฀left฀hand.฀Something,฀in฀short,฀made฀it฀so฀important฀to฀place฀the฀imagery฀of฀ condemnation฀ on฀ the฀ north฀ rather฀ than฀ the฀ south฀ side฀ of฀ the฀ narthex฀ that฀ the฀ whole฀composition฀was฀wrenched฀to฀accommodate฀it. 12. Πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ (οἱ) κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ. PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS 281 Figure฀2฀-฀Plan,฀St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof,฀Kakopetria฀(A.฀Papageorghiou,฀The฀Narthex฀of฀ the฀Churches฀of฀the฀Middle฀Byzantine฀Period฀in฀Cyprus,฀p.฀445).฀1:฀the฀Rich฀Man;฀2:฀the฀Sea;฀ 3:฀the฀“weighing฀angel”. 282 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR This฀turns฀attention฀to฀what฀little฀we฀know฀of฀the฀space฀below฀(fig ฀2).฀We฀have฀ no฀evidence฀of฀tombs฀there,฀and฀no฀record฀of฀the฀choreography฀of฀the฀rites฀performed฀ there.฀We฀know,฀however,฀that฀the฀narthex฀had฀by฀the฀early฀12th฀century฀become฀a฀ standard฀component฀of฀monastic฀life,฀accommodating฀many฀of฀its฀non-Eucharistic฀ rituals.13฀With฀the฀typikon฀of฀the฀twelfth-century฀Cypriot฀monastery฀of฀Makhairas฀ as฀a฀guide,฀one฀can฀imagine฀the฀community฀at฀St.฀Nicholas฀entering฀the฀narthex฀ each฀morning฀after฀their฀services฀in฀the฀church,฀departing฀thence฀to฀their฀day’s฀work,฀ and฀then฀returning฀at฀intervals฀to฀sing฀the฀hours฀and฀vespers.14฀Thus฀they฀approached฀ it฀sometimes฀from฀the฀church,฀through฀the฀east฀door,฀but฀quite฀as฀often฀from฀their฀ activities฀ outside.฀ We฀ know฀ that฀ the฀ narthex฀ here฀ had฀ no฀ western฀ portal฀ in฀ the฀฀ 12th฀century,฀for฀a฀fresco฀of฀that฀date฀covered฀the฀whole฀span฀of฀the฀central฀bay฀with฀ a฀mural฀icon฀of฀the฀equestrian฀St.฀George.15฀As฀the฀naos฀did฀not,฀the฀narthex฀did฀have฀ a฀door฀on฀the฀south;฀given฀the฀demolition฀of฀the฀original฀wall,฀we฀do฀not฀know฀if฀ there฀was฀also฀a฀north฀door,16฀though฀there฀was฀one฀in฀the฀naos.฀The฀cramped฀ placement฀of฀the฀church฀against฀the฀mountainside฀to฀its฀south,฀and฀the฀ample฀space฀ to฀its฀north,฀make฀it฀clear฀that฀the฀monastic฀buildings฀–฀and฀thus฀a฀major฀portion฀ of฀the฀monks’฀life฀–฀must฀have฀lain฀at฀its฀north.฀This฀makes฀it฀very฀plausible฀that฀ the฀narthex฀did฀have฀a฀north฀door,฀and฀that฀the฀Last฀Judgment฀was฀so฀designed฀to฀ offer฀a฀severe฀reminder฀to฀departing฀monks฀of฀the฀dangers฀they฀confronted฀in฀the฀ world฀beyond.฀The฀scene฀was฀shaped฀to฀echo฀and฀inform฀their฀movements. How฀the฀Last฀Judgment฀embraced฀the฀movements฀of฀the฀monks฀once฀they฀were฀ within฀the฀narthex฀can฀only฀be฀surmised,฀but฀the฀murals฀still฀visible฀in฀the฀north฀do฀ offer฀some฀clues.฀Both฀the฀somber฀weighing฀angel฀and฀the฀gesturing฀Rich฀Man฀turn฀ their฀attention฀toward฀the฀south.฀The฀bosom฀of฀Abraham฀in฀Paradise,฀which฀the฀ Rich฀Man฀craves,฀and฀the฀bliss฀to฀which฀the฀righteous฀above฀the฀angel฀were฀being฀led,฀ must฀have฀filled both฀the฀central฀and฀southern฀portions฀of฀the฀narthex.฀If฀admonition฀ and฀ejection฀monitored฀the฀monks’฀departure,฀inclusion฀and฀enjoyment฀of฀the฀ community฀of฀the฀blessed฀may฀well฀have฀dominated฀the฀space฀within.฀Yet฀over฀the฀ central฀door฀was฀a฀God฀who฀hurled฀damnation฀over฀his฀own฀blessing฀right฀hand.฀ Monitoring฀the฀monks’฀movements฀as฀they฀departed฀the฀space฀apparently฀was฀more฀ important฀than฀maintaining฀scene’s฀compositional฀consistency. 13. See฀V.฀Marinis,฀Architecture฀and฀Ritual฀in฀the฀Churches฀of฀Constantinople,฀Ninth฀to฀Fifteenth Centuries,฀New฀York฀2014,฀p.฀69-71;฀A.฀Papageorghiou,฀The฀Narthex฀of฀the฀Churches฀of the฀Middle฀Byzantine฀Period฀in฀Cyprus,฀in฀Rayonnement฀grec.฀Hommages฀à฀Charles฀Delvoye, ed.฀L.฀Hadermann-Misguich฀and฀G.฀Raepsaet฀with฀G.฀Cambler,฀Brussels฀1982,฀p.฀438-448, at฀447. 14. A.฀Bandy฀(trans.),฀34.฀Machairas:฀Rule฀of฀Neilos,฀Bishop฀of฀Tamasia,฀for฀the฀Monastery฀of the฀Mother฀of฀God฀of฀Machairas฀in฀Cyprus,฀in฀Byzantine฀Monastic฀Foundation฀Documents, 5฀vols,฀ed.฀J.฀Thomas฀and฀A.฀Constantinides฀Hero,฀Washington฀DC฀2000฀(Dumbarton Oaks฀Studies฀35),฀3,฀p.฀1107-1175,฀at฀1132-1135. 15. A.฀Nicolaïdès,฀The฀Murals฀of฀the฀Narthex:฀The฀Paintings฀of฀the฀Twelfth฀Century,฀Date and฀Iconography,฀in฀Asinou฀Across฀Time.฀The฀Church฀and฀Murals฀of฀the฀Panagia฀Phorbiotissa, Cyprus,฀ed.฀A.฀Weyl฀Carr฀and฀A.฀Nicolaïdès,฀Washington฀DC฀2012฀(Dumbarton฀Oaks Studies฀43),฀p.฀98,฀fig ฀4.5,฀p.฀93-101,฀at฀100. 16. On฀the฀issue฀of฀the฀north฀wall฀and฀door,฀see฀Papageorghiou,฀Νικολάου,฀Αγίου,฀της Στέγης (cited฀in฀n.฀10),฀p.฀248. PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS 283 The฀church฀of฀the฀Transfigur tion฀in฀Sotira Cyprus’฀next฀surviving฀Last฀Judgment,฀a฀thirteenth-century฀fresco฀in฀the฀village฀ church฀of฀the฀Transfiguration in฀Sotira,฀Famagusta฀District,฀is฀today฀almost฀totally฀ effaced.17฀As฀at฀St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof,฀it฀occupied฀the฀barrel-vaulted฀ceiling,฀ in฀this฀case฀of฀the฀whole฀western฀end฀of฀the฀naos.฀Just฀a฀narrow฀sliver฀remains,฀on฀ the฀transverse฀arch฀at฀its฀far฀eastern฀edge.฀Cyprus฀had฀been฀governed฀by฀French฀ Crusader฀kings฀for฀a฀good฀sixty฀years฀by฀the฀time฀it฀was฀painted,฀but฀the฀imagery฀ remains฀firmly and฀familiarly฀Byzantine,฀and฀introduces฀us฀to฀an฀important฀addition฀ to฀the฀Last฀Judgment’s฀repertory.฀This฀is฀on฀the฀south฀side,฀where฀we฀see,฀at฀the฀top,฀ the฀Patriarchs฀with฀souls฀in฀their฀bosoms,฀familiar฀from฀Byzantine฀images฀of฀Paradise,฀ then฀the฀figu e฀of฀Sea฀with฀her฀fishes yielding฀their฀dead,฀and฀at฀the฀bottom฀a฀lively฀ naked฀figu e฀dangling฀above฀a฀little฀fi e.18฀He฀is฀labeled฀“the฀falsifier of฀weights”.฀ He฀is฀one฀of฀a฀genre฀of฀specifically labeled฀peasant฀sinners฀that฀became฀widespread฀ in฀ both฀ monastic฀ and฀ secular฀ programs฀ in฀ the฀ later฀ 12th฀ century.19฀ He฀ dangles฀฀ opposite฀the฀apostles฀and฀the฀blessed,฀so฀would฀seem฀to฀belong฀to฀Hell.฀Yet฀he฀is฀ clearly฀distinct฀from฀the฀abbots,฀emperors฀and฀archons฀being฀herded฀into฀Hell฀at฀ St.฀Nicholas,฀and฀though฀he฀shares฀the฀nudity฀of฀the฀Rich฀Man฀there,฀he฀is฀not฀ immersed฀in฀the฀fi e฀that฀engulfs฀him,฀either.฀If฀anything,฀he฀seems฀more฀closely฀ related฀to฀resurrection฀and฀Paradise.฀He฀seems฀to฀represent฀some฀intermediate฀state฀ or฀class.20฀Lacking฀the฀rest฀of฀the฀composition,฀it฀is฀hard฀to฀interpret฀him฀here.฀But฀such฀฀ ฀ 17.฀ G.฀ Ioannou฀ and฀ C.฀ Hadjichristodoulou,฀ Σωτήρα Αμμοχώστου, η βυζαντινή κωμόπολη. Ιστορία και τέχνη,฀Nicosia฀2002,฀p.฀29-32. 18.฀ Ibid.,฀image฀on฀p.฀32. 19.฀ On฀such฀images฀of฀identified sins,฀see฀S.฀Kalopissi-Verti,฀The฀Murals฀of฀the฀Narthex,฀ The฀ Paintings฀ of฀the฀Late฀Thirteenth฀and฀Fourteenth฀Centuries,฀in฀Asinou฀Across฀Time฀ (cited฀in฀n.฀15)฀,฀p.฀115-208,฀at฀143-148฀with฀earlier฀bibliography,฀especially฀Garides,฀ Études฀ sur฀ le฀ Jugement฀ dernier฀ (cited฀ in฀ n.฀ 1),฀ p.฀ 82-117;฀ D.฀ Mouriki,฀ An฀ Unusual฀฀ Representation฀of฀the฀Last฀Judgment฀in฀a฀Thirteenth-Century฀Fresco฀at฀St.฀George฀near฀ Kouvaras฀in฀Greece,฀DChAE฀4/8,฀1975/76,฀p.฀145-171;฀Maderakis,฀Η Κόλαση και οι ποινές฀ (cited฀in฀n.฀1),฀p.฀21-80;฀Id.,฀Η Κόλαση και οι ποινές των κολασμένων σαν θέματα της Δευτέρας Παρουσίας στις εκκλησίες της Κρήτης· Προβλήματα σχετικά με τα θέματα της Κολάσεως,฀Ύδωρ εκ πέτρας· περιοδική επιστημονική έκδοση Κέντρου Μελετής Ορθόδοξου Πολιτισμού฀ 3-4,฀ 1981,฀ p.฀51-130;฀S.฀E.฀J.฀Gerstel,฀The฀Sins฀of฀the฀Farmer:฀Illustrating฀Village฀Life฀(and฀Death)฀ in฀Medieval฀Byzantium,฀in฀Word,฀Image,฀Number:฀Communicating฀in฀the฀Middle฀Ages,฀ ed.฀J.฀J.฀Contreni฀and฀S.฀Casiani,฀Florence฀2002,฀p.฀205-217.฀They฀are฀anticipated฀ already฀ in฀ Yilanlı฀ kilise฀ in฀ the฀ Peristremma฀ Valley,฀ Cappadocia,฀ of฀ the฀ 7th-9th฀ century,฀฀ but฀become฀a฀recurrent฀component฀of฀the฀Last฀Judgment฀only฀in฀the฀late฀12th฀century:฀see฀ N.฀ Thierry,฀ L’Apocalypse฀ de฀ Jean฀ et฀ l’iconographie฀ byzantine,฀ in฀ L’Apocalypse฀ de฀ Jean.฀ Traditions฀ exégétiques฀ et฀ iconographiques฀ iiie-xiiie฀ siècles,฀ ed.฀ Y.฀ Christe,฀ Geneva฀ 1979,฀ p.฀319-339,฀at฀337,฀fig ฀7. 20.฀ Sometimes฀they฀are฀immersed฀in฀the฀fie y฀river,฀as฀in฀the฀monastic฀church฀of฀the฀Mavriotissa฀ in฀Kastoria:฀Alfa฀e฀Omega.฀Il฀Giudizio฀Universale฀tra฀Oriente฀e฀Occidente,฀ed.฀V.฀Pace฀and฀ M.฀Angheben,฀Milan฀2006,฀pl.฀p.฀170.฀At฀other฀times฀they฀are฀within฀the฀chambers฀that฀ Angheben฀had฀associated฀with฀interim฀punishment,฀as฀in฀the฀churches฀of฀the฀Episkopi฀and฀ Agitria฀in฀the฀Middle฀Mani฀in฀Greece:฀N.฀B.฀Drandakes,฀Βυζαντινὲς τοιχογραφίες τῆς Μέσα Μάνης,฀Athens฀1995฀(Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθηναῖς ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας฀141),฀p.฀159-207;฀ 237-253.฀Often,฀as฀here,฀they฀are฀independent฀of฀both. 284 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR sinners฀abound฀in฀the฀third฀of฀Cyprus’฀Last฀Judgments,฀and฀this฀is฀–฀at฀last฀–฀intact.฀ This฀is฀at฀the฀church฀of฀the฀Panagia฀Phorbiotissa฀near฀Asinou. The฀church฀of฀the฀Panagia฀Phorbiotissa฀of฀Asinou Asinou฀once฀again฀is฀a฀monastic฀church.21฀Built฀around฀1100฀CE,฀perhaps฀as฀a฀ private฀chapel,฀it฀had฀by฀1115฀become฀the฀katholikon฀of฀a฀monastery,฀and฀at฀some฀ point,฀thereafter฀acquired฀the฀requisite฀narthex.฀The฀narthex฀was฀adorned฀only฀very฀ slowly฀with฀paintings,฀and฀they฀reflect a฀shift฀in฀the฀kind฀of฀audience฀that฀we฀had฀ assumed฀for฀St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof.฀One฀senses฀this฀already฀in฀the฀earliest฀fresco,฀ the฀magnificent late฀twelfth-century฀mural฀icon฀of฀St.฀George฀in฀the฀south฀apse฀ (fig ฀4).22฀Painted฀over฀the฀closed฀south฀door,฀rather฀like฀its฀counterpart฀at฀St.฀Nicholas,฀ the฀dashing฀image฀bears฀the฀donor฀inscription฀of฀a฀lay฀person,฀one฀Nikephoros,฀a฀ physician฀of฀horses.฀The฀name฀of฀another฀Nikephoros,฀Nikephoros฀maker฀of฀horseshoes,฀added฀below฀his฀on฀the฀mural,฀suggests฀that฀the฀narthex฀was฀accessible฀not฀only฀ to฀lay฀patrons,฀but฀to฀lay฀pilgrims,฀as฀well.23฀Their฀presence฀confirms the฀tendency฀ over฀the฀course฀of฀the฀12th฀century฀for฀the฀narthex฀of฀monasteries฀to฀become฀a฀kind฀ of฀selvage฀between฀lay฀and฀cloistered฀communities,฀where฀the฀two฀converged.฀By฀ the฀time฀the฀next฀paintings฀appeared฀at฀Asinou฀a฀century฀later,฀this฀process฀had฀ evolved,฀for฀these฀record฀the฀patronage฀of฀lay฀women,฀one฀a฀local฀widow฀who฀seems฀ to฀have฀financed major฀repairs฀to฀the฀church,24฀the฀other฀a฀Frankish฀noble฀lady฀led฀ by฀noblesse฀oblige฀or฀the฀lack฀of฀an฀accessible฀Latin฀church฀to฀support฀this฀one.25฀ Both฀portraits฀cluster฀close฀to฀St.฀George,฀the฀local฀patron฀behind฀him฀and฀the฀Latin฀ lady฀above.฀The฀view฀(fig ฀4),฀imagined฀with฀these฀three฀paintings฀only,฀is฀what฀ would฀have฀greeted฀the฀monks฀when฀they฀came฀into฀the฀narthex฀from฀their฀monastic฀ buildings฀on฀the฀north:฀they฀would฀have฀faced฀the฀portraits฀–฀and฀petitions฀–฀of฀their฀ benefactors.฀The฀interaction฀of฀lay฀and฀monastic฀implied฀here฀was฀then฀sealed฀in฀ 1332/33,฀as฀we฀learn฀from฀an฀inscription฀over฀the฀east฀door,฀when฀the฀fathers฀of฀ the฀monastery฀and฀“the฀common฀people”฀joined฀together฀to฀sponsor฀the฀fresco฀ program฀that฀still฀clothes฀all฀the฀remaining฀surfaces฀of฀the฀space.26฀It฀included฀ten฀ further฀portraits฀–฀three฀more฀lay฀people฀here,฀and฀seven฀monks. 21. Most฀ recently฀ Asinou฀ Across฀ Time฀ (cited฀ in฀ n.฀ 15)฀ with฀ earlier฀ bibliography,฀ especially C. Hadjichristodoulou฀ and฀ D.฀ Myrianthefs,฀ The฀ Church฀ of฀ Our฀ Lady฀ of฀ Asinou, Nicosia฀20092;฀Stylianou฀and฀Stylianou,฀The฀Painted฀Churches฀of฀Cyprus฀(cited฀in฀n.฀10), p. 114-140. 22. On฀this฀figu e,฀see฀A.฀Nicolaïdès฀and฀D.฀Winfiel ,฀The฀Murals฀of฀the฀Narthex:฀The฀Paintings of฀the฀Twelfth฀Century,฀in฀Asinou฀Across฀Time฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀93-110. 23. N.฀P.฀Ševčenko,฀The฀Metrical฀Inscriptions฀in฀the฀Murals฀of฀the฀Panagia฀Phorbiotissa,฀ibid., p. 69-90,฀at฀83. 24. Kalopissi-Verti,฀The฀Murals฀of฀the฀Narthex฀(cited฀n.฀19),฀p.฀122. 25. On฀this฀figu e,฀see฀ibid.,฀p.฀122-130. 26. Communal฀patronage฀was฀not฀uncommon฀in฀areas฀under฀Latin฀control,฀but฀it฀is฀rare฀in the฀context฀of฀a฀monastic฀church.฀On฀such฀patronage,฀see฀ibid.,฀p.฀178-179;฀S.฀Kalopissi-Verti, Collective฀Patterns฀of฀Patronage฀in฀the฀Late฀Byzantine฀Village:฀The฀Evidence฀of฀Church Inscriptions,฀in฀Donation฀et฀donateurs฀dans฀le฀monde฀byzantin.฀Actes฀du฀colloque฀international organisé฀à฀l’Université฀de฀Fribourg,฀Fribourg฀13-15฀mars฀2008,฀ed.฀J.-M.฀Spieser฀and฀E.฀Yota, PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS Figure฀3฀-฀The฀blessed฀and฀the฀damned,฀west฀face฀of฀north฀vault฀of฀narthex,฀ St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof,฀Kakopetria฀(photo฀by฀the฀author). Figure฀4฀-฀Narthex฀looking฀south,฀Panagia฀Phorbiotissa,฀Asinou (photo:฀Gerald฀L.฀Carr). 285 286 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR Their฀chosen฀theme฀was฀the฀Last฀Judgment฀(fig ฀5).฀It฀fills the฀vaults฀above฀ a฀densely฀populated฀sanctoral฀cycle.฀Once฀again,฀Christ฀is฀central.฀He฀is฀not฀ enthroned;฀instead,฀in฀the฀guise฀of฀the฀Pantokrator,฀he฀presides฀from฀the฀dome.฀ The฀Pantokrator฀gazing฀from฀the฀dome฀characteristically฀dominated฀the฀naos฀of฀ churches.฀Here,฀he฀lends฀to฀the฀narthex฀the฀solemnity฀of฀a฀naos,฀as฀if฀to฀confer฀on฀ the฀space฀accessible฀to฀the฀laity฀the฀aura฀of฀a฀church฀interior.฀The฀apostles฀and฀angels฀ encircle฀him,฀emphasizing฀his฀centrality,฀but฀he฀himself฀establishes฀an฀east-west฀axis.฀ He฀faces฀not฀the฀monks,฀but฀the฀western฀door,฀the฀portal฀used฀especially฀by฀the฀ laity.฀From฀him,฀the฀program฀unfolds฀in฀two฀perspectives.฀When฀seen฀looking฀ eastward฀(fig ฀5),฀Paradise฀with฀the฀Mother฀of฀God฀and฀Patriarchs฀appear฀to฀the฀north฀ at฀Christ’s฀right,฀while฀Asinou’s฀famous฀sequence฀of฀eight฀sinners฀are฀at฀his฀left.฀ Serried฀ranks฀of฀the฀blessed฀are฀assembled฀around฀Paradise,฀with฀the฀arriving฀righteous฀ below,฀and฀the฀choirs฀of฀the฀saints฀arching฀above.฀Between฀them฀are฀both฀Earth฀and฀ Sea,฀their฀surroundings฀busy฀with฀creatures฀yielding฀up฀resurrected฀bodies.฀Linked฀ with฀Hell฀at฀Kakopetria฀and฀with฀Paradise฀at฀Sotira,฀Sea฀and฀Earth฀are฀associated฀ here฀ at฀ Asinou฀ with฀ the฀ sites฀ of฀ beatitude,฀ binding฀ resurrection฀ to฀ redemption.฀ Paradise฀itself฀lies฀immediately฀over฀the฀door฀to฀the฀monastic฀buildings.฀Arching฀ above฀it฀are฀Christ’s฀words฀from฀Matthew฀25:34:฀“Come฀unto฀me,฀blessed฀of฀my฀ father;฀receive฀the฀kingdom฀prepared฀for฀you.”27฀The฀eastern฀wall฀itself,฀beneath฀ the฀Pantokrator,฀is฀centered฀on฀the฀orant฀Mother฀of฀God;฀the฀Deesis,฀image฀of฀ intercession,฀flanks the฀portal฀below฀her.฀But฀the฀imagery฀is฀not฀symmetrical.฀Christ฀ clearly฀dominates฀the฀Deesis,฀and฀two฀white฀forms฀flanking the฀orant฀Virgin฀guide฀ attention฀firmly to฀the฀right.฀A฀prayerful฀priest-monk฀in฀his฀white฀vestment฀closes฀ the฀left฀side;฀to฀the฀right,฀surprisingly,฀are฀two฀white฀hunting฀dogs.฀They฀belong฀ to฀the฀tall฀monk,฀probably฀the฀hegumen฀Theophilos,฀who฀is฀portrayed฀above฀them฀ in฀the฀soffit. Monks฀were฀not฀supposed฀to฀hunt,฀and฀engaging฀as฀the฀dogs฀are,฀ they฀do฀intimate฀temptation฀–฀their฀alert฀noses฀point฀the฀eye฀onward฀to฀the฀figu es฀ on฀the฀sinister฀side. These฀are฀the฀sinners,฀pointedly฀lined฀up฀at฀Christ’s฀left,฀on฀the฀side฀of฀the฀lay฀ portraits฀(fig ฀7).฀They฀radiate฀physicality.฀Bound฀and฀wriggling,฀they฀dangle฀from฀ meat฀hooks,฀emphasizing฀their฀carnal฀nature.฀Their฀transgressions฀are฀civic,฀not฀private,฀ and฀dominated฀by฀greed.฀At฀the฀top,฀the฀man฀who฀ploughs฀over฀borders฀is฀paired฀ with฀the฀deceitful฀miller;฀the฀thief,฀hooked฀by฀the฀cupidity฀of฀his฀eye,฀and฀the฀slanderer฀ with฀ a฀ snake฀ at฀ his฀ tongue฀ follow.฀The฀ usurer฀ and฀ falsifier of฀ weights฀ –฀familiar฀ from฀Sotira฀–฀is฀next,฀punished฀with฀particular฀ferocity฀as฀he฀dangles฀head-down฀in฀fi e.฀ The฀bad฀nun฀beside฀him,฀unique฀in฀Byzantine฀imagery,฀may฀lend฀weight฀to฀the฀ intimation฀in฀Asinou’s฀Synaxarion฀that฀the฀monastery฀was฀associated฀in฀this฀period฀ Paris฀2012฀(Réalités฀Byzantines฀14),฀p.฀125-140;฀Ead.,฀Church฀Foundations฀by฀Entire฀Villages฀ (13th-16th฀c.),฀A฀Short฀Note,฀ZRVI฀44,฀2007,฀p.฀333-340;฀Ead.,฀Dedicatory฀Inscriptions฀and฀ Donor฀ Portraits฀ in฀Thirteenth-Century฀ Churches฀ of฀ Greece,฀ Vienna฀ 1992฀ (Denkschriften,฀ Österreichische฀ Akademie฀ der฀Wissenschaften,฀ Philosophisch-historische฀ Klasse฀ 226).฀ The฀earliest฀example฀in฀Cyprus฀is฀in฀the฀apse฀of฀1178฀at฀the฀Holy฀Cross,฀Pelendri:฀see฀ Stylianou฀and฀Stylianou,฀The฀Painted฀Churches฀of฀Cyprus฀(cited฀in฀n.฀10),฀p.฀507-508,฀ figs ฀302-304. 27. Δεῦτε,฀οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρός μου,฀κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου. PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS Figure฀5฀-฀Narthex฀vault,฀Panagia฀Phorbiotissa,฀Asinou (photo:฀Gerald฀L.฀Carr). Figure฀6฀-฀Narthex฀looking฀east,฀Panagia฀Phorbiotissa,฀Asinou (photo:฀Gerald฀L.฀Carr). 287 288 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR Figure฀7฀-฀Sinners,฀with฀upper฀two฀panels฀on฀the฀left,฀lower฀two฀panels฀on฀the฀right,฀ Panagia฀Phorbiotissa,฀Asinou฀(photo฀by฀the฀author). with฀ a฀ women’s฀ convent.28฀The฀ snake฀ at฀ her฀ ear฀ suggests฀ sins฀ of฀ eavesdropping,฀ gossiping,฀or฀meddling.฀By฀contrast,฀the฀sin฀of฀the฀bad฀monk฀who฀dangles฀below฀her฀ may฀be฀spelled฀out฀by฀the฀female฀figu e฀who฀hangs฀at฀his฀side,฀gazing฀at฀him:฀she฀is฀ “the฀one฀who฀turns฀away฀her฀children”,฀aborting฀or฀abandoning฀them.฀She฀suggests฀ the฀baleful฀fruits฀of฀monastic฀lust. The฀sinners฀lie฀opposite฀Paradise.฀If฀Heaven฀opposes฀them,฀they฀must฀be฀in฀Hell.฀ Unquestionably,฀they฀are฀in฀punishment.฀One฀notes,฀however,฀that฀Christ’s฀condemnation฀of฀the฀damned฀does฀not฀accompany฀them.฀The฀fathers฀of฀the฀Church฀were฀ firm that฀post-mortem฀suffering฀was฀possible฀only฀after฀the฀resurrection฀of฀the฀body฀at฀ the฀end฀of฀time,฀and฀that฀even฀then,฀what฀was฀suffered฀was฀remorse,฀not฀punishment.29฀ 28. G.฀Grivaud,฀Fortunes฀and฀Misfortunes฀of฀a฀Small฀Byzantine฀Foundation,฀in฀Asinou฀Across Time฀(cited฀in฀n.฀15),฀p.฀13-36,฀at฀29. 29. N.฀Constas,฀Mark฀Eugenikos,฀in฀La฀théologie฀byzantine฀et฀sa฀tradition,฀ed.฀C.฀G.฀Conticello and฀V.฀Conticello,฀Turnhout฀2002฀(Corpus฀Christianorum),฀vol.฀2,฀p.฀411-475;฀Bathrellos, Love,฀Purification,฀and฀ orgiveness฀(cited฀in฀n.฀3),฀p.฀78-121. PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS 289 By฀contrast,฀popular฀imagination฀was฀emphatic฀that฀sinners฀did฀suffer฀punishment฀ after฀death,฀but฀it฀also฀reserved฀latitude฀for฀their฀eventual฀remission฀at฀the฀end฀of฀ time.30฀Thus฀the฀sinners฀seem฀to฀dangle฀ambiguously฀between฀death฀and฀damnation.฀ Here฀at฀Asinou,฀they฀respond฀less฀to฀the฀categorical฀condemnation฀of฀end-time฀ judgment฀than฀to฀the฀very฀pragmatic฀theme฀of฀rewards.฀As฀those฀in฀Heaven฀reap฀ benefice, these฀reap฀punishment.฀Naked฀and฀labeled,฀they฀speak฀to฀behavior฀in฀the฀ world.฀As฀Rossitza฀Schroeder฀has฀argued,฀confession฀was฀among฀the฀rituals฀that฀ took฀place฀in฀the฀narthex฀of฀monastic฀churches.31฀The฀depicted฀sinners฀surely฀afforded฀ the฀clergy฀compelling฀pictures฀of฀the฀wages฀of฀sin.฀Thus,฀they฀must฀have฀elicited฀ fear.฀But฀they฀must฀also฀have฀invited฀a฀gratifying฀measure฀of฀retributive฀scorn฀on฀ the฀part฀of฀those฀who฀gazed฀at฀them. The฀sinners฀function฀opposite฀Paradise,฀in฀a฀dialectic฀of฀reward฀and฀retribution.฀ A฀very฀different฀vista฀opens฀when฀one฀turns฀to฀the฀narthex’s฀other,฀westward฀ perspective฀(fig ฀8).฀Here฀the฀sinners฀literally฀vanish฀from฀view,฀to฀be฀succeeded฀on฀ their฀soffit by฀the฀compartments฀of฀otherworldly฀terrors.฀Eerie฀and฀ambiguous,฀the฀ terrors฀seem฀to฀convey฀only฀terminal฀gloom,฀and฀attention฀slips฀from฀them฀to฀the฀ energetic฀ activity฀ of฀ the฀ west฀ lunette฀ (fig ฀9).฀ Here,฀ as฀ angels฀ trumpet฀ gossamer฀ souls฀from฀their฀tombs,฀the฀river฀of฀fi e฀boils฀from฀the฀Throne฀prepared฀for฀the฀end฀ of฀time,฀engulfing a฀cowering฀crowd.฀A฀rightward฀current฀courses฀across฀the฀tympanum,฀surging฀from฀the฀angels฀across฀the฀Prepared฀Throne฀and฀river฀of฀fi e฀to฀close฀ in฀the฀angel฀with฀the฀scales฀of฀justice฀on฀the฀north฀soffit. Far฀from฀reaching฀back฀to฀ the฀lively,฀labeled฀sinners,฀the฀scene฀of฀final judgment฀opens฀a฀different฀dialogue. It,฀too,฀is฀vengeful:฀no฀Heaven฀appears฀here฀to฀counterbalance฀the฀flood of฀fi e.฀ Judgment฀here฀is฀condemnation:฀to฀be฀mortal฀is฀to฀be฀culpable.฀Rituals฀of฀death,฀ like฀those฀of฀confession,฀drew฀lay฀people฀into฀Asinou’s฀narthex,฀for฀the฀narthex฀was฀ the฀customary฀place฀for฀funerals.32฀But฀the฀issues฀of฀death฀exceeded฀retribution.฀ Retribution฀was฀for฀activities฀one฀could฀amend฀in฀life;฀the฀western฀tympanum฀evokes฀ the฀terrifying฀paralysis฀of฀inescapable฀culpability.33฀Yet฀relentless฀as฀it฀is,฀the฀river฀of฀ fi e฀remains฀small฀within฀the฀tympanum฀as฀a฀whole.฀Countervailing฀elements฀appear,฀ especially฀Adam฀and฀Eve,฀who฀confront฀judgment฀with฀ardent฀prayer.฀Together,฀ their฀urgent฀postures฀capture฀the฀visual฀diagonal฀that฀runs฀across฀the฀tympanum,฀ carrying฀the฀eye฀over฀the฀river฀of฀fi e฀and฀past฀it,฀to฀the฀weighing฀angel฀beyond.฀ 30. Baun,฀Tales฀from฀Another฀Byzantium฀(cited฀in฀n.฀9),฀p.฀312฀–”Both฀the฀fact฀that฀intercession can฀help,฀and฀the฀implication฀that฀the฀Last฀Judgment฀is฀just฀around฀the฀corner,฀indicate that฀our฀texts฀take฀place฀not฀in฀Hell฀or฀even฀in฀Hades,฀but฀in฀some฀third,฀less฀defined and more฀flexible฀location฀in฀the฀ yzantine฀religious฀consciousness”฀–฀and฀passim. 31. R.฀Schroeder,฀Prayer฀and฀Penance฀in฀the฀South฀Bay฀of฀the฀Chora฀Exonarthex,฀Gesta฀48, 2009,฀p.฀37-53. 32. Marinis,฀Architecture฀and฀Ritual฀(cited฀in฀n.฀13),฀p.฀73-76;฀and฀on฀Asinou฀in฀particular฀see C.฀L.฀Connor,฀Female฀Saints฀in฀Church฀Decoration฀of฀the฀Troodos฀Mountains฀in฀Cyprus, in฀Medieval฀Cyprus:฀Studies฀in฀Art,฀Architecture,฀and฀History฀in฀Memory฀of฀Doula฀Mouriki, ed.฀N.฀P.฀Ševčenko฀and฀C.฀Moss,฀Princeton฀1999,฀p.฀211-240,฀at฀218-219;฀S.฀E.฀J.฀Gerstel, Painted฀Sources฀for฀Female฀Piety฀in฀Medieval฀Byzantium,฀DOP฀52,฀1998,฀p.฀89-111, at฀98-102. 33. On฀the฀medieval฀sense฀of฀paralysis฀in฀the฀face฀of฀divine฀judgment,฀see฀K.฀Ambrose,฀Attunement to฀the฀Damned฀of฀Conques฀Tympanum,฀Gesta฀50,฀2011,฀p.฀1-17. 290 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR Figure฀8฀-฀Narthex฀looking฀west,฀Panagia฀Phorbiotissa,฀Asinou (photo:฀Gerald฀L.฀Carr). Figure฀9฀-฀Tympanum฀of฀west฀narthex฀door,฀Panagia฀Phorbiotissa,฀Asinou (photo:฀Dumbarton฀Oaks฀BF.T.As.K.8.2). PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS 291 As฀at฀St.฀Nicholas฀of฀the฀Roof,฀but฀in฀a฀way฀never฀encountered฀again,฀he฀turns฀not฀ toward,฀but฀away฀from฀the฀river฀of฀fi e.฀Thus,฀he฀directs฀attention฀onward,฀toward฀ the฀procession฀of฀those฀approaching฀Paradise฀(fig ฀8).฀Somber฀as฀it฀is,฀then,฀the฀ Hellfi e฀of฀the฀end-time฀has฀its฀own฀visual฀dynamic฀within฀the฀whole,฀and฀is฀more฀ closely฀linked฀with฀Heaven฀than฀it฀is฀with฀the฀lively฀personal฀hell฀of฀the฀exposed฀ and฀identified sinners.฀Its฀language฀is฀not฀of฀retribution฀and฀reward,฀but฀of฀culpability฀ and฀faith.34฀Rather฀than฀a฀tidy฀bifurcation฀of฀saved฀and฀damned,฀Heaven฀and฀Hell,฀ the฀Last฀Judgment฀at฀Asinou฀creates฀a฀series฀of฀triangulations฀across฀the฀space฀of฀ the฀narthex,฀their฀messages฀calibrated฀to฀the฀vantage฀points฀of฀those฀within. The฀frescoes฀here฀do฀not฀clarify฀the฀ambiguities฀inherent฀in฀the฀Byzantine฀Last฀ Judgment฀ imagery฀ –฀ whether฀ one฀ or฀ more฀ judgments฀ were฀ intended,฀ how฀ the฀ wriggling฀sinners฀related฀to฀the฀otherworldly฀terrors,฀or฀what฀either฀sinners฀or฀terrors฀ had฀to฀do฀with฀the฀river฀of฀fi e.฀Like฀the฀Byzantine฀theologians฀themselves,฀the฀ imagery฀shifts฀perspectives,฀reflecting more฀upon฀the฀valences฀of฀divine฀judgment฀ than฀on฀apocalyptic฀finalit .฀Yet฀distributed฀as฀it฀is฀in฀three฀dimensions฀around฀ the฀physical฀movements฀of฀its฀viewers,฀it฀does฀speak฀responsively฀to฀the฀varied฀ conditions฀and฀concerns฀of฀the฀people฀below.฀The฀monks฀are฀among฀those฀whom฀ it฀addresses:฀one฀sees฀the฀way฀Christ’s฀raised฀right฀hand฀both฀blesses฀and฀admonishes฀ them฀as฀they฀enter฀the฀space฀(fig ฀5),฀and฀the฀way฀the฀sins฀of฀lust฀and฀cupidity฀wriggle฀ and฀cluster฀around฀the฀wealthy฀patrons฀(fig ฀4).฀But฀above฀all฀the฀murals฀speak฀to฀ the฀lay฀community,฀who฀both฀entered฀and฀departed฀by฀way฀of฀the฀western฀door.฀ At฀least฀two฀messages฀unfolded฀to฀them.฀One฀was฀based฀on฀the฀dialectic฀of฀reward฀and฀ retribution฀and฀spoke฀to฀life฀and฀the฀satisfaction฀of฀seeing฀greed฀punished฀(figs ฀6,฀7);฀ the฀other฀was฀rooted฀in฀the฀dialectic฀of฀culpability฀and฀faith฀and฀spoke฀to฀awe฀in฀ the฀face฀of฀mortality฀(figs ฀8,฀9).฀It฀is฀not฀in฀its฀clarity,฀but฀in฀its฀flexibility that฀the฀ imagery฀assumes฀the฀efficient฀functionality฀that฀ r.฀Maximos฀Constas฀had฀affirmed The฀churches฀of฀Sotira,฀Lythrangomi฀and฀Kouka฀ Asinou’s฀is฀the฀last฀instance฀in฀Lusignan฀Cyprus฀of฀a฀Last฀Judgment฀distributed฀ three-dimensionally฀around฀a฀vaulted฀space.฀All฀ensuing฀examples฀were฀concentrated฀ on฀a฀single,฀usually฀flat surface,฀though฀portions฀sometimes฀spilled฀onto฀an฀adjacent฀ jamb฀ or฀ pier,฀ evoking฀ the฀ old฀ three-dimensionality.฀The฀ growing฀ preference฀ for฀ gabled฀rather฀than฀vaulted฀structures฀was฀certainly฀a฀factor฀in฀this฀change,฀but฀a฀more฀ determinative฀stimulus฀is฀exemplified in฀the฀diminutive,฀late฀fourteenth-century฀ funerary฀chapel฀of฀St.฀Mamas฀in฀Sotira,฀just฀yards฀away฀from฀the฀Transfiguration church฀that฀we฀saw฀earlier.35฀Like฀Asinou’s฀narthex,฀this฀is฀a฀domed฀space,฀but฀the฀ Last฀Judgment฀does฀not฀spread฀across฀its฀apex.฀Instead,฀it฀is฀compressed฀onto฀the฀ 34. See฀Mark฀Eugenikos’฀assessment,฀quoted฀by฀Constas,฀Mark฀Eugenikos฀(cited฀in฀n.฀29), p. 459:฀“‘Faith’฀will฀rule฀over฀the฀present฀world,฀and฀‘Hope’฀over฀the฀period฀between฀death and฀resurrection,฀but฀‘Love’฀will฀reign฀after฀the฀final judgment,฀and฀through฀it฀the฀saints will฀be฀united฀to฀God.” 35. M.฀Olympios,฀Saint฀George฀of฀the฀Greeks฀and฀Its฀Legacy:฀A฀Facet฀of฀Urban฀Greek฀Church Architecture฀in฀Lusignan฀Cyprus,฀in฀Famagusta.฀Volume฀1:฀Art฀and฀Architecture,฀ed.฀A.฀WEYL Carr,฀Turnhout฀ 2014฀ (Mediterranean฀ Nexus,฀ 1100-1700,฀ 2),฀ p.฀143-202,฀ at฀ 174-176; Ioannou฀and฀Hadjichristodoulou,฀Σωτήρα Αμμοχώστου฀(cited฀in฀n.฀17),฀p.฀53-55. 292 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR tympanum฀of฀the฀south฀wall.฀Facing฀it฀from฀the฀north฀tympanum฀is฀the฀Dormition฀ of฀the฀Mother฀of฀God.฀Together,฀they฀yield฀a฀powerful฀funerary฀program.฀The฀effort฀ to฀integrate฀the฀Last฀Judgment฀into฀the฀visual฀ministry฀of฀the฀church฀interior,฀as฀ seen฀here,฀was฀surely฀the฀more฀significant impetus฀drawing฀it฀onto฀the฀wall.฀Of฀the฀ three฀remaining฀versions฀from฀the฀Lusignan฀period,฀two฀were,฀like฀this฀one,฀located฀ inside฀the฀naos,฀responding฀to฀the฀imagery฀around฀them.฀The฀Last฀Judgment฀in฀ the฀village฀church฀of฀the฀Panagia฀Kanakaria฀in฀Lythrangomi,฀today฀almost฀totally฀ vanished,฀spread฀over฀the฀north฀wall฀of฀the฀naos,฀complementing฀the฀scenes฀from฀ the฀Christological฀narrative฀that฀faced฀it฀on฀the฀south.36฀The฀Last฀Judgment฀in฀the฀ monastic฀church฀of฀the฀Holy฀Cross,฀Kouka,฀in฀turn,฀confronts฀scenes฀of฀the฀trial฀ of฀Christ,฀the฀earthly฀trial฀of฀God฀by฀men฀facing฀the฀awesome฀trial฀of฀humankind฀ by฀God฀on฀opposite฀sides฀of฀the฀barrel฀vault฀over฀the฀south฀arm฀of฀the฀cruciform฀ naos฀(fig ฀10).37฀Drawing฀the฀Last฀Judgment฀in฀this฀way฀into฀the฀Christological฀ narrative,฀rather฀than฀setting฀it฀apart฀in฀the฀narthex฀–฀or฀at฀the฀west฀of฀the฀naos฀as฀ in฀Sotira’s฀Transfiguration church฀–฀was฀an฀innovation.฀It฀had฀an฀inevitable฀impact฀ on฀the฀scene’s฀content฀and฀performance.฀The฀imagery฀at฀Lythrangomi฀is฀too฀abraded฀ to฀diagnose,฀but฀that฀in฀St.฀Mamas฀and฀the฀Holy฀Cross฀is฀clear.฀Its฀components฀are฀ fewer,฀and฀they฀are฀composed฀symmetrically฀around฀a฀strong฀central฀axis,฀balancing฀ beatitude฀and฀condemnation.฀Rather฀than฀discursive฀multiplicity,฀unity฀dominates.฀ This฀affects฀the฀scene’s฀relation฀to฀viewers,฀bringing฀them฀to฀a฀standstill฀at฀the฀middle,฀ where฀they฀can฀turn฀from฀one฀to฀the฀other฀of฀the฀confronted฀subjects,฀eschatological฀ Figure฀10฀-฀Last฀Judgment,฀Holy฀Cross,฀Kouka (photo:฀Gerald฀L.฀Carr). 36. A.฀H.฀S.฀Megaw฀and฀E.฀J.฀W.฀Hawkins,฀The฀Church฀of฀the฀Panagia฀Kanakariá฀at฀Lythrangomi in฀Cyprus.฀Its฀Mosaics฀and฀Frescoes,฀Washington฀DC฀1977฀(Dumbarton฀Oaks฀Studies,฀14), p. 153-155. 37. D.฀C.฀Kappaïs,฀Η ιστορία και αρχαία Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Κουκάς. Θρησκευτικά μνημεία πόλης και επαρχίας Λεμεσού,฀Limassol฀2009;฀S.฀Hadjisavvas,฀Annual฀Report฀of฀the฀Department฀of Antiquities฀for฀the฀Year฀1998,฀Nicosia฀2003,฀p.฀31,฀figs ฀14-15. PATHS฀OF฀PERCEPTION฀IN฀THE฀LAST฀JUDGMENTS 293 or฀Christological,฀and฀interpret฀each฀one฀fully฀from฀the฀vantage฀point฀of฀its฀center.฀ In฀time,฀this฀symmetry฀would฀flatten the฀Last฀Judgment฀into฀a฀planar฀composition,฀ focused฀on฀the฀end฀of฀time,฀without฀its฀earlier,฀ruminative,฀diachronic฀three-dimen-฀ sionality.฀But฀first, one฀final Last฀Judgment฀of฀Lusignan฀date฀retained฀its฀place฀in฀the฀ narthex,฀and฀though฀painted฀like฀those฀at฀Sotira,฀Kouka,฀and฀Lythrangomi฀on฀flat walls฀rather฀than฀enfolding฀vaults,฀preserved฀an฀element฀of฀discursive฀mobility. The฀church฀of฀St.฀Herakleidios,฀monastery฀of฀St.฀John฀Lampadistes This฀is฀in฀the฀church฀of฀St.฀Herakleidios,฀katholikon฀of฀the฀monastery฀of฀St.฀John฀ Lampadistes,฀Kalopanagiotis.38฀My฀perception฀of฀this฀fresco฀was฀radically฀reshaped฀ three฀years฀ago,฀when฀I฀saw฀the฀narthex฀for฀the฀first time฀with฀its฀long-disused฀south฀ door฀open฀(fig ฀11).฀This฀made฀it฀harder฀to฀photograph,฀but฀far฀more฀instructive.฀ The฀Last฀Judgment฀occupies฀the฀east฀wall฀of฀the฀narthex’s฀initial,฀south฀bay,฀spilling฀ over฀also฀onto฀the฀adjacent฀wall฀on฀either฀side฀of฀the฀south฀door.฀When฀the฀south฀ door฀ was฀ disused,฀ the฀ Last฀ Judgment฀ had฀ lurked฀ awkwardly฀ in฀ the฀ dark฀ corner฀ beside฀the฀door฀leading฀into฀the฀church.฀Opening฀the฀south฀door฀made฀evident฀the฀ Figure฀11฀-฀Narthex฀looking฀south฀past฀the฀doors฀to฀the฀chapel฀of฀St.฀John฀Lampadistes฀ and฀the฀church,฀St.฀Herakleidios,฀Kalopanagiotis฀(photo:฀Gerald฀L.฀Carr). 38. See฀A.฀Papageorghiou,฀The฀Monastery฀of฀Saint฀John฀Lampadistis฀in฀Kalopanayiotis,฀Nicosia 2012฀(Guides฀to฀Byzantine฀Monuments฀of฀Cyprus);฀M.฀Emmanuel,฀Monumental฀Painting in฀Cyprus฀During฀the฀Last฀Phase฀of฀the฀Lusignan฀Dynasty,฀1374-1489,฀in฀Medieval฀Cyprus (cited฀in฀n.฀32),฀p.฀241-263,฀at฀248-251;฀Stylianou฀and฀Stylianou,฀The฀Painted฀Churches of฀Cyprus฀(cited฀in฀n.฀10),฀p.฀306-312;฀Eid.,฀Donors฀and฀Dedicatory฀Inscriptions,฀Supplicants and฀Supplications฀in฀the฀Painted฀Churches฀of฀Cyprus,฀JÖBG฀9,฀1960,฀p.฀97-128,฀at฀109; A. Papageorghiou,฀Kύπροι ζωγράφοι τοῦ 15ου καὶ 16ου αἰώνα,฀in฀Report฀of฀the฀Department฀of Antiquities฀of฀Cyprus,฀1974,฀Nicosia฀1974,฀p.฀195-209,฀at฀197. 294 ANNEMARIE฀WEYL฀CARR narthex’s฀function฀as฀a฀pathway,฀giving฀access฀to฀both฀St.฀Herakleidios฀itself,฀and฀ then฀to฀the฀immediately฀adjacent฀pilgrimage฀chapel฀of฀St.฀John฀Lampadistes.39฀ The฀Last฀Judgment฀is฀poised฀to฀address฀all฀who฀entered฀this฀space.฀This฀very฀fact฀ helps฀significantly to฀clarify฀the฀question฀of฀who฀actually฀did฀pass฀through฀it.฀ The฀pilgrimage฀chapel฀was฀unquestionably฀accessible฀to฀the฀laity;฀the฀status฀of฀the฀ church,฀on฀the฀other฀hand,฀is฀complicated.40฀An฀early฀twelfth-century฀fresco฀of฀two฀ supplicating฀monks฀in฀the฀apse฀suggests฀that฀St.฀Herakleidios฀served฀a฀monastery฀ at฀that฀time;฀it฀did฀so฀again฀in฀the฀17th฀century,฀when฀it฀is฀documented฀for฀the฀first time฀in฀surviving฀written฀sources.฀It฀is฀generally฀assumed฀to฀have฀been฀monastic฀ throughout.฀This฀assumption฀is฀challenged,฀however,฀by฀the฀patrons฀of฀the฀Last฀ Judgment,฀ who฀ are฀ portrayed฀ within฀ the฀ painting.฀They฀ are฀ a฀ family฀ of฀ four,฀ a฀ married฀couple฀with฀two฀sons฀in฀clerical฀garb,฀who฀are฀identified as฀the฀priests฀of฀ “this฀church,”฀using฀for฀“this฀church”฀the฀word฀katholiki,฀or฀village฀church.41฀Thus฀ the฀church฀must฀have฀spent฀some฀centuries฀serving฀the฀village฀community,฀with฀ parishioners฀and฀pilgrims฀coming฀in฀and฀out฀of฀the฀south฀door.฀The฀placement฀of฀ the฀ Last฀ Judgment฀ around฀ that฀ door฀ reinforces฀ the฀ likelihood฀ that฀ this฀ was฀ the฀ case.฀Rather฀than฀serving฀monastic฀viewers฀entering฀the฀narthex฀from฀the฀church,฀ for฀ whom฀ the฀ image฀ would฀ have฀ lain฀ awkwardly฀ around฀ the฀ corner,฀ the฀ scene฀ functions฀ forcefully฀ and฀ effectively฀ for฀ people฀ coming฀ and฀ going฀ through฀ the฀ south฀door.฀All฀who฀entered,฀parishioners฀or฀pilgrims,฀would฀have฀passed฀the฀Last฀ Judgment,฀their฀eyes฀level฀with฀the฀lower฀figu es฀on฀the฀east฀wall,฀before฀turning฀to฀ enter฀the฀church฀through฀its฀west฀portal,฀or฀moving฀on฀to฀the฀chapel. The฀mural฀one฀sees฀on฀entering฀rises฀cliff-like฀on฀one’s฀right฀(fig ฀12).฀Its฀compression฀onto฀one,฀major฀surface฀rather฀than฀multiple,฀curved฀ones฀imposed฀upon฀it฀ the฀same฀kind฀of฀compositional฀symmetry฀and฀iconographic฀economy฀that฀have฀been฀ pointed฀out฀already฀in฀the฀frescoes฀of฀St.฀Mamas,฀Sotira,฀and฀the฀Holy฀Cross฀at฀Kouka.฀ Its฀elements฀are฀assembled฀bilaterally฀now,฀around฀a฀plummeting฀central฀axis.฀Plunging฀ vertically฀from฀the฀pale฀mandorla฀of฀Christ฀–฀at฀the฀top฀of฀the฀photograph฀here฀–฀ this฀falls฀past฀the฀Prepared฀Throne฀where฀the฀Protoparents฀adore฀the฀cross,฀sign฀of฀ Christ’s฀mercy,฀to฀conclude฀in฀the฀scale฀of฀justice,฀where฀the฀deeds฀of฀souls฀are฀being฀ weighed.฀It฀comes฀as฀a฀bit฀of฀a฀surprise฀to฀realize฀that฀none฀of฀the฀three-dimensional฀ Last฀Judgments฀we’ve฀seen฀so฀far฀had฀actually฀assembled฀the฀blessed฀on฀one฀side฀and฀ the฀condemned฀on฀the฀other฀in฀a฀strict฀bilateral฀confrontation,฀and฀none฀had฀placed฀ the฀act฀of฀“weighing฀in฀the฀scale”฀at฀the฀compositional฀center.