Visibilité et présence de l’image dans l’espace
ecclésial
Byzance et Moyen Âge occidental
Sulamith Brodbeck et Anne-Orange Poilpré (dir.)
DOI : 10.4000/books.psorbonne.39632
Éditeur : Éditions de la Sorbonne
Lieu d'édition : Paris
Année d'édition : 2019
Date de mise en ligne : 18 décembre 2019
Collection : Byzantina Sorbonensia
ISBN électronique : 9791035105457
http://books.openedition.org
Édition imprimée
Date de publication : 6 juin 2019
ISBN : 9791035103019
Nombre de pages : 448
Référence électronique
BRODBECK, Sulamith (dir.) ; POILPRÉ, Anne-Orange (dir.). Visibilité et présence de l’image dans l’espace
ecclésial : Byzance et Moyen Âge occidental. Nouvelle édition [en ligne]. Paris : Éditions de la Sorbonne,
2019 (généré le 08 janvier 2020). Disponible sur Internet : <http://books.openedition.org/psorbonne/
39632>. ISBN : 9791035105457. DOI : 10.4000/books.psorbonne.39632.
© Éditions de la Sorbonne, 2019
Conditions d’utilisation :
http://www.openedition.org/6540
VISIBILITÉETPRÉSENCE
DEL’IMAGEDANSL’ESPACEECCLÉSIAL
ByzanceetMoyenÂgeoccidental
UniversitéParis1Panthéon-Sorbonne
BYZANTINASORBONENSIA–30
InstitutderecherchessurByzance,l’Islam
etlaMéditerranéeauMoyenÂge
VISIBILITÉETPRÉSENCE
DEL’IMAGEDANSL’ESPACEECCLÉSIAL
ByzanceetMoyenÂgeoccidental
sousladirectionde
SulamithBrodbecketAnne-OrangePoilpré
aveclacollaborationdeMichelStavrou
OuvragepubliéavecleconcoursdelaCommissiondelarecherche
del’universitéParis1Panthéon-Sorbonne,du“LegsMalandrino”,
duLabexRESMEDetdel’InstitutuniversitairedeFrance
ÉditionsdelaSorbonne
2019
CollectionByzantinaSorbonensia
dirigéeparMichelKaplanetSophieMétivier
Imagedecouverture:
MonastèredeStudenica(Serbie),églisedelaVierge
(©MarévaU)
Composition
FabienTESSIER
©ÉditionsdelaSorbonne,2019
212,rueSaint-Jacques,75005Paris
www.editions-sorbonne.fr
edsorb@univ-paris1.fr
Loidu11mars1957
ISBN 979-10-351-0301-9
ISSN 0398-7965
Lesopinionsexpriméesdanscetouvragen’engagentqueleursauteurs.
«AuxtermesduCodedelapropriétéintellectuelle,toutereproductionoureprésentation,
intégraleoupartielledelaprésentepublication,faiteparquelqueprocédéquecesoit
(reprographie,microfilmage, scannérisation,numérisation…)sansleconsentementde
l’auteuroudesesayantsdroitouayantscauseestilliciteetconstitueunecontrefaçon
sanctionnéeparlesarticlesL.335-2etsuivantsduCodedelapropriétéintellectuelle.Il
estrappeléégalement que l’usage abusif et collectif de la photocopie met en danger
l’équilibreéconomiquedescircuitsdulivre.»
Remerciements
Nousremercionschaleureusementl’Institutnationald’histoiredel’art,et
l’HiCSA(Histoireculturelleetsocialedel’art)–EA4100àl’UniversitéParis1
Panthéon-Sorbonne, en particulier Zinaïda Polimenova et Antoine Scotto,
d’avoiraccueillietaccompagnélesjournéesd’étudesàl’originedecetouvrage.
Introduction
SulamithBrodbeck,Anne-OrangePoilpré
Lestextesréunisdanscetouvragesontlerésultatd’uneannéederéflexio
collective,menéelorsd’unejournéed’étudeetdequatreaprès-midisdeconférences
etdébats,autourdel’imagechrétienneauseindel’espaceecclésialmédiévalà
ByzanceetenOccident1.CevolumeinaugureleprogrammederechercheIMAGOEIKΩN.Regardscroiséssurl’imagechrétiennemédiévaleentreOrientetOccident,
quibénéficie dusoutienduLabexRESMED(ReligionsetSociétésdansleMonde
Méditerranéen),del’HiCSA(HistoireCulturelleetSocialedel’Art)etdel’INHA,
danslecadred’uneactioncollaborativemenéeavecledomainemédiévalportépar
IsabelleMarchesin.IMAGO-EIKΩNestnédenosspécialitésrespectiveseniconographiechrétienneduhautMoyenÂgeetduMoyenÂgecentral,etdelaconfrontationdenospointsdevuearticulésautourdedeuxairesgéographiquesetculturelles
différentes,entoutcasdéterminéescommetellesparlesdécoupagesacadémiques.
Cetteapprochecomparatistes’inscritdansunevolontédetransversalitéetdans
l’actualitéhistoriographique.En1990déjà,lecélèbreouvraged’HansBelting,Bild
undKult,mettaitenavantuneèredel’imagecommuneàl’Orientetàl’Occident
jusqu’en12002,dansunMoyenÂgeàlafoisoccidentaletoriental.Depuis,ladouble
priseencomptedel’Orientbyzantinetdel’Occidentmédiévals’imposecommeune
voiedéterminantedanslacompréhensiondenombreuxphénomènesartistiques3.
L’étudedel’imagechrétiennebénéficie largementdecepositionnementméthodologiqueetdelamiseenregarddeslangagesiconographiques,destechniques,mais
aussidespratiquescultuellesetdesusages.L’histoiredelareligionetcelledel’individu
1.
2.
3.
Lesrencontresonteulieuàl’INHA:unejournéed’étudeintroductivele25septembre2015
etquatreaprès-midideconférences-débatsentrefévrieretjuin2016surdesthèmesprécis:
L’imagedansl’espacesacré:enjeuxhistoriographiquesetperspectives;Lumièreetéclairagede
l’espacecultuel:perceptionetréceptiondesimages;Imagesmonumentalesetjeuxd’échelle:les
dynamiquesspatialesdulieudeculte;Visibilitéetlisibilitédudialogueentreimagesetinscriptions
dansl’espacecultuel.
H.Belting,Imageetculte.Unehistoiredel’artavantl’époquedel’art,Paris1998(trad.de
BildundKult.EineGeschichtedesBildesvordemZeitalterderKunst,Munich1990).
Parexemple:OrientetOccidentméditerranéensau xiiiesiècle.Lesprogrammespicturaux,
éd.J.-P.CailletetF.Joubert,Paris2012.VoiraussilebilanhistoriographiquedeM.Bacci,
Vieuxclichésetnouveauxmythes:Constantinople,lesicônesetlaMéditerranée,Perspective2,
2012, p. 347-364; l’auteur insiste sur le déplacement du centre de gravité de l’analyse
historiographique:«Onestainsipassédel’évocationconstante–etmythifiée àbiendes
égards – de Constantinople, à la mise en valeur de la Méditerranée […] en sa qualité
d’espacedynamiqued’interactionculturelle»(p.359).
8
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
demeurentainsiétroitementliéesàl’histoiredel’image4.CommelepréciseJeanClaudeSchmittdanssonintroductionaucolloqueLesimagesdanslessociétés
médiévales:pourunehistoirecomparée,silaLatinitéetByzancesesontdifférenciées
toujoursplusparleurschoixlinguistiques,politiques,religieuxetesthétiques,l’image
demeurepourtantundesmeilleursrévélateursdesdifférencesetressemblances
dessociétés5.
L’imagedansl’espaceecclésial:
bilanhistoriographiqueetréflexionsc oisées
L’analysedesimagesdansl’espaceecclésialauMoyenÂgeimpliqueaujourd’hui
unelargepriseencompteducontextemonumentaletrituel.Depuislesannées1980,
larechercheabénéficié del’apportdesétudessurlaliturgiepourenfaireunaspect
prééminentdansl’analyseetl’interprétationdesimages.L’airebyzantines’estrévélée
particulièrementréceptiveàcettedémarche,commeentémoignentlestravaux
de Christopher Walter, Henry Maguire, Robin Cormack, Jean-Michel Spieser,
CatherineJolivet-LévyetSharonGerstelquimontrenttoutl’intérêt,pourl’étude
iconographique,maisaussipourlacompréhensiondel’édifice danssonensemble,
d’analysercelienentrelefiguré etsonenvironnementcérémoniel6.Lesimages
n’yopèrentpasunsimpledédoublementdurite,maisunvéritablecommentaire,
complétantetparachevantlaliturgie7.L’insertiondansunensemblemonumental
complexe,structuréparsesdimensionspratiquesetfonctionnelles,permetaufigu é
unelargepolysémie.Eneffet,lepositionnementdesimages,penséenfonction
deleurcontenusémantique,impliquedeseffetsd’échos,decorrespondancesetde
résonances,quiexprimentdesorientationsthéologiques,dévotionnelles,maisaussi
littéraires(commel’attestentlestravauxpionniersd’HenryMaguire)8etpolitiques.
4.
5.
6.
7.
8.
Belting,Imageetculte(citén.2),p.27.
Lesimagesdanslessociétésmédiévales:pourunehistoirecomparée.Actesducolloqueinternational,Rome,Academiabelgica,19-20juin1998,éd.J.-M.SansterreetJ.-C.Schmitt,
Bruxelles/Rome1999(Bulletindel’InstituthistoriquebelgedeRome69),p.11-12.
Nousneciteronsiciquelesréférenceslesplussignificati espourlesujetquinousoccupe:
C. Walter,ArtandRitualoftheByzantineChurch,Londres1982;H.Maguire,Artand
EloquenceinByzantium,Princeton1981;R.Cormack,WritinginGold.ByzantineSociety
and Its Icons, Londres 1985; J.-M. Spieser, Liturgie et programmes iconographiques,
TM11,1991,p.575-590;C.Jolivet-Lévy,LeséglisesbyzantinesdeCappadoce.Leprogramme
iconographiquedel’absideetdesesabords,Paris1991etplusrécemmentEad.,Aspectsde
larelationentreespaceliturgiqueetdécorpeintàByzance,dansArt,cérémonialetliturgie
auMoyenÂge.Actesducolloquede3ecycleromanddeLettres,Lausanne-Fribourg,24-25mars,
14-15avril,12-13mai2000,éd.N.Bock,P.Kurmann,S.RomanoetJ.-M.Spieser,Rome
2002,p.71-84;S.E.J.Gerstel,BeholdingtheSacredMysteries:ProgramsoftheByzantine
Sanctuary,Seattle/Londres1999.
VoirnotammentlaconclusiondeC.Jolivet-Lévy,Imagesdespratiqueseucharistiques
danslesmonumentsbyzantinsduMoyenÂge,dansPratiquesdel’EucharistiedanslesÉglises
d’Orientetd’Occident(AntiquitéetMoyenÂge).ActesduséminairetenuàParis,Institut
catholique,1997-2000,éd.N.Bériou,B.CaseauetD.Rigaux,Paris2000(Collectiondes
étudesaugustiniennes.SérieMoyenÂgeetTempsmodernes45-46),p.161-200,icip.200.
OutreMaguire,ArtandEloquence(citén.6),voiraussilerecueild’articlesId.,Rhetoric,
NatureandMagicinByzantineArt,Aldershot1998(Variorumcollectedstudiesseries603).
INTRODUCTION
9
Aussibienpourl’OccidentmédiévalquepourByzance,larecherchealargement
explorélesrelationsentrelesacré,l’espace,leriteetl’image,conjuguantcesnotions
demultiplesmanières.Parmil’abondantelittératuresurlesujet,sontparusde
nombreuxouvragescollectifsetpluridisciplinaires:en2001,Lesacréetsoninscriptiondansl’espaceàByzanceetenOccident.Étudescomparées9,sousladirectionde
MichelKaplan,abordel’organisationdel’espacesacréensesdimensionsphysique,
symboliqueetmétaphorique;en2002,Art,CérémonialetLiturgieauMoyenÂge
interroge,dansunechronologielongueetunegéographielarge,l’œuvred’artdans
sesmodalitésetsesusagesliturgiquesetcérémoniels10;plusrécemment,en2010,
Artmédiéval.Lesvoiesdel’espaceliturgique,sousladirectiondePaoloPiva,propose,
pourchaquephasedelapériodemédiévale,uneréflexion surlesliensdynamiques
quiunissentlefiguré àl’espacerituel11;en2011,L’imagemédiévale:fonctionsdans
l’espacesacréetstructurationdel’espacecultuel,éditéparCécileVoyeretÉricSparhubert,
insisteànouveausurl’importancedel’iconographiedansl’institutionsymbolique
dulieuecclésial12.
L’enquêteautourdelaliturgie,desesobjetsetdesesimagesestégalement
menéeautourdel’auteletdesondécor,commeentémoigne,en2006,Decorating
theLord’sTable.OnthedynamicsbetweenimageandAltarintheMiddleAges,dirigé
parSørenKaspersenetErikThunø,quiconsidèreaussibienlecontenusymbolique
du décor que son impact visuel13. Mentionnons enfin Thresholds of the Sacred:
architectural,arthistorical,liturgical,andtheologicalperspectivesonreligiousscreens,
EastandWest,dirigéparSharonGerstel(2006),consacréauchancel,autemplon
– devenuiconostaseàByzance–etaujubé,indissociablesdeleurdécorafin de
valoircommeseuilssacrés14.
Ces nouvelles approches marquent une rupture historiographique touchant
aurapportentreespaceetfiguration puisquel’imagenepeutdésormaisplusêtre
interrogéeindépendammentdesonenvironnementetdesonemplacement.Àl’échelle
decasparticuliers,cettecompréhensiondel’imagedanssonespacepermetbeletbien
d’expliquercertainscaractèresinhabituelsdedécorsdéjàbienétudiés.Parexemple,
lascènedelaDormitiondansl’églisedelaPanaghiaArakiotissaàLagoudéra(1192),
qualifiée parRobinCormackd’«asymétrique,déséquilibréeetétrange»,présente
unChrist«rejetésurlecôté»delacomposition(fig. 1)15.Pardesrapprochements
avec des ensembles cappadociens, ainsi qu’avec certains manuscrits, Andréas
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Le sacré et son inscription dans l’espace à Byzance et en Occident. Études comparées, éd.
M. Kaplan,Paris2001(ByzantinaSorbonensia18).
Art,cérémonialetliturgie(citén.6).
Artmédiéval:lesvoiesdel’espaceliturgique,éd.P.Piva,Paris2010.
L’image médiévale: fonctions dans l’espace sacré et structuration de l’espace cultuel, éd.
C. VoyeretE.Sparhubert,Turnhout2011(Cultureetsociétémédiévales22).
Decorating the Lord’s table: on the dynamics between image and altar in the Middle Ages,
éd.S.KaspersenetE.Thunø,Copenhague2006.
Thresholdsofthesacred:architectural,arthistorical,liturgical,andtheologicalperspectiveson
religiousscreens,EastandWest,éd.S.E.J.Gerstel,WashingtonDC2006.
Cormack,WritinginGold(citén.6),p.174.
10
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Figure1-Dormition,mursuddunaos,PanagiaArakiotissa,Lagoudéra,1192
(photo:A.Nicolaïdès).
Figure2-Vued’ensembledunaossouslacoupole,PanagiaArakiotissa,Lagoudéra,1192
(photo:A.Nicolaïdès).
INTRODUCTION
11
Nicolaïdèsapumontrerqu’ils’agissaitd’unevariantetypologiquerare,etalternative,delaformulecentrée16.Maisunepriseencomptedel’environnementspatial
peutdonnertoutesasignification àcetteparticularitéiconographiquepuisquela
Dormition,situéesurlemursuddunaos,faitpendantàlaPrésentationdeMarie
auTemple,figurée aunord.Lesdeuxcompositionssefontéchodansunrapport
nord-sudainsiquedansledécentrementdusujetprincipal(fig. 2).Leconcepteur
duprogramme–etdelascènedelaDormition–abienprisicienconsidération
lecaractèretridimensionneldudécorcherchantàentourer«physiquement»le
spectateurdesprotagonistesprincipauxdecesdeuxépisodesdelaviedelaVierge:
MariedevantlegrandprêtreZacharieaunordetl’âmedeMariedanslesbrasde
sonFilsausud,regroupésdanslapartieorientaledelacomposition,verslesanctuaire.DanslanefdelacathédraledeMonreale,lasuccessiondesmédaillonsdes
martyrsdeSébasteauxintradosdesarcades17présenteuneparticularitéquelaprise
en compte de l’environnement spatial explique également très bien. Dans cette
suiterépétitivedemédaillons,unseulsurl’ensembledugroupedubas-côténord
estorientéverslesud.Cette«étrangeté»,longtempsinexpliquéeparlacritique,se
comprendsil’onconsidèrequecemédaillonsommitalmatérialisel’axedelaporte
latéralenord,d’usagequotidienpourlesfidèles. Ilinviteàsedirigerverslanefet
signaleunpassagephysique.
Silesorientationshistoriographiquessurl’Occidentmédiévaletl’Orientbyzantinontsuividesévolutionsparallèlesdansl’intérêtportéàl’imagedanssarelation
àl’architectureetauxritesquis’ydéroulent,certainsspécialistesduMoyenÂge
occidental,commeHerbertKessler,Jean-ClaudeSchmitt,JeanWirthouDaniel
Russo,ontmenéleurstravauxsurl’imagereligieusechrétienneauseind’uneplus
largeenquêtesurl’église-monument,«lieuecclésial»auquelonreconnaîtune
fonctionsocialemajeurearticulantl’organisationspatialedelasociétémédiévale
toutentière.Destravauxhistoriquessurl’ecclésiologiecommeLaMaisonDieude
DominiqueIogna-Prat18(2006),touchantàdenombreusesquestionsrelativesaux
manifestationsvisuellesetmatériellesdel’Église,confortentégalementl’étudedes
imageschrétiennesdanscettevoie.Audébutdesannées1990,l’ouvragepionnier
deJérômeBaschet19surlesfresquesdel’églisedeBominaco,danslesAbruzzes,
avaitcommencéàdésenclaverlaréflexion surl’imageencontexteecclésiald’un
lienexclusifetpassifaveclaliturgie,pourrendreaussiàl’église(etàtoutcequ’elle
contient)unstatutbeaucouppluslargequelasimplefonctiond’abriterlerite20.
16. A.Nicolaïdès,L’églisedelaPanagiaArakiotissaàLagoudéra,Chypre.Étudeiconographique
desfresquesde1192,DOP50,1996,p.97,l’auteurciteTokalıIIetlemanuscritHarley1810.
17. S.Brodbeck,LessaintsdelacathédraledeMonreale.Iconographie,hagiographieetpouvoir
royalàlafin duxii esiècleenSicile,Rome2010(CEFR432),nos9à48pourlesmartyrsde
Sébaste,icisaintAngias(no38).
18. D.Iogna-Prat,MaisonDieu:unehistoiremonumentaledel’ÉgliseauMoyenÂge(v.800v. 1200),Paris2006.
19. J.Baschet,Lieusacré,lieud’images:lesfresquesdeBominaco,Abruzzes,1263:thèmes,parcours,
fonctions,Paris/Rome1991(Imagesàl’appui5).
20. Cesréflexions sontprolongéesetélargiesdans:Id.,L’iconographiemédiévale,Paris2008,
chap.4:L’iconographieau-delàdel’iconographie,p.155-188.
12
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
L’étudedesprocessusdespatialisationecclésialeaainsipermisdemieuxappréhenderlesrapportssociauxdansl’Occidentmédiéval21.Leshistoriensdel’artbyzantin
semblentêtrerestéspluslongtempssousl’emprisedustructuralismeetdusymbolisme
cosmologiquedel’église,suivantlesquelsl’imageestinséréeauseind’unprogramme
dogmatiquesignifiant, etd’unensembled’élémentsentretenantdesrelationsétroites
etindivisibles22.Toutefois,lestravauxdeRobertNelson,LeslieBrubaker,Antony
Eastmond,CatherineJolivet-Lévy,Sofia Kalopissi-VertietSharonGerstel,pourne
citerqu’eux,ontrévéléaussilerôlesocialdel’imagequidécoulenécessairement
del’étudeducommanditaire/donateur,delaréceptiondudécoretdu«public»
auquelils’adresse23.Detellesorientationsimpliquentuneouverturesurladimensionanthropologiquedel’imagequiaanimélesoccidentalistesaveclestravaux
deJean-ClaudeSchmittetqui,ducôtédesbyzantinistes,trouveunéchodans
l’ouvragenovateurdeSharonGerstel,RurallivesandlandscapesinlateByzantium:
art,archaeology,andethnography24.Parlecroisementdessources,l’auteureétudie
levillagecommeunemicro-société,oùlesimagessacréesdespetiteséglises,par
leurchoix,leuriconographieetleurmiseenespace,agissentdanslequotidiende
lavieruraleetrévèlentlesmécanismessociauxduvillagetardo-byzantin.
Cesapprochescontextualisantesontrécemmentfaitémergeraussibienpour
l’OccidentmédiévalquepourByzance,denouvellesproblématiquesautourdela
perceptiondel’œuvre.Pourlemondebyzantin,lapeintured’icônesaétéunobjet
d’étudeprivilégié,notammentdanssesaspectsfonctionnelsetdévotionnels,son
instrumentalisationlorsduriteoudesprocessionset,plusrécemment,sadimensionémotionnelle.L’aspectfiguratif etsymboliquedel’œuvrepasseausecondplan
pourdavantagemettreenavantsavaleursensorielleetperformative,commeen
témoignentparexemplelestravauxrécentsdeBisseraPentchevapourl’Orientet
d’ÉricPalazzopourl’Occident25.Cetaccentportésurl’expérienceindividuelle
21. D.Méhu,Locus,transitus,peregrinatio.Remarquessurlaspatialitédesrapportssociaux
dans l’Occident médiéval (xie-xiiie siècle), dans Construction de l’espace au Moyen Âge:
pratiquesetreprésentations.ActesdescongrèsdelaSociétédeshistoriensmédiévistesdel’enseignementsupérieurpublic,37 econgrès,Mulhouse2006,p.275-293.
22. Voirinfrap.14-15.
23. Ons’intéresseàdesquestionsd’ordresociologique,onétudiel’origineetlesmotivations
descommanditaires(voirparexempleslesétudesdeS.Kalopissi-VertietC.Jolivet-Lévy)
etl’impactdesimagessurlasociété.Citons,entreautres,L.Brubaker,Perceptionand
Conception.Art,TheoryandCultureinNinth-CenturyByzantium,WordandImage5,
1989,p.19-31;A.Eastmond,AnIntentionalError?ImperialArtand“Miss”-InterpretationunderAndronikosIKomnenos,TheArtBulletin76,1994,p.502-510.RobertNelson
s’estintéressétrèstôtàcesquestions,voirnotammentsonrecueild’articlesR.Nelson,
LaterByzantinePainting:Art,AgencyandAppreciation,Aldershot2006(VariorumCollected
StudiesSeries853).
24. S.E.J.Gerstel,RuralLivesandLandscapesinLateByzantium:Art,Archaeologyand
Ethnography,NewYork2015.
25. B.Pentcheva,TheSensualIcon:Space,RitualandtheSensesinByzantium,UniversityPark
(PA)2010etsondernierouvrage:Ead.,HagiaSophia.Sound,Space,andSpiritinByzantium,
PennState2017;É.Palazzo,L’inventionchrétiennedescinqsensdanslaliturgieetl’artau
MoyenÂge,Paris2014(Épiphanie);LescinqsensauMoyenÂge,éd.É.Palazzo,Paris2016
(Patrimoines).
INTRODUCTION
13
et collective du sacré, qui touche de nombreux travaux depuis les années 2010,
conduitàréfléchir surunenvironnementpluslargeencore,quantàlaprésence
etlaréceptiondufiguré, enprenantencomptelerôledelalumière,dusonetde
l’odeurdansl’espaceecclésial26.L’imageestalorsintégréeàunphénomèneexpérimentaletsensorielcomplexeetmultidimensionnelqu’ellecontribuepleinementà
activer,devenantpartieintégrantedel’«œuvred’arttotale»qu’estl’église,ausens
contemporainduterme.
Appréhenderlavisibilitéetlaprésencedel’image
parlamobilitéetlafixit
Danslesillagedesrecherchessurl’imageetsonlieu,Visibilitéetprésencede
l’imagedansl’espaceecclésial.ByzanceetMoyenÂgeoccidentalmetaucœurdeson
proposuneinterrogationsimple:dansl’organisationcomplexedel’espacede
l’église,lesemplacementschoisispourlesimagesquiornentlesmursetlesobjets
nepermettentpastoujoursdelesvoir,d’endéchiffrerlecontenu.Certainesimages
semblentréservéesàdesfractionsdel’assembléestationnantdansdesespaces
spécifiques, d’autressontvisiblesdepuislesprincipaleszonesaffectéesauxfidèles
ouauxclercs,d’autresencoresontsituéestrophaut.Lerapport,aprioriévident,
entrereprésentationetvisibilitésetrouvedoncsouventcomplexifié, contraignant
àfaireappelàunecatégoriealternative:lanotiondeprésence.Analyserlatension
existantentrelestroiscatégoriesquesontfiguration, visibilitéetprésenceimplique
uneétudecroiséedessourcesécrites,desœuvresfigurées etdesmonuments.Deux
critèresessentielsentrentalorsenjeu:lamobilité(lemouvementengénéral)etla
fixité, quipermettentdeprendreencomptelesmultiplesjeuxd’échellesàl’œuvre
dansl’église,impliquantdesobjets,desmanuscrits,desdispositifsliturgiques,des
gestes,desdéplacementsphysiques,dialoguantavecundécorappliquéaucorps
mêmedumonument,épousantlecaractèreimmobiledel’architecture.L’interprétationdelavisibilitédel’imageetdesdynamiquesquianimentetstructurent
lelieudecultenepeutsepasserd’interrogerparallèlementlestextesliturgiques,
monastiquesoulittéraires,afin demettreenrapportlediscoursdessourcesavec
letémoignagedesœuvres.
26. Surlalumière,outrelacontributiondecetouvragetraitantdecettequestion,nousrenvoyons
àlapublicationrécenteLalumièredanslesreligionsdulivre:uneapprochepluridisciplinaire,éd.J.BonnéricetN.Panayot,Chronos,numérospécial32,2015.Surlelienentre
l’imageetlamusiquedansl’églisemédiévale,onmentionneraResoundingImages.Medieval
IntersectionsofArt,MusicandSound,éd.S.Boynton,D.J.Reilly,Turnhout2015.Enfin,
nouspouvonsmentionnerlecolloque«Religionetsensorialité.AntiquitéetMoyenÂge»,
du Labex Resmed, 5-6 juin 2015, sous la direction de B. Caseau, avec en particulier la
communicationd’E.Neri:«Constructionetperceptiondelalumièredanslesmosaïques
protobyzantines».Surlanotiond’expériencedusacré,voirN.Schibille,HagiaSophia
andtheByzantineaestheticexperience,Farnham2014etL’Église,lieudeperformances.“In
lociscompetentibus”,éd.S.-D.DaussyetN.Reveyron,Paris2016;pluslargement:ExperiencingByzantium.Papersfromthe44thSpringSymposiumofByzantineStudies,Newcastle
andDurham,April2011,éd.C.NesbittetM.Jackson,Farnham2013.
14
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Silesobjetsliturgiquespeuventêtre«enmouvement»carportésenprocession
ouactivéslorsdurite,lesimagesmonumentalessemblentprisonnièresdeleurfixité
liéeaucaractèrestatiquedesparois,desvoûtes,descoupolesqu’ellesrecouvrent.
Toutefois,lesélémentsarchitectoniques–arcades,voûtes,pavement–sontfréquemmentdécritsdanslesekphraseisparlemouvement.Danslacélèbredescriptionde
Sainte-Sophie par Paul le Silentiaire, les colonnes sont dites dansantes, les arcs
s’élancent,lesconquesjaillissent27.Mêmesicetypedetexteestpeufréquentdans
lessourcesoccidentales,lespoèmesdeVenanceFortunatparticipentd’unemême
tradition descriptive. L’étude de Michael Roberts28 a bien montré combien ces
textessontredevablesàunetraditionlittéraireantiquedel’ekphrasis,pourmieux
décrireunescénographieexpressivedel’espaceecclésial,grâceàdesjeuxdelumière,
deréfraction,animantconstamment(etdifféremmentselonlemomentdelajournée)lemonument.CommelepréciseRuthWebb,lestermesemployésfontpartie
intégranteduvocabulairemétaphoriquedecegenrelittéraire,maisl’attribution
dumouvementetdel’animationàdesentitésstatiquesaégalementpourbutde
rendrelesujetvivantetderefléter l’expériencephysiquevécuedansl’édifice même29.
Lemouvementappliquéàladescriptiondel’architecturerenvoieaudéplacement
dufidèle dansl’église,pourquil’architectureestforcément«enmouvement»augré
desoncheminement.RobertNelsondémontred’ailleurscommentuneekphrasis
– icicelledeSainte-SophiedeConstantinopleparlepatriarchePhotiosen867–
aclairementtraitàlavisioncommedémarcheactive.Ilopposelecaractèrepassif
del’écoute,commephénomènedistantetdiscontinu,àladimensiondynamique
delavuequiimpliqueuneconnexion,uneimmédiateté30.
Quedirealorsdelafixité dudécormonumental?ÀproposdeByzance,on
envisageencoretropsouvent–àlasuiteducélèbreouvraged’OttoDemus,Byzantine
MosaicsDecoration(1948),jalondansl’historiographie–ledécorsurlesparoiscomme
construitselondesrèglestributairesdudogmeetdelaconceptioncosmologiquede
l’édifice, etreflétant unseulprincipeorganiqueetindivisible.Ledécormonumental
27. R.Webb,TheAestheticsofSacredSpace:Narrative,Metaphor,andMotionin‘Ekphraseis’
ofChurchBuildings,DOP53,1999,p.59-74,icip.68;Ead.,EkphraseisofBuildingsin
Byzantium:TheoryandPractice,dansEkphrasis.Lareprésentationdesmonumentsdansles
littératuresbyzantineetbyzantino-slaves:réalitésetimaginaires,éd.V.Vavřínek ,P.Odorico
etV.Drbal(ByzantinoslavicaLXIX/3supplementum),Prague2011,p.20-32.
28. M.Roberts,Light,ColorandVisualIllusioninthePoetryofVenantiusFortunatus,
DOP65-66,2011-2012,p.113-120.
29. Webb,TheAestheticsofSacredSpace(citén.27);voiraussiL.JamesetR.Webb,‘To
UnderstandUltimateThingsandEnterSecretPlaces’:EkphrasisandArtinByzantium,
ArtHistory14-1,1991,p.1-17.
30. R.Nelson,ToSayandtoSee.EkphrasisandVisioninByzantium,dansVisualitybeforeand
beyondtheRenaissance:Seeingasotherssaw,éd.R.Nelson,Cambridge2000,p.143-168;
pourunbilanhistoriographiquedesétudesdesdescriptionsbyzantinesdesœuvresd’art,
legenredel’ekphrasis,voirN.Zarras,AGemofArtisticEkphrasis.NicholasMesarites’
DescriptionoftheMosaicsintheChurchoftheHolyApostlesatConstantinople,dans
Byzantium,1180-1204:‘TheSadQuarterofaCentury?’,NationalHellenicResearchFoundation.
InternationalSymposium22,Athènes2014,p.261-282.
INTRODUCTION
15
estalorsconsidéréentantqu’ensembleindissociabledepuislacoupolejusqu’aux
partiesbassesdesparois,répondantàdes«principesfi es»,àun«système».Deux
argumentsavancésparDemusméritentd’êtrereconsidérés:ledécoupagevertical
etleprincipeorganiquedudécormonumental.DéjàSharonGerstel,danssathèse
de doctorat en 1993, remettait en question le découpage vertical de Demus qui
privilégielacoupoleaudétrimentdusanctuaireetquinecorrespondpasàlavision
donnéeparlestextesthéologiques31.Ainsi,sil’onreprendlaMystagogiedeMaxime
leConfesseur,rédigéeauviiesiècle,onestfrappéparl’importanceetlafécondité
duconceptd’espace.Véritable«théologien-architecte»,Maximeconsidèreleplan
del’édifice nonpassimplementcommedeslieuxjuxtaposésmaiscommedesentités
déterminéesparunetensiondynamiqueentrelanefetlesanctuaire32.Bienplustard,
SyméondeThessalonique,auxvesiècle,associeladivisiondel’église,dunarthex
ausanctuaire,àunevisionmétaphoriquetripartitedepuislaterrejusqu’ausaint
dessaints,au-dessusdufirmament etduciel33.Ledécoupageestdonchorizontal,
dansunetransitionetuncheminement,parseuilssuccessifs,tantphysiquesque
spirituels,d’ouestenest.Ledécordevientainsi«divisible»,«fractionnable»dans
unelogiquerépondantnonplusauseulsymbolismecosmologiquemaisàdespoints
devueponctuelsetoccasionnelsliésàunemplacementphysiqueauseindel’église.
Ainsi,lesicônesmonumentalespeintesquiflanquent letemplonouprennentplace
surlesmursadjacentsperdentdeleurfixité, notammentquandellessontdédoubléessurlemurorientaldunarthexetsurlafaçadeextérieuredel’église.Comme
l’adémontréSophiaKalopissi-Verti,ellesmatérialisentalorsdesseuils,manifestant,
selonlesinscriptionsetlesépithètesemployées,unegradationdansleprocessusdévotionneld’intercession,desupplicationetderéponsepourlesalutetlarédemption34.
Pourl’aireoccidentale,laquestiondumouvementetdelamobilitévis-à-vis
dufiguré atrouvéunnouvelessorautourdesnotionsd’iter,detransitusausein
dulocusecclésial,examinéesparDidierMéhuetprésenteségalementsouslaplume
deJérômeBaschet,Jean-ClaudeBonneetPierre-OlivierDittmardansl’ouvrage
qu’ilscosignent:‘Iter’et‘locus’.Lieuritueletagencementdudécorsculptédansleséglises
romanesd’Auvergne35.L’étudedeschapiteaux,maisaussiunesaisieglobaledu
décordel’édifice ecclésial,sefontàl’auned’uneconceptiondynamiquedel’église
commebâtiment(commeimmeuble),égalementprésentedanslesécritsdeSicard
deCrémone(1155-1215).L’églisedevientalorsunlieudemobilitéspirituelle,visuelle,
physique,unmouvementaccompagné,exprimé,exaltéparledécor.Unbrefextrait
31. Gerstel,BeholdingtheSacred(citén.6),p.5-6.
32. MaximeleConfesseur,LaMystagogie,intr.ettrad.M.-L.Charpin-Ploix,Paris2005,
p. 89-90.
33. St.SymeonofThessalonika,TheLiturgicalCommentaries,éd.S.Hawkes-Teeples,
Toronto2011,p.91etsuiv.
34. S. Kalopissi-Verti,The Proskynetaria of theTemplon and Narthex: Form, Imagery,
SpatialConnections,andReception,dansThresholdsoftheSacred(citén.14),p.107-132.
35. J.Baschet,J.-C.BonneetP.-O.Dittmar,IteretLocus.Lieuritueletagencementdudécor
sculptédansleséglisesromanesd’Auvergne,Imagesre-vuesHors-Série3,2012(publication
enligne:https://imagesrevues.revues.org).
16
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
inviteàlaréflexion autourdecettequestiondumouvement:«Enrythmantla
progressionlongitudinaledelanefetdesbas-côtés,cespointsdeforcequesont
les chapiteauxcontribuent(queleurdécorsoitmajoritairementvégétalouplus
historié)àmusicaliserl’iterquitraverselelieurituel»36.
L’étudeducyclevétérotestamentairedelanefdeSaint-SavinparJérômeBaschet37
adosseégalementsonapprocheàlanotiondemobilité,tantnarrativequephysique,
puisqu’ilfautparcourirlanefsurtoutesalongueurpourpercevoircedécordans
sonensembleetembrasserlacontinuitédel’histoirequis’ydéploie(fig. 3).C’est
justement cette continuité iconographique de la voûte qui organise la mobilité
visuelleetprogrammatiquearticuléeautourdel’axelongitudinal,unemobilitéqui
s’opèreégalementàundegréspirituel.Silesdéploiementsd’imagesetleslogiques
desensaccompagnentdesmouvementsvisuelstoutenstructurantetendélimitant
l’espacecultuel,laquestiondelamobilitédansl’égliseestétroitementconnectée
àcelledel’orientationdel’édifice deplanbasilical,quidominedansl’Occident
médiéval.Lestermesduproblèmesontremarquablementposésparl’étudedeSilbe
deBlaauw38,parueen2010,autourdelanotiond’espaceliturgique.DeBlaauw
montrequ’auxoriginespaléochrétienneslaquestiondupositionnementducélébrantetdelacommunauté,ainsiquelavalorisationdesreliquesdanscetespace
longitudinalqu’estlabasilique,sepensentenfonctiondel’afflux delumièrenaturellevenantanimerlessurfacesintérieuresdessanctuaires.Lesinteractionsprécises
aveclesprogrammespicturauxsontbiensûrtrèsdifficiles àrestituer,maisiln’en
demeurepasmoinsquelespremièreséglisesbasilicalesdesiveetvesièclesprennent
pleinementencomptelefaitquel’espaceintérieuroùstationnentlesfidèles et
leclergénesontpasvisuellementstatiques.
DansLesvoiesdel’espaceliturgique,PaoloPiva39posaitlestermesdelamobilitédanslesanctuaireenfonctiondesparcoursdestinésàrapprocherlesfidèles des
reliquesqu’ilsviennentvénérer,unedynamiquestructurantepourl’espacecultuel.
Laréflexion menéesurledéambulatoireetlesdispositifsarchitecturauxaccueillant
fidèles etcélébrantssusciteégalementdenombreusesquestionssurlesparcours
visuelsparmilesimagesdontsontrempliesleséglisesetsurlesmultipleseffetsde
seuilainsioccasionnés40.
36. Ibid.,chap.1,§30.Surlemouvementetlamobilité,nouspouvonségalementciterMeaning
inMotion.TheSemanticsofMovementinMedievalArt.InternationalCongressonMedieval
Studies42,Kalamazoo2007,éd.N.ZchomelidseetG.Freni,Princeton2011.
37. J.Baschet,LavoûtepeintedeSaint-Savin:ornementationetdynamiqueaxialedulieu
rituel,dansL’iconographiemédiévale(citén.20),p.101-124.
38. S.deBlaauw,Envuedelalumière.Unprincipeoubliédansl’orientationdel’édifice de
culte paléochrétien, dans Art Médiéval. Les voies de l’espace liturgique, éd. P. Piva, Paris
2010,p.15-46,icip.37-40.
39. P.Piva,Lesvoiesdel’espaceliturgique,dansArtMédiéval.Lesvoiesdel’espaceliturgique,
éd.P.Piva,Paris2010,p.81-130.
40. VoirlesdifférentescontributionsdansThresholdsoftheSacred(citén.14)etlabibliographie
antérieure.Mentionnonségalementlecolloqueinternationaletinterdisciplinaire:Letransept
etsesespacesélevésdansl’égliseduMoyenÂgecentral:pourunenouvelleapprochefonctionnelle
(architecture,décor,liturgieetson),tenuàLausanne,20-21avril2015,enpartenariatavec
l’Universitécatholiqued’Angers,organiséparBarbaraFranzéetNathalieLeLuel,dont
lapublicationesttrèsattendue.
INTRODUCTION
17
Figure3-Vueintérieureduvaisseaucentral,abbatialeSaint-Savin,Saint-Savin-surGartempe,Vienne,débutduxiiesiècle(photo:commons.wikimedia.org).
Visibilité,intelligibilité,présence
Lavisibilitéd’uneimagerelèvedecritèresmultiplesetvariablesdansletemps:
l’architecture,lesaménagementsliturgiques,ladispositiondumobilier.Ainsi,les
configurations architecturales,depuisleplanbasilicaljusqu’auplanencroixgrecque
inscrite,n’impliquentpaslesmêmesdegrésdevisibilitéetjouentsurlescontinuités,
lescésuresetlesrupturesdansl’appréhensionvisuelledel’espaceetdesondécor.
18
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Lesdifférentesclôturesdusanctuairedéterminent,ellesaussi,desniveauxdevisibilitéetd’invisibilitédel’image.Lecaractèrevisibleounondudécordépenddonc
desonemplacementdansl’église,desahauteur,paramètresensuitemoduléspar
l’éclairage et la technique mise en œuvre, une délicate combinaison de facteurs
ayantdesincidencessurlalisibilitéetl’intelligibilitédufigur 41.Danslessources
écrites,lesimagessontévoquéesenpremierlieuparlalumière,lesmatériauxet
lacouleur42.LizJamesl’abiensouligné,lacouleurestelle-mêmedécriteentermes
deluminosité,deréflexion etdebrillance,caractèresquipermettentparfoisen
définiti ederendrecomptedelatechniquemêmedelamosaïqueetdesamiseen
œuvre43.Maissurtoutlacouleurcréel’animationdesformes44.
VenanceFortunat,danslepremierlivredesespoèmes,évoqueencestermesla
basiliqueSaint-Vivien,prèsdeSaintes:«L’oràprofusionétincelled’unéclatfauve
etlepurmétalrépandsesrayons.Leslambris,achevésavecunartnouveau,fla boientetl’oncroitquel’artisteadonnévieàdesanimauxsauvages45».Ilsemble
qu’ilfailleconsidérercesdescriptionsmédiévalescommeuneperceptiontangible
etnonsimplementallégoriquedesœuvres.Ilaétédémontrérécemmentcombien
l’ekphrasis,parNicolasMésaritès,ducyclepost-résurrectionneldesSaints-Apôtres
àConstantinopleétaitunedescriptiondétailléeetminutieusedesdix-huitscènes
inscritesdansunensemblecohérent,montrantunréelsoucidespatialitéquilaisse
penserquel’auteuravaitlesmosaïquessouslesyeuxlorsqu’ilrédigeacetexte46.
Lavisibilitédudécorsedéclineégalementdifféremmentselonle«public»visé
etlestatutdel’église.Sil’onpartduprincipe–contestableparailleurs–qu’une
images’adresseàunpublicspécifique, saréceptionneserabienentendupasla
41. Silanotiondehauteuroud’échelleestencoreassezpeupriseenconsidération,onremarqueraunintérêtaccrupourl’étudedelalumière,quecelle-cisoitnaturelleouartificielle
42. Outrelalumièreévoquéedanslesekphraseis,lestypikamentionnentlesicônesquifont
l’objetd’unéclairageartificiel précis;voirJ.-M.Spieser,LemonastèreduPantocratorà
Constantinople:letypikonetlemonument,dansManyRomes.StudiesinHonorofHans
Belting,éd.I.FolettietH.L.Kessler,Brno/Lausanne2015(ConviviumII,1),p.202-217.
Surlesreflets etleseffetsdelumièresurlesmatériauxàpartirdessources,voircertaines
contributionsdansManipolarelaluceinepocapremoderna.Aspettiarchitettonici,artisticie
filosofici ManipulatingLightinPremodernTimes.Architectural,Artistic,andPhilosophical
Aspects,éd.D.MondinietV.Ivanovici,Mendrisio/Milan2014.VoiraussiE.Borsook,
RhetoricorReality:MosaicsasExpressionsofaMetaphysicalIdea,Mitteilungendes
KunsthistorischesInstitutesinFlorenz44,2000,p.2-18.
43. L.James,LightandColourinByzantineArt,Oxford1996(ClarendonStudiesinthe
HistoryofArt15);Ead.,ColorandMeaninginByzantium,JournalofEarlyChristian
Studies11-2,2003,p.223-233.
44. Ead.,WhatColourswereByzantineMosaics?,dansMedievalMosaics.Light,Color,Materials,
éd.E.Borsook,F.GioffrediSuperbietG.Pagliarulo,Florence2000(VillaITatti.
TheHarvardUniversityCenterforItalianRenaissanceStudies17),p.35-46,icip.44:
parlacouleurquiluidonneforme,l’imageprendvieetdevientréelle,commel’attestent
certainsécritsdesPèresdel’Église,dontGrégoiredeNysseetJeanChrysostome.
45. VenanceFortunat,Poèmes,éd.ettrad.M.Reydellet,Paris1994,livreI,poèmeXII,p.31:
Quosupereffusumrutilansintermicataurum/etsparguntradiospurametallasuos./Ingenio
perfectanouotabulatacoruscant/artificemqueputashicanimassefe as.
46. Zarras,AGemofArtisticEkphrasis(citén.30),p.263:«[…]hissophisticatedlanguage
doesnotcreateconfusion,butratherservestheiconography».
INTRODUCTION
19
mêmesielleestvueparunsouverain,unofficiant, unmoine,undonateur,unlaïc
oulacommunautédesfidèle 47.Enoutre,cettepotentiellevisibilitédépenddu
cheminement au sein de l’espace sacré et des parcours empruntés quand ces
derniersnoussontconnus.Silessourceshistoriques,liturgiques,monastiqueset
parfoishagiographiquesnousrenseignentavecprécisionsurlesrites,leshymnes,
lesprières,lecérémonieletlesprocessions,ellesnelivrentquepeud’informations
spatialesprécisesouliéesàunlieuparticulier:c’esttouteladifficulté querencontre
VasileiosMarinisdanssonétudesurl’architectureetleritedansleséglisesde
Constantinopleentreleixeetlexvesiècle48.
LaChapellePalatinedePalermeoffreacontrario–deparsoncaractèreroyal,
lessourcesconservéesetlarichessedesondécor–uneétudedecasexceptionnelle
autourdelanotiondevisibilitéetdeprésencedel’image.SituéeaucœurduPalais
desNormands,cetteégliseafaitl’objetd’uneekphrasisprononcéeparPhilagathos
deCerami,intellectueletmoinedelanguegrecqueactifàlacourdeRogerIIde
Sicile(1130-1154)49.Danssonsermon,Philagathosfaitl’élogedusouverain,lecomparantausoleildontlasplendeurdominetout,imagereprisedansunehoméliedu
mêmeauteurprononcéepourlafêteduDimanchedesRameauxenprésence
duroiRogerII.Lesouverainfaisantsonentréeestqualifié deradieuxetlacélébrationestconsidéréecommeunefêteaussibiendivinequeroyale,illuminéededeux
splendeurs.Or,lathématiquedelalumièreestomniprésentedansledécordubras
suddutranseptàtraverslaprésenced’untroisièmeChristPantocratortenant
lelivreouvertsurlecélèbreversetdel’évangiledeJean(8,12)«Jesuislalumière
dumonde»,delascènedelaNativitéet,surlemursud,duBaptêmeetdelaTransfiguration, deuxfêtesdelalumièreparexcellence50.CommelesouligneSlobodan
Ćurčić,lapersonnequipénétraitparlaportesudétaitvuedepuislecôtéopposé,
maisaussidepuisl’entréedusanctuaire,commeintrinsèquementliéeàcesimages
etplusprécisémentàlascènedel’EntréeduChristàJérusalem,situéejusteaudessusdelaporte(fig. 4)51.Unetellevisibilité,unetellerelationiconographicofonctionnellenepouvaitêtredestinéequ’àlapersonneduroi,entrantpourson
couronnement52oulorsd’unefêtetriomphalecommel’étaitcelledudimanche
desRameauxpendantlaquellelesouverainentraitengrandepompedanslaville
dePalermepuisdanssaproprechapelle.
47. H.Belting,L’imageetsonpublicauMoyenÂge,Saint-PierredeSalerne1998(1reédition:
DasBildundseinPublikumimMittelalter:FormundFunktionfrüherBildtafelnderPassion,
Berlin1981).
48. V. Marinis, Architecture and Ritual in the Churches of Constantinople: ninth to fifteenth
Centuries,NewYork2014.
49. M.L.Fobelli,L’ekphrasisdiFilagatodaCeramisullaCappellaPalatinaeilsuomodello,
dans Medioevo: i modelli. Atti del Convegno internazionale di studi Parma, 27 settembre1ottobre1999,éd.A.Quintavalle,Milan2002,p.267-275.
50. LathématiquedelalumièreestnotammentdéveloppéeparE.Borsook,Messagesin
Mosaics.TheRoyalProgrammesofNormanSicily,1130-1187,Oxford1990,p.33-38.
51. S.Ćur čić ,Ulteriotiriflessioni sugliaspettipalatinidellaCappellaPalatinadiPalermo,
dansDieCappellaPalatinainPalermo.Geschichte,Kunst,Funktionen,éd.T.Dittelbach,
Swiridoff2011,p.377-385,icip.380.
52. Ibid.
20
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Figure4-Mursuddusanctuaire,ChapellePalatine,Palerme,1143
(photo:SwiridoffVerlag,Künzelsau,2011).
Unautrepassagedel’EkphrasisdePhilagathosrendcomptedelaperception
graduelleetdelaréceptiondudecorumdelaChapellePalatine.Ainsilorsquel’auteur
s’attardesurleplafonddelanef,ilinsistesurl’aspectfinement sculptédecelui-ci,
façonnédepetitspaniersquienfont«uneimitationdescieuxtransparentsduParadis,
illuminésd’uncœurd’étoiles»53.Philagathosrendcompteicidelatechniquemême
desmuqarnasqui,parunesuited’alvéolessculptéesoudenidsd’abeilles,placele
53. M. Andaloro, Restituire l’insieme e le sue parti, dans Ibid., p. 440-445, ici p. 440;
Fobelli, L’ekphrasis di Filagato (cité n. 49), p. 267; A. Nef, Conquérir et gouverner la
Sicileislamiqueaux xieet xiiesiècles,Rome2011(BEFAR346),p.148-174:«Quelles
approchespourleplafonddelaChapellePalatine?».
INTRODUCTION
21
spectateursousuncielétoilé.Or,celui-cin’estpasuniquementunemétaphore,
inspiréedelalittératurebyzantine,maisbienlaperceptionquel’onenalorsqu’on
sesituephysiquementdanscetespace(fig. 5):silespeinturessontprésentesmais
difficilement visibles,lesformesduplafondlesontetleurréceptionestbienréelle.
Figure5-Plafondàmuqarnas,nef,ChapellePalatine,Palerme,1143
(photo:SwiridoffVerlag,Künzelsau,2011).
Lecaractèrevisibleounondesimagesimpliquedesquestionnementsautour
deleurpossible(ouimpossible)intelligibilité.Undécorvisiblen’estpasnécessairementintelligibleet,danscetteoptique,lesinscriptionsquiaccompagnentles
imagesjouentunrôlecomplexequ’ilconvientd’explorerspécifiquement, tantla
relationentrelefiguré, lestextesetl’espacearchitecturalrevêtdesformesmultiples
etambivalentes.JeremyJohnsaainsianalysélesinscriptionsarabesduplafondqui
sontvisiblesmaisnonlisiblesetviennentsoulignervisuellement,etdemanière
signifiante, laformedesétoiles.Iln’endemeurepasmoinsquecesinscriptions,
mêmesiellesn’étaientpasintelligibles,chantentlesouverainetlacréationdivine,
etvalentparleurseuleprésence54.Ainsi,laChapellePalatineoffrelecasunique
d’unedémonstrationefficace, quitémoignedelasubtilitédulangagemonumental
del’iconographieetdelasophisticationdesstratégiesdeprésence,desymbolique
etdevisibilitédel’image.
54. J.Johns,ArabicInscriptionsintheCappellaPalatina:Performativity,Audience,LegibilityandIllegibility,dansViewingInscriptionsintheLateAntiqueandMedievalWorld,
éd.A.Eastmond,NewYork2015,p.124-147.Lireaussidanscemêmeouvragelatrès
intéressanteintroductiond’A.Eastmond,intitulée«ViewingInscriptions»etarticuléeautour
desthèmessuivants:Writingasart;Readingandviewing;Interactionsandconversations;
Memoryandperformativity.
22
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Figure6-ColonneTrajane,Rome,113
(photo:commons.wikimedia.org).
INTRODUCTION
23
Pourtenterderésoudrelescontradictionsimpliquéesparlepositionnementde
certainesimageshorsdevue,BeatBrenk55,dansunarticleparuen2005,s’appuie
surunebrèveétudedePaulVeynesurlacolonneTrajane56.Uneanalogieavecla
représentationdelaGuerrecontrelesDaces,dansungrandsoucidedétailjusqu’au
sommetmaisvisiblesurquelquesspiresseulement(fig. 6),conduitBrenkàprendre
enconsidérationl’idéed’un«artd’expression»appliquéeàl’artmédiéval.C’estpar
cetteformulequePaulVeynequalifie uneimageàfortcontenunarratifetsémantique,maisqu’undispositifspatialempêched’êtredécryptée:desimagesprésentes
etvisibles–bienqueréduitesetfloutées pourl’œildufaitdelahauteuroùellesse
hissent–,maispasnécessairementintelligibles.Cetteapprocheinterrogelatension
existantentreleprocessusdestructurationdel’espaceparlefiguré etlapossibilité
depercevoircesmêmesimages.Brenkconclutfinalement quecesontlesambitions
etlesmoyensrhétoriquesvoulusparlecommanditairequidéterminentcequiest
visible,etcompréhensibleounon.Cependant,lespropositionsthéoriquesdePaul
Veyne, à propos de la colonne Trajane, recelaient des potentialités théoriques
larges57,allantau-delàdecequ’enretientBeatBrenk,notammentautourd’une
dissociationdeprincipeentreuneimageetsaréceptionvisuelledirecte,etdel’idée
qu’unepartiedufigurénonseulementpeutmaisdoitéchapperau egard.
Lamagistralesynthèsed’HerbertKessler,intituléeSeeingmedievalArt58,parue
en2004,consacreàcettequestionunchapitrevenantparacheverunensemble
de catégories matérielles et sémantiques. Sept parties successivement intitulées
Lamatière,Lafabrication,L’esprit,Lelivre,l’Église,Lavie(etlamort),Performance,
seconcluentsurlaquestionduvoir(Seeing),notionmaintesfoisanalyséedansses
travauxsurl’iconographie.Qu’est-cequ’impliquelavisibilitédel’imagedeDieu
dans le sanctuaire? Kessler rappelle la force de cette interrogation, d’apparence
pourtantassezsimple,enévoquantlesreprésentationsdel’Ascensionmontrantle
Christreprésentéàdemi,déjàsoustraitàlavuedesesdisciples(fig 7)59.Eneffet,
renvoyantàAugustin,ilaffirme quecechoixiconographiqueparticipedel’idéeque
leChristdevaitdisparaîtredelavuedesescontemporainsafin qu’ilspuissentadresser
àsadivinitél’amourressentipoursapersonne.Uneimageàdemivisiblepossède
doncbien,danscettepartialitémême,lafacultéd’évoquerdesréalitéssupérieures.
55. B.Brenk,VisibilityandPartialInvisibilityofEarlyChristianImages,dansSeeingtheinvisible
inLateAntiquityandtheEarlyMiddleAges,éd.G.deNie,K.F.MorrisonetM.Mostert,
Turnhout2005,p.139-184.
56. P.Veyne,Propagandeexpressionroi,imageidoleoracle,dansLaSociétéromaine,Paris
1991,p.311-342(initialementparudansL’Homme114,avril-juin1990).Cetexteaété
opportunément réédité sous la forme d’un petit livre (Éditions Arkhê, Paris, 2011),
accompagné d’un article de Louis Marin portant également sur la colonneTrajane, et
d’uneintroductiondeFrançoisLissarague.
57. Quelquessuggestions:A.-O.Poilpré,Introduction,dansFaireetvoirl’autoritépendant
l’AntiquitéetleMoyenÂge:imagesetmonuments,Actesdelajournéed’étudestenueàParis
le14novembre2014–INHA,éd.A.-O.Poilpré,Paris2016,publiéenlignesurlesitede
l’HiCSA(http://hicsa.univ-paris1.fr),p.2-14.
58. H.L.Kessler,SeeingMedievalArt,PeterboroughOnt.2004(RethinkingtheMiddleAges1).
59. Quelquesexemples:ÉvangilesdeSaint-Omer(AbbayedeSaint-Bertin),NewYork,Pierpont
MorganLibrary,M.333,fol.85(vers1000);ÉpistolairedeGiovannidaGaibana,Padoue,
Bibl.Capitolare,ms.E2,fol.51v(1259).
24
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Figure7-Évangiles,Saint-Omer(abbayeSaint-Bertin),NewYork,PierpontMorgan
Library,M.333,fol.85,vers1000(photo:PierpontMorganLibrary).
INTRODUCTION
25
Ainsi,lesimages,prisesindividuellementetquelquesoitleursupport,atteignent
unedimensionanagogique,au-delàdeleurvaleursémantique.Ledéveloppement
delathéologiedel’imageauxiiesiècleenOccidenttémoignedel’intérêtcroissant
des théologiens pour cette question, autour d’une définition plus précise de ce
mouvementspirituelcheminantduvisibleversl’invisibleetledivin60.L’important
pour l’image est d’exister sans nécessairement être visible, ce qui suppose alors
d’appréhenderlanotiondeprésence,articuléeàl’idéequecelle-cisejustifie par
l’économiesymboliquedulieuetnonnécessairementparsaréception61.
Laprudenceestdoncdemise,tantnosconnaissancessurle«public»auquel
étaientdestinéeslesimages,surlescheminementsetparcoursauseindel’église,sur
lescritèresdevisibilitédel’époque,sontlacunaires.Certainesapproches«globales»,
certesnovatrices,s’éloignentparfoisdel’œuvreelle-même,amenantàdesconclusions
théoriquesdétachéesdelaréalitématérielledel’objetoudel’image.Ilestdonc
nécessaired’abordercettethématiquenonseulementàtraversdesétudesdecas
précis,maisaussieninterrogeantparallèlementlessources.Danscetteperspective,
ledialogueentreOrientetOccidentapportesurcesquestionsdenouvellespistes
deréflexion, dansunechronologielonguedepuisl’Antiquitétardivejusqu’àlafin du
MoyenÂge.Silesapprochesméthodologiquesdesdernièresdécenniesserejoignent
dansl’étudedesimagesetdel’espaceecclésial,lescontextessontdistincts.Alorsque
laQuerelledesimagesàByzancecontribueàlanaissanced’unevéritablethéologie
del’icôneetàunethéorisationprécisedelalégitimitédel’imagefiguré 62,l’OccidentmaintientdepuisleviesiècleetGrégoireleGrand63uneconceptiondel’image
chrétiennefondéesurtroisprincipalesfonctions:remémorer,consoliderlaconnaissancedeshistoiressaintes,éleverversDieu,auxquellespeuts’ajouterl’ornementdu
templedivin64.Mais,dansuncascommedansl’autre,l’imagedemeureunenjeu
ecclésialdepremierplan,unenécessitéinhérenteàl’existencemêmedeslieuxrituels.
***
60. Parmidenombreusesréférencestraitantdecesquestions:ArtetRéformegrégorienneenFrance
et dans la Péninsule ibérique, éd. B.Franzé,Paris2015;C. Rudolph,TheMysticArk:
HughofSaintVictor,artandthoughtinthetwelfthcentury,NewYork2014;TheMind’seye:
artandtheologicalargumentintheMiddleAges,éd.F.HamburgeretA.-M.Boucher,
Princeton2006;J.Wirth,L’imageàl’époqueromane,Paris1999.
61. L’image–quidanslapenséebyzantineestaussibien«l’imagefiguré »quel’imagedansle
sensoùl’emploientlesthéologiens«l’Eucharistieestl’imageduChrist»–entretientun
rapporttrèsfortaveclavérité,voirSpieser,Liturgieetprogrammes(citén.6),p.578.
62. Voirnotammentl’ouvragerécent:L’icônedanslapenséeetdansl’art.Constitutions,contestations,réinventionsdelanotiond’imagedivineencontextechrétien,éd.K.Mitalaitéet
A. Vasiliu,Turnhout2017(StudiesinByzantineHistoryandCivilization10).
63. Baschet,L’iconographiemédiévale(citén.20),p.26-33;C.Chazelle,Pictures,Books
andtheIlliterate:PopeGregoryI’sLetterstoSerenusofMarseille,WordandImage6,1990,
p. 138-153;H.L.Kessler,PictorialNarrativeinAntiquityandChurchMissionin
Sixth-CenturyGaul,dansPictorialNarrativeinAntiquityandtheMiddleAges,éd.H.L.Kessler
etM.ShreveSimpson,WashingtonDC/Hanovre1985(StudiesintheHistoryofArt16),
p. 75-91.
64. Baschet,L’iconographiemédiévale(citén.20),p.33-35.
26
SULAMITHBRODBECK/ANNE-ORANGEPOILPRÉ
Lescinqchapitresthématiquesquiorganisentcetouvrageregroupentdesarticles
apportantréponsesetapprofondissementsauxquestionssoulevéesici.
Dansunpremiertemps,lebilanhistoriographiquedresséparJean-PierreCaillet
revientsurlesprincipauxaccentsdelarechercheàproposdesrelationsentreimage
etespacecultueldansl’Occident,plaidantenfin decompteenfaveurd’undécloisonnementcultureletgéographiquefavorisépardenouveauxcadresméthodologiques.
ÀByzance,lesgrandsenjeuxdel’imagechrétienne,misenlumièreparJean-Michel
Spieser,relèventégalementd’unerelationétroiteetdynamiqueentrel’espaceet
l’image,danslaquelleledécordevient,danssonensemble,unevéritableprésence
dusacréet,danscertainesdesesparties,l’objetdepratiquesdévotionnelles,révélant
lesdegrésd’uneinteractionsubtileentrel’actioncultuelleetlefiguré
Ledeuxièmevoletaborde,parl’analysedestextessacrésetdesrites,larelation
entrel’imagespirituelle,animéeparlaprière,etl’espaceintérieur,individuel.Il
s’agitégalementd’uneimagerendueactiveetsensibleparl’interventionduson
etdelalumière.Danssonétudeduchantdespsaumesdansl’Antiquitétardive,
GeorgiaFrankrévèleuneimagepratiquée,sensibleetaffective,vécueintérieurement
etrépondantàlamobilitéducheminementtantphysiquequespiritueldespèlerinages.Pourlexiiesiècle,àpartirdedeuxmanuscritsclunisiens,SusanBoynton
montrequel’imageparticipe,conjointementaveclamusiqueetlestexteschantés,
àl’élaborationd’unespacespécifiquement clunisien,àlafoisspiritueletsensible.
SharonGerstelfaitunconstatsimilairepourlemondebyzantinens’attachantau
rôle des émotions et du son dans l’appréhension et la perception du décor des
églisesmonastiquestardobyzantines.Enfin lalumière,composanteessentiellede
l’animationd’unespace,estabordéeparNicolasReveyroncommevecteurprivilégié
del’image,danssaperformativitéiconiqueetsonefficacitésacramentelle
L’objetdansl’espaceecclésialoccupelatroisièmepartiequiinterrogelesmouvements de l’image elle-même, et de son support, selon trois pôles essentiels aux
pratiquesreligieuseschrétiennes:lesicônes,propresaumondebyzantin,lesobjets
liturgiquesetlesreliquairesportatifs.Lelienentrel’actiondurite,l’expérience
dévotionnelle,lareprésentationfigurée etl’artefactquienestlesupportapparaît
danstoutesacomplexité.Lacroixd’autelenOccident,présentéeparAlainRauwel,
jouedemultiplesrôlesdanslesanctuaire,touràtourimage-objet,imagedévotionnelle,imagefi esurl’auteloumobiledansl’assembléedesfidèle :ellerecouvrealors
destemporalitésplurielles.AutourdesécritsdeThéodoreStoudite,OlivierDelouis
questionnel’oralitéetlacatéchèsedel’image,lelienentrelapenséethéologiquedu
moineetsonexpériencepersonnelleetsensibledel’icône.Lecontextedesprocessions
publiquesdesobjetsdévotionnels,misenscèneetdéplacésdansetautourdel’église,
estillustrépardeuxcasd’étude.MariaParaniconsidèresousunnouvelangleles
icônesmarialesàConstantinople–laViergedesBlachernesetl’Hodigitria–,en
s’attachant,àpartirdessourcesécrites,auxconditionspratiques,visuelles,physiques
etémotionnellesd’expositionetderéceptiondecescélèbresicônes,parfoisdissimulées
parunvoile,puisrévélées,tantôtfi es,tantôtmobiles.Cesontégalementdes
stratégiesd’exhibitionetdedissimulationquiactiventlapraesentiaetlapotentia
desreliquairesportatifsbyzantinsimportésdanslaSienneduxivesiècle,analysées
INTRODUCTION
27
par Stefania Gerevini; un phénomène jouant aussi sur l’habituelle dialectique
contenant/contenu,danslaquelleestpleinementimpliquéledécorfiguré
Lequatrièmechapitreestconsacréauximagesmonumentales,appréhendéesà
traverslesliensquilesunissentauxdynamiquesspatialesdulieudeculteetaux
multiplesjeuxd’échellequis’opèrentdansl’église.Sescinqcontributionsexplorent
leslogiquesspatialesetrituellesopérantauseindel’églisedanslesprogrammes
figurés quiencouvrentlesparois,confrontantmobilitérituelleetfixité del’image,
espacehiérarchiséetintelligibilitédesreprésentations.
ÀtraverslecomplexemonumentaldeCimitileetlestextesdePaulindeNole,
DidierMéhumontrequelaporteetl’autel,commelieuxliminaires,sontunisdans
unedynamiquederépétitionetdecomplémentaritédessignesquilescaractérisent.
Lesinteractionsentrel’espace,lesimagesetlesacteurssontéclairéesparles
contributionsd’IsabelleMarchesinetd’AnnemarieWeylCarr.I.Marchesindémontre
lesrapportsdynamiquesetlesmodalitésdemiseenrelationdesœuvresrassemblées
àSaint-Micheld’Hildesheimauxiesiècleoùarchitecture,mobilierliturgique,objets,
décoretacteursdulieuformentunréseaud’actionetdesenspourcréerl’église
idéaleprojetéeparsoncommanditaire-concepteur,Bernward.ÀpartirdesJugements
derniersdeséglisesmonastiqueschypriotes,A.WeylCarrrévèlelalogiqued’un
programmeéclaté,liéauxseuils,auxpassagesetauxcirculationsdesmoines,autour
deladialectiquedelarécompenseetduchâtiment,delafoietdelaculpabilité.
Dansuneperspectivesimilaired’interaction,MarévaUetVéroniqueDeurPetiteauinterrogentleslieuxdepassageetdetransitiondansl’église.Lapremière
considèrelesseuils,lesportesetlesarcadesdansleséglisesmédiobyzantines,àtravers
lesimagesetleursinscriptions,révélatricesd’unefonctionetd’unesymbolique
précises, articulées à une progression spatiale et à une logique performative. La
secondepointelerôleessentieldesespacesd’entréeetdetransition–exonarthex,
chapelles,tribunes,tours–danslesmonumentsecclésiauxdeSerbie:douésde
fonctionsetd’usagesmultiples,ceslieuxsontmarquéspardesjeuxsubtilsentre
imagesmonumentales,riteliturgiqueetcérémonialroyal.
Lecinquièmevolets’attacheenfin auxinscriptionsdansledécorfiguré, une
constante,àByzancecommeenOccident,d’oùrésultesouventunensembleplastiqueetsémantiquedanslequellessignesinscritsetlesimagessontindissociables.
Ledialogueentreimagesetinscriptionsdansl’égliseestabordépardeuxétudes
menéessurlespeinturesbyzantinesdeCappadoceparCatherineJolivet-Lévyet
surledécormonumentalenCatalogneparVincentDebiais.Dansl’uneetl’autre,
l’écritmanifestesonrôledanslastructurationetl’unitédel’image.Letexte,dans
sadispositionetsesruptures,intimementliéaufiguré qu’ilaccompagne,affirme
sadimensionliturgique,mémorielleetcommunicative.Laréception,lavisibilité
etl’intelligibilitédecesconstructionsiconographiques–etépigraphiques–sont
délicatesàappréhender.AinsiMadelineH.Cavinesssuggère-t-ellepluslargement,
danslecasduvitrail,l’idéed’uneperformativitécroiséedesimages,delalumière,
duriteetdesinscriptions,dontlalisibilitédevientsecondaire.
SulamithBrodbecketAnne-OrangePoilpré
UniversitéParis1Panthéon-Sorbonne
L’imagedansl’espacesacré:
unequestionetsesenjeux
L’imagedansl’édificecultuelen ccidentmédiéval:
bilanhistoriographiqued’unsièclederéflexions
etpotentiellesouvertures
Jean-PierreCaillet
Dansletitremêmeducycledeconférencesoùs’insèrelaprésentecommunication,
c’estletermedevisibilitéquiaétéessentiellementprisencompte;celadansson
acceptionlapluslittérale,encertainscasdumoins:quellesimagessontvisibles
danstelleoutellepartiedel’édifice, etparqui?Maiségalement,enunsenssecond
etdepluslargeportée,ilfautenvisagercequedonnentàvoircesimages;c’est-àdire,lemessagequ’ellessontcenséesdélivrer.Nousdévelopperonscetexamenen
cinqpoints,enévoquanttouràtour[1°]lesétudesfocaliséessurlamiseenrapport
decesimagesaveclesgrandesthématiquestextuellesdelathéologie,[2°]cellesqui
relientledéploiementdel’imagerieàlastructurationetàl’articulationdel’édifice,
[3°]cellesquis’attachentauxcaractèresspécifiques attestésauxdernierssièclesdu
MoyenÂge,[4°]cellesquiconsidèrentl’imageriecommeexpressiond’identité
et/oud’affirmation depouvoir,[5°]etenfin cellesquitendentàdégagerl’ascendantdesmodèlesetusagesdumondebyzantinsurl’imagerieoccidentale.
1. Imagerieetgrandesthématiquestextuelles
delathéologie
CeparcourshistoriographiquedébuteavecÉmileMâle.Celui-ci,dès18981,
posaitlesbasesd’unedémarchevisantàexpliciterlateneurd’unprogrammefiguré
complexeparsamiseenrelationdirecteavecuntextethéologique(enl’occurrence,
leSpeculumMaiusdeVincentdeBeauvais);ilinsistaitaussisurlanaturesymboliquedessujets,conçusparlesclercspourengagerlesfidèles versl’accèsauxréalités
supérieures.Moyennantdemultiplesnuances,etenaffinant trèssensiblementl’interprétationparuneapproched’ordreplusproprementiconologique(c’est-à-direprenant
encomptelesaspectspertinentsducontextedelacréationdel’œuvre,suivantceque
prônaitErwinPanofskyen19392),nombred’étudesmentionnéesdanslepremier
voletci-aprèss’inscriventdanscesillage.
1.
2.
É.Mâle,L’artreligieuxduxiii esiècleenFrance.Étudesurl’iconographieduMoyenÂgeetsur
sessourcesd’inspiration,Paris1898.
E. Panofsky, Studies in Iconology. Humanistic Themes in the Art of the Renaissance,
Oxford1939.
32
JEAN-PIERRECAILLET
Onferaétatdesprincipalesparmicellesquiabordentlesgrandsthèmesdogmatiques,etenprioritécellesrelativesàlapersonnedivineelle-même.Quantàl’émergenceetauxpremiersdéveloppementsdel’imagechristique,ilfautnaturellement
renvoyeràAndréGrabarpourl’ascendantdel’artimpérial3,etàsaremiseencause
parThomasMathewssurlabased’analogiesplusétroitesavecl’iconographiereligieusepaïenne4;etquantàcettemêmephase(etàsesprolongementsbyzantins),
ondoitnaturellementaussiprendreencompteletoutrécentouvragedeJean-Michel
Spieser,quienvisagel’évolutiondecetteimagedepuissesoriginesdansl’artfunérairejusqu’àladéfaitedel’iconoclasmereligieux5.Ensuite,etplusspécifiquement
pourledevenirdel’imagedelaMajestédivineauHautMoyenÂgeoccidental,
Anne-Orange Poilpré s’est attachée à souligner une connotation décisivement
ecclésiologique,l’institutionrevendiquantainsisaprérogativeenmatièredediffusiondel’enseignementduChrist6.Considérantlemêmesujet,PiotrSkubiszewski
(1993/94et2006)aétendul’investigationjusqu’auMoyenÂge«central»7et–surtout–établilelienentrelalocalisationdecetteimagedansl’abside(ouàlacléde
voûteduchœur)etlacélébrationeucharistiquedansl’airecorrespondante8.
Pourlestraductionsfigurati esdelavisionjohanniqued’Apocalypse4,on
disposedestravauxd’YvesChriste,oùsetrouveparticulièrementvalorisél’impact
detextesengageantàlareconnaissanced’uneillustrationdelagloireprésentede
Dieu9. Quant au Jugement dernier, le même auteur a relevé la relative rareté,
jusqu’auxiiiesiècledumoins,delareprésentationdesscènesinfernales10;cequi,
selon lui, suggère que cette iconographie revient aussi à une image de la gloire
présentedeDieu,«tantbienquemaladaptéeàl’évocationdusortdel’humanité
àlafin destemps».C’estJérômeBaschetqui,entre-temps,aeulieudes’attacher
àlamutationadvenueenconcomitanceaveclapenséedesVictorinsetdesdisciples
deThomasd’Aquin,etsetraduisantjustementparuneillustrationtrèsdétailléede
cetEnfer11.MaispourleJugementenpropre,ilfautencorefairecasdesrécentes
3.
A.Grabar,ChristianIconography.AStudyofitsOrigins,Princeton1968(etversionfrançaise
Lesvoiesdelacréationeniconographiechrétienne,Paris1979).
4. T.Mathews,TheClashofGods.AReinterpreationofEarlyChristianArt,Princeton1993
(etéditionrevue,Princeton1999).
5. J.-M.Spieser,ImagesduChrist.Descatacombesauxlendemainsdel’iconoclasme,Genève2015.
6. A.-O.Poilpré,MaiestasDomini.Uneimagedel’ÉgliseenOccident(v e-ix esiècle),Paris2005.
7. P.Skubiszewski,MajestasDominietliturgie,dansCinquanteannéesd’étudesmédiévales.
Actesducolloqueorganiséàl’occasionducinquantenaireduCÉSCM,Poitiers,2003,éd.
C. Arrignon,M.-H.Dediès,C.GalderisietÉ.Palazzo,Turnhout2006,p.309-408.
8. P.Skubiszewsi,Dudécorpeintdesabsidesromanesauxclésdevoûtesculptéesdeséglises
gothiques:l’exempledelacathédraledeNoyon,WienerJahrbuchfürKunstgeschichte46/47,
1993/94,p.689-698.
9. VoirprincipalementY.Christe,L’ApocalypsedeJean.Sensetdéveloppementdesesvisions
synthétiques,Paris1996.
10. Y.Christe,LavisiondeMatthieu(Matth.XXIV-XXV).Originesetdéveloppementd’une
imagedelaSecondeParousie,Paris1973;Id.,Jugementsderniers,LaPierre-qui-Vire1999,et
enparticulierp.351pourlacitationquisuitci-après.
11. J.Baschet,Lesjusticesdel’au-delà.Lesreprésentationsdel’EnferenFranceetenItalie(xii exv es.),Rome1993.
L’IMAGEDANSL’ÉDIFICECULTUELENOCCIDENTMÉDIÉVAL
33
propositionsdeMarcelloAngheben,tendantàidentifier dèslexiiesièclelareprésentation d’un jugement individuel immédiat, distinct du Jugement universel
fina 12;cequiaudemeurantposeproblème,ainsiqu’ilapparaîtdansuncompte
rendud’YvesChriste13.
Lafigu emarialea,quantàelle,suscitédeuxétudesmenéespresqueparallèlementparPhilippeVerdier14etMarie-LouiseThérel15;c’estlesujetducouronnement
quiyestplusspécifiquement abordé,débouchantd’ailleurssurdeuxinterprétations
assezdifférentes:expressiondel’apothéosedel’humanitérachetéeauxtermesde
la perspective eschatologique pour Verdier, triomphe de l’institution ecclésiale
pourThérel.WilliamTronzoapoursapartvoulusouligner,àtraverslesexemples
romainsdeSantaMariainTrastevereetSantaMariaMaggiore,l’inflexion attestée
verslafin duxiiiesiècleentermesd’«humanisation»delafigu edelaVierge16.
Enfin, c’estdansuneperspectivetemporelleallantdel’époquepaléochrétienneau
xivesièclequeDanielRussoavouluretracerlatraditioniconographiquedeMarie;
celaenydégageantunpremiermoment«romain»d’affirmation, puisunmoment
«impérial»souslesCarolingiensetOttoniens,etunmoment«grégorien»àpartir
duxiesiècle17.
C’estaussidanslaveineproprementthéologiquequel’onapuliredesprogrammesdecaractèrenarratiffaisantintervenirlespéripétieschristiques,mariales,
apostoliquesetcellesrelativesàdiverssaints:ainsidanslesverrièresbassesde
lacathédraledeChartres,queColetteetJean-PaulDeremble(1993)envisagentà
la lumière des conceptions ecclésiologiques – et de la réflexion typologique –
del’écolelocale18.Lapenséetypologiqueétaitd’ailleurségalementprévalentedans
labasiliqueSaint-Françoisd’Assise,oùSerenaRomanos’estnotammentattachée
auxcyclesparallèlesduChristetdusaintdédicatairedansl’églisebasse,ainsiqu’à
l’ascendant d’une pensée franciscaine rapidement très tributaire de Rome pour
ledéveloppementdel’ensembleduprogramme19.
12. M.Angheben,D’unJugementàl’autre.LareprésentationduJugementimmédiatdansles
Jugementsderniersfrançais:1100-1250,Turnhout2013.
13. Y.Christe,compterendudeM.Angheben,D’unjugementàl’autre,Bulletinmonumental173/2,2014,p.272-275.
14. P.Verdier,LecouronnementdelaVierge.Lesoriginesetlespremiersdéveloppementsd’un
thèmeiconographique,Montréal/Paris1980.
15. M.-L.Thérel,LetriomphedelaVierge-Église.Àl’origineduportailoccidentaldeNotreDamedeSenlis:Sourceshistoriques,littéraireseticonographiques,Paris1984.
16. W.Tronzo,ApseDecoration,theLiturgyandthePerceptionofArtinMedievalRome.
S.MariainTrastevereandS.MariaMaggiore,dansItalianChurchDecorationoftheMiddle
AgesandEarlyRenaissance,éd.W.Tronzo,Bologne1989,p.167-193.
17. D.Russo,Lesreprésentationsmarialesdansl’artd’Occident.Essaisurlaformationd’une
traditioniconographique,dansMarie.LecultedelaViergedanslasociétémédiévale,
éd.D.Iogna-Prat,É.PalazzoetD.Russo,Paris1996,p.175-291.
18. C.Manhes-Deremble,aveclacollaborationdeJ.-P.Deremble,Lesvitrauxnarratifsde
lacathédraledeChartres.Étudeiconographique,Paris1993.
19. S.Romano,LabasilicadiS.FrancescoadAssisi.Pittori,botteghe,strategienarrative,Rome
2001,enparticulierp.15-48et179-206.
34
JEAN-PIERRECAILLET
Lessujetsmoraux,enfin, ontpus’avérerpassiblesd’uneinterprétationd’ordre
théologique.C’estcequ’amisenlumièreBrunoBoerneravec,enparticulier,
l’avènementd’unenouvelleiconographiedesvertusetdesvicesauportailcentral
deNotre-DamedeParis,enlienavecledébatalorsencoursdanslemilieudes
chanoinesàl’originedel’établissementdel’Université20.
2. Imagerieetstructuration/articulationdel’édifice cultuel
Unautretypededémarcheaétéesquissé,enparticulier,parAdolfKatzenellenbogendanssonétudedesprogrammessculptésdelacathédraledeChartres21.Sans
renoncerpourautantàlamiseenrelationaveclesécritsthéologiquescontemporains,
ils’esteneffetlivréàuneanalysevéritablement«pré-structuraliste»d’unecomposanteessentielledecetensemble,leportailmarialdelafaçadeouest:lesschémas
decompositionyvalorisentnettementl’importancedel’eucharistieetengagent
nonmoinsefficacement àlareconnaissancedelaViergecommeSedesSapientiae.
Maisc’estsansdouteJérômeBaschetqui,avecsalectureduprogrammepictural
del’églisedeBominaco(Abruzzes),aimposélepluséloquemmentl’opportunité
d’uneapprochedecettenature:celaparuneinvestigationportantsurlacomposition
dechaquesujet(etenyincluantlesornementsentantqu’élémentssignifiants),
maisaussisurlasyntaxedéterminéeparlesassociationsdecessujets,etleurdistributionmêmedanslesdifférentesairesetzonesd’articulationdel’édifice, enprenant
naturellementencompteladestinationspécifique dechacuned’elles22.Cetteméthode,
visantàdégagerlesvéritablesfonctionsdel’imageetsonimportancedanslastructurationdel’espaceecclésial,estdepuislors,àjustetitre,depleineactualité;en
témoignent,parexemple,lesétudesdecasrécemmentrassembléesparCécileVoyer
etÉricSparhubert23.Parmilestravauxencemêmesensquiontvulejourdans
l’intervalle,onpeutnotammentrenvoyeràceuxdeMarciaKupferetdeMarcello
Angheben(2003),portantrespectivementsurlesprogrammespicturauxduxiiesiècle
danslediocèsedeBourges24etsurleschapiteauxromansdeBourgogne25;tousdeux
ydécryptentlaréellecohérencedansladistributiondesujetsàpremièrevueenordre
anarchiqueetlapertinencedeleuraffichage danstelleoutellepartiedel’édifice
20. B.Boerner,Réflexions surlesrapportsentrelascolastiquenaissanteetlesprogrammes
sculptésduxiiiesiècle,dansDel’artcommemystagogie.IconographieduJugementdernieret
desfins dernièresàl’époquegothique(ActesduColloquedelaFondationHardt,Genève,1316février1994),éd.Y.Christe,Poitiers1996,p.55-69,puissurtoutId.,Parcaritaspar
meritum.StudienzurTheologiedesgotischenWeltgerichtsportalsinFrankreich–amBeispiel
desmittlerenWesteingangsvonNotre-DameinParis,Fribourg1998.
21. A.Katzenellenbogen,TheSculpturalProgramsofChartresCathedral:Christ,Mary,Ecclesia,
Baltimore1959.
22. J. Baschet, Lieu sacré, lieu d’images. Les fresques de Bominaco, Abruzzes, 1263.Thèmes,
parcours,fonctions,Paris/Rome1991(Imagesàl’appui5).
23. L’imagemédiévale:fonctionsdansl’espacesacréetstructurationdel’espacecultuel,éd.C.Voyer
etÉ.Sparhubert,Turnhout2012(Culture&sociétémédiévales22).
24. M.Kupfer,RomanesqueWallPaintinginCentralFrance.ThePoliticsofNarrative,NewHaven/
Londres1993.
25. M.Angheben,LeschapiteauxromansdeBourgogne.Thèmesetprogrammes,Turnhout2003.
L’IMAGEDANSL’ÉDIFICECULTUELENOCCIDENTMÉDIÉVAL
35
D’autresétudes,égalementorientéesversl’appropriationdel’imagerieàune
composantespécifique del’église,ontapportédeséclairagesdécisifs.Onpeuten
particulierévoquer,pourlesportails,celledePeterKleinavec,pourMoissac
notamment,ladistinctionentrelessujetsconçuspourl’appréhensionimmédiate
parlespèlerinslaïcsetceuxquiétaientpropresàsusciterlaméditationdesclercs26.
Pourlaclôtureoccultantauxfidèles lavisionduchœuretdelacélébrationquiy
trouvaitplace,onmentionneralestravauxdeJacquelineJung27etceuxdeFabienne
Joubert(pourlejubédeBourgesd’abord,puisavecdesremarquesgénérales)28;la
thématiquedelaPassions’avèreyavoirétéprivilégiée,dansuneformulationnarrative
trèsconcrète–donctrèsaccessible–,etenreprenantvolontiersdespéripéties
attestéesdanslesrecueilsdeprédicationcontemporains.Enpénétrantensuitedans
l’aireduchœur,ilfautnaturellementsefocalisersurl’autellui-mêmedont,àpartir
duMoyenÂge«central»,l’imageriesedéveloppesurleretable.Pierre-YvesLePogam
aproduitunpanoramadel’évolutiongénéraledecetteformulejusqu’audébut
duxvesiècle29.Etpourcettemêmeairechronologique,ondisposeaussidesactes
d’uncolloquetenuàGroningue,éditésparJustinKroesenetViktorSchmidt30;
enparticulier,unarticledeLouisvanTongerenyfaitétat,àpartird’ordinairesrelatifs
àdeséglisesnéerlandaises,desvariantesiconographiquesd’unedeceséglisesàl’autre,
ainsiqued’unautelàl’autredanschacuned’elles,etenfonctionencoredesfêtes
àcélébrer31.Àceproposencore,onpeutrenvoyeràl’ouvragedirigéparChristian
Heckquitraiteduretabled’Issenheim,danslecadredesréalisationsdecetordre
aunorddesAlpesàlafin duMoyenÂge32;unarticledePiotrSkubiszewski,notamment,s’yattarde à ce qui intervient alors en rapport avec les usages liturgiques
et dévotionnels, et souligne l’évolution du traitement des figu es avec le souci
de«constituerunevisionunitairedel’hommeaucieletducieldescendantsur
laterre»33.Lecasdesretablesàtransformations,quisemultiplientauxvesiècle,
26. P.K.Klein,Programmeseschatologiques,fonctionetréceptionhistoriquedesportailsdu
xiiesiècle:Moissac-Beaulieu-Saint-Denis,CCM23,1990,p.318-349etpl.I-XVI.
27. J.E.Jung,BeyondtheBarrier:theUnifyingRoleoftheChoirScreeninGothicChurches,
TheArtBulletin82/4,2000,p.622-657;Id.,SeeingthroughScreens:theGothicChoir
EnclosureasFrame,dansThresholdsoftheSacred:Architectural,ArtHistorical,Liturgicaland
TheologicalPerspectivesonReligiousScreens,EastandWest,éd.S.E.Gerstel,WashingtonDC
2006,p.184-213.
28. F.Joubert,LejubédeBourges,Paris1994;Id.,LasculpturegothiqueenFrance.xii e-xiii esiècles,
Paris2008,icip.116-119.
29. Lespremiersretables(xii e-débutdu xv es.).Unemiseenscènedusacré,éd.P.-Y.LePogam,
Paris2009.
30. TheAltaranditsEnvironment.1150-1400,éd.J.E.KroesenetV.M.Schmidt,Turnhout2009.
31. L. VanTongeren, Use and Function of Altars in Liturgical Practice According to the
LibriOrdinariiintheLowCountries,dansTheAltaranditsEnvironment,éd.Kroesenet
Schmidt(citén.30),p.261-274.
32. Leretabled’IssenheimetlasculptureauNorddesAlpesàlafin duMoyenÂge,éd.C.Heck,
Colmar1989.
33. P.Skubiszewski,Leretablegothiquesculpté:entreledogmeetl’univershumain,dans
Leretabled’Issenheim,éd.Heck(citén.32),p.13-47,p.35pourlaprésentecitation.
36
JEAN-PIERRECAILLET
aétéspécifiquement abordédansunouvrageéditéparHartmutKrohmetElke
Öldermann34,incluantunecontributiondeChristianHecksurleretabled’Issenheim,
ànouveau,depuislaréalisationinitialedesonprogrammesculptéjusqu’àsescomplémentspeints35.Sil’onsetourne,àprésent,versl’amontdecedispositifcultuel,
Jean-PierreCailletaeulieud’envisagerlepassagedel’antependiumauretabledans
laproductiond’orfèvrerie,longtempsprédominantedanslessanctuairesmajeurs36.
Ilaaussi,enréactionàcertainespropositionsdeHenkvanOsàproposdesretables
italiens37, tentédepréciserlesinterférences–en termes de visibilité, notamment–
entrel’imageapposéesurlatableeucharistiqueetlepositionnementducélébrant38.
Toujoursquantàl’imageriedecedispositifd’importanceprimordiale,onnesaurait
nonpluspassersoussilencel’ouvraged’ÉricPalazzosurlesautelsportatifs39.Làaussi,
lerapportàlafonctionliturgiquesevoitlargementprisencomptedansl’analyse
del’iconographie;maispar-delàencorelelienaveclaréflexion théologiquequi
détermineiciladéfinition ’unespacesacréhorsmêmedel’édificeecclésial
Onpeutd’ailleursprolongercette«extension»horsducadredel’égliseproprementditeensuivantPeterKlein,sousl’égideduquelontétépubliéslesactesd’un
colloque consacré aux aspects topographiques, fonctionnels et iconographiques
descloîtres40.Danssacontributionpersonnelle,ilmetenlumièrelecaractèresouvent
«programmatique»del’imageriedeschapiteauxdelagalerielongeantl’église;celaen
rapportaveclepassagedesprocessionsfestives,laproximitédelasallecapitulaire
et,encertainscasdumoins,ledéroulementduritedumandatumpauperum.
3. Caractèresspécifi uesdel’imagerie
desdernierssièclesduMoyenÂge
Lesorientationsreligieusesspécifiques delafin duMoyenÂgeontfaitl’objet
denonmoinssignificati espublications.AinsiHenkvanOs,danslelivre-catalogue
d’uneexpositiontenueàAmsterdametLondres,relèvedenouveauxaccentsdans
la narration évangélique, l’exploitation soutenue de la Légende dorée, ainsi que
l’importance des «portraits sacrés» reprenant le principe des icônes byzantines
(pointsurlequelnousauronsd’ailleurslieuderevenir).Ilsouligneaussilafortune
desujetsparticulièrementpropresàsusciterl’émotionlaplusspontanée(comme
34. FlügelaltäredesspätenMittelalters,éd.H.KrohmetE.Öllermann,Berlin1992.
35. C.Heck,DeNicolasdeHaguenauàGrünewald:origineetstructureduretabled’Issenheim,
dansFlügelaltäre(citén.34),p.223-237.
36. J.-P. Caillet, De l’antependium au retable: la contribution des orfèvres et émailleurs
d’Occident,CCM49,2006,p.3-20.
37. H. Van Os, avec la collaboration de K. Van Der Ploeg, Sienese Altarpieces. 1215-1460.
Form,content,function,I,Groningen1988(etII,Groningen1990).
38. J.-P.Caillet,L’imagecultuellesurl’auteletlepositionnementducélébrant,HAM11,
2005,p.139-146.
39. É.Palazzo,L’espaceritueletlesacrédanslechristianisme.Laliturgiedel’autelportatifdans
l’AntiquitéetauMoyenÂge,Turnhout2008.
40. Der mittelalterlicher Kreuzgang. Architektur, Funktion und Programm, éd. P.K. Klein,
Regensburg2004.
L’IMAGEDANSL’ÉDIFICECULTUELENOCCIDENTMÉDIÉVAL
37
lesplaiesduChristouleberceaudesanaissance).Enfin, ilinsistesurleseffets
d’unevéritable«culturedelaprière»avec,enparticulier,l’essordespèlerinages
deproximitéetlamultiplicationdessupportsvisuelsqu’ilsontpourbonnepart
déterminée41. À son tour, Roland Recht s’est notamment attaché aux fonctions
qu’assumaient,danscecontexte,lesretablesàtransformationsainsiquelesdiverses
images sculptées42 – ces dernières parfois articulables en certaines circonstances
festives,commecelaaparailleursétémisenévidencedanslesactesd’uncolloque
coordonnéparFrancescaFloresD’Arcaispourlesgroupesitaliensd’Annonciation
etdeDépositiondecroix43.Enoutre,danssonmêmeouvragede1999,Rechts’est
luiaussiappesantisurl’impératifdevisibilité,dansunprocessusdestimulationde
lafoiquijouaitalorsàplein:d’oùenparticulierlaproliférationdesreliquairesmonstrancesetdel’ostensoir–objetauquelFrédéricTixiervientjustementde
consacreruneétudemettantenvaleuruneiconographieétroitementliéeàlafonctioneucharistique44.Poursapart,HansBeltingavaitfocalisél’attentionsurlesujet
du«Christdepitié»,d’originebyzantine,etdontladiffusionenOccidents’avère
remarquableàpartirduxivesiècle45.D’unpointdevueplusgénéralenfin, ondoit
encorefaireétatdesremarquesdeJeanWirthquantaurôledesuniversitésdans
l’établissementd’unenouvellelogiqueautermedelaquellelesacrénesetrouveplus
marqué,commeauparavant,parl’invisible,maisparlesurnaturel:cequidétermine
doncl’existenced’unvisiblesacré,directementappréhendéparlessens46.
Ilimporteégalement,d’autrepart,derevenirsurlespropositionsd’ErwinPanofsky
(1953,etdéjà1934)quantau«symbolismedéguisé»(c’est-à-diredéguisésousles
apparenceslesplusmimétiquesdelaréalitéquotidienne)decequisedonneàvoir
danslaproductionpicturaleseptentrionaleduxvesiècle47:touslesélémentsfiguré
devraientainsiêtreperçuscommespiritualiasubmetaphoriscorporalium,suivant
laconceptiondeThomasd’Aquin.CraigHarbisons’estattachéàdémontercette
théorie,enrectifiant –àbondroitpourl’essentiel–l’analysedela«Viergedans
l’église»deBerlinsurlaquellePanofskyavaitlargementfondésoninterprétation;
ilaaussirenvoyéàquelquestémoignagescontemporainsengageantàunelecture
beaucoupplusprosaïquedelaplupartdecesœuvres48.Toutefois,LorneCampbell49
41. H.VanOsetal.,TheArtofDevotionintheLateMiddleAgesinEurope.1300-1500,Amsterdam/
Londres1994.
42. R.Recht,Lecroireetlevoir.L’artdescathédrales,xii e-xv esiècles,Paris1999,icip.251-335.
43. Ilteatrodellestatue.GruppiligneidiDeposizioneeAnnunciazionetra xiie xiiisecolo,éd.
F. Floresd’Arcais,Milan2005.
44. F.Tixier,Lamonstranceeucharistique.Genèse,typologieetfonctionsd’unobjetd’orfèvrerie
(xiii e-xvi esiècle),Rennes2014.
45. H.Belting,DasBildundseinPublikum.FormundFunktionfrüherBildtafelnderPassion,
Berlin1981.
46. J.Wirth,L’imagemédiévale.Naissanceetdéveloppements(v e-xv es.),Paris1989,icip.263-299.
47. E.Panofsky,EarlyNetherlandishPainting,CambridgeMA1953;etvoirdéjàId.,Janvan
Eyck’sArnolfini ortrait,TheBurlingtonMagazine64/372,Mar.1934,p.117-127.
48. C.Harbison,JanvanEyck.ThePlayofRealism,Londres1991.
49. L.Campbell,compterendudeC.Harbison,JanvanEyck,Apollo135,1992,p.199-200.
38
JEAN-PIERRECAILLET
etAlbertChâtelet50ontprônél’adoptiond’unepositionmoinsunivoqueetsensiblementplusnuancée;celaenfaisantvaloirquecertainesréalisations,commepar
exemplelefameuxretabledel’«Agneaumystique»deGand,procédaientmanifestementd’unepenséethéologiqueélaboréejouantdelaformulationsymbolique.
Cedernieraspectimpliqueévidemmentl’ascendantd’unepersonnalitéassez
informéeenlamatière.C’estdonclerôleprimordialducommanditairequidoitêtre
reconnu,etauquelFabienneJoubertaconsacrédeuxouvragescollectifs51.Pour
cequinousoccupeparticulièrementici,c’estl’importancedescommandespassées
pardesmembresduhautclergéquis’ytrouvemarquée.Celaavaitd’ailleursdéjà
étémisenlumièreparDanielRussoàtraversl’analysedesreprésentationsdesaint
Jérômedansl’Italieduxiiieauxvesiècle;ilyinsistaiteneffetsurcequerévélait
l’évolutiondecetteiconographiequantauxmaîtresd’ouvrage(cardinauxsurtout,
avantquenes’yajoutentjuristesetbourgeoiscultivés),aveclapossibilitédecerner
devéritables«portraitsmentaux»deceux-cidanslesimagesdusaint52.
Toutefois,cetteprévalencedurôleducommanditaires’estparfoisvuecontestée,
encertainesoccurrencestoutaumoins.C’estceàquois’estattachéFrançoisBoespflu
avecl’examen,enparticulier,deplusieurspeinturesdumilieuseptentrional;ainsi
certainesdecellesdeRobertCampinoù,danslegroupedelaTrinité,l’expression
dedouleurduPères’avéraitn’avoirguèred’équivalentdanslestextes:ils’agirait
doncd’uneinitiativedel’artiste,revenantàlamanifestationd’uneauthentique
«théologiefigurati e»indépendantedela«théologiediscursivedesdécretsconciliairesetdestraitéssavants»53.Dansunautreregistre,cetterelativeautonomiede
l’artisteaégalementétépostuléeparJeanWirthàproposdelamutationmajeure
qu’ont constituée les représentations en perspective linéaire dans la peinture à
partirdesenvironsde1300:ilaainsirelevé,àcetégard,quel’applicationdestraités
d’optiquedel’époquenepermettaientpasd’atteindrelesrésultatsauxquelsparvint,
notamment,Giotto54.
4. Imagerieetaffirm tiond’identité/depouvoir
Lamiseenévidenced’uneaffirmation d’identité,d’affiliation, oudepouvoirà
l’occasion,aretenul’attentiondeplusieurschercheurs.Etc’estbienlà,eneffet,un
messagetoutaussiimportantquevisaientàdélivrernombredeprogrammesecclésiaux.Ainsi,HerbertKessleramontréque,parlareprisedelathématiquedelanef
50. A.Châtelet,compterendudeC.Harbison,JanvanEyck,Bulletinmonumental150/4,
1992,p.433-434.
51. L’artisteetlecommanditaireauxdernierssièclesduMoyenÂge(xiii e-xvi es.),éd.F.Joubert,
Paris2001;L’artisteetleclerc.Lacommandeartistiquedesgrandsecclésiastiquesàlafin du
MoyenÂge(xive-xvi es.),éd.F.Joubert,Paris2006.
52. D. Russo, Saint Jérôme en Italie. Études d’iconographie et de spiritualité, xiii e-xve siècle,
Rome/Paris1987.
53. F.Boespflu ,LaTrinitédansl’artd’Occident(1400-1460).Septchefs-d’œuvredelapeinture,
Strasbourg 2000; Id., Dieu dans l’art à la fin du Moyen Âge, Genève 2012, p. 92 pour
laprésentecitation;etvoirdemanièreplusgénérale,quantauxconceptionsdecemême
auteur,Id.,Dieudansl’artàlafindu oyenÂge,Genève2012.
54. J.Wirth,L’imageàlafindu oyenÂge,Paris2011,icip.19-46.
L’IMAGEDANSL’ÉDIFICECULTUELENOCCIDENTMÉDIÉVAL
39
delaBasiliqueVaticane,lesresponsablesdeplusieurssanctuairesd’Italieentendaient
affirmer leurattachementàl’institutionpontifical ;cela,enparticulier,dansle
sillagedelaRéformegrégorienne55.Maisc’estaupremierchefHélèneToubertqui
avoulucirconscrirel’essencedecesprogrammes«grégoriens»avec,àRomemême,
lareconnaissanced’unréancragepaléochrétienillustrénotammentparlamosaïque
absidaledeSaint-Clément;maiselleenaaussidistinguél’espritdansdespeintures
en-deçàdesAlpes,commecellesdelasallecapitulairedelaTrinitédeVendôme,
oùseporteraitl’accentsurl’eucharistieetlaprimautédePierre56.Pourleurpart,
ArturoCarloQuintavalle57etChristineVerzárBornstein58ontpostulécemême
ascendant«grégorien»eninvoquantdiversensemblessemblantsous-tenduspar
unepropagandeanti-hérétiqueouexaltant(àtraverslaréférenceàleursillustres
devanciers)desévêqueslocauxsoucieuxdes’affranchirdelatutelleimpérialedes
Staufen.Cependant,l’éventualitédesurinterprétationsencesensn’apasmanqué
d’êtreenvisagéeàdiversesreprises.Onrenverranotamment,entoutdernierlieu,
auxactesd’uncolloquedeLausanneorganiséparBarbaraFranzé,etprésentantles
pointsdevueradicalementopposésd’ArturoCarloQuintavalleetdeXavierBarral
iAltet59.
Iln’enapparaîtpasmoinsque,danscertainscadresrégionaux,desprogrammes
s’avèrentmanifestementavoirétéconçusàdesfins d’affirmation d’autorité:c’est
parexemplecequiressortdel’analyse,parCécileVoyer,despeinturesdelanefde
l’église Saint-Eutrope aux Salles-Lavauguyon; les options en termes d’imagerie
hagiographique,toutparticulièrement,ontviséàpréciserlapositiondecetétablissementauregarddesréseauxmonastiquesetdel’épiscopatlimougeaud60.Lesmilieux
cathédrauxn’ontpasnonplusmanquéde«jouer»d’unprogrammeiconographique,
pourmarqueralorsunstatutd’église-mèredudiocèse:ClaudineLautierainterprété
encesensl’imageriedesvitrauxdeNotre-DamedeChartresoù,parallèlementau
55. H.Kessler,OldSt.PeterandChurchDecorationinMedievalItaly,Spolète2002(Centro
italianodiStudisull’AltoMedioevo.Collectanea17).
56. H.Toubert,Unartdirigé.Réformegrégorienneeticonographie,Paris1990.
57. A.C.Quintavalle,L’immagineel’eresia,dansRomanicopadano,Romanicoeuropeo,Parme
1982,p.I-XXII;Id.,L’officina dellaRiforma:WiligelmoeLanfranco,dansLanfrancoe
Wiligelmo.IlDuomodiModena,éd.M.Armandi,Modène1984,p.756-834;Id.,Leorigini
diNicholausel’immaginedellaRiformafraxiexiisecolonellaLombardia,dansMedioevo:
immaginieracconto.AttidelConvegnointernazionaledistudi,Parma,23-30settembre2000,
éd.A.C.Quintavalle,Milan2003,p.213-236;Id.,Leimmaginicontroleeresie:il
tempodellefigu enelMedioevod’Occidente,dansMedioevo:immagineeideologie,Atti
delConvegnointernazionaledistudi,Parma,23-27settembre2002,éd.A.C.Quintavalle,
Milan2005;Id.,Lanaracioncontralaherejia.LaesculturaenOccidentedesde1120-1130
hastaelfinal delsiglo,dansElRomanicoyelMediterráneo.Cataluña,ToulouseyPisa,11201180,éd.M.CastiñeirasetJ.Camps,Barcelone2008,p.57-67.
58. C.Verzár-Bornstein,PortalsandPoliticsintheEarlyItalianCity-State:theSculptureof
NicholausinContext,Parme1988.
59. ArtetréformegrégorienneenFranceetdanslaPéninsuleIbérique,éd.B.Franzé,Paris2015,
icip.15-40et41-56pour,respectivement,l’exposédespositionsd’A.C.Quintavalleet
deX.BarralIAltet.
60. C.Voyer,FaireleCielsurlaTerre:lesimageshagiographiquesetledécorpeintdeSaint-Eutrope
auxSalles-Lavauguyon(xii esiècle),Turnhout2007.
40
JEAN-PIERRECAILLET
soucidevaloriserlesreliquesdétenuesparlesanctuaireàl’intentiondespèlerins,
lacoïncidencedesreprésentationsdesdiverssaintsaveclesemplacementsd’autels
incorporantleursreliquesrespectivessemblebienavoirtenduàérigerlerassemblementdecesdernièrescommefondementmajeurdesprérogativesdel’évêché61.
L’affirmation del’autoritéépiscopaleparl’iconographiead’ailleursconnuune
progressionquiembrasselatotalitédel’époquemédiévale.Jean-PierreCaillets’est
efforcéd’enpréciserlesmodesparuneséried’articlestraitantsuccessivementdu
passagedel’inscriptionàl’imagedansl’affichage delaprééminencedel’évêque,de
sonimmixtionauvoisinagedessaintsetdespuissancescélestessuprêmesdansledécor
del’abside,etenfin dumarquagedel’édifice parl’implantationdesontombeauà
effigie gisante(vitedoubléedecelleenpied)àunemplacementprivilégié62;cette
dernière contribution s’insère d’ailleurs dans les actes d’un colloque lausannois
coordonnéparNicolasBock,IvanFolettietMicheleTomasi,quiréunitunnombre
appréciabled’étudesdecas63.
Unprocessussimilaire,quantàl’usagedestombeauxàpartirdesxiie-xiiiesiècles,
a également pu être reconnu au bénéfice des grands laïcs: on peut renvoyer, à
cetégard,auxtravauxd’AlainErlande-Brandenburgpourlessouverainsfrançais64,
puisàceuxd’AnneMcGeeMorgansternenélargissantlechampauxmilieuxprinciers
néerlandaisetanglais65,etdeXavierDectotdanslecadreplusresserré–maisnon
moins significatif – du comté de Champagne66. Mais l’autorité d’un grand laïc
peutencoresemanifesterpard’autresbiaisquel’implantationdesasépulture.Staale
SindingLarsenaproposéunelecturedecetordreduprogrammedeSaint-Marc
deVenise:ilaeneffetreliélaprogressionsémantiqueinduiteparlesthéophanies
descoupolesaxiales,ainsiquedesaspectsimportantsdelathématiquedesdeux
«bras»,àuneliturgied’espritbienspécifique, exaltantlepouvoiretlamissiondu
doge67;lalectureenquestionsedémarquedoncnettementdecelled’OttoDemus,
61. C.Lautier,LesvitrauxdelacathédraledeChartres.Reliquesetimages,Bulletinmonumental161,2003,p.3-95.
62. J.-P.Caillet,L’évêqueetlesaintenItalie:letémoignagedel’iconographiehaut-médiévale
etromane,CSMC29,1998,p.29-44;Id.,L’affirmation del’autoritédel’évêquedansles
sanctuairespaléochrétiensduHautAdriatique:del’inscriptionàl’image,DChAE2003,
p. 21-30;Id.,L’imagedudédicantdansl’édifice cultuel(ive-viies.):auxoriginesdela
visualisationd’unpouvoirdeconcessiondivine,Antiquitétardive19,2011,p.149-169;
Id.,LieuxetmisesenscènedelasépultureépiscopaledansleroyaumedeFrance(xiiie-xves.),
dansL’évêque,l’imageetlamort.IdentitéetmémoireauMoyenÂge,Rome2014,éd.N.Bock,
I. FolettietM.Tomasi,Rome2014(Étudeslausannoisesd’histoiredel’art16),p.103-121.
63. L’évêque,l’imageetlamort,éd.Bock,FolettietTomasi(citén.62).
64. A. Erlande-Brandenburg, Le roi est mort. Étude sur les funérailles, les sépultures et les
tombeauxdesroisdeFrancejusqu’àlafindu xiii esiècle,Genève1975.
65. A.McgeeMorganstern,GothicTombsofKinshipinFrance,theLowCountriesandEngland,
UniversityPark(Penn.)2000.
66. X.Dectot,LestombeauxdescomtesdeChampagne(1151-1284):unmanifestepolitique,
Bulletinmonumental162,2004,p.3-62.
67. S.Sinding-Larsen,IconographyandRitual.AStudyofAnalyticalPerspectives,Oslo1984;
Id.,Chiesadistatoeiconografia musiva,dansLabasilicadiSanMarco.Arteesimbologia,
éd.B.Bertoli,Venise1993,p.25-45.
L’IMAGEDANSL’ÉDIFICECULTUELENOCCIDENTMÉDIÉVAL
41
qui interprétait cet ensemble dans une optique beaucoup plus byzantinisante68.
Mais le phénomène d’imbrication entre les deux chrétientés ainsi effleuré doit
maintenantêtreenvisagé,dansuneplusampleperspectiveetdefaçonbienspécifique,dans ’ultimevoletduprésentpanorama.
5. Ascendantdesmodèlesetusagesdumondebyzantin
En entamant l’examen de ce point, il importe d’abord de rappeler qu’Ernst
Kitzinger69puisOttoDemus70ontproduitlespremièrescontributionsmajeuresà
lajustereconnaissancedeceséchangesartistiquesentreByzanceetl’Occident,et
enysoulignantdéjàlepoidsdeladetteduseconddecesmilieuxàl’égarddu
premier;unedettesurlaquelle,àl’échelled’unarticledesynthèse,AndréGrabar
asouhaitéluiaussis’appesantir71.
Maisc’estprincipalement,quantàcequiicinousoccupe,àunouvragemajeur
deHansBelting,BildundKultqu’ilconvientdes’arrêter72.L’auteuryporteunfort
accent sur l’ascendant de l’icône byzantine dans le développement de l’image
cultuelleoccidentale;celadèsleHautMoyenÂge,enmilieuromain;etàpartir
duxiiiesièclesurtoutdansuneairebeaucouppluslarge.Ilnepassealorspassous
silencedesdifférencesdetraditionsetd’usageabsolumentessentielles,commela
fréquenteassociationàdesreliques,le«détournement»entableaud’autel,ainsi
quelaprédilectionpourlesimagestridimensionnelles,plusproprement«corporelles».Maisilinsisteaussisurl’adoptiond’imagesdedévotion–duChrist,de
Marie,puisdesaints–appeléesàjouerlerôledevéritablesicônes.
L’approche de l’imbrication entre imageries byzantine et occidentale a aussi
gagné,naturellement,avecl’apportdetravauxportantsurdesréalisationsenaires
decontactsprivilégiés:ainsipourl’Italie,outrel’étudedéjàmentionnéed’Otto
DemuspourSaint-MarcdeVenise73,cellesdeMarianaFallaCastelfranchipourles
programmespicturauxdesPouilles74,deSulamithBrodbeckpourlesmosaïques
siciliennesdeMonreale75,oudeSimonePiazzapourlesensemblesrupestresde
68. O.Demus,TheMosaicsofSanMarcoinVenice,Chicago/Londres1984.
69. E.Kitzinger,TheByzantineContributiontotheWesternArtoftheTwelfthandThirteenthCenturies,DOP20,1966,p.26-67et265-266.
70. O.Demus,ByzantineArtandtheWest,Londres1970.
71. A.Grabar,L’asymétriedesrelationsdeByzanceetdel’Occidentdansledomainedesarts
auMoyenÂge,dansByzanzundderWesten,StudienzurKunstdereuropäischenMittelalters,
éd.I.Hutter,Vienne1984(ÖsterreichischeAkademiederWissenschaften.PhilosophischhistorischeKlasse,Sitzungsberichte432),p.9-24.
72. H. Belting, Bild und Kunst. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst,
Munich19912.
73. Voirsupran.68.
74. M.FallaCastelfranchi,PitturamonumentalabizantinainPuglia,Milan1991.
75. S.Brodbeck,LessaintsdelacathédraledeMonrealeenSicile.Iconographie,hagiographieet
pouvoirroyalàlafindu xii esiècle,Rome2010(CEFR432).
42
JEAN-PIERRECAILLET
Campanie septentrionale et du Latium76; et, pour l’Orient à la période des
Croisades,cesontprincipalementlestravauxdeKurtWeitzmannsurlesicônes77
etlagrandesynthèsedeJaroslavFolda78quioffrentdefermespointsd’appui.
Enfin, lesactesducolloqueorganiséàAthènesparFabienneJoubertetJeanPierre Caillet ont refocalisé l’attention sur le xiiie siècle79. On y est revenu, en
particulier,surl’importancedeceszonesd’échangesenItaliemaisaussienOrient
lorsdesdominationslatines;l’importationd’icônesa,pourainsidire,été«mise
enbalance»aveclesdéplacementsdepeintresetlesaccommodementsassezfréquents
entrecommunautésreligieuseslatineetgrecque.L’actiondesfranciscainspour
l’acculturation de schémas figuratifs byzantins (action d’ailleurs précédemment
envisagéedemanièreapprofondieparAnneDerbes80)anaturellementaussiété
priseencompte.Et,puisquel’iconographienesaurait–toutparticulièrementen
cettephasededécisivemutation–êtreenvisagéesansconsidérationpourletraitementformel,ilyaeulieud’insistersurlefaitqu’ilnefallaitpasattendrelafin du
xiiiesiècle(etdeprétendues«innovations»italiennes)pourassisteràlagénéralisation,
etenmilieubyzantinmême,deconstructionsauthentiquementtridimensionnelles
– avectoutcequecelaimpliquait,alors,entermesderelationentrelespectateur
etlesujetreprésenté.
***
Enclôturantcesurvol,ilnefautévidemmentpasmanquerdesoulignerson
caractèretrèsincomplet:l’exhaustivitéétaitimpossibledansuncadreaussiresserré.
Etmêmesil’onvisaitaudéploiementd’unaperçuéquilibréeuégardauxdirections
etacquisdelarecherche,lasélectionainsiopéréenepeutsedépartird’unecertaine
subjectivité;ajoutonsencorequelatroprapideprésentationdesétudesci-dessus
mentionnéesnepouvait,hélas,s’opérerquedemanièreeffroyablementréductrice!
Il apparaîtra peut-être, du moins, que ce siècle d’investigations a permis de
mettreenlumièrebonnombredesaspectsfondamentauxdel’imageriedel’édifice
cultuel,etdepréciserlesgrandesétapes–ainsiquelesmodalités–desonévolution.
Pourautant,l’effortdoitévidemmentsepoursuivre,sansquel’intensitéfaiblisse.
Quelquesaxespeuventêtreesquissésici.Onpeutd’abordsouhaiterlamultiplication
d’étudesdecasréellementapprofondies,susceptiblesdedéterminerl’introduction
76. S.Piazza,Pitturarupestremedievale:LazioeCampaniasettentrionale(secolivi-xiii),Rome
2013(CEFR370).
77. VoirsurtoutK.Weitzman,ThirteenthCenturyCrusaderIconsonMountSinai,TheArt
Bulletin45/3,1963,p.179-203;Id.,IconPaintingintheCrusaderKingdom,DOP20,
1966, p. 49-83; Id., Crusader Icons and Maniera Greca, dans Byzanz und derWesten.
StudienzurKunstdeseuropäischenMittelalters,éd.I.Hutter,Vienne1984,p.9-24.
78. J.Folda,CrusaderArtintheHolyLand,fromtheThirdCrusadetotheFallofAcre,11871291,CambridgeMA/NewYork2005.
79. OrientetOccidentméditerranéensauxiii esiècle.Lesprogrammespicturaux,éd.J.-P.Caillet
etF.Joubert,Paris2012.
80. A.Derbes,PicturingthePassioninLateMedievalItaly.NarrativePainting,Franciscan
IdeologiesandtheLevant,NewYork/CambridgeMA1996.
L’IMAGEDANSL’ÉDIFICECULTUELENOCCIDENTMÉDIÉVAL
43
denuancesnonnégligeablesdanscequel’onajusqu’iciprésentécommedesgrands
mouvements suffisamment cernés et caractérisés. Il se recommande sans doute
aussid’amplifier ledécloisonnementdesapprochesetdesairesd’enquête.Décloisonnementdisciplinairebiensûr,danslamesureoùl’histoiredel’artmédiévalne
peuts’entendrequ’enincorporantlesdémarches–etlesrésultats–dediversautres
champsdelaréflexio :histoiregénéraledanssessubdivisionslesplus«classiques»
biensûr,maisaussianthropologiehistorique,sémiologie…Onmesured’ailleurs
lecheminparcouruenparcourantlarécentetrilogiedeJeanWirth81,danslaquelle
l’auteurnesesatisfaitplusdelaseuleconvocationdesgrandstextesthéologiques
etdelareconnaissanced’unobjectifdidactiquepourrendreraisondel’élaboration
d’uneimagerie.Décloisonnementdesaireschronologiquesendeuxièmelieu;car
cequel’onasouventtenduàconsidérercommelaspécificité desréalisationsd’une
périodepourraitbienêtrepartiellementremisencauseparunregardplusattentif
àd’éventuellesprémices:ainsi,sansdoute,plusdephénomènesdontiln’estd’ordinaireadmisd’envisagerl’émergencequ’auMoyenÂge«central»(ledéveloppement
d’uneimagerieau-dessusdelatabled’autel,parexemple)semblentbienavoirété
en gestation dès auparavant. Décloisonnement des aires culturelles enfi : sans
qu’ilsoitbesoindes’yétendreicidavantage,soulignonsquelederniervoletdela
présenteétudeavaitjustementpourobjetd’insistersurlaréalitédupotentielque
mettentenvaleurlesavancéesd’oresetdéjàopéréesencettevoie.
Jean-PierreCaillet
UniversitéParisNanterre
UMR7041/THEMAM
81. J.Wirth,L’imageàl’époqueromane,Paris1999;Id.,L’imageàl’époquegothique,Paris2008;
Id.,L’imageàlafindu oyenÂge,Paris2011.
Décoretpratiquescultuellesdansleséglisesbyzantines
Jean-MichelSpieser
Larelationentredécor,enparticulierdécorpeint,etpratiquescultuellespeut
etdoits’analyseràplusieursniveaux.Cetteexpression«pratiquescultuelles»est
suffisamment imprécisepourqu’ellepuissedésigneraussibiendesactesliturgiques
accomplisparleclergéquedesactionsdesfidèles, liéesàdespratiquesdedévotion.
Demême,lerapportentredécoretactionn’estpastoujoursdemêmenature;
ilpeutêtreredoublementouincitation.Faut-ilaussitenircompteduniveausocial
et intellectuel du fidèl ? L’aristocrate qui est ou qui pourrait être le fondateur
d’uneégliseoud’unmonastèren’estpasnécessairementàconsidérercommele
spectateurparexcellencedesimagesbyzantines1.Lemoine,lepaysan,l’aristocrate
etmêmel’empereurontlamêmeattitudequandilsembrassentuneicôneetils
ressententfondamentalementlemêmesacrédansuneéglise,par-delàlesvraisemblablesdifférencesdanslesréflexions théologiquesquepeuventsusciterlesimages,
etpar-delàl’originalitédelaperceptionetdelapenséedequelques-unsdeceux
quiontlaissédestémoignagesécrits2.
Il n’est pas besoin de parler longuement de l’impression ressentie lorsque le
fidèle entredansl’église.Ellevadepairavecuneperceptiond’ensemble,unesynesthésiedontledécorn’estqu’unélément.Enapparence,ellen’estpasliéeàune
pratique,maislepremieractecultueln’est-ilpasderessentirlesacrédansl’environnementoùlacélébrationdoitsedérouler?Queleséglisesbyzantinesrépondent
àcetteexigencenefaitaucundoute.Lesnombreusesekphraseisquenouspossédons
lemettentenévidence3.Plutôtquederappelercequ’ellesdisentsurlaperception
de l’espace – car leurs affirmations sont bien connues –, il paraît nécessaire au
préalabledesedemandersilesmotsdecesauteurscultivésquiparlentunelangue
savantesontutilespourcomprendrelaperceptiondel’ensembledesfidèles ou,
dumoins,duplusgrandnombre.Ilfautsanshésiterrépondreparl’affirmati e:
laperceptiond’unesensationn’estpasàconfondreavecsatraductionenmotsplus
1.
2.
3.
Contra,B.Pentcheva,TheSensualIcon.Space,Ritual,andtheSensesinByzantium,University
Park2010,p.5.
Pourdesexemples,R.Webb,TheAestheticsofSacredSpace:Narrative,Metaphor,and
MotioninEkphraseisofChurchBuildings,DOP53,1999,p.59-74,icip.70.
La bibliographie sur les ekphraseis est abondante. On peut voir l’article précurseur
d’O.Wulff, Das Raumerlebnis des Naos im Spiegel der Ekphrasis, BZ 30, 1929-1930,
p.531-539.Maintenant:Webb,TheAesthetics(citén.2).
46
JEAN-MICHELSPIESER
ou moins évocateurs, riches et précis. Il suffirait de rappeler encore une fois
laphrasesouventcitéedesémissairesduprinceVladimirdeKievqui,àl’occasion
d’uneliturgieàSainte-Sophie,nesavaientpluss’ilssetrouvaientsurterreoudans
leciel4.Certainesekphraseisévoquentdessensationsanalogues5.
Quand,dansunehomélie,unecoupoleestimplicitementcomparéeauciel,
commelefaitGrégoiredeNazianzedansl’homélieprononcéelorsdesfunérailles
desonpère,onrestedanslemêmeregistre6.Dira-t-onquePhotius,dansl’homélie
oùildécritl’églisedelaThéotokosduPhare,s’adressaitàunpublicchoisi7?
Certainement,mais,sidesmembresdel’aristocratiebyzantineontlaissédestextes
quimontrentleurcultureetleurhabiletéàmanierlalangue,tousceuxquiappartenaientaumêmemilieusocialn’avaientpascettecapacité,mêmesiuncertain
niveaud’éducationyétaitlargementpartagé.Ilestsurtoutnécessairedesupposer,
danslaperceptiondel’espacesacré,unesensibilitécommunequivariesuivantles
individus,maisnonsuivantlemilieusocial.
Est-cequelesekphraseiscontiennentdesrenseignementssurl’attentionportée
audécornonpaspourl’impressiond’ensemblequienestdonnée,maispource
quiconcernedesscènesprisesisolément?Et,dansquellemesure,cetteattention,
sielleexiste,peut-elles’interprétercommeunactecultuel?Lestextesnedonnent
pas de véritable information à ce sujet. Certains, comme les deux homélies de
LéonVItoujourscitéesdanscecontexteoul’ekphrasisdesmosaïquesdesSaintsApôtresécriteparConstantinleRhodien,sontessentiellementdescriptifs,même
sionytrouvedesallusions,plusoumoinsinsistantes,surlamanièredontlessaints
personnagesetlesscènessacréespouvaientêtreperçusparlesfidèle 8.Aucun
de cestextesnedonned’indicationsuruneoudesimagesquiauraientunrôle
dansuneactioncultuelleouquipourraient,mêmeseulement,pousserlefidèle à
unetelleattitudefaceàelles.L’évocationdecesimagesnefaitqu’insisterdavantage
4.
5.
6.
7.
8.
TheRussianPrimaryChronicle,tradetéd.deS.H.CrossetO.P.Sherbowitz-Wetzo,
CambridgeMA1953;R.J.Mainstone,HagiaSophia.Architecture,StructureandLiturgyof
Justinian’sGreatChurch,Londres1988,p.11.
Voirparexemple,lestextescitésparH.Saradi,SpaceinByzantineThought,dansArchitectureasIcon.PerceptionandRepresentationofArchitectureinByzantineArt,éd.S.Ćur čić ,
E. ChatzitryphonosetK.E.McVey,Princeton2010,p.73-111(icip.99etp.103-105
pourdestextesmédio-byzantins).Voiraussisupran.2.
GrégoiredeNazianze,Homélie18,39(PG35,col.1037A),citéparWulff,Raumerlebnis(citén.3),p.535etn.2.
Photius,Homélie10,éd.B.Laourdas,PhotiouHomiliae,Thessalonique1959(Hellenika
Suppl.12),p.99-104.Commentaireettraduction:C.Mango,TheHomiliesofPhotius
PatriarchofConstantinople,CambridgeMA1958,p.177-190.Pourunextrait,C.Mango,
TheArtoftheByzantineEmpire312-1453,Toronto1972(réimpr.1986),p.185-186.
A.Frolow,Deuxéglisesbyzantinesd’aprèsdessermonspeuconnusdeLéonVIleSage,
REB3,1945,p.43-91;pourletexte:homélie31(dédicacedel’églisedumonastèrede
Kauléas): Leonis VI sapientis imperatoris byzantini Homiliae, éd. T. Antonopoulou,
Turnhout 2008 (CCSG 63), p.423-429; homélie 37 (dédicace de l’église de Stylianos
Zaoutzès),ibid.,p.471-478;pourConstantinleRhodien,voirmaintenantConstantine
ofRhodes,OnConstantinopleandtheChurchofHolyApostles,éd.L.James,Farnham2012.
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
47
sur l’atmosphère de sacralité que le texte veut faire ressentir ou renforcer. Les
deuxhoméliesdeLéonVIontpourobjetprincipalladédicacededeuxéglises.
Lesimagesysontévoquéesàcettefin etmettentenvaleurlasacralitédel’édifice
liéeàsasplendeur,dontlesmosaïquesfigurées nesontqu’unélément.Ilenvade
mêmedecellesmentionnéesdansladescriptiondel’égliseduPharosparPhotius,
maisl’accentyestmisencoredavantagesurlasplendeurdel’édifice dansson
ensemble9.L’importancedudécor,commeélémentdontlaprésenceestessentielle,
maisdontledétailpeutêtresecondaire,estindirectementconfirmée parunbref
passagedutypikondePakourianosoùsonauteurvantelebonheuroffertauxmoines
danssonmonastère,enparticuliergrâce«àlasplendeurdesonégliseremarquable
etfameuse,àlabeautédesadécorationetdesestentures,àlasenteuragréablequi
s’endégage,àl’agrémentdesagrâcespirituelle,àlamélodieuse[psalmodie],au
chantrythmédelamusiquedescantiques…»10.Ceseralaseuleallusionaudécorde
l’église,exceptélamentiondequelquesimagessurlesquellesonreviendraplusloin.
L’homéliedePhotiussurlaThéotokosdel’absidedeSainte-Sophieprésente
unestructureunpeudifférente11.Elleaétéprononcée,commeonlesait,àl’occasion
del’inaugurationdelapremièrereprésentationfigurée dansSainte-Sophieaprès
la fin de l’iconoclasme. L’évocation de l’image de laThéotokos est, ici, surtout
unmoyenpourévoquerlafin del’interdictiondesimagessacréesetpourproduire
unplaidoyerenfaveurdeleurplaceéminentenonpastantdanslecultequedans
lesystèmedecroyances,signalantlanécessitédecroireauximagescommeauxtextes
etlerôlejouéparlesimagesdanslafoi.Néanmoinsl’homélieattireaussil’attention
surlesméditationsquepeutsusciterlavued’uneimagedelaThéotokosdansl’église.
Maisilnefautpasselaissertromperparlaforteimpressionquedonnecetteimage,
tellequ’onlavoitsurunécranoudansunlivre;danslevasteespacedeSainteSophie,etmalgrésesdimensions,ellenepeutpasseliredelamêmefaçon(fig. 1).
Mêmesiledécorn’estpasfaitpourêtresystématiquementregardéparlesfidèle ,
des images d’un ensemble peuvent être isolées, comme le confirment d’autres
sources12,etdevenirunsupportdedévotion,quel’attentionportéesuruneimage
soitsuscitéeparunehomélie,commedansl’exemplerappelé,ouparl’intérêtpersonneld’unfidèle,liéàsonhistoi eetàsasensibilitépropre.
9. Voirsupran.7.
10. TraductionP.Gautier,LetypikondusébasteGrégoirePakourianos,REB42,1984,p.55,
l. 599-602:«… τὴν ὡραιότητα τοῦ περιβλέπτου τούτου καὶ ἀμφιβοήτου ναοῦ καὶ τοῦ περὶ
αὐτὸν κόσμου καὶ τῶν ὑφασμάτων, καὶ τὴν ἐξ αὐτῶν ἡδύπνοον εὐωδίαν καὶ τέρψιν τῆς
πνευματικῆς χάριτος, καὶ τὴν ἡυφωνοτάτην τῆς ᾀσματικῆς μουσουργίας τὸ εὔρυθμον μέλος…».
11. Photius,Homélie17,éd.Laourdas,Homiliae(citén.7),p.164-172;Mango,Homilies
(citén.7),p.279-295;Id.,ArtoftheByzantineEmpire(citén.7),p.187-190.Pourla
questiondesavoirsilaThéotokosdécriteparPhotiusestlaThéotokosencorevisiblede
nosjours:M.Bernabò,L’artebizantinadoppol’iconoclastiaeladatazionedeimosaici
nell’absidediSantaSofia aConstantinopoli,dansIntornoalSacroVolto.Genova,Bizancio
eilMediterraneo(secolixi-xiv),éd.A.R.CalderoniMasetti,C.DufourBozzoet
G. Wolf,Venise2007,p.31-50.
12. Voirinfra.
48
JEAN-MICHELSPIESER
Figure1-Vueversl’abside,Sainte-Sophie,Constantinople(d’aprèsM.Vassilakiéd.,
MotherofGod.RepresentationsoftheVirgininByzantineArt,Milan2000,fig.64, .111).
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
49
Iln’estpassansintérêtd’évoquer,decepointdevue,ladescriptiondesmosaïques
des Saints-Apôtres faite par Nicolas Mésaritès, fondamentalement différente de
celle,déjàévoquée,deConstantinleRhodien13.L’interprétationdecetexten’est
pasévidente,puisqu’ilaététransmisdefaçonincomplèteetsurdesfeuilletsen
désordre14.Onneconnaîtpaslalongueurdeslacunesetilestdifficile deserendre
compteendétailduprojetdeMésaritès,desavoirs’ilaopéréunchoixdansles
scènesqu’ildécritous’ilacomposéuneekphrasisquasimentexhaustive.Encore
moinsest-ilpossibledecomprendrel’ordredanslequelilmontrecesimages,sibien
quecesquestionsnouséchappent.Enrevanche,loind’êtredesimplesdescriptions,les
lignesqu’ilécritsurchaquescènesontdesméditationsplusoumoinsdéveloppées.
Onignorelamanièredontcetexteacirculé,nimême,demanièresûre,l’occasion
desacomposition15.Maisilnes’agitpas,commedansl’homéliedePhotius,de
méditations qui devaient être lues en présence d’une assemblée de fidèles. Du
pointdevuequinousoccupeici,cestextesmontrentcommentdesscènesisolées
peuventêtreunsupportdeméditation;detellesréflexions pouvaientêtreélaborées
dansunelanguecertesplussimpledansleshoméliesd’unprêtreoumêmedans
l’espritd’unfidèleayantunedé otionpourunescèneparticulière.
Pourfacilitercetteappropriationd’uneimageparunfidèle, latailleetlaproximité
decelle-cijouentunrôle.Onopposerafacilementlesdécorsdesxieetxiiesiècles,
avecleursimagesdebonnetaille,clairementlisibles,mêmesiellesnesontpas
auniveaudesfidèles, àlaplupartdesdécorsduxivesiècle,oùmêmelaproximité
nepermetguèredeseconcentrersurcertainesimages,tantellessontserréesles
unescontrelesautres.Lerôledeplusenplusimportantjouéparlesicônesdansla
dévotiona-t-ilcontribuéàtransformercetaspectdudécorou,dumoins,l’a-t-il
favorisé?Onn’aguèrelesmoyensderépondreàcettequestion.Ou,pourledire
autrement,est-ceuneévolutiondeladévotionetlesoucid’uneplusgrandeproximitéquecellequiétaitpossibleavecledécorpariétalquiontentraînéunintérêt
grandissantpourlesicôneset,parlà-même,ontlibéréenquelquesortelepeintre
d’uneobligationdelisibilité?Cedéveloppementconcomitantest,entoutétatde
cause,plusqu’unecoïncidence.
Sil’onsetourneversdestextesmoinslittérairesetplusprochesd’uneexpériencepratique,c’estunaspectplusprécisetpeut-êtreinattendudelaprésencedu
décorquiapparaît.Quenousdisentdanscetteperspectivelestypikamonastiques?
Troisd’entreeux,surtout,mentionnentdesélémentsdudécoriconiqueetpeuvent
êtreutilisésdanscecontexte:celuideGrégoirePakourianos,poursonmonastère
13. NikolaosMesarites,DescriptionoftheChurchoftheHolyApostlesatConstantinople,
éd.G.Downey(GreekTextEditedwithTranslation,CommentaryandIntroduction),
TransactionsoftheAmericanPhilosophicalSociety47,6,1957,p.859-924.
14. Ibid.,p.861oùG.DowneyreprendlesconclusionsauxquellesétaitarrivéA.Heisenberg,
GrabeskircheundApostelkirche.ZweiBasilikenKonstantins;UntersuchungenzurKunstund
LiteraturdesausgehendenAltertums,vol.2,Leipzig1908,p.9-96.
15. Pourdesréflexionsàcesujet, Downey,Mesarites(citén.13),p.860.
50
JEAN-MICHELSPIESER
dePetritzos(Bačkovo),celuiduPantocratordeConstantinopleetceluidela
KosmosoteiradePherrai16.
LetypikondePakourianosnementionnedesimagesqu’àproposdel’éclairage.
Sansreprendreiciendétailcequiadéjàétécommentéailleurs,rappelonsqueles
imagesainsisignaléessonttoutesenrapportaveclesanctuaire17.Maislefaitmême
qu’ellesbénéficient d’unéclairageleurdonneunesignification particulière.Lepremierensemblementionnéestsoituneplanchesurmontantl’épistyledelaclôture,
soitungroupededouzeicônesaumêmeemplacement18.Cesimagessontéclairées
pendantlesoffices, cequirendtrèsimprobablequ’ils’agissedespeinturesconstituant
ledécordel’église,d’autantplusque,commeonlesaitmaintenant,cesscènes
peintes n’étaient qu’exceptionnellement au nombre de douze19. En général, ces
icônesredoublentcertainsélémentsaumoinsdudécorpariétaletontreçucette
place,sousleregarddesmoinesetdesfidèles participantàlaliturgieetdont
l’attentionétaitencoredavantageattiréeparl’éclairage,parcequ’ellesétaientun
supportvisuelimportantdansl’accompagnementdelaliturgie.
Quelques autres images sont mises en relation avec l’éclairage: trois lampes
éclairentuneThéotokos,troisautreslampesuneCrucifixion,un rodromeet
unsaintGeorges,unedevantchacunedecesimages20.Iln’estpasindifférentde
remarquer que la Théotokos, le Prodrome et saint Georges sont associés dans
ladévotiondePakourianos:«C’estpourquoij’aicouru(…)verslaprotectriceet
l’auxiliaire de tous les chrétiens, la mère bénie du Christ notre Dieu, Marie
toujoursvierge,laThéotokosimmaculée,etaussiversletrèscélèbreettrèsgrand
saintJeanleProdrome,(…),etpareillementversletrèsdivinGeorges…»21.Le
caractèrepeuprécisdecesindicationsnefacilitepasleurinterprétation.Modifiant
16. PourletypikondePakourianos,texteettraduction:Gautier,Pakourianos(citén.10);
pourceluiduPantocrator:id.,LetypikonduChristPantocrator,REB32,1974,p.1-145;
pourletextedeceluidelaKosmosoteira,L.Petit,TypikondumonastèredelaKosmosotira
prèsd’Aenos(1152),IzvestiiaRusskagoArcheologicheskagoInstitutavKonstantinople13,1908,
p. 17-75;ilexisteunetraductionengrecmoderne:G.Papazoglou, Τυπικόν Ισαακίου
Αλεξίου Κομνηνού της μονής Θεοτόκου της Κοσμοσώτειρας, Komotini 1994; les trois
documentsontététraduitsenanglais:Byzantinemonasticfoundationsdocuments,éd.J.Thomas
et A. Constantinides Hero, Washington DC 2000 (Dumbarton Oaks Studies 35),
vol.2,p.522-557(Pakourianos),p.737-774(Pantocrator),p.798-849(Kosmosoteira).
17. J.-M. Spieser, Le développement du templon et les images des Douze Fêtes, dans éd.
J.-M.SansterreetJ.-C.Schmitt,Lesimagesdanslessociétésmédiévales:pourunehistoire
comparée,Bruxelles/Rome1999(Bulletindel’InstituthistoriquebelgedeRome69),p.131164,ici139-143.
18. Gautier,Pakourianos(citén.10),p.73,l.895-897.Surlesensdeτέμπλον,quipeutaussi
biendésignerlaclôtureproprementditequelaplanchedécoréedepeinturessurmontant
laclôture,éventuellementmêmel’épistyle,voir:L.Bender,M.Parani,B.Pitarakis,
J.-M.SpieseretA.Vuilloud,ArtefactsandRawMaterialsinByzantineArchivalDocuments/
Objetsetmatériauxdanslesdocumentsd’archivesbyzantin(ByzAD):http://www.unifr.ch/go/
typika,synthèsetemplon,consulté8juillet2015.
19. Pour le rapport entre images au-dessus de l’épistyle et peintures murales, voir Spieser,
Templon(citén.17),p.148-158.
20. Gautier,Pakourianos(citén.18),p.71et73,l.885-891.
21. Ibid.,p.33,l.217-223.
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
51
cequej’avaisproposéautrefois22,l’expressionἐν καγκέλλοιςmeparaîtmaintenantindiquerclairementquelesimagesdelaCrucifixion, duProdromeetdesaint
Georgessontdesicônesinséréesdansletemplon23.L’icônedelaThéotokos,éclairée
«dejouretdenuitpartroislampesperpétuelles»24,pourraitêtrel’icôneprincipale
del’églisedumonastère,précisémentdédiéeàlaThéotokos.S’ilenestainsi,aucun
décorpariétaln’apparaîtdanscetypikon.Seulesdesicônes,etnondesimages
pariétales,setrouventmentionnéesetsemblent,parleurmiseenvaleur,attirerune
attentionliéeàladévotionplusqu’àlaliturgieproprementdite.Demême,dans
unappendiceconsacréauxdispositionsàobserveràl’occasiondecertainesfêteset
quin’estconservéquedanslaversiongéorgiennedutypikon,aucuneallusionn’est
faiteàunereprésentationd’unefêteconcernée,quecesoitunepeinturepariétale
ouuneicône25.Iln’estpourtantguèrepensablequel’églisen’aitpasreçuundécor
peintaumomentdesaconstruction.Elleaétéremplacéeparunédifice neuf,si
bienqu’aucunevérification n’estpossible.Ilestvraiquel’ossuairen’apasétépeint
dèsl’origine,pourautantqu’ilaitétéconstruitenmêmetempsquelemonastère,
cequisemblen’avoirjamaisétémisendoute26.
LesconclusionsàtirerdutypikonduPantocratorsontàpeuprèslesmêmes27.
Ledécordanssonensemblen’estpasmentionné,niledécorpariétal,nilesicônes
émailléesquiformaientl’épistyledutemplond’unedesdeuxéglisesoudumausolée
etquiontétéréemployéesdanslaPalad’OroàVenise,nimêmelepavementen
opussectiledel’égliseduChrist28.Siquelquesimagespariétalessontcitées,c’est,
22. Spieser,Templon(citén.17),p.140-143.
23. C’étaitdéjàl’opiniondeC.Walter,ANewLookattheByzantineSanctuaryBarrier,REB51,
1993,p.203-228,icip.214.Iln’yapaslieud’aborderleproblèmegénéraldelaprésence
desicônessurletemplon,maiscepassagesemblebienêtreunargumentimportantpour
l’existencedecettedispositiondanslesdernièresdécenniesduxiesiècle.Pourunaspect
particulier – la question des templa maçonnés – mais avec la bibliographie sur l’aspect
d’ensembleduproblème:S.E.Gerstel,AnAlternateViewoftheLateByzantineSanctuary
Screen,dansThresholdsoftheSacred.Architectural,arthistorical,liturgical,andtheological
perspectivesonreligiousscreens,EastandWest,éd.S.E.Gerstel,WashingtonDC2006,
p.135-161. Il est vrai qu’un oratoire du «Saint-Baptiste» est explicitement mentionné
p.109,l.1499etqueGautier,Pakourianos,p.32,n.228,supposeaussiunechapelle
dédiéeàsaintGeorges,maislecontexterenddifficile depenserquelesimagesmentionnées
sontdesicônesprésentesdansceschapelles.
24. «καθ ̓ἑκάστην ἡμέραν τε καὶ νύκτα ἀκοίμητους […] κανδήλας τρεῖς»:Gautier,Pakourianos
(citén.10),p.71,l.885-886.
25. Cetappendiceesttraduitibid.,p.132-134.
26. Pourladatationdespeinturesdel’ossuairedeBačkovo,voirE.Bakalova,Theossuaryof
theBachkovoMonastery,Plovdiv2003,p.104-116.
27. Gautier,Pantocrator(citén.16);J.-M.Spieser,LemonastèreduPantocratoràConstantinople:letypikonetlemonument,dansManyRomes.StudiesinHonorofHansBelting
(Convivium2/1),éd.I.FolettietH.L.Kessler,Brno/Lausanne2015,p.77-91.Voir
aussi la traduction de R.H.Jordan dans Thomas et Constantinides Hero, Monastic
foundations(citén.16),p.725-781.
28. Pourcesémaux,S.Bettini,Venise,laPalad’OroetConstantinople,dansLeTrésorde
Saint-Marc deVenise, cat. exp., Milan/Paris 1984, p.35-64, ici p.41-42 et n.7; pour
le pavement, A.Megaw, Notes on RecentWork of the Byzantine Institute at Istanbul
52
JEAN-MICHELSPIESER
commedansletypikondePakourianos,toujoursenrelationavecleluminaire.Au
moins une partie des lampes ainsi mentionnées semble avoir un but utilitaire
autantquecultueletl’imagepourraitêtrecitéesurtoutpourpermettredesituer
avecprécisionleslampesenquestion.
Lorsqueletypikondemandequ’unelampebrûlesansinterruption«devantles
BellesPortesoùsetrouveaussilaDormitiondelaThéotokos»29,lalocalisationde
lalampedansl’espacesembleplusimportantequelefaitqu’elleéclairelaDormition.Ellejoue,àcetemplacement,unbutpratiquequisembleévident.Onpeut
certes dire aussi qu’elle souligne le passage vers l’espace sacré du naos; mais la
formulationmêmedutexten’impliquepasuneattentionparticulièreàlaDormition.
Ilfautinterpréterdelamêmemanièrel’éclairagemisenrelationaveclesreprésentationsduDernierRepasetduLavementdespieds30.Celles-cisontsituéesdansle
sanctuaire,soitdanslavoûtemême,soit,sefaisantface,danslesnichesquisurmontent
lepassageverslesabsideslatérales.Danslesdeuxcas,ilestdifficile depenserque
cesimagessontéclairéesàcetemplacementenraisondeleursignification cultuelle.
Enl’absencedepresquetouteautreindicationsurledécor,onneconnaîtpas
lesraisonsquiontconduitauchoixdecetemplacement31.Ceslampesfontpartie
dudispositifquisertàéclairerlesanctuaireetlamentiondecesdeuxscènesest,à
nouveau,plutôtuneindicationpourleurlocalisation.
Lasituationestunpeuplusambiguëpourl’éclairagededeuxautresscènes,sans
doutesituéesàproximitédusanctuaire,l’AnastasisetlaCrucifixio 32.L’importance
liturgiquedecesépisodessuggèreleurmiseenvaleurparl’éclairage.Onremarquera
néanmoinsqueleslampesquileséclairentfontpartie,commecellesquiontétéévoquéesci-dessus,d’unesériedelampes ἀκοίμηται(«perpétuelles»),dontcertaines
sontsituéesparrapportàdesrepèrestopographiques,quipeuventêtredesimages33.
Enest-ildemêmepourl’éclairagededeuxautresreprésentationsdesmêmes
scènes,danslemausolée,l’hérôonpourreprendreletermedutypikon?L’Anastasis
etlaCrucifixion ysontaccompagnéesdelaMiseauTombeauetdel’Apparition
duChristauxMaries34.Ellesnesontpaslocaliséesdemanièretrèsprécise;ellessont
vraisemblablementsituéessurdesmurssousdeuxarcs,sansdouteàproximitédes
tombes35.Ilnes’agitplusicidelampesmaisdecierges,quifontpartiedel’éclairage
liéàlaprocessionduvendredi36;toutenrépondantàdesbesoinspratiques,cet
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
(ZeyrekCami),DOP17,1963,p.333-364,icip.335-340;X.BarraliAltet,Un
programmeiconographiqueoccidentalpourlepavementmédiévalduChristPantocrator
deConstantinople,dansFolettietKessler,ManyRomes(citén.27),p.218-233.
Gautier,Pantocrator(citén.16),p.37,l.145-146.
Ibid.,p.37,l.144-145et154-155.
Pourcesdeuxscènesetpourdesparallèlessurleuremplacement,Spieser,Pantocrator
(citén.27),p.210-212.
Gautier,Pantocrator(citén.16),p.37etl.143et154.
Ibid.,p.37,l.140-147.
Ibid.,p.75,l.776-778.
Pourunediscussionsurleuremplacement,Spieser,Pantocrator(citén.27),p.84.
Pourcetteprocession,N.PattersonSevčenk o ,IconsintheLiturgy,DOP45,1991,
p. 45-57,icip.50-55.
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
53
éclairagefestifmettaitcesimagesenvaleur,neserait-cequ’enraisondulienévident
entrecesreprésentations,quirappellentlamortetlarésurrectionduChrist,etles
tombes.Celapermet-ilpourautantdesupposerunactecultuelenlienavecces
images?Sansdoutepasausensprécisdecetteexpression;toutauplusl’éclairage
etl’emplacement,vraisemblablementàhauteurdesyeux,devaient-ilsdavantage
inciterceuxquiparticipaientàlaprocessionàuneméditation,immédiateoudifférée.
Lesscènesévoquéesci-dessussontlesseulessignaléesdansletypikon.Toutesles
autres images mentionnées sont iconiques et représentent un saint personnage.
Cesoccurrencesd’εἰκώνsontsystématiquementtraduitesparicônes,aussibien
parPaulGautierqueparRobertH.Jordan37,cequientraîneunecertaineambiguïté,carcertainesd’entreellesdésignentsûrementdesimagesfi espariétales,en
l’occurrencepeintes,commeonleverra,surlespiliersdepartetd’autredutemplon.
Àladifférencedel’éclairagedéjàévoquéenrapportavecdesscènesetquiprévoyait
engénéraldeslampesalluméesenpermanence,cesimagesiconiquesrecevaient
unéclairageparticulierlorsdescélébrationsliturgiques.Uneexceptionestpourtant
ànoter:unPantocratorquibénéficiait d’unéclairagepermanent,maisaussid’un
éclairagesupplémentairedurantlessynaxes38.Letextedutypikonnedonneaucune
indicationpermettantdelesituer.Ilestcitéenmêmetempsquelesdeuxproskynèseis,
c’est-à-direlesimagespeintessurlespiliersdepartetd’autredutemplon39.Cette
associationmontrequecePantocratorn’estpasunedecesproskynèseis.Ons’attend
àtrouveruneicôneparticulièrementimportanteduPantocratordanslekatholikon
d’unmonastèrequiluiestconsacré.Unetelleicôneapparaîteffectivement:appelée
«icôneduSauveur»,elleestmentionnéeavecinsistanceetsolennité40.Comme
elleestdite«exposée»(προκειμένης),ils’agitbiend’uneicône,àladifférencedes
proskynèseis.Lamêmenuance,mettantenévidenceledoublesensdeceterme,
apparaîtdansletypikondelaKecharitomenè41.Ilyestd’abordquestiondutemplon
etdesproskynèseis,éclairésdelamêmefaçon:pardesciergesportéspardessupportsmétalliques(λάμναι)42et,ensuite,desciergesàplacerdansdescandélabres
àdouzebranchessituésdevantl’icônedelaThéotokosexposéeàlavénération43.
L’oppositionentrelesproskynèseis,peintesdepartetd’autredusanctuaire,et
uneicônedelaThéotokosmiseenplacepourêtrevénérée,sedessineclairement
iciaussi.
37. Voirsupran.27.
38. Gautier,Pantocrator(citén.16),p.37,l.142,153et157.
39. Pourcesimages,S.Kalopissi-Verti,TheProskynetariaoftheTemplonandNarthex:Form,
Imagery,SpatialConnectionsandReception,dansThresholdsofthesacred(citén.23),p.107132;ByzAD(citén.18),synthèseProskynèsis;Spieser,Pantocrator(citén.27),p.212-214.
40. Gautier,Pantocrator(citén.16),p.39,l.167-168.VoirByzAD(citén.18),artefact#224.
41. P.Gautier,LetypikondelaThéotokosKecharitoménè,REB43,1985,p.5-165(icip.109,
l. 1596-1597).
42. Pourlesensdeλάμνα,voirByzAD(citén.18),synthèselamna.
43. «[…]ἐν δὲ τοῖς πρὸ τῆς προκειμένης εἰς προσκύνησιν ἁγίας εἰκόνος τῆς Θεοτόκου ἱσταμένοις
δωδεκαφωτίοις μανουαλίοις»(Gautier,Kecharitomenè[citén.40],p.109,l.1597-1598).
Pourlesdifférentssensde μανουάλιον,ByzAD(citén.18),synthèse‘manoualion’.Cette
icôneestcertainementl’icôneprincipaledel’église,désignéeplusloin(p.113,l.1659)et
quireçoitunéclairageperpétuel.
54
JEAN-MICHELSPIESER
Réciproquement,lePantocratorprécédemmentcité,parcequ’ilestnomméen
mêmetempsquelesproskynèseis,secomprendplutôtcommeuneimagepariétale.
Maislefaitqu’ilreçoiveunéclairagepermanentn’estpasunargumentsupplémentaireencesens:dansl’églisenorddel’Éléousa,c’estuneicôneprocessionnellede
laThéotokosquireçoit,entreautres,unéclairagepermanent44.Lesproskynèseisde
l’églisedel’Éléousasontmisesenvaleurdelamêmefaçon:unéclairage«acémète»
etunéclairagesupplémentairelorsdesliturgies45.Ilenvademêmepourlemausolée
où,àladifférencedeséglisessudetnord,ilestpréciséquecesontsaintMichelet
leSauveurquisontreprésentéssurcespiliers,donc,commeilestfréquent,ledédicatairedel’égliseetleChrist46.
L’éclairagemontrelesoucidemettreenévidencecesimagespendantledéroulementdesliturgies.Celaestconfirmé parcequ’ellesreçoiventencoreunéclairage
supplémentaireàl’occasiondes«GrandesFêtes»(μείζονας ἑορτὰς)47.Maisellesne
semblentjouerqu’unrôlepassifdurantlaliturgie.Oncomprendnéanmoinsque
cettemiseenscèneindiquequ’ellesétaientconsidéréescommetrèsimportantes,
ce qui permet de supposer qu’elles étaient, en dehors des liturgies, des images
particulièrementvénérées.
Lericheéclairagemis enplacepourles images mentionnéesà l’occasion de
certainesfêtesneconcernejamaisunescènecorrespondantàlafêtedujour.De
manièretrèsnetteaussi,lesimagesquisontmentionnéesavecleplusdeferveur
danscetypikonsont,sanssurprise,cellesquisontlesplusmisesenvaleurparles
lampes:lesdeuxicônesduChristetdelaThéotokosauxquellesilaétéfaitallusion.
Iln’estguèrerisquédeconcluredecesindicationsquelesimagesfi esn’attiraient
pasdavantagededévotion,maisfournissaientunesortedecadreaudéroulement
delaliturgie.
Onestconduitàpeuprèsauxmêmesconclusionsparlalecturedutypikonde
laKosmosoteiraàPherrai,quidatede115248.Onyretrouvel’importancedelabeauté
engénéral:l’égliseestremplied’orsetdemarbresresplendissants49.Demanière
plusoriginale,letypikoninsisteaussisurlepavement;lesmoinesnedoivententrer
dansl’églisequ’avecdeschaussuresproprespournepassouillerl’éclatdumarbre50.
Cesremarquessurledécorfontpenserquel’égliseétaitdécoréedeplaquesde
marbres sur la partie inférieure des murs et de mosaïques au-dessus et dans les
voûtes.Maiscedécorn’estpasconservé,àladifférencedequelquespeintures
représentant,entreautres,dessaintsguerriersetdatantdelafondation.Lesplaquages
demarbreet,sansdoute,lesmosaïquesnerecouvraientdoncpastoutel’église.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
Gautier,Pantocrator(citén.16),p.73,l.737,744et746.
Ibid.,p.73,l.735,743-745et746-747.
Ibid.,p.81,l.866.
Ibid.,p.39et41,l.163-204pourl’éclairagedel’églisesudmisenplacelorsdecesfêtes.
Voirsupran.16.
Petit, Kosmosotira (cité n.16), p.59, l.31-32; Thomas et Constantinides Hero,
Monasticfoundations(citén.16),p.835,no79.
50. Petit,Kosmosotira(citén.16)p.60,l.18-21;ThomasetConstantinidesHero,
Monasticfoundations(citén.16),p.836,no82.
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
55
L’hypothèseaétéfaitedemanièreconvaincantequel’essentieldudécordemarbre
etdemosaïquesétaitlimitéàl’abside51.
Uneseulescèneestévoquée,laDormition,surunemosaïquesituéeau-dessus
delaporte52.Àlafoislaplacedelascène,l’éclairagerichequ’ellereçoitlejourde
lacélébrationdelafêteetl’éclairageperpétueldurestedel’annéesontdirectement
liésàladévotiond’IsaacComnèneàlaThéotokos,àquilemonastèreestdédié,et
àl’importance,plusieursfoisrappelée,qu’ilattachaitàlaDormition,qu’ilnomme
lafêtedesfêtes53.C’estcellequidoitêtrecélébréeleplussolennellement,comme
lesvêpresdelaveilleetlelendemaindelafête54.C’estdoncbieniciuneimagedu
décorfi equiestmiseenvaleurlejourdelafêtecorrespondante.Cettedécision
vientdudonateur,liéeàsapropredévotion.Néanmoins,deparsasituation
au-dessusdelaporte,cetteimagenejouepasunvéritablerôlecultuel;c’estunsigne
delapiétéducommanditaire,maisl’éclairagequ’elleobtientn’enfaitpasunobjet
dedévotion.C’estaucontraireuneicônedelaThéotokosquijouelerôleprincipal
lorsdelacélébrationdelafête:elleestportéeenprocession,avecl’évangéliaire55
etunecroix,autourdel’ensembledel’enceintepourprotégercelle-ci56.Mêmesi
celasortdusujet,ilestbonderappelerqueleriteconsistantàentourerd’unparcours
circulaireunlieupourempêcherlesmauvaisespritsd’ypénétrerestunepratique
magiqueparticulièrementrépandue57.
CommedansletypikonduPantocrator,lesseulesautresimagesévoquéessont
lesproskynèseis:leChristetlaVierge.Elleslesontdemanièretrèsprécise,de
nouveauenrelationavecl’éclairagedel’église58.Laseuleindicationdonnéesur
leuremplacementn’estpastrèsclaire:ilestquestiondedeuxcandélabres«περὶ
τὰς προσκυνήσεις ἱσταμένων, περὶ μέρη φημὶ τοῦ ναοῦ τὰ ἑκάτερα». On peut
51. Pourcedécor,voirN.PattersonŠevčenk o,RevisitingthefrescoesoftheChurchofthe
KosmosoteiraatPherrai(1152),dansSymmeikta.CollectionofPapersDedicatedtothe
40thAnniversaryoftheInsituteofArtHistory,FacultyofPhilosophy,UniversityofBelgrade,
éd.I.Stejo vić ,Belgrade2012,p.85-91,icip.89-90.
52. Petit,Kosmosotira(citén.16),p.50,l.33;ThomasetConstantinidesHero,Monastic
foundations (cité n.16), p. 827, no65. Voir aussi ByzAd (cité n.18), Artefact #1471
(consulté13/7/2015).
53. Petit,Kosmosotira(citén.16),p.50,l.19;ThomasetConstantinidesHero,Monastic
foundations(citén.16),p.827,no65.
54. Petit, Kosmosotira (cité n.16), p. 24, l.18-20; Thomas et Constantinides Hero,
Monasticfoundations(citén.16),p.803,no10.
55. Petit,Kosmosotira(citén.16),p.50,l.24(τὸ εὐαγγέλιον).
56. Ibid,p.50,l.25-28;ThomasetConstantinidesHero,Monasticfoundations(citén.16),
p.827,no65.
57. VoirparexempleJ.Favret-Saada,Lesmots,lamort,lessorts.LasorcelleriedansleBocage,
Paris1977,p.210;J.Favret-SaadaetJ.Contreras,Corpspourcorps,Paris1993,p.13.
58. Petit, Kosmosotira (cité n.16), p.23, l.35-39 (voir aussi ByzAD, artefact #4312);
ThomasetConstantinidesHero,Monasticfoundations(citén.16),p.802,no9.Elles
sont encore évoquées un peu plus loin: Petit, Kosmosoteira (cité n.16), p.26, l 33;
Thomas et Constantinides Hero, Monastic foundations (cité n.16), p. 805, no12);
ByzAD (cité n.18), artefact #4306; sans doute aussi Petit, Kosmosotira (cité n.16),
p.39l.14(ByzADartefact#4441)etl.29;ThomasetConstantinidesHero,Monastic
foundations(citén.16),p.816,no34et817,no35.
56
JEAN-MICHELSPIESER
comprendre ainsi: «(deux candélabres) placés près des proskynèseis, c’est-à-dire
desdeuxcôtésdel’église»59.Ilnesembleguèrefairededoute,comptetenuaussi
dessujetsreprésentés,qu’ils’agitdesdeuxpeinturessurlespiliersdepartetd’autre
dutemplon60.Cesdeuximagesdoiventêtreembrasséesparl’économequientre
enfonction61.
Àdéfautd’undépouillementsystématiquedel’ensembledestypika,quelques
sondagesmontrentquelestroistypikacommentésci-dessussontlestexteslesplus
richesconcernantlesimagesfi esetquemêmelepeuderenseignementsdonnés
parceluidelaKecharitomenèestexceptionnel.Ilfautenconclureque,dupointde
vuedeladévotionetdel’actioncultuelle,lesmosaïquesetpeinturespariétales,
non pas prises dans leur ensemble comme cadre mais considérées individuellement,jouentunrôlebienmoinsimportantquelesicônes,dumoinsàpartirdu
xiesiècle.Enoutre,parmilespeinturespariétales,cesontessentiellementdes
imagesiconiquesquisontmentionnées62.
Quelquesimagespariétalesdoiventnéanmoinsêtremisesenrapportavecles
pratiquescultuelles.Cesontcellesqui,sansquecelasoitsystématique,marquent
lelieuoùprendplaceunactecultuel,enrapportimmédiataveclascènereprésentée.
L’exempleleplusévidentestceluidelaCommuniondesApôtres,dontiln’estpas
besoin de rappeler la correspondance avec la célébration de l’Eucharistie dans
lesanctuaire,oùcethèmeseretrouvedèssagénéralisationàpartirdel’an1000,
malgréquelquesexceptions63.C’estbienenraisondesasignification cultuelleet
théologiquequecettescènedevientl’unedesplusconstammentreprésentéesdans
lesanctuairedeséglisesbyzantines.Ilfautyassocier,sansqu’ilsoitbesoinde
l’expliquerlonguement,lareprésentationdessaintsévêquesdansleregistreinférieur
del’hémicycledel’abside.Leregroupementdesimagesd’évêquesdanslesanctuaire
commenceàlafin duxesiècle,poursedévelopperauxieettrouversonexpression
laplusforteauxiiesiècle.Danslaplupartdescas,lesévêquessontreprésentésde
59. N.PattersonŠevčenk o,danssatraductiondansThomasetConstantinidesHero,
Monasticfoundations(citén.16),p.802,no9,comprend«danslesdeuxpartiesdel’église»
etpensequ’ils’agitd’icônesexposéesàlavénération.
60. Ibid.N.PattersonŠevčenko,entraduisant«lesdeuxicônesexposéesàlavénération»,donne
l’impressionqu’ils’agitd’icônesmobiles.Mais,dansId.,Revisitingthefrescoes(citén.51),
p. 89,ellelesappelle«piericons»,cequisuggèrebiendesimagespeintessurlespiliers.
61. Petit,Kosmosotira(citén.16),p.39,l.14et29(ByzAD(citén.18)artefacts#4441et
4442); Thomas et Constantinides Hero, Monastic foundations (cité n.16) p.816,
no34etp.817,no35.
62. Onnoteraque,dansl’indexdeThomasetConstantinidesHero,Monasticfoundations
(citén.16),vol.5,p.1921,touteslesimagesreprésentantdesscènesoudessaintspersonnagessontregroupéess.v.Icons(specific), qu’ils’agissed’icônesoudepeinturesmurales.
Uncontrôleamontréque,parmilesscènesmentionnéesdanscetteentrée,seulescelles
discutéesci-dessusnesontpasdesicônes.
63. SurlaCommuniondesApôtres:S.E.Gerstel,BeholdingtheSacredMysteries.Programsof
theByzantinesanctuary,Seattle/Londres1999,p.48-67,surl’évolutiondesonemplacement,
p. 48-49.
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
57
trois-quarts,tournésverslecentre,souventdepartetd’autred’unefenêtre,parfois
versletrônevidedel’Hétimasie,puis,àpartirdelafin duxiiesiècle,versleMélismos64.
Lesévêquesillustrentlacontinuitéapostoliqueetl’unitédel’Église,tandisquele
Mélismos livre la signification du rite pratiqué dans le sanctuaire, l’Eucharistie,
donclesacrificetoujours enouveléduChrist.
Deux autres scènes sont liées spécifiquement à des rites, quoique de façon
moinssystématique.DansletypikondelaKecharitomenè,ilestpréciséquelerite
duLavementdespiedsdoitêtreeffectuéparlasupérieuredanslenarthex(nommé
icipronaos)àl’endroitoùestreprésentéleLavementdespiedsfaitparleSauveur65.
Dansquelqueséglises,cettescèneesteffectivementreprésentéesurlemurnorddu
narthex:citonsKılıclarKilise(xesiècle),HosiosLoukas(1remoitiéduxiesiècle)
(fig. 2),NéaMonideChios(milieuduxiesiècle),Daphni(vers1000).Peut-ony
Figure2-Lavementdespieds,narthex,HosiosLoukas,xiesiècle
(photo:J.-M.Spieser).
64. Pourunevued’ensemblesurl’évolutiondelareprésentationdesévêquesdansl’abside:
ibid.,p.15-36;surleMélismos,p.37-47.Pourlasignification symboliquedelalumière
pénétrantparcettefenêtre,ibid.,p.37.
65. ἐν τῷ τῆς ἐκκλησίας προνάῳ, ἔνθα εἰκόνισται καὶ ὁ τοῦ σωτῆρος νιπτήρ:Gautier,Kecharitomenè(citén.41),p.125,l.1881-1882.PourlesreprésentationsduLavementdespieds,
voirW.Tronzo,MimesisinByzantium:NotestowardaHistoryoftheFunctionofthe
Image,RES:JournalofAnthropologyandAesthetics25,1994,p.61-76,quidéveloppele
thème en détail, tenant compte des trois ensembles de mosaïques cités ci-dessous;
voir aussi S.Tomeković , Contribution à l’étude du programme du narthex des églises
monastiques(xie-1remoitiéduxiiies.),Byz.58,1988,p.140-154,icip.151,ainsique
S.E.Gerstel,RiteandPassageintheMedievalByzantineChurch,dansCambridgeWorld
HistoryofReligiousArchitecture(àparaître).
58
JEAN-MICHELSPIESER
ajouterleLavementdespiedsdelaPanagiaPhorbiotissad’Asinou(1105-1106)qui
nesetrouvepasdanslenarthexmaisdanslavoûtenorddelapartieouestdunaos?
Danstouscesexemples,lascènen’estpasisolée,maisfaitpartied’uncycleplusou
moinsdéveloppé,liéàlaPassionduChrist:àKılıclarKilise,danslapartienord
dunarthex,cettescèneestassociéeauReniementdePierre,auChristdevantPilate
etauChemindecroix,tandisqued’autresscènesliéesàlaPassionoccupentle
compartimentsuddunarthex;àHosiosLoukas,lesmursnord,estetsuddunarthex
sontoccupésparleLavementdespieds,laCrucifixion, l’Anastasis,l’Incrédulitéde
Thomas;àDaphni,lapartienorddunarthexareçulaTrahisondeJudas,leLavement
despieds,leDernierrepas;àChios,lascèneestintégréedansunensembleplus
large:RésurrectiondeLazare,EntréeàJérusalem,Lavementdespiedsdanslecompartimentnorddunarthex,PrièredeGethsémani,TrahisondeJudas,Ascensionet
Pentecôtedanslapartiesud.Cesvariantessontliéesauprogrammed’ensemblede
l’église;iln’ypaslieudelesexaminericiendétail66.L’essentielestdesoulignerque,
chaquefois,leconcepteurduprogrammea,dansunesérieoùonconstatedenombreusesvariantes,intégréleLavementdespiedsetveilléàluidonnerunesituation
identique.Certescettescènenesetrouvepasàcetemplacementdanstoutesles
églises,maiselleyestsuffisamment représentéepourqu’unlienpuisseêtreconsidérécommeétablietpourquesaprésencesurlemurnorddansuncertainnombre
d’exemplesnesoitpasunecoïncidence67.
ÀladifférenceduLavementdespieds,leBaptême,lorsqu’ilestplacédansle
narthex,estunescèneisolée,cequirendd’autantplussensiblelefaitqu’ilyaitété
misàdessein.Cedéplacementhorsducyclechristologiqueestd’autantplusfrappant
qu’ilconcernel’imaged’unefêtemajeure.Ildoitêtremisenrelationavecaussi
bienlesritesdelaBénédictiondeseauxqueceuxduBaptêmequisedéroulaient
danslenarthex68.Lemurest,soitsapartienord,soitsapartiesud,sembleêtrelelieu
privilégiépourleBaptêmequandilestreprésentédanscetespace.Cetteinterprétationestparfoisconfirmée parlaprésenced’unevasqueàproximitéimmédiate
duBaptême,commeàSaint-PierredeKalyvia-Koulara,oùunevasqueestinséréedans
lemurnord,alorsqueleBaptêmeestreprésentédansl’anglenord-estdunarthex69.
66. Surcettequestion,voirJ.-M.Spieser,Liturgieetprogrammesiconographiques,TM11,
1991,p.575-590.
67. Dansl’égliseSaint-PierredeKalyvia-Kouvara,leLavementdespiedsetleDernierRepas
sontplacésdanslavoûtedelatravéecentraledunarthex:N.Coumbaraki-Panselinou,
Saint-PierredeKalyvia-KouvaraetlachapelledelaViergedeMérenta:deuxmonumentsdu
xiii e siècle en Attique,Thessalonique 1976, p.54. Pour deux exemples de Lavement des
piedsreprésentésdanslesanctuaire,voirSpieser,Pantocrator(citén.27),p.210-213.
68. Voir déjà A. Xyngopoulos, Αἱ ἀπολεσθεῖσαι τοιχογραφίαι τῆς Παναγίας τῶν Χαλκέων
Θεσσαλονίκης, Makedonika 4, 1956, p.1-19, ici p.2. Récemment, N. Siomkos, L’église
Saint-ÉtienneàKastoria.Étudedesdifférentesphasesdudécorpeint(xe-xiv esiècles),Thessalonique2005,p.256,n.947;voiraussiS.E.Gerstel,RiteandPassage(citén.65).Lareprésentationfréquented’hymnes,parexemplel’Acathiste,danslenarthex,suggèrequed’autres
rites,nonmentionnésdanslessourcesécrites,sedéroulaientaussidanslenarthex,ibid.
69. Coumbaraki-Panselinou,Saint-Pierre(citén.67),p.59etpl.29.
DÉCORETPRATIQUESCULTUELLESDANSLESÉGLISESBYZANTINES
59
Cetteassociationsemblefréquentedansdesexemplespost-byzantins:àGračanica,
oùunBaptême,quinefaitpaspartiedespeinturesde1321,estfiguré ausud-estde
l’exonarthex70;aumonastèredeBarlaamdanslesMétéores(1566),oùilestsitué
ducôtésud.IlfautajouterDocheiariouainsiquelenarthexdelachapelleSaintGeorges à Agios Pavlos71. Le Baptême est aussi représenté dans le narthex de
quelques églises d’époque byzantine, sans qu’il y ait nécessairement une vasque
construiteàproximitéimmédiate72.Citons,àKastoria,danslederniertiersdu
xiiesiècle,Saint-NicolasKasnitzioùilestpeintsurlapartiesuddumuroriental
dunarthex73;auxiiiesiècle,toujoursàKastoria,l’égliseSaint-Étienne,oùilse
situesurlepilierausuddupassageentrenarthexetnaos74,etàunemplacement
analogueàlaMavriôtissa,sansdouteduxiiiesiècle(fig. 3)75.Pourreprendretous
lesexemplesusuellementcités,ilconvientd’ajouterSainte-SophiedeTrébizonde
Figure3-Baptême,narthex,PanagiaMavriôtissa,Kastoria,xiiiesiècle
(photo:séminaired’archéologiepaléochrétienne,universitédeFribourg,Suisse).
70. G.Millet,Recherchessurl’iconographiedel’Évangile,Paris1916(réimpr.1960),p.198et
fig 172,p.199.ContrairementàcequeditXyngopoulos,Toichographiai(citén.68),p.2,
cettepeinturenefaitpaspartiedudécorde1321.Milletnementionnepasexpressément
unevasque,maisprécisequecettereprésentationestsituée«enfacedel’auteloùonbaptise».
71. CesexemplesontdéjàétéréunisparXyngopoulos,Toichographiai(citén.68),p.2-3.
72. JereprendsicilesexemplesdéjàréunisparCoumbaraki-Panselinou,Saint-Pierre(cité
n. 67),enrafraîchissantlabibliographie.
73. M.ChatzidakisetS.Pélékanidès,Kastoria,Athènes1992,p.50-65;pourladate,p.58.
74. Siomkos,Saint-Étienne(citén.68),p.255-264.
75. ChatzidakisetPélékanidès,Kastoria(citén.73),p.80-81pourladatationdecettepeinture.
60
JEAN-MICHELSPIESER
(partiesuddumurestdunarthex)76.Sansvouloirêtreexhaustif,rappelonsaussi
leBaptêmedeLesnovo,aumilieuduxvesiècle,représentédansl’anglenord-est
dunarthex,àproximitédefontsbaptismauxetaccompagnéd’uncourtcycledu
Prodrome77.LeBaptêmeestreprésentésousformedereliefau-dessusdelaporte
suddunarthexàDečani,liencertesplusténu,maisqu’ilneparaîtpasinutilede
mentionner(ilfigu eaussidanslecycledesGrandesFêtesdanslenaos)78.
Pourêtrecomplet,ilconviendraitd’analyserendétaillesreprésentationsdu
JugementDernieret,plusgénéralement,cellesliéesàlamortetauxfunérailles,
puisquelesliturgiespourlesmoinesdéfuntsavaientlieudanslenarthex.Dans
lamesureoùcepointestbienconnu,ilsuffit dedirequelarelationentreimages
etritesn’esticipaslamêmequepourlesimagesduLavementdespiedsetdu
Baptême.Cesimagesnereprésententpasunredoublementdurite,maissontune
invitationàméditersurlamort,quiestl’occasiondurite.Àladifférenceaussi
d’autresscènesdudécoroudereprésentationsdesaintsquipeuventdevenirun
supportdeméditationàtraverslesmotsd’unprédicateurouparlejeudespensées
propres d’un fidèle, un cycle d’images comme celui du Jugement dernier
imposesaprésencesansdouteentouttempsetàtoutmoment,maisdavantage
encoreàl’occasiondefunérailles.
Unlargeéventaild’interactionsentredécoretpratiquesouactionscultuellesse
trouveainsimisenévidence.Ledécorpeintjoued’abordunrôledecadre,tandis
quecertainesimagesoucertainsensemblesd’imagesquienfontpartieredoublent
desactionsliturgiquesensoulignantleurorigineetleurlégitimité.Enrevanche,ce
sontessentiellementdesimagesiconiques,personnagessacrésetsaintspeintsàdes
endroitsprivilégiés,ouicônesausensactueldumot,quifontl’objetdeladévotiondes
fidèles,signeclairdel’importancecroissantedel’icônedanslareligiositébyzantine.
Jean-MichelSpieser
UniversitédeFribourg
76. A.Eastmond,ArtandIdentityinthirteenth-centuryByzantium:HagiaSophiaandtheEmpire
ofTrebizond,Aldershote2004,p.98,106,122etpl.XXI.
77. S.Gabelić ,ManastirLesnovo,Belgrade1998,p.181-183.
78. Z.Gavril ović ,KingshipandbaptismintheIconographyofDečaniandLesnovo,dans
Dečanietl’artbyzantinaumilieuduxiv esiècle,éd.V.Djurić ,Belgrade1989,p.297-304,
icip.303;M.Mar ković ,CycleoftheGreatFeasts(enserbeavecrésuméenanglais),
dansMuralpaintingsofMonasteryofDečani.MaterialandStudies,éd.V.Djurić ,Belgrade
1995,p.107-120etfig.3aprèsla .120.
Textes,ritesetperformance:
del’imagepratiquéeàl’imagelumineuse
PicturingPsalms:
Pilgrims’ProcessionsinLateAntiqueJerusalem
GeorgiaFrank
Earlyinthe2ndcenturyCE,thecityofEphesusreceivedanunusualgiftfroma
privatecitizen:thefundingofprocessions,inwhichthirty-onepurpose-madestatuesandimageswouldbecarriedthroughthemainthoroughfaresoftheRoman
city.EndowedbytheequestrianCaiusVibiusSalutaris,thegiftprovidedforthe
productionofninelargestatuesofthegoddessArtemisaswellassometwenty-two
portablesilverimagesoffigu esfromthecity’smythicalandhistoricpast.Heprovided
forvehiclestotransportheftierimages,thetemplepersonnelandprocessantscarrying
portableones,includinghymnodoitosingwiththecortege.1Some568lineslong,
theinscriptionprescribestheroutefromthesanctuaryofthepatrondeityArtemis
intoandthroughthecity,andbacktotheArtemision,wheretheimageswould
remainstoreduntilthenextprocession.Itoutlinedtheprotocolforselecting
participantsandtheoccasionsforthisprocession,includingthefirst NewMoon
(thestartofthepoliticalyear),themonthlyassemblies,andtheannualfestivalsof
theSebateiaandSoterai,andeveryfifth year,theEphesia.2Byoneestimate,Ephesians
wouldhavewitnessedthispageantofstatuesandimagesatleastonceeveryfortnight.3Thefrequencyoftheprocessionwouldhaveleftsongsandimagesetched
intothememoryofmanyEphesians.Inaddition,anypasserbyinthetheateror
theArtemisionwouldhavebeheldthesizeableinscription,toweringfourmeters
highandextendingalmostfi emetersacross.
AstheprocessionpropelledreligiousimagesthroughthestreetsofEphesus,
thehand-heldandcartedstatues–withtheweightspecified foreach–created
akinestheticspectacle.Asmovingimagesofgleamingsilverandgoldsnakedpast
spectators and monuments, Ephesians encountered “embodied and embedded
memories,”withtheprocessionservingasa“scaffoldofknowledge,”inthewords
ofRomanhistorianJacobLatham.4
1.
2.
3.
4.
G.M.Rogers,TheSacredIdentityofEphesos.FoundationMythsofaRomanCity,London
1991,p.152-185.DiscussedinF.Graf,RomanFestivalsintheGreekEast:FromtheEarly
EmpiretotheMiddleByzantineEra,CambridgeMA2015,p.41-50.
For Constantinople, see L. Brubaker,Topography and the Creation of Public Space
inEarlyMedievalConstantinople,inTopographiesofPowerintheEarlyMiddleAges,ed.
M. deJongandF.Theuws,Leiden2001,p.31-43.
Rogers,TheSacredIdentityofEphesos(citedinn.1),p.183.
J.A.Latham,Performance,Memory,andProcessionsinAncientRome.ThePompaCircensisfrom
theRepublictoLateAntiquity,CambridgeMA2016,p.71,97.Cf.Brubaker,Topographyand
64
GEORGIAFRANK
Christianpolemicistsandchurchleadersdidnothidetheircontemptforfestal
processions, or, pompai, a common occurrence in urban life. John Chrysostom
mockedthedebauchedbehavioroffestivalgoersinsermons.5Aspartofbaptismal
rites,theinitiantformallypronounced“IrenounceSatanandhispompē”.6Yet,
howevermuchtheyderidedRomanspectacles,churchleaderscouldnotdeny
thegalvanizingpowerofprocessions,evenharnessingitfortheirownpurposes.7
WhenrivalAriansgatheredweeklyinthestreetsofConstantinopletosingodes,
JohnChrysostomsentouthisowncongregation,processingwithcandlesandsilver
crossesinhand,toout-singtheArians’choirs.8Soonitwouldbecomeahagiographic
tropetolikenlargeprocessionsofChristianstoriversandseaspouringforth.9
Oneformofurbanprocessionalworship,thestationalliturgy,soonbecamepart
ofthefabricofurbanChristianlifeinConstantinople,Rome,andJerusalem.As
historianofliturgyJohnBaldovindefines thisprominenturbanliturgicalcelebration,
abishopledworshiperstoa“designatedchurch,shrine,orpublicplace,inornear
acityortown,onadesignatedfeast,fast,orcommemoration.”10
WhereastheSalutarisgiftspecifies whatexactlyistobecarriedintheEphesian
procession,Christiansseemtohavetraveledsomewhatlighter.11Censers,gospel
theCreationofPublicSpace(citedinn.2),p.39onConstantinople’sgrowingnetworkof
processionalnodesinthe5thcentury.OnprocessionsinAntiquity,seeE.Stavrianopoulou,
TheArchaeologyofProcessions,inACompaniontotheArchaeologyofReligionintheAncient
World,ed.R.RajaandJ.Rüpke,Chichester2015,p.349-361.Alsohelpful,D.Felbecker,
DieProzession.HistorischeundsystematischeUntersuchungenzueinerliturgischenAusdruckhandlung,Altenberge1995.D.Favro,MovingEvents:CuratingtheMemoryoftheRoman
Triumph,inMemoriaRomana:MemoryinRomeandRomeinMemory,ed.K.Galinsky,
AnnArbor2014,p.85-101;G.L.DalSanto,RiteofPassage.OnCeremonialMovements
andVicariousMemories(FourthCenturyCE),inTheMovingCity:Processions,Passages
andPromenadesinAncientRome,ed.I.Östenberg,S.MalmbergandJ.Bjørnebye,
London2015,p.145-154.
5. JohnChrysostom,Inmartyres(PG50.663)discussedinC.Shepardson,Controlling
ContestedPlaces.LateAntiqueAntiochandtheSpatialPoliticsofReligiousControversy,
Berkeley2014,p.166.
6. CyrilofJerusalem,Cat.19.6-7,JohnChrysostom,Cat.2.20(plural),cf.4.32;11.24;
12.48,51;J.Daniélou,TheBibleandtheLiturgy,NotreDame1956,p.26-29;E.Ferguson,
Baptism in the Early Church: History,Theology, and Liturgy in the First Five Centuries,
GrandRapids2009.
7. N.Andrade,TheProcessionsofJohnChrysostomandtheContestedSpacesofConstantinople,JournalofEarlyChristianStudies18/2,2010,p.161-189.Graf,RomanFestivals
intheGreekEast(citedinn.1),p.226-238.
8. Socrates,Hist.eccl.6.8,citedinR.Taft,LiturgyoftheHoursinEastandWest.TheOrigins
oftheDivineOfficeand tsMeaningforToday,Collegeville1986,p.172-174.
9. JohnChrysostom,Deterraemotu(PG50,714.18-21),OnPsalm411(PG55,157.620) citedanddiscussedinR.S.Falcasantos,“ForNothingSoMovestheSoul”:John
ChrysostomonMimesisandtheForceofRitualHabit,inTheGarbofBeing:Embodiment
andthePursuitofHolinessinLateAncientChristianity,ed.G.Frank,A.S.Jacobsand
S.R.Holman(FordhamUniversityPress,forthcoming).
10. J.Baldovin,TheUrbanCharacterofChristianWorship,Rome1987(OCA228),p.37.
11. S.A.Harvey,TheSensesinReligion:piety,critique,competition,inACulturalHistory
oftheSensesinAntiquity,ed.J.P.Toner,London2014(TheCulturalHistoriesSeries),
PICTURINGPSALMS:PILGRIMS’PROCESSIONSINLATEANTIQUEJERUSALEM
65
books,relicandeventuallyiconswereamongtheportabiliaofprocessionalliturgies
insidechurchspaces.12Yet,participantsinGreekprocessionswerenamedbywhat
theycarried:baskets(kanephoroi),watervessels(hydriaphoroi),offering-bowls(phialephoroi),chests(kistephoroi),andtorches(pyrophoroi).13InHellenisticAlexandria,
forinstance,processionsmightincludehundredsofboysbearingcensers,wagons
orcartsbearinghugesstatuesorgroupsofstatues,animatedstatues,threehundred
harpists,elephant-drawnchariots,flask-bearing boys,andmenageriesofdogs,oxen,
antelopes,sheep,goats,andanynumberoffowl.14
Christians,Ishallarguehere,carriedobjectsandplacesinthesongsandacclamations they uttered during processions. In particular, the rise of the stational
liturgy,inandaroundJerusaleminthe4thand5thcenturies,introducedarangeof
repeated phrases that infused processions with another type of portable item:
mentalimages.Twoworksthatprovidevaluableevidenceforsuchprocessional
songarethepilgrimEgeria’sdescriptionsofHolyWeekprocessionsinJerusalem
intheearly380sandabookofliturgicalinstructionsforritesheldinJerusalem,
knowntodaybyitssolesurvivingtranslation,theArmenianLectionary(ca.417439).EgeriamentionsprocessionalpsalmodyinherdescriptionsoftheJerusalem
liturgiessheattended.15TheArmenianLectionaryaugmentsthatpicturewitha
bettersenseofthespecific biblicalpassagesthatwerereadaloudatholyplaces,and
thepsalmversesthatweresunginanticipationof,aswellasinresponseto,such
readings.Psalmodyknittogethervariousstationsintheliturgiesthatconstituted
aparticularcycleoffeasts.And,asthisessaysuggests,psalmodycreatedresonances
acrossfestivalcycles,suchthatpsalmsmightechobackandalsoanticipateother
festalseasons.Suchresonanceswereimagisticandauralbothatthedestinations
butalsointheinterstitialspacesthatprocessionstraversed.
Focusingontheeight-dayfestivalofEpiphanyasatestcase,thisessayexplores
how psalms and festal spaces interacted. As liturgical historians have observed,
liturgydealsbothinlinearandcyclicaltime.Itislinearinsofarasitcommemorates
pastbiblicalevents.Yet,itcanbecyclicalbysituatingeventsineternaltime.This
power to “stretch” time, according to medieval historian Margot Fassler, means
12.
13.
14.
15.
p. 91-114,at111.A.Chaniotis,AcclamationsasaFormofReligiousCommunication,
inDieReligiondesImperiumRomanum:KoineundKonfrontationen,ed.H.Cancikand
J. Rüpke,Tübingen2009,p.199-218.
OnprocessionalobjectsinlaterByzantineperiods,seeH.Belting,LikenessandPresence:
AHistoryoftheImagebeforetheEraofArt,Chicago1994,p.228-230.
M.True,J.Daehner,J.B.GrossmanandK.D.S.Lapatin,GreekProcessions,inThesaurus
CultusetRituumAntiquorum,vol.1:Processions,Sacrifices, Libations,Fumigations,Dedications,
LosAngeles2004,p.1-20.
G.Aldrete,UrbanSensations:OpulenceandOrdure,inACulturalHistoryoftheSenses
(citedinn.11),p.66-67.
ItinerariumEgeriae,ed.P.Maraval,Égérie,JournaldeVoyage,Paris1982(SC296).Ifollow
theEnglishtranslationofJ.Wilkinson(ed.),Egeria’sTravelstotheHolyLand,Jerusalem/
Warminster1981;LecodexarménienJérusalem121,ed.A.Renoux,Turnhout1969-1971
(PO35/1,36/2).
66
GEORGIAFRANK
that“time,thoughttobeeverchanging,couldalsobeheldandcontemplated.”16
Thedesiretocommemoratespecific biblicaleventsinappropriateplacesisalinchpin
ofthestationalliturgy.Yet,itisalsoimportanttoconsidertheroleofpsalmody,
which was chanted between readings from biblical narratives. As I argue here,
psalmody’simageryandaffectcreatedtheritualconditionsfor“holdingand
contemplating”time.Beforeturningtotheseimages,however,itisworthrecalling
theplaceofpsalmodyinancientlayexperience.
LayPsalmody
IntheGreekEast,layaudiencesexperiencedpsalmsinanumberofways.There
wereprivatedevotions,asinGregory’sdescriptionofhissisterMacrina’schildhood:
“therewasnoneofthepsalmswhichshedidnotknowsincesherecitedeachpartof
thePsalteratthepropertimesoftheday,whensherosefromherbed,performed
orrestedfromherduties,satdowntoeatorroseupfromthetable,whenshewentto
bedorgotuptopray,atalltimesshehadthePsalterwithherlikeagoodtraveling
companionwhoneverfails.”17LikewiseinhiseulogyforhissisterGorgonia,Gregory
ofNazianzusnotedhowshesurpassedothersinher“intelligentchantingofthe
psalms,inherreading,explanation,andtimelyrecollectionofthedivineoracles,
inherbendingofkneeswhichhasgrowncallousand,asitwere,attachedtothe
ground,inhertearstocleanseherstainswithcontriteheartandhumilityofspirit.”18
BishopCyrilofJerusaleminstructedadultspreparingforbaptismtodevelopahabit
ofpsalmodyatnight.“Whendoesyourmindtendmoretowardpsalmodyand
prayer?”heasked.“Isthisnotatnight?”19Husbandsandwiveswhosangpsalms
togethermadeChristrejoice,accordingtoTertullian.20Inshort,singingpsalms
punctuatedaChristian’sdomesticlife,bothdayandnight.Evenininstanceswhen
16. M.Fassler,TheLiturgicalFrameworkofTimeandtheRepresentationofHistory,inRepresentingHistory,900-1300:Art,Music,History,ed.R.A.Maxwell,UniversityPark2010,p.151.
17. GrégoiredeNysse,ViedesainteMacrine,ed.andtrans.P.Maraval,Paris1971(SC178);
GregoryofNyssa,TheLifeofSaintMacrina,ed.K.Corrigan,Toronto1989(Peregrina
Translationsseries12),reprintedinWomeninEarlyChristianity.TranslationofGreekTexts,
ed.P.CoxMiller,WashingtonDC2012,p.194.
18. Gregory of Nazianzus, Or. 8.13.15-20; Grégoire de Nazianze, Discours 6-12, ed.
M.-A.Sebasti,Paris1995(SC405),eng.trans.L.McCauley,inFuneralOrationsbySaint
GregoryNazianzenandSaintAmbroise,WashingtonDC1968(TheFathersoftheChurch22),
p.110.Onhowthefunerarysettingandgenderdynamicsinflect thepresentationofboth
MacrinaandGorgonia,seeV.Burrus,LifeafterDeath:TheMartyrdomofMacrinaandthe
BirthofFemaleHagiography,inGregoryofNazianzus:ImagesandReflection ,ed.J.Børtnes
andT.Hägg,Copenhagen2006,p.153-170,at166.
19. CyrilofJerusalem,CatecheticalLectures9.7(PG33,645A),Eng.trans.E.Hamilton
Gifford,inCyrilofJerusalem,GregoryNazianzen,ed.P.SchaffandH.Wace,NewYork1994
(NiceneandPostNiceneFathers,2ndser.,7),p.52-53.L.McCauleyandA.Stephenson,
TheWorksofSaintCyrilofJerusalem,WashingtonDC1969-1970(FathersoftheChurch61,
64),vol.61,p.189.
20. Tertullian, Ad uxorem, 2. 8. 8-9 (PL 1,1304); Music in Early Christian Literature,
ed.J.McKinnon,CambridgeMA1987(CambridgeReadingsintheLiteratureofMusic),
no.80,p.44(hereaftercitedMECL).
PICTURINGPSALMS:PILGRIMS’PROCESSIONSINLATEANTIQUEJERUSALEM
67
thisadvicewasmotivatedbyasceticidealsorhagiographictropes.21Theseexamples
suggestthatpsalmodycould,asCarolHarrisonclaims,“en-chant”therhythmsof
dailylifeoutsidethechurchandmonastery.22
Over the course of the 4th century, psalm singing became more widespread
inChristiancongregationsalongwithaproliferationofpsalmcommentaries.23
ForlayChristians,collectivepsalmswerealsoingrainedinreligiouspractice.They
weresungatmeals,funerals,andvigils.Liturgicalinstructionbooksinterspersed
entirepsalms,or,moreoften,portionsofpsalms,amidselectionsfromthePentateuch,prophets,gospels,andepistles.Theantiphon,typically,asingleversefrom
apsalm,surroundedandembeddedreadingsfromtheOldandNewTestaments.
AshistorianofliturgyRobertTaftobserves,thelaity’s“activeparticipationinthe
psalmodywasassuredby[...]short,easilyrememberedresponsesorrefrainsthat
theycouldrepeatafterthepsalmverseschantedaloudbyaprofessionalsoloist.”24
PsalmsenlacedtherituallivesofearlyChristians.
AsamechanismforengaginglayChristians,responsorialpsalmodysetthetone
forthefeastday.Forinstance,thegospelselectionforthefeastofChrist’sascension
mightbepressedbetweenpsalmsofjoy(Psalm46.6[47.5])andvictory(Psalm67
[68]).25Morethanornamentorfille ,antiphonalpsalmsprimedandinfusedthe
imaginationwithassociationsandmemoriesthatwouldaffectivelytintandredirect
laypeople’sexperiences.Theycuedthefaithfulandsituatedmoodandmemory.
Sotooinprocessionalworship,psalmsequippedChristianswithportableimagesthat
attunedtheirmovementfromoneholyplacetothenext.Ifsingingpsalmsinprivate
providedamirrorforthesoulandtheself,asonebishopputit,26singingpsalms
duringpublicprocessionsconjuredmentalimagesthroughwhichtoexperience
21. As,forinstance,inJerome,Ep.107.4,MECL(citedinn.20)322,p.42.
22. C.Harrison,EnchantingtheSoul:TheMusicofthePsalms,inMeditationsoftheHeart.
ThePsalmsinEarlyChristianThoughtandPractice.EssaysinHonourofAndrewLouth,
edA.Andreopoulos,A.CasidayandC.Harrison,Turnhout2011,p.205-223.
23. P.C.Burns,AModelfortheChristianLife:HilaryofPoitiers’CommentaryonthePsalms,
WashingtonDC2012,p.53-54,atnos.110-112;S.E.Gillingham,Psalmsthroughthe
Centuries,Oxford2008,p.28-42;M.-J.Rondeau,LescommentairespatristiquesduPsautier
(iii e-v esiècles),Rome1982,1985,2vol.OnanachronismsinassumptionsabouttheJewish
psalter,seeE.Mroczek,TheLiteraryImaginationinJewishAntiquity,Oxford2016,p.19-50.
24. R.F.Taft,ChristianLiturgicalPsalmody:Origins,Development,Decomposition,Collapse,
inPsalmsinCommunity:JewishandChristianTextual,Liturgical,andArtisticTraditions,
ed.H.AttridgeandM.Fassler,Atlanta2003,p.7-32,at17.ForEgyptiancontexts,see
L.S.B.MacCoull,ChantinCopticPilgrimage,inPilgrimageandHolySpaceinLate
AntiqueEgypt,ed.D.Frankfurter,Leiden1998(ReligionsintheGreco-RomanWorld134),
p. 403-413.
25. Daniélou,TheBibleandtheLiturgy(citedinn.6),p.303-318.
26. AthanasiusofAlexandria,Ep.adMarcellinum(CPG2097),12(Athanasius,TheLife
ofAntonyAndTheLetterToMarcellinus;transl.R.C.Gregg,NewYork1980,p.101-129),
discussedinB.Daley,FindingtheRightKey:TheAimsandStrategiesofEarlyChristian
InterpretationofthePsalms,inPsalmsinCommunity:JewishandChristianTextual,Liturgical,
andArtisticTraditions,ed.H.AttridgeandM.Fassler,Atlanta2003,p.189-205,at201;
P.Kolbet,Athanasius,thePsalmsandtheReformationoftheSelf,HarvardTheological
Review99,2006,p.85-101.
68
GEORGIAFRANK
holyplaces.Thisresonancebetweensong,story,performance,andplaceismost
apparentinthepsalmssungaspilgrimsprocessedfromoneholyplacetoanother,
towhichwenowturn.
JerusalemPsalmody
SomeoftheearliestdescriptionsoftheseJerusalemprocessionsappearinthe
travelogofapilgrimknowntodayasEgeria,whodescribesherjourneythrough
Egypt,Palestine,Syria,andAsiaMinorinthe380s.Addressedtoher“sisters”in
Gaul,theaccountdescribeshervisitstoholysites,monasticsettlements,aswellas
theJerusalemliturgiesshewitnessedduringholyweek.ForEgeria,biblicaltexts
settherhythmofhertravelstoholyplacesandpropelledwhatPierreMaravalcalls
“holy curiosity” for hearing scripture “on site.”27 As she recounts her “practice”
(consuetudinis)atholyplaces,“whenwemanagedtoreachoneoftheplaceswe
wantedtoseetohavefirst aprayer,thenareadingfromthebook(codice),thento
sayanappropriatepsalmandanotherprayer.”28Shedoesnotspecifyifthepsalm
wassungtoamelodyorspokenwithoutmusic,sincetheverbdicerecouldmean
eithertospeakortosing.29OfutmostimportancetoherwasthattheScripturebe
“appropriatetotheplace”(competensloco).30Likewise,attheholyplacesinJerusalem,
thepsalmsandthesingleversesusedresponsively“areappropriatetotheplaceand
theday.”31
WhatdoesitmeanforaselectionfromScripturetobeappropriatetoaparticular
sacredplace?Tomanymoderninterpreters,myselfincluded,passagessuchasthese
havesuggestedthatpilgrims“desiretore-actualizebiblicalevents,”32asiftocast
pilgrims as reenactors or role-players taking biblical excerpts as their “scripts.”
Indeed,pilgrims’intensefocusonbiblicalnarrativesrevealsamimeticimpulseto
experiencepastevents.Yet,itisalsoimportanttorecallthatfewpilgrimsinearly
Byzantiumwerelikelyto“travelaroundwithBiblesinhand.”33Apartfromthe
fifth-centu ypilgrimPetertheIberian,whocarriedacopyoftheGospelofJohn
onhispilgrimage,Scripturecameinmanyforms.IsEgeria’scodice(10.7)necessarily
abiblicalcanon?Itisunclearfromthecontext.WhatMaravalcalls“theBible
enshrinedintheheart,”34couldincludewhatChristiansheardfromalectionary
27. P.Maraval,TheBibleasaGuideforEarlyChristianPilgrimstotheHolyLand,inTheBible
inGreekChristianAntiquity,ed.P.M.Blowers,NotreDame1997(TheBiblethroughthe
ages1),p.375-388,at377;Originalversion:Id.,LaBibledespèlerinsd’Orient,inLemonde
grecancienetlaBible,ed.C.Mondésert,Paris1984(LaBibledetouslestemps1).
28. ItinerariumEgeriae(citedinn.15),10.7,p.168;Wilkinson(ed.),Egeria’sTravels(cited
inn.15),p.106,cf.4.4;14.1;20.3.
29. ItinerariumEgeriae(citedinn.15),p.241,n.1.
30. Ibid.14.1;cf.15.4.
31. Ibid.29.2:aptipsalmisemperuelantiphonaetamlocoquamdiei,Wilkinson(ed.),Egeria’s
Travels(citedinn.15),p.131;cf.ItinerariumEgeriae(citedinn.15),25.5,35.4,43.5,43.6.
32. Maraval,TheBibleasaGuide(citedinn.27),p.381.
33. Ibid.,p.387.
34. Ibid.
PICTURINGPSALMS:PILGRIMS’PROCESSIONSINLATEANTIQUEJERUSALEM
69
orservicebook,orsomeothercollectionofscripturesliturgicallyarrangedand
appropriatetothefestaloccasion.35Giventhemanywaysscripturewereencountered
inChristianpractice,itisworthconsideringhowpsalmsinflected themovement
betweenplaces.
AsEgeriadescribestheJerusalemliturgy,psalmspropelworshipersfromone
Jerusalemholyplacetoanother:“DuringLent,”shesays,“theyhaveavigilservice
attheAnastasisfromLucernareonFriday,whentheyhavecomesingingpsalms
fromSion(ueniturcompsalmis)tothemorningofSaturday.”36Thehymnsand
antiphons of the Lucernare continue for a longer time (diutius), followed by a
litanyofremembrance.“Oneofthedeaconsmakesthenormalcommemoration
ofindividuals,andeachtimehementionsanamealargegroupofchildren(pisinni)
respondsKyrieeleison(inourlanguage,“Lord,havemercy”).Theirvoicesarevery
loud.”37Attheconclusionofthebishop’sblessings,first ofthecatechumens,then
thefaithful,“[t]hen,singinghymns,theytakethebishopfromtheAnastasisto
theCross,andeveryonegoeswithhim.”38Responsorialsongpropelsthestagesof
theserviceandthemovementbetweenholyplaces,accordingtoEgeria.Itisnot
surprising,infact,thatinheraccountoftheJerusalemliturgy,theexpression“with
hymns” (cum ymnis) appears alongside verbs connoting movement: itur (29.4),
deducitur(30.3),subitur(31.1),descenditur(39.4),ducet(Ibid.).
AsEgeriadescribestheliturgy,psalmody,includingantiphons,bothframeand
resonate with her experience of the Jerusalem holy places.When she mentions
apsalm,itisoftensunginaresponsorialmanner:atpre-dawndailyservices,lay
menandwomenjoinmonksandnunsinsinging:“Fromthathouruntilitislight,
hymnsaresungandpsalmsrespondedto,andlikewiseantiphons.”39Admittedly,
this pilgrim’s liturgical vocabulary –much like other Christian writers at this
time–lacksacertainprecision.Forinstance,thewordymnimayconnotebiblical
psalms or non-biblical texts.40 Likewise, when Egeria uses legere in connection
35. D.KruegerandR.S.Nelson,NewTestamentsofByzantium.Seen,Heard,Written,
Excerpted, Interpreted, in The New Testament in Byzantium, ed. D. Krueger and
R.S.Nelson,WashingtonDC2016,p.1-20,at2-3;T.deBruyn,AppealstoJesusin
AmuletsinLateAntiquity,inTheReceptionandInterpretationoftheBibleinLateAntiquity,
ed.L.DitommasoandL.Turcescu,Leiden2008,p.65-81,at81,callsattentionto
the“roleofritualactionsinthereceptionofScripture”inLateAntiquity.
36. ItinerariumEgeriae(citedinn.15),29.1;Wilkinson(ed.),Egeria’sTravels(citedinn.15),
p. 131;emphasisadded.
37. ItinerariumEgeriae(citedinn.15),25.4:Etdiaconodicentesingulorumnominasemperpisinni
plurimi stant respondentes semper: kyrie eleyson, p.240; Wilkinson (ed.), Egeria’sTravels
(citedinn.15),p.124[modified]. IthankDr.BéatriceCaseauforpointingoutthispassage.
38. ItinerariumEgeriae(citedinn.15),25.7;Wilkinson(ed.),Egeria’sTravels(citedinn.15),
p. 124,cf.24.11,25.2,32.2.
39. ItinerariumEgeriae(citedinn.15),24.1.Cf.E.Nowacki,AntiphonalPsalmodyinChristian
AntiquityandEarlyMiddleAges,inEssaysinMedievalMusicinHonorofDavidG.Hughes,
ed.G.M.Boone,CambridgeMA1995,p.287-315,at297.
40. Matthew26.30;Mark14.26(MECL[citedinn.20],§3);Ephesians5.18-20(MECL,§13);
Colossians3.16-17(MECL,§14);JohnChrysostom,Inpsalmum41,PG55,157
(MECL, §166); Eusebius, Hist. eccl., 10.4, .5-6, PG20, 849 (MECL, §214); Apost.
70
GEORGIAFRANK
withScripture,itisunclearwhethersheisdescribingthespokenorsungwords.
AlthoughEgeria’saccountdoesnotspecifywhichpsalmsweresungintheprocessions
betweenspecific stationsoratholyplaces,therhythmsofpsalmodywerepresent.
Tounderstandbettertheactualpsalmschantedorsung,weturntoasetof
liturgicalinstructionsfromJerusalem,whichlistthefeasts,dates,readingselections,
andplacesofcelebration(stations).41AlthoughtheGreekoriginalnolongersurvives,
anArmeniantranslationpreservestheliturgicalinstructionsforJerusalemrites.
TheOldArmenianLectionary,asitiscalledbyscholars,specifies thedayandhour
aswellasthelocationofcelebrationandbriefly liststhebook,chapterandverse
foreachrite.42Theliturgicalinstructionslistbiblicalpassagespertinenttovarious
Jerusalemritesfromtheearly5thcentury,mostlikely417-439,theperiodwhen
itwasprobablytranslatedfromGreekintoArmenian.43Closertoacalendarthan
acodex,theso-calledLectionaryisalsoanimportantwitnesstothestructureof
the Christian calendar at this time. It begins with Epiphany (January 6th) and
closesDecember29th,onthefeastoftheApostleJamesandtheEvangelistJohn,
shortlyaftertheNativity(December25th).Overthecourseoftheliturgicalyear,
thereareaseriesofeight-daycelebrations,oroctaves,whichtookplaceinadifferent
churcheachday.InJerusalem,threefeastscomprisedoctaves:Epiphany,Easter,
andtheDedicationoftheHolyPlaces(September13).44Takentogether,theoctaves
andastand-alonefeastdaycomprised81setsofreadings,Sundayrites,andthe
commemorationofsaints.45
Psalmswereintegraltoeachgrouping(or,canon)ofbiblicalselections.The
canonforagivendayfollowed,moreorless,asetpattern:thenameofthefeast,
thedayoftheweekorofthemonth,thelocationoftheassemblyinJerusalemor
asurroundingtown,andthesequenceofbiblicaltextstobechantedorrecited.
Eachcanonconsistedofatleastfourreadings:1)apsalmwithantiphon,typically
aversesungbythecongregationinresponse(andperhapsalsoinanticipation)of
41.
42.
43.
44.
45.
Const.,II.57.5-7,ed.F.X.Funk,DidascaliaetConstitutionesApostolorum,2vols.,Paderborn
1905,p.159-163(MECL,§233);Cassian,DeInstitutis,3.6,PL49.135-6;CSEL17.40-41
(MECL,§348).AccordingtoMaraval,Egeriausesthewordsforhymns,psalmsandantiphonssomewhatinterchangeably:ItinerariumEgeriae(citedinn.15),p.241,n.1.Also
helpful,A.R.Bastiaensen,Observationssurlevocabulaireliturgiquedansl’Itinéraired’Égérie,
Nijmegen1962(Latinitaschristianorumprimaeva17).
J.F. Baldovin,The Empire Baptized, in The Oxford History of ChristianWorship, ed.
G. WainwrightandK.B.Westerfiel Tucker,Oxford2006,p.77-130,at113.
Althoughthecodexlackshymnography,itisunlikelythatallthesingingmentionedin
Egeria’sdescriptionswouldhavedisappearedinageneration,accordingtoC.Renoux,
LeIadgarigéorgienetleŠaraknoc‘arménien,REArm.24,1993,p.89-112,at89-90.
Id.,L’épiphanieàJérusalemauiveetauvesiècled’aprèslelectionnairearméniendeJérusalem,
REArm.2,1965,p.343-359,at343n.4.Armenianmanuscript44fromtheBibliothèque
Nationale(Paris),datestothe9th-10thcenturies,wasbroughtfromConstantinoplein
1728-1730.Accordingtoitseditor,CharlesRenoux,itisthe“oldestwitnessofalostGreek
liturgicalbook”,Id.,LemanuscritarménienParis44,l’undesplusancienstémoinsd’une
liturgiechrétienne,REArm.26,1996-1997,p.193-214,at194.
Baldovin,TheEmpireBaptized(citedinn.41),p.114.
Id.,TheUrbanCharacter(citedinn.10),p.64.
PICTURINGPSALMS:PILGRIMS’PROCESSIONSINLATEANTIQUEJERUSALEM
71
2) abiblicalpassage,nottakenfromthegospels;3)an“alleluia”then4)another
psalmselection;5)agospelreading.Inthisarrangement,psalmsarethetendrils
thatentwineotherbiblicalreadings.Onepsalmintroducedthecanon,andanother
anticipatedthegospelreading.46
AlthoughpsalmswerereadcontinuouslyinLent,specific psalmsforindividual
feastdayswereselectedforspecific sitesandfeastdays.Forinstance,Psalm20(21)
wassungatthesiteoftheMartyriumofSaintStephen,forthesimplefactthat
hisname,Stephanos,whichmeans“crown”,appearsinthefourthverse(“youset
onhisheadacrownofpreciousstoneonhishead”,Psalm20:4[21:3]).47Some
psalmswereapparentlychosenforallusiontothebiblicalplacename.Thus,the
openingverseofPsalm14(15)(forverse1:“Lord,whomaysojourninYourtent,
whomaydwellonYourholymountain?”)wassungaspartofthecanonforany
celebrationthattookplaceattheMountofOlives.Psalm95(96)wassungaspart
ofthefortiethdayoftheNativity,mostlikelybecauseitincludedverse8:“bring
anofferingandcomeintohiscourts.”
Thus,psalmodyprovidedthefaithfulwithmelodiesandrhythms,aswellasa
hostofmentalplacesagainstwhichtointerprettheirownmovementsinasacred
landscape.Tounderstandbetterthissuccessionofimagesandtheirinterconnection
withtheliturgicaloccasions,itisworthwhiletofocusononeparticularoctave,
thatofEpiphany,asitispresentedintheOldArmenianLectionary.
Epiphany
During the eight-day celebration of this feast,48 the faithful commemorated
notone,butseveraleventsfromChrist’slife.Overthecourseoftheoctave,the
sitesandreadingsrevisitedhisbirth,theAdorationoftheMagi,theFlightinto
Egypt,theAngel’sAnnunciationtoMary,theVisitation,andtheCircumcisionof
Jesus.Thus,thestationalliturgyproceededasfollows:
- EveofDay1(5January)atBethlehem;
- Day1(Epiphany)49attheMartyrium;
- Day2:MartyriumofSaintStephen;
- Day3:Martyrium;
- Day4atSion;
- Day5atEleona(MountofOlives);
- Day6attheLazarium;
- Day7atGolgotha;
- Day8attheAnastasis,tocommemorateChrist’scircumcision.
46. LecodexarménienJérusalem(citedinn.15),p.38-40.
47. ThefollowingsummaryisfromLecodexarménienJérusalem(citedinn.15),p.38-39.
EnglishtranslationsofthepsalmsarefromANewEnglishTranslationoftheSeptuagint,
ed.A.PietersmaandB.G.Wright,Oxford2007.
48. P.F. Bradshaw and M.E. Johnson, The Origins of Feasts, Fasts, and Seasons in Early
Christianity,Collegeville2011,p.131-151.
49. NotablyabsentfromthisitineraryisthecommemorationofChrist’sbaptism,whichwas
notyetpartofEpiphanycelebrationsinPalestineatthistime.BradshawandJohnson,
TheOriginsofFeasts(citedinn.48),p.146-149.
72
GEORGIAFRANK
Thereadingswerebiblicalnarrativesandpropheciesappropriatetoparticular
holyplaces.50Yet,whatmadeapsalmappropriatetotheplaceappearstoinvolve
more than the discrete biblical episode commemorated there. Psalm selections,
includingantiphons,sungattheseholyplacesandinprocessiontoandfromthem
werenotalwaysepisode-driven.
Sungorrecitedresponsorially,antiphonsequippedthefaithfulwithahostof
mental images. During Epiphany, for instance, the alleluias and antiphons for
allthestationswererifewithplacesandpeopleorobjectstiedtothoseplaces.On
January5th,boththeantiphonPsalm22(23)(“TheLordshepherdsme,andIshall
lacknothing”)andthealleluiaPsalm79(80)evokedtheshepherd(“Youwho
shepherdIsrael,payattention”)bothallusionstothePlaceoftheShepherds.On
thefeastoftheEpiphany,placeisintimatedinthepositionoftheFathertothe
Son,withthePsalm2:7asantiphon(“TheLordsaidtome,‘Mysonyouare;/today
Ihavebegottenyou’”)andthealleluiabeingPsalm109(110):1(“TheLordsaidto
mylord,‘Sitonmyright/untilImakeyourenemiesafootstoolforyourfeet’”).
(Theseconddaystandsapartfromthispattern,soIshallputitasidefornow.).
Thispairofantiphonandalleluiasisalsorepeatedonthethirdday,attheMartyrium.
Thefourthday’sstation,Sion,hasPsalm109(110)heardonEpiphany(“sitonmy
right”),butheretheantiphonfromthesamepsalmis“Fromthewomb,before
Morning-star,Ibroughtyouforth.”(v.3).Ifoneregardsthewombasaplace,the
alleluiacarriesthisthemebyevokinghomeandbed:“IfIwillenterintoacovert
ofmyhouse,/IfIgouponabedofmyspreading.”(Psalm131[132]:3).Thefifth
dayoftheoctave,attheMountofOlives,theantiphonevokesa“placeofrefuge”
(Psalm9:9),whereasthealleluiacallstomindatentonaholymountain,“OLord,
whoshallsojourninyourcovert?/Andwhoshallencamponyourholymountain?”
(Psalm14[15]:1).Andonthesixthday,atthesiteoftheraisingofLazarus,an
antiphonaboutapitofhellsetsthestagefortheepistlereading(1Thessalonians4:135:11;andthealleluiaechoesthesiteofapit:“hebroughtmeupoutofapitof
wretchedness…”(Psalm39:3[40:2]).Theseventhdayoftheoctave,atGolgotha,
includesanalleluia“Letthemountainsrestorepeaceforyourpeople,”precedes
theGospelreading,theopeningversesofLuke’snativitystory(2:1-7),theseven
versesthatappearbeforethegospelreadingforthefeastoftheEpiphany(Luke
2:8-20).Finally,onthe8thday,attheAnastasis,thealleluiaevokesplace,withthe
psalm,“Youtookpleasure,Lord,inyourland.”(Psalm84:2[85:1]).
With the exception of the second day, at the Martyrium of Saint Stephen,
wheretheantiphonandalleluiaarederivedfromapun,51thepsalmsthataresung
asantiphonsandalleluiasinterlacetheepistleandgospelreadingswithimagesof
places(tent,house,bed,pit,mountain,and,arguably,womb),aswellasemplacement
(“attherighthand”).Alsoworthnotingishowthesequenceofplaces,encompass
sitesofJesus’snativity(day1)hisministry(MountofOlivesandLazarium),site
ofthedeath(Golgotha)andresurrection(Anastasis).Yet,evenasthesiteshavea
50. Onthispattern,seeBaldovin,TheUrbanCharacter(citedinn.10),p.281.
51. Here,theantiphonandalleluiapunonthesaint’sname(Stephanos)withtheword,
crown(stephanos):Psalm5:13b:“youcrownedusaswithashieldoffavor”andalleluia,
Psalm20:4(21:3):“Yousetonhisheadacrownofpreciousstone.”
PICTURINGPSALMS:PILGRIMS’PROCESSIONSINLATEANTIQUEJERUSALEM
73
linearprogressionfrombirthtodeathandresurrection,thegospelpassagesseem
tocyclebackwards,especiallytheversesfromLuke,chaptertwo,withverses8-
20readseveraldaysbeforeverses1-7.Theprocessionsmoveforwardinbiblical
timebutbackwardsinbiblicaltext,withpsalmsreverberatingoverseveraldays.
Thepsalmicantiphonsandalleluiasofthisoctavesuggestthatprocessionsfollowed
thecourseofbiblicaltime,evenasechoesofotherfeastdaysseepedthroughthe
narrativefabric.
AshistorianofliturgyCharlesRenouxnotedoverahalfcenturyago,several
stationsofEpiphanyareidenticalwiththosevisitedduringthestationliturgyat
Easter.JustasEpiphany’soctaveinvolvesliturgiesattheMartyrium,theMartyrium
ofSaintStephen,Sion,theMountofOlives(or,Eleona),theLazarium,Golgotha,
andAnastasis,theoctaveofEasterinvolvedprocessionstoallthesesites.52These
parallelplacesalsopromptedparallelbiblicalselections.Forinstance,thecanon
forthefirst daysofEpiphanyandofEasterprescribesthesamebiblicalpassages:
theearlyserviceshighlightthecreation(Genesis1:28-3:1)aswellastheExodus
(14:24-15:21),andthefinal, apassagefromtheBookofDaniel,followedby
thesongofthethreeyouthsinthefurnace.53Andsomeantiphonsfollowsuit,as
theantiphonssungatEpiphanywererepeatedattheMartyriumofStephenand
attheMountofOlives.
Therepetitionindifferentseasonsoftheliturgicalyearheldthecycletogether.
Likefiber-optic cables,psalmsconveyedaffectbackwardsandforwardsacross
liturgicalseasons.Theantiphonsandalleluiaswerethe“unfoldings”behindwhat
historianofliturgyMargotFasslerhasdescribedasthe“re-creativepowersof
the liturgy [that] stretched time in ways the other kinds of collective memory
didnot.”54Such“unfoldings”areachievedthroughechoesandrepetitions.Asthe
prologuetotheArmenianLectionarywarns,anyrepetitions,whethertwice,thrice,
ormore,aredeliberate,asawaytoensurethatforeveryplace,thereadingismade
clear.55There’smoretothisrepetitionthansimplymatterofdiligence.Repetition
securesechoesandresonancesacrosstime.Liketheoutstretchedfingers tensing
thestringsinagameofcat’scradle,arepeatedantiphonoralleluiainterlaced,
stretched, secured, and stabilized the web of liturgical time. By these sonorous
threadsEpiphanysoundedlikeEasterandviceversa.
If, according to medievalist Bruce Holsinger, liturgy provides “a boundless
provocation to and repository of literary production and invention,”56 such
“provocation”canalsobefoundinmaterialculturerelatedtothatreligiousworld.
The“unfolding”temporalitiesofliturgicaltimeappearinreligiousartefactsfrom
earlyByzantium.Theiconographyofpilgrimageobjectstendstowardthismeldingof
52. Evenifthesequenceofsiteswasalteredonthefinal threedayswithLazarium-Golgotha-
AnastasisforEpiphanyandGolgotha-Anastasis-Martyrium.
53. Renoux,L’ÉpiphanieàJérusalem(citedinn.43),p.350-354.
54. Fassler,TheLiturgicalFramework(citedinn.16),p.151.Comparableresonancesare
exploredinearlyLatinliturgicalsettingsinH.Buchinger,LebensraumdesWortes:Zur
BibelverwendungderrömischenLiturgieamBeispielihrerGesänge,LiturgischesJahrbuch62,
2012,p.181-206.
55. LecodexarménienJérusalem(citedinn.15),p.72-73.
56. B.Holsinger,Liturgy,inMiddleEnglish,ed.P.Strohm,Oxford2007,p.295-314,at296.
74
GEORGIAFRANK
biblical,liturgical,andpilgrims’time.Althoughafulltreatmentofpilgrimage
souvenirsandamuletsarebeyondthescopeofthispaper,twoobjectsmayillustrate
the potency of psalm imagery and the echo chamber of antiphons. A pilgrim’s
souvenirflask fromtheMonzacollection(cat.no.3),57datesfromabouttwocenturies
afterEgeria’stravels.Althoughmissingitsspout,itstillbearsimagesonbothsides:
oneshowstheAdorationofthemagiandshepherds,asceneassociatedtheNativity,
thelabelsΜΑΓΟΙ(magi)andΠΟΙΜΕΝΕΣ(shepherds).Theoppositesideshowsthe
Womenattheemptytombstandingbeforetheaedicula,flanked byanangel,at
theAnastasis.AsGaryVikanhasdemonstrated,thecombinationofarchitectural
andbiblicaldetailsrevealsmuchaboutpilgrims’experiencesofthebiblicalpast.58
Thebandencirclingthemagisceneisinscribedwiththephrase“oilofthewood
oflifefromtheholyplacesofChrist”(+ ΕΛΑΙΟΝ ΞΥΛΟΝ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΧΥ ΤΟΠΩΝ).
Itmayseemoddtofind atextaboutChrist’sdeathsurroundingascenefromhis
infancy.Itmightmakemorechronologicalsensetoassociateitwiththeimageof
thewomenattheemptytomb,whichfills itsbandwiththirteenroundels,depicting
bustsofChristandthetwelveapostles.By“labeling”theNativitywiththeoilfrom
therelicofChrist’sdeath,theflask createsavisualecho,infusingtheNativitywith
thesoundsofEaster.
Thisinterlacingofliturgicalstoryandpsalmodicsoundsisevenmorepronounced
inanotherobject:asilveramuleticarmbandfromtheeasternMediterraneanin
the 6thto 7thcentury(Columbia,MuseumofArtandArchaeology,Universityof
Missouri-Columbia, no. 77.246).59 It comprises medallions, each depicting a
scenefromChrist’slife.Duetoabreakinthe25.5cmband,theAscensionappears
beforetheAnnunciation,followedbytheNativity.TheChristologicalscenesare
interruptedbyamedallionwithamuleticChnoubis,ringsignsandpentalpha
andacclamations,beforecontinuingwiththeBaptism,theCrucifixion, andthe
WomenattheTomb.Meanderingbetweentheroundelsistheopeningverseof
Psalm90(91):“HewholivesbythehelpoftheMostHigh/inashelteroftheGod
ofHeavenhewilllodge.”60Asspecialistsofancientamuletsagree,thispsalmverse
waswidespreadonamuletsoflateantiquity,asearlyasthe 4thcenturyandwell
57. A.Grabar,LesampoulesdeTerreSainte(Monza,Bobbio),Paris1958.
58. G.Vikan,PilgrimsinMagi’sClothing:TheImpactofMimesisonEarlyByzantinePilgrimage
Art,inTheBlessingsofPilgrimage,ed.R.Ousterhout,Urbana/Chicago1990(Illinois
ByzantineStudies1),p.97-107.
59. J.E. Sanzo, Scriptural Incipits on Amulets from Late Antique Egypt:Text,Typology, and
Theory,Tübingen2014,p.116-118;T.J.Kraus,‘HethatDwellethintheHelpofthe
Highest’:SeptuagintPsalm90andtheIconographicProgramonByzantineArmbands,in
JewishandChristianScriptureasArtifactandCanon.ed.C.A.EvansandH.D.Zacharias,
London2009,p.137-147;T.J.Kraus,FragmenteeinesAmulett-ArmbandsimBritish
Museum(London)mitSeptuaginta-Psalm90undderHuldigungderMagier,Jahrbuch
fürAntikeundChristentum48/49,2005,p.114-127.Cf.A.VanDenHoek,D.Feissel
andJ.Herrmann,MoreLuckyWearers:TheMagicofPortableInscriptions,inThe
MaterialityofMagic,ed.D.BoschungandJ.N.Bremmer,Paderborn2015,p.309-356,
at348.IamindebtedtoDrs.DavidFrankfurter,JosephSanzoandTheodoredeBruynfor
theirinvaluableguidance.
60. ANewEnglishTranslationoftheSeptuagint,ed.A.Pietersma(citedinn.47),translation
[modified]
PICTURINGPSALMS:PILGRIMS’PROCESSIONSINLATEANTIQUEJERUSALEM
75
intothemiddleByzantineperiod.61Italsoappearedonthelintelsabovedoorways
inCyprusandSyria.62Thesematerialexamplesprovidevisualanalogiesforthe
ways psalmody threaded its way through ritual experiences of holy places and
sacredstories.
Likethe“sheltering”imagefoundintheopeningverseofPsalm90(91),psalmody
evokedimagestointegratethestringofholyplaces.Thisarticlehasfocusedonthe
psalms, including antiphons and alleluia, that shaped the processions to sacred
sites and the stational liturgy in and around Jerusalem in the late 4th and early
5thcenturies.Together,Egeria’sdescriptionofsingingprocessionsandtheArmenian
Lectionary’sliturgicalinstructionsfortheEpiphanyoctaverevealEpiphany’sechoes
(andanticipations)ofEasteroctavesitesandScripture.
Whyanemphasisonplacesinthechoiceofliturgicalsong?Theanswermay
lieintheobjectsdiscussedabove:theampullaandthearmband.Bothobjects
illustratethemixingofvariousepisodes,phrases,andsettingsthatarecharacteristic
ofholyplacesouvenirsandalsoofprotectiveamulets,suchasthearmbandwith
scenesfromChrist’slifestitchedtogetherbythelettersfromtheopeningverseof
Psalm90(91).Therhythmofthepsalmsandtheirechoesgavecoherencetothearcof
sacredstories,recastasaseriesofimages.Repetitionhasthepotentialforrecognition.Inthiscase,echoesmadethespanofbiblicaltimeperceptibleasaviewable
andsynchronicwhole.AccordingtoAristotle,theartistryrequiredtotransform
epicortragicplotsintoviewablewholeresultedinanarrativethatwaseusynoptos
(or,“easilyseeninoneview”).63ThisGod’s-eyeviewholdsacertainappeal.64
61. J.Maspero,Bracelets-amulettesd’époquebyzantine,AnnalesduservicedesAntiquitésde
l’Égypte9,1908,p.246-258;J.Spier,MedievalByzantineAmuletsandTheirTradition,
JournaloftheWarburgandCourtauldInstitutes56,1993,p.25-62;T.DeBruyn,Papyri,
Parchments,Ostraca,andTabletsWrittenwithBiblicalTextsinGreekandUsedasAmulets.
A Preliminary List, in Early Christian Manuscripts. Examples of Applied Method and
Approach,ed.T.J.KrausandT.Nicklas,Leiden2010,p.145-190;T.J.Kraus,‘Hethat
Dwelleth in the Help of the Highest’: Septuagint Psalm 90 and the Iconographic
ProgramonByzantineArmbands,inJewishandChristianScriptureasArtifactandCanon,
ed.C.A.EvansandH.D.Zacharias,London2009,p.137-147.
62. D.Feissel,Notesd’épigraphiechrétienneVII,BCH1081984,p.545-579,at571-579;
Id.,TheBibleinGreekInscriptions,inTheBibleinGreekChristianAntiquity,ed.and
trans.P.M.Blowers,NotreDame1997,p.289-298,at292(originalversion:Id.,La
Bibledanslesinscriptionsgrecques,inLemondegrecancienetlaBible,ed.C.Mondésert,
Paris1984).
63. Aristotle,Poet.23.1459a.30-34,trans.S.Halliwell,Aristotle:Poetics,inAristotle:Poetics,
Longinus.OntheSublime,Demetrius:OnStyle,ed.S.Halliwelletal.,CambridgeMA
1995(LoebClassicalLibrary199),p.116.Forahelpfuldiscussionoftheeusynopticview,
see A.C. Purves, Space and Time in Ancient Greek Narrative, Cambridge MA 2010,
p.24-64.Purves’translationismoreliteral:“Homerwouldappeartospeakinadivineway
(thespesios)comparedtotherest,inthathedidnotattempttomakethewarawhole,even
thoughithadabeginningandanend.Fortheplotwouldotherwisehavebeentoolarge
andnoteasilyseenatonetime(oukeusynoptos),or,ifscaleddowninlength,tooclosely
wovenwithdetail(poikilia)”,p.3.
64. P.Hadot,TheViewfromAbove,inPhilosophyasaWayofLife:SpiritualExercisesfrom
SocratestoFoucault,ed.A.I.Davidson,Oxford1995,p.238-250.
76
GEORGIAFRANK
Toachievethispanoramicviewacrosstimerequirescarefulselection.65Asclassicist
AlexPurvesdescribestheinner-workingsofthisnarrativeaesthetic,onemustbe
abletoseethebeginningandtheendatthesametime.Thereisalsoa“eusynoptic”
qualitytotheJerusalemritesIhavedescribed.Biblicalhistoryisvastandlong.Yet,
thecourseoftheliturgicalyearandthecarefulselectionofpsalmsrevealanattempttoallowthespecifics ofasacredepisodetobefi edinawebofsacredhistory. Processions and the portable imagery generated by psalms equipped the
faithfulwithaglimpseofthewholeinthemovementbetweenholyplaces.
JustastheampullalinkedononesidetheeventsoftheNativitywiththoseof
theResurrection,sotoodidthesungpsalmsreflect andrecombineelementsfrom
thespatialmovementsofworshipersacrosstheliturgicalyear.Likewise,thesinging
ofpsalmsinthecontextofthestationalliturgysetinmotionacousticresonances
that shaped pilgrims’ perceptions of the holy places and the sacred events they
commemorated. Such parallels signal aninclusio that frames the nativity of the
SaviorinearlyJanuarywithhisdeathandresurrectionatEaster.Throughhabit
andmemory,suchresonanceshighlightedthesharedpsalmicimagerythatbound
EpiphanytoEaster.AsRenouxputit,suchdoublets,“assuredthepresenceofEasterin
thefeastofEpiphany”,66and,conversely,EpiphanyinEaster.Thismutualinfusion
wasachieved,Ihaveargued,throughthemechanismofpsalmody,withthepower
toinstillimagesinthemindofthefaithful.Eventhebriefestofpsalmversescould
becomeportableimagesintheprocessionalritesthatwerethestationalliturgy.
GeorgiaFrank
ColgateUniversity
65. Aristotle, Poet. 24.1459b.19-20, trans. S. Halliwell, Aristotle: Poetics (cited in n. 63),
p. 118.
66. Renoux,L’ÉpiphanieàJérusalem(citedinn.43),p.350.
CluniacSpacesofPerformance
SusanBoynton
AsDominiqueIogna-Prat,DidierMéhu,BarbaraRosenwein,andotherhistorians
haveshown,Clunyplayedacentralroleintheshapingofsacredspaceinmedieval
Europe.1Thefounder,WilliamofAquitaine,gavetheabbeytoSaintsPeterand
PaulandmadeitdirectlysubjecttoRome;thepopesaccordeditimmunityand
exemption.In931JohnXIdeclaredClunyfreeofthejurisdictionofsecular
authorities,andin998GregoryVmadeClunyexemptfromthecontrolofthelocal
bishop.In1024JohnXIXextendedthisexemptiontoallCluniacs,andin1097
UrbanIIgrantedittoallCluny’sdependencies.Cluniacspace,withitsexceptional
qualityofbeing“outsidespace,”cametoencompassallthemembersofitsmonastic
congregation.2PlacesthatwerephysicallyseparatefromClunywereintegratedinto
theCluniacspaceofperformance;asacredgeographycenteredontheBurgundian
abbeywascreatedritualsuchasthecommemorationofthedead.Thepatronage
extendedtoClunybylayelitesinexchangeforthemonks’intercessoryprayeralso
broughtthemintotheCluniacorbit,anetworkthatincludedboththeabbey’s
relationshipswithdonorsoflandandthetributepaidtoClunybyitsmoreremote
associates,suchasthekingsofSpain.3TheimpactoftheBurgundianabbeyon
spatializationinthe11thand12thcenturiesrepresentstheculminationoftheprocess
MichelLauwerscalls“inecclesiamento”,bywhichmonasteriescametopredominate
thesocialorganizationofspaceinthecentralMiddleAges.4
TheimageofClunyasacommunitywithanexemplarywayoflifeandaplace
withasanctified spacewascreatedbothbytextsandbyactions.Fromthespecial
statusofthemotherhouseanditscongregationofdependencies,theCluniacensis
ecclesiaorecclesiacluniacensis,emergedtheidentityofClunyasaChurchunto
1.
2.
3.
4.
SeeparticularlyD.Méhu,Paixetcommunautésautourdel’abbayedeCluny, x e-xv esiècle,
Lyon2001(Collectiond’histoireetd’archéologiemédiévales9),p.59-86;B.H.Rosenwein,
NegotiatingSpace:power,restraint,andprivilegesofimmunityinearlymedievalEurope,
Ithaca/NewYork1999,p.156-183.
OnCluniacspaceasspace“outsidespace,”seeD.Iogna-Prat,OrderandExclusion:Cluny
andChristendomFaceHeresy,Judaism,andIslam,trans.G.R.Edwards,Ithaca/London
2002,p.172-174.
SeeL.Pick,RethinkingClunyinSpain,JMIS5,2013,p.1-17;P.Henriet,Clunyand
SpainbeforeAlfonsoVI:RemarksandPropositions,JMIS9,2017,p.206-219.
M.Lauwers,Del’incastellamentoàl’inecclesiamento,inCluny:lesmoinesetlasociétéau
premierâgeféodal,ed.D.Iogna-Prat,M.Lauwers,F.MazelandI.Rosé,Rennes2013
(ArtetSociété),p.315-338;Id.,Naissanceducimetière:lieuxsacrésetterredesmortsdans
l’Occidentmédiéval,Paris2005(Collectionhistorique).
78
SUSANBOYNTON
itself.5CluniactextsconveyaconceptionoftheabbeyastheequalofRomein
representing the universal Church.6The space around the abbey was delimited
as sacred, most consequentially in 1080 when the papal legate Peter of Albano
proclaimedaprotectedzonearoundthemonastery.Bythistime,Clunyhadalready
becomethecenterofanexpansivediscursivespaceconstitutedbylanguage.Iuse
theterm“discursivespace”todesignatetwowaysinwhichlanguagedefines space.
OneaspectofCluniacdiscursivespaceisthemetaphoricalspaceoftextsthat
articulatedtheabbey’sroleinsociety,suchasthetextsofdonationswhichcreated
indissolublebonds,thehagiographicnarrativesaboutthemonksandtheirsainted
abbots,andthechantsandprayerscommemoratingmembersofthecommunity.7
ThenotionofdiscursivespacealsoarticulatestheexperienceofmonksinCluny’s
dependencieswhoinhabitedaspaceinherentlydefined asCluniac.AsJoséLuisSenra
hasrecentlydemonstrated,communitiesthatwereassimilatedintotheCluniac
congregationintegratedtheritualtraditionsofthemotherhousethroughthespatial
organizationoftheliturgy.8EventhosemonasteriesthatwerenotsubjecttoCluny,
but formed part of its looser network of associates, took on aspects of Cluniac
practicethroughemulationandimitation.Tocitejustoneexample,thecustoms
ofClunywerecopiedattheimperialabbeyofFarfanearRome,whichwasnota
prioryofClunybuthadbeenreformedbyAbbotOdiloofClunyandmaintained
acertainprideinitshistoricaffiliationwiththeg eatmonastery.9
ThehistoryofClunydemonstratesthatspaceisnotastaticentitybutrather
aconstruct;asDidierMéhupointsout,thekeytounderstandingtheorganization
ofspaceintheMiddleAgesistounderstandhowpeopleusedparticularplaces.10
Cluny’sinstitutionalidentitywasreflected initschurch,asseeninAlanGuerreau’s
analysisofthearticulationandrepresentationofthesymbolicspaceoftheabbey
church.11TheformationofCluniacspaceillustrates“thewaysinwhichmeaning
5.
OntheCluniacnetworkseeD.W.Poeck,Cluniacensisecclesia.DercluniacensischeKlosterverband(10.-12.Jahrhundert),Munich1998(MünsterscheMittelalter-Schriften71).
6. ForabriefsummaryoftheconceptofClunyasRomethatwascentraltothis“système
ecclésial clunisien” see D. Iogna-Prat, Études clunisiennes, Paris 2002 (Les médiévistes
français2),p.32-33.
7. OnCluniachagiographyseeparticularlyId.,Agniimmaculati.Recherchessurlessources
hagiographiques relatives à saint Maïeul (954-994), Paris 1988; Id., Panorama de l’hagio-
graphie abbatiale clunisienne, in Manuscrits hagiographiques et travail des hagiographes,
ed.M.Heinzelmann,Sigmaringen1992(BeiheftederFrancia24),p.77-118.
8. J.L.Senra,‘MaytheAngelsLeadyouintoParadise’:StagingtheCluniacLiturgyinMedieval
HispanicPriories,JMIS9,2017,p.149-183.
9. SeeS.Boynton,ShapingaMonasticIdentity:LiturgyandHistoryattheImperialAbbeyof
Farfa, 1000-1125, Ithaca/NewYork 2005 (Conjunctions of Religion and Power in the
MedievalPast),p.106-143.
10. D.Méhu,Locus,transitus,peregrinatio.Remarquessurlaspatialitédesrapportssociaux
dansl’Occidentmédiéval(xie-xiiiesiècle),inConstructiondel’espaceauMoyenÂge:pratiques
etreprésentations,Paris2007(ActesdescongrèsdelaSociétédeshistoriensmédiévistesde
l’enseignementsupérieurpublic38),p.275-293.
11. A.Guerreau,Espacesocial,espacesymbolique:àClunyauxiesiècle,inL’ogrehistorien.
AutourdeJacquesleGoff,ed.J.RevelandJ.-C.Schmitt,Paris1998,p.167-191.
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
79
iscreatedbyritualandperformanceinspace,andhowtheseconcernsgetbound
upwithindividualandcollectivememory.”12Liturgicalperformancewascentral
totheabbey’shistoryandtothecreationofCluniacdiscursivespace,beginning
withthetestamentbywhichWilliamofAquitainefoundedClunyin910.Thetext
referstotheabbeyasanorationisdomicilium.Subsequentdonationchartersand
narrativetextslikewisepresenttheabbeyasaplaceofprayer,psalmody,andmasses
forthedead,andmayrequestthesalvific prayersofthemonks,orsimplyspecify
thatthegiftismadeproremedioanimae.13Thedependenciessharedatleastthe
general profile of the mother house’s liturgical traditions, and were enjoined to
participateintheCluniacritualcommemorationofthedead.Cluniacmonasteries
receivedthemortuaryrollsthatannouncedthedeathofamonkforwhommasses
weretobesungandtheoffice ofthedeadperformed.14Boththephysicalspacesof
the abbey of Cluny itself and those of its dependencies and priories comprised
Cluniac spaces of performance, the discursive spaces in which Cluniac identity
wasperformedandemulated.Themedievalimaginingofthesespacesincluded
bothverbalandvisualrepresentationsthatarethesubjectofthisessay.
The representation of Cluniac performance in both verbal and visual forms
canbefoundinamanuscriptcopiedatClunysoonafter1200,Paris,Bibliothèque
nationaledeFrance,ms.latin17716(hereafterParis17716),aretrospective
presentationofCluniacidentity,includingthecentralimportanceofmusicalperformanceinthelifeofitscommunity,whichintheeleventhand12thcenturies
acquiredareputationforanelaborateliturgyandefficacious intercessoryprayer.
PatriciaStirnemannproposedthatParis17716wascopiedforAbbotWilliamIIof
Cluny,whowasabbotfrom1207-1215andhadbeenprioroftheCluniacpriory
ofSaint-Martin-des-Champs,wherethemanuscriptendedup.15Themanuscript
containsacombinationofdiversetextsthat,intheaggregate,articulateadistinctiveimageofClunyanditshistory.Eachsectioncontainssomekindofhomageto
atleastoneoftheabbots.Themanuscriptbeginswithacollectionofliturgicalmusic
comprisedofacarefullyselectedrepertoryspecialtoCluny,includingtheOffice
andMassoftheTransfiguration 16TheOffice isannotatedwiththestatementthat
12. G.B.Guest,Space,inCriticalTermsinMedievalArtHistory,specialissueofStudiesin
Iconography33,2012,p.220.
13. M.McLaughlin,ConsortingwithSaints:PrayerfortheDeadinEarlyMedievalFrance,
Ithaca/NewYork1994.
14. Méhu,Paixetcommunautés(citedinn.1),p.96-97,showshowtherollsweresentfirst
tothedependenthousesclosesttoCluny,whichthentransmittedthemonward.Onthe
commemorationofthedeadseeD.Iogna-Prat,TheDeadintheCelestialBookkeeping
oftheCluniacMonksaroundtheYear1000,inDebatingtheMiddleAges:IssuesandReading,
ed.L.K.LittleandB.H.Rosenwein,Malden1998,p.340-362.
15. P.Stirnemann,Unrecueildepiècesglorifiant Clunyetsonhistoire:Paris,Bibliothèque
nationaledeFrance,Mss,MSlatin17716,inCluny910-2010:onzesièclesderayonnement,
ed.N.Stratford,Paris2010,p.276-279.
16. ThemostrecentaccountofthecontentsisinS.Boynton,MusicandtheCluniacVision
ofHistoryinParis,BibliothèquenationaledeFrance,lat.17716,inChant,Liturgy,and
theInheritanceofRome:EssaysinHonorofJosephDyer,ed.D.J.DiCensoandR.Maloy,
London2017,p.407-430.
80
SUSANBOYNTON
PetertheVenerableassembledit;inhisstatutes,Peterintroducedaspecificcomme orationofthefeastatCluny(althoughhewasnotthefirst tointroduceitintheWest)
andwroteasermonontheTransfiguration. Althoughthemusicisnotuniqueto
Cluny,therubricassociatesitwithPetertheVenerableandthuswiththeabbey.
The complete Office and Mass of theTransfiguration, unusual in any context,
suggestsaspecialemphasisinthecontextofthisparticularmanuscript.Inaddition
totheconnectionwithPetertheVenerable,therewasanother,indirectlinkbetween
ClunyandtheTransfiguration. MountTaborwasthesiteofamonasterythatwas
affiliated withClunybythe1130s,17andthemountainwasconsideredthesiteof
thebiblicaleventoftheTransfiguration describedinMatthew17,whichisdepicted
inafull-pageilluminationimmediatelyprecedingtheoffice inParis17716(fol.7v).
InadditiontocommemoratingthebiblicaleventoftheTransfiguration, thespecial
solemnityofthefeastatClunyasestablishedbyPetertheVenerablemayhave
recalled the relationship between Cluny and MountTabor.The image of the
Transfiguration inParis17716bothintroducesandillustratestheideasreflected
inthechanttextsandreadingsforthefeast.
ThefactthatthesectionofParis17716containingwithliturgicalchantcomes
first suggeststheimportanceofmusicinthepresentationofCluny’sinstitutional
historyandidentity.Themusicalsectionisfollowedbyacollectionofnarrative
texts(includingbothhagiographyandPetertheVenerable’sDemiraculis).Thefina
sectionofthemanuscriptpresentstheessentialtextsaffirming Cluny’sexceptional
status,includingthefoundationcharterandtheconfirmation oftheexemptionin
1080byPeterofAlbano,whoproclaimedaprotectedzonearoundthemonastery.
The text of the exemption is followed by the account of the sermon affirming
Cluny’slibertydeliveredbyUrbanIIwhenhededicatedthealtarsintheabbey’s
principalbasilicain1095.18Aswewillsee,theilluminationdepictingthisdedication
demonstrateshowmonasticandotherecclesialspacescanbeinterpretedthrough
visualrepresentations.
ThemanuscripttransmitsauniqueversionofPetertheVenerable’sDemiraculis,
includingmanyinterpolationsinwhichthethemeofClunyasaspaceofperformancerecursfrequently.Onechapterrecountsavisionexperiencedbythemonks
duringthenightoffice. Inthechoir,thecommunitysuddenlysawappeara“quite
handsomeyouth,kinglikeinclothingandvisage,bearingagoldenscepter,who
wasfollowedbyangelswithacenser,carriedaharpwhichhepresentedallaroundhim,
andwithitsmelodyheelicitedtearsfromeveryone;thenhecensed,embraced,
andkissedthemall.Findingjustoneofthemsleeping,heceasedhisperambulations,blessedallthebuildings,andreturnedtothecelestialplaceswhencehehad
come.Itescapednoonethathewasthekingofkings.”19Althoughthisanecdote
17. Iogna-Prat,OrderandExclusion(citedinn.2),p.331.
18. Id., Un Recueil liturgique et historique du tournant des années 1200 (Paris, BnF lat.
17716),BUCEMA9,2005[enligne]:http://cem.revues.org/792.
19. Paris,BnFlat.17716,fol.32v:Constatnobisfuisseinchorocluniacensipersonamtaliuisione
dignamqueuiditiuuenemdecorumualdeethabituetuulturegisimilem,uirgamauream
ferentem,quemsequebaturangeliscumthuribulo,ipseautemportabatcytharam,quam
circumquaquepresentabat,etadcuiusmelodiamcunctislacrimasexcitabat.Deindenaribus
singulorum turificabat sicque illis dabat amplexum et osculum. Unum solum dormitantem
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
81
isconsideredbyGilesConstabletobeatwelfth-centuryinterpolationintoPeter
theVenerable’sauthorialtextofDemiraculis,20inParis,BnFlat.17716itevokes
theDavidic,cithara-playingfigu eononefaceofthefirst capitalofthemodes
thatwasinthechoirhemicycleofClunyIII.Thiscapital,nowintheFarinier,was
adailypresenceforthemonksofClunyatthetimethatParis,BnFlat.17716
wascopied.
InadditiontothisCluniacvisualparalleltothedescriptionintheanecdote,
theCluniaccustomaryofBernard(ca.1080)suppliesameaningfulcontextforthe
nocturnalvision.BernardstatesthatduringtheSundayprocessionbeforeMass,
thepriest,accompaniedbytwoconuersi,makestheroundsofthemonasticbuildings,
“first thedormitory,thentherefectory,themonks’kitchen,andthecellar,andineach
place…thepriestsayshisownprayers,andoneoftheconuersisprinklesholywater
aroundtheperimeterofeachplace.”21Thepriest’sliturgicalblessingoftheofficina
(literally“workshops,”butheremoregenerallydesignatingthemonasticbuildings,
asthedetailedlistingofthemmakesclear)resemblestheblessingofthemonastic
buildingsbytheprincelyharpistduringthenocturnalvision.Afterhisdeparture,
themonksrealizethatthekingofkingshaspassedamongthem.Theharpist
isunderstoodbytheassembledmonksasafigu eofChrist,andthepriest,who
recallsChristbyanamnesisinthesacrifice oftheMass,isalsoafigu eofChrist.
Paul’sEpistletotheHebrews(5:6)identifies Christasthesacerdossecundumordinem
MelchisedechofPsalm109:4.22BythetimeGuillaumeDurandwrotehisliturgical
commentary in the 13th century it was natural for him to assert that Jesus, as
a priest according to the order of Melchizedek, instituted the ceremony of the
Mass.23Thus,intheSundayprocessionbeforeMass,thepriestwhoblessesthe
buildingswouldhavebeenunderstoodasafigu eofChristforthemonasticcommunity.Thesupernaturalanecdoteincorporatesthistypologyintothedescription
of the royal, harp-playing visitor who enters the choir by night and circulates
amongthemonks.Thecarvedfigu eoftheharpistinthechoirhemicyclecorresponds
20.
21.
22.
23.
reperienspreteriuit,nullumqueampliusuisitandumreliquit.Quofacto,ingentisplendor
comitante officinas cunctas benedicendo circumiuit, et celestia unde descenderat repetiuit.
Quemfuisseregemregumnullusignorat.
G.Constable,TheLetterfromPeterofStJohntoHatoofTroyes,inPetrusVenerabilis11561956:StudiesandTextsCommemoratingtheEighthCentenaryofhisDeath,ed.G.Constable
andJ.Kritzeck,Rome1956(StudiaAnselmiana40),p.38-52,at48.
Paris,BnFlat.13875,fol.86v:…officinas cumduobusconuersisperlustratprimumdormitorium,postearefectorium,coquinamregularem,etcellarium,etinsingulissicutindomo
infi morum factum est ipse proprias orationes dicit, et conuersorum unus per circuitum
cuiusqueaquambenedictamspargit.
Hebr5:5-6:sicetChristusnonsemetipsumclarificavit utpontifexfie etsedquilocutusest
adeum:Filiusmeusestuegohodiegenuitequemadmodumetinaliodicit:tuessacerdosin
aeternum secundum ordinem Melchisedech. (In the Douai-Rheims translation: So Christ
alsodidnotglorifyhimself,thathemightbemadeahighpriest:buthethatsaidunto
him:ThouartmySon,thisdayhaveIbegottentheeAshesaithalsoinanotherplace:
Thouartapriestforever,accordingtotheorderofMelchisedech.)
Rationaledivinorumofficio umIV.1.3,inGuillelmiDurantiRationaleDivinorumOffici rumI-IV,ed.A.DavrilandT.M.Thibodeau,Turnhout1995(CorpusChristianorum
ContinuatioMediaevalis140),p.240.
82
SUSANBOYNTON
tothetextualdescription,evendowntothehybridinstrument,whichisasymbolic
combinationofaharp(suggestingDavid)andacithara(theGreco-Latinword
commonlyusedforDavid’sharp).
Incapitalsdepictingmusicians,bothfigurati elanguageandtheideaofmusical
performanceserveasastimulustothevisualimagination.AsSébastienBiayhas
shown,theplacementofthecapitalsofthemodesinthechoirhemicycleforms
partofacoherentprogramstructuredlogicallyaroundtheprincipleofnumber
and interdependence.24 Number and order are the predominant themes in the
inscriptionsaswellasintheimagesofthecapital,whichissuitableforitsposition
inthemonks’choir.Bycontrast,inthebasilicaofVézelay,acapitalinthenave
exhibits a very different facet of musical performance, ambiguously linking the
soundofmusicplayedonachalumeautoitseffectonanother,demonicfigu e
distinguishedbyhiswildandgrotesqueappearanceashefondlesanakedwoman.25
ThemeaningofthegrotesqueappearanceofperformersinRomanesquesculpture
hasbeenexplored(amongothers)byThomasDale,whohasarguedthatthe
grotesquedancersandmusiciansinthesculptedcapitalsoftheRomanesque
cloisterfrom Saint-Michel-de-Cuxa, juxtaposed with demonic heads devouring
thelowerhalvesofhumanforms,hadanapotropaicfunction.26Thelaitydidnot
haveaccesstothechoirortothecloister,whichwerespacesreservedtothemonks,
buttheycouldcirculateinthenave,whichisthelocationofthecapitalofVezelay
withthedemonicfigu erespondingtothesoundofawindinstrument.Perhapsthe
iconographyofthethreecapitalsdiscussedherereflects tosomeextentadistinction
arisingfromtheusesofspacebylaityandmonks.27KristineTantonhasrecently
arguedthatacapitalinthenarthexofVézelayderivesitsmeaningfromthefact
thatbothgroupswouldhavepassedthroughthespace.28
Letusturntotheothermannersofrepresentingperformancethatappearin
twooftheilluminationsinParis17716,whichbothsuggestthree-dimensionality
in ways intended to evoke the physical space of the church interior.The first,
24. S. Biay, Building a Church with Music:The Plainchant Capitals at Cluny, c. 1100, in
ResoundingImages:MedievalIntersectionsofArt,Music,andSound,ed.S.Boyntonand
D.J.Reilly,Turnhout2015(StudiesinthevisualculturesoftheMiddlesAges9),p.221-236.
25. K.Ambrose,TheNaveSculptureofVézelay:TheArtofMonasticViewing,Toronto2006
(StudiesandTexts154),p.89;Id.,TheMarvellousandtheMonstrousintheSculptureof
Twelfth-CenturyEurope,Woodbridge2013(BoydellStudiesinMedievalArtandArchitecture),p.117.SébastienBiay,inanunpublishedessay(L’oppositionentreculturereligieuse
etcultureprofane:uneclédelecturedel’artroman?)reviewsmedievaltextsthatform
acontextfortheroleofmusicinthisimage.
26. T.E.Dale,Monsters,CorporealDeformitiesandPhantasmsintheRomanesqueCloister
ofSt-MicheldeCuxa,ArtBulletin83,2001,p.402-436.
27. Onthesignificance oftheplacementofcapitalsinRomanesquechurchesseeJ.Baschet,
J.-C.BonneandP.-O.Dittmar,“Iter”et“locus”.Lieuritueletagencementdudécorsculpté
dans les églises romanes d’Auvergne, Chapitre I - Lieu ecclésial et agencement du décor
sculpté, Images Re-vues [Online], Hors-série 3 | 2012, Online since 24 November 2012,
connectionon14September2017:http://imagesrevues.revues.org/1608.(IthankThomas
Spencerforbringingthisstudytomyattention).
28. K.Tanton,InscribingSpiritualAuthority:TheTemptationofSt.BenedictCapitalinthe
NarthexatVézelay,Viator44,2013,p.125-156.
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
83
whichimmediatelyfollowstheconclusionoftheTransfiguration liturgy,illustrates
theMarianresponsoryMatermisericordie.Thisresponsoryisextremelyrare,and
mayhavebeencomposedatCluny.29Thestyleofitsflorid melodyinthesixth
modesuggestsanorigininthe12thcentury.Itwaspresumablymeanttobesung
duringtheoffice ofMatinsorVespersonafeastoftheVirginMary.Thefirst part
ofthetext(knownastherespond)isinscribedonthescrollheldbytheVirgin
Mary,enthronedastheSedessapientiae,beforeaprostratemonk(fig. 1).Thetext
hassometimesbeenattributedtoPetertheVenerable,althoughthereisnoevidence
thathecomposedit:“Motherofmercy,hopeandthewayofpardon;Holyone,
beseechyoursonforusV.Lestwebecondemned,letyourvoicesoundintheears
ofChrist,forheiskind.Holyone…EternalglorybetoGod,theFather,andthe
SonandtheHolySpirit.”30TheuseofthewordsMatermisericordiaefortheopeningoftheresponsorymayevokethehistoricalsignificance ofthisphraseatCluny,
beginningwithitsspecialimportancetoAbbotOdo.31
Theilluminationevokesapositionthatamonkmightactuallyhaveassumed
inprayerbeforeastatueoftheVirginandchild,suchasthetwelfth-centuryone
thatwassituatedintheMarianchapelatSaint-Martin-des-Champsbutisnowat
Saint-Denis.AccordingtoPhilippePlagnieux,thisstatue(whichstoodintheapse
builtaround1135)canbedatedtoaround1140onstylisticgroundsandwas
probably commissioned byThibaud II, the prior of Saint-Martin-des-Champs
from1132to1143.32PlagnieuxpointsoutthattheMarianfocusoftheapsewas
contemporaneouswithPetertheVenerable’semphasisonthecultoftheVirgin
andreflectedde elopmentsatClunyinthesameperiod.33
Theimagemaybeintendedtoillustratetheintercessorysupplicationofthe
Virginasdescribedinthetextoftheresponsory;MaryandChristgazeintoeach
other’s eyes while the child makes a gesture of blessing in the direction of the
kneelingmonk.Inanycase,thepostureofthemonkalludestothereligiouspractice
ofveneratingathree-dimensionalrepresentationoftheVirgin.Thecomposition
29. TheonlyothernotatedinstanceofthisresponsoryisinCambrai,Médiathèquemunicipale,MS249(239),fol.10v(asanadditionofthe12thcentury),andthusitcannotbe
demonstratedwithcertaintythattheresponsoryoriginatedatCluny.
30. Paris,BnFlat.17716,fol.23r:Matermisericordie,spesetuiauenie;piapiumpronobisexora
filium. V.SonetnedampnemurvoxtuainauribusChristiquiadulcisest.Pia…Gloriasit
perhennisdeopatrifilioqueetspiritusalm .
31. I.Rosé,Construireunesociétéseigneuriale.Itinéraireetecclésiologiedel’abbéOdondeCluny
(fin duix e-milieudux esiècle),Turnhout2008(CollectionduCentred’étudesmédiévales
deNice8),p.80.
32. P. Plagnieux, La Vierge à l’Enfant du prieuré parisien de Saint-Martin-des-Champs :
soninsertiondanslecontextearchitecturaletliturgique,inViergesàl’Enfantmédiévales
deCatalogne:misesenperspectives,ed.M.-P.SubesandJ.-B.Mathon,Perpignan2013
(CollectionHistoiredel’art5),p.119-121.Onthechapel,seeId.,D’unechapellede
la Vierge l’autre : l’exemple du prieuré clunisien de Saint-Martin-des-Champs à Paris,
BUCEMAHors-série6,2013[enligne]:http://cem.revues.org/12726;andId.,Lechevet
deSaint-Martin-des-ChampsàParis:incunabledel’architecturegothiqueettemplede
l’oraison clunisienne, in Saint-Martin-des-Champs et la genèse de l’art gothique, Bulletin
monumental167,2009,p.3-39.
33. Plagnieux,LaViergeàl’Enfant(citedinn.32),p.128.
84
SUSANBOYNTON
Figure1-Paris,BnFlat.17716,fol.23.
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
85
iscomparabletotheself-portraitofMatthewParisintheHistoriaanglorumfrom
the1250s,withthesignificant differencethatMatthewremainsoutsidetheframed
andclearlydelineatedimageoftheVirginandChild,whereasinParis17716
themonk’sfootexceedstheframeoftheimageandprotrudesintothespaceof
the musical notation below, subtly indicating his participation in two different
registersofthemanuscriptpage.34Theseregistersarejuxtaposedbutcharacterizedby
distincttemporalities.Theupperregister(theimage)portraysavisionaryexperience
ofprayer,whichistimeless,whilethemusicalnotationbelowandtotherightof
theimagerepresentsthetimeofthepresent,thehumantimeoftheliturgy.The
feetoftheChristchilddangleinfrontofthescroll,enhancingthewayinwhich
theinscribedsurfacedelineatesspacewithintheimage.Themonk’sfeetsimilarly
demarcatespacebyoverlappingtheframe,thuscallingattentiontotheboundaries
oftheimage.35Althoughthemonk’spositionintheforegroundsuggeststhathe
existsphysicallyoutsidethesacredspaceoftheVirginandChild(whoappearto
belocatedinanicheinthechurchspaceindicatedbythetowers),hisattitude
ofdevotionsituateshimspirituallywithinthecomposition.Thekeytohisplace
thereisthescroll,whichheholdsatoneendwhiletheVirginMaryholdsthe
other;theysharethechantrepresentedmetonymicallybytheinscription,which
impliesasungperformanceaddressedtoMary,butalsoanexpressionofpersonal
devotion.Theseparationbetweenliturgyanddevotionwasnotabsolute;thetexts
ofpersonalprayerareimbuedwiththelanguageandstructuresoftheliturgy.36
Thelayeringofimage,textandmusiccreatesanimaginedCluniacspaceof
performance.Eventhoughtheilluminationdoesnotdepictsinging,theimageis
renderedanimplicitlymusicalonebothbyitsproximitytothenotatedresponsory
andbythepresenceonthescrolloffirst partofthechanttext.Amusicalimage
canreflect orrelatetomusicalthoughtorpracticewithoutrepresentingmusical
performancedirectly.37
Amoreexplicitrepresentationofperformanceisconstitutedbytheillumination
inParisBnFlat.17716depictingUrbanII’sdedicationin1095ofthehighaltar
andmatutinalaltarinthegreatbasilica(fig. 2).Inthisimage,thechurchframes
thesermondeliveredbyUrbanIIafterhededicatedthehighaltars.Theframing
effectisbothliteral(thedepictionofthechurchenclosesthetext)andsymbolic
(the church is the superstructure that gives the text its meaning).The sermon
enumeratesthebordersofCluny’sexemptterritory,defining thepoliticaldimensions
34. SeeLondon,BritishLibrary,MSRoyal14,c.vii,fol.232r,inA.Sand,Vision,Devotion,
andSelf-RepresentationinLateMedievalArt,CambridgeMA2014,p.47-49,fig.6
35. Sandcallsthiskindofechoa‘visualrhyme’,ibid.
36. S.Boynton,PrayerasLiturgicalPerformanceinEleventh-andTwelfth-CenturyMonastic
Psalters,Speculum82,2007,p.895-931.
37. For two studies of indirectly musical images see S. Boynton, From Book to Song:
TextsAccompanyingtheManofSorrowsintheFourteenthandFifteenthCenturies,in
NewPerspectivesontheManofSorrows,ed.C.R.PuglisiandW.L.Barcham,Kalamazoo
2013 (Studies in Iconography:Themes andVariations), p. 117-146; M. Curschmann,
Integrating Anselm: Pictures and the Liturgy in aTwelfth-Century Manuscript of the
‘OrationessiveMeditationes’,inResoundingImages(citedinn.24),p.295-312.
86
SUSANBOYNTON
Figure2-Paris,BnFlat.17716,fol.91.
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
87
ofitsproprietaryspace.38Thedepictionofthechurchintheilluminationappears
tocitearchitecturaldetailsthatcanstillbeobservedtodayinthenorth-western
bayoftheeleventh-centurybasilicaatCluny.Onthetowerattheright,thevertical
linesbelowthethreewindowsrecallthefluting onthepilastersbelowthethree
windowsintheclerestoryofthesouthtranseptnave.Thespacingabovethewindows
echoestheproportionsontheexterioroftheclerestory,andthustherepresentation
ofthetowerseemstocombineorconflate theinteriorandexteriorofthebay.39
Eventheseratherimprecisereferencesservetosituatetheimageofthededication
explicitlyinthespaceofthegreatbasilica.Thedepictionofthededicationaffirms
thecharacterofthetextcollectioninParis,BnFlat.17716asamemorialcompilationdocumentingCluniacidentity,whichDominiqueIogna-Prattermsalieude
mémoire.40AsDidierMéhuhasargued,thevisualrepresentationofthededication
constitutesaninscribedmemory,andheretheimageisaseloquentatestimonyas
thesermon.41Theperformanceofthededicationritewascentraltothecreationof
sacredspace,bothasitwasexperiencedovertimeandunderstoodthroughlanguage.
Theimageofthededicationalsorepresentsthenewmaiorbasilicaastheedifice
symbolizingtheunionbetweenClunyandRome.Theinscriptionbelowtheimage
(possiblyaddedlater)identifies theparticipantsasthepopewithhiscuria,andthe
abbotwiththeCluniaccommunity,theirjuxtapositionunderliningthesignificanc
ofCluny’stiestoRome,whichwerereaffirmed bythesermonofUrbanII.The
positionofthepopeinthefront,hisfeetprominentlyontopoftheframe,two
fingers raisedinagestureofblessing,clearlydesignateshisroleastheprincipal
agentintheperformanceofthededication.Theritualactionisalsoconveyedby
adetailontherightsideofthecomposition,theswayingcenserthatprotrudes
frombehindAbbotHugh.
Thegroupofunidentified onlookersatthelowerleft,pointingtothescene,
may represent the laypeople who would have witnessed the dedication. In his
studyofchurchdedicationsinItaly,LouisHamiltoncitesreferencestothecitizens
knowncollectivelyas“goodmen”whowereamongthoseattendingritualsof
consecration.42Inthisimageofthededication,thelaityarepresentaswitnesses
andalsoasvisualsymbolspointingtoCluny’sroleintheChurch.Thesimultaneous
presenceofthethreegroupsinthespaceofthenewbasilicacanbeunderstoodas
avisualdepictionofCluniacecclesiology,forClunywasonaneschatological
38. Méhu,Paixetcommunautés(citedinn.1)p.151-166.
39. TheseportionsofthesurvivingportionofthechurchappearinC.E.Armi,TheContext
oftheNaveElevationofClunyIII,JournaloftheSocietyofArchitecturalHistorians69,
2010,p.320-351,at326(figs.7-8)
40. D.Iogna-Prat,LeslieuxdemémoireduClunymédiéval(v.940-v.1200),inAucloîtreet
danslemonde:femmes,hommesetsociétés(ix e-xv esiècle):mélangesenl’honneurdePaulette
L’Hermite-Leclercq,ed.P.HenrietandA.-M.Legras,Paris2000(Culturesetcivilisations
médiévales23),p.114-117.
41. SeeD.Méhu,Historiaeetimaginesdelaconsécrationdel’égliseauMoyenÂge,inMises
enscèneetmémoiresdelaconsécrationdel’églisedansl’Occidentmédiéval,éd.D.Méhu,
Turnhout2007(CollectionduCentred’étudesmédiévalesdeNice7),p.15-48,at48.
42. L.Hamilton,ASacredCity:ConsecratingChurchesandReformingSocietyinEleventh-Century
Italy,Manchester2010(ManchesterMedievalStudies),p.7,61-63.
88
SUSANBOYNTON
mission to rebuild the Church in the image of its congregation.43The Cluniac
liturgyofthededicationfeastexpressesthisidea,allyingthecommonunderstanding
ofthechurchasaplacerepresentingtheNewJerusalemwiththeinterpretationof
Clunyitselfasaplaceparticularlyclosetotheangels.44Thebasilicawasathree-
dimensionalexpressionofCluny’spositioninChristendom.ForaCluniac,repeated
viewingoftheillumination,personalexperienceofthechurch,andtheannual
celebrationofthefeastofthededicationinscribedthisunderstandingofthebasilica
intimeandspace.
Spacesofperformancedeterminedbylanguage
In Cluniac history the metaphorical space of performance is constituted by
language,resultinginadiscursivepracticeofCluniacspacethatisdeterminedby
liturgicalperformance.TheliturgyatClunypromotedaparticularsenseofCluniac
spacebyemphasizingthecultsofabbotsOdo,Maiolus,andOdilo.Theideaof
aCluniacecclesialspaceisreinforcedbythelanguageofplace:theideaof“our
place”andtheplacessubjecttoit,thedependencies,isfrequentlyinvokedintexts
writtenatCluny,suchasthecustomariescompiledinthethirdquarterofthe
11thcenturybythemonksUlrichandBernard.45Thesetextsciteboththeusages
specific toClunyandthecustomsintroducedbyitsabbots.Forinstance,Ulrich
referstothecustomofcelebratingtheoctaveofthefeastofSaintMartinashaving
beenintroducedbythefirstabbotofClun ,Odo.46
Oneoftheprovisionsintheeleventh-centurycustomariesconcernstheannual
commemoration on the Monday after Pentecost of the dead buried in Cluny’s
cemetery,establishedbyAbbotHughandrequiredofalloftheCluniacdependencies.47 All the bells were to be rung, and in addition to the usual services
performedwithaselectionofprayerstocommemoratethedead,thecommunity
wastosingprescribedpsalmsandfeedtwelvepauperswiththeremainsoftheday’s
meals. According to the later version of this statute preserved in Paris, BnF
lat.17716,everypartofthecommemorationwastobeperformed“inallplaces
subjecttothisone,”withtheconcessionthatcellaewithonlytwoorthreemonks
hadtofeedatleastasmanypaupersasthereweremonks,iftheywereunableto
43. OnthestructureoftheCluniacEcclesiaseeIogna-Prat,OrderandExclusion(citedinn.2),
p. 55-60.
44. J.Harris,BuildingHeavenonEarth:ClunyasLocusSanctissimusintheEleventhCentury,
inFromDeadofNighttoEndofDay:TheMedievalCustomsofCluny,ed.S.Boyntonand
I. Cochelin,Turnhout2005(Disciplinamonastica3),p.131-151.
45. ForanoverviewoftheCluniaccustomariesintheircontext,seeI.Cochelin,Évolution
descoutumiersmonastiquesdessinéeàpartirdel’étudedeBernard,ibid.,p.29-66.
46. S.Boynton,LaliturgiedeClunyavantl’abbatiatd’Hugues:problématiquedelarecherche,
inCluny:lesmoinesetlasociété(citedinn.4),p.137-143.
47. Paris,BnFlat.13875,fol.156v:EstetaliudquodconstitutumestadomnoHugoneabbate
utinsecundaferiahuiusebdomadęsemperagatur,scilicetutprocunctisincimiterionostri
monasteriiquiescentibusspecialiteracstudiosememoriafiat quodproipsiusedictoperomnia
locanostrafit
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
89
offernourishmenttothefullsymbolicnumberoftwelve.48Theritualcommemorated
thedeadinthecemeteryofeachdependency,butthesubstanceoftheritualwas
tofollowthatperformedatCluny,anddependencieswithafullcomplementof
monksshouldcarryouteverypartjustasinthemotherhouse.Anotherprovision
in Bernard’s customary concerns dependencies that are too far away to send to
Cluny the brevis (a mortuary roll announcing a death) each time one of their
monksdied.Theseremotecommunitiesweretorecordthedeathsandsendthe
accumulatedannouncementsonceayeartoCluny,whereallthedeceasedbrothers
wouldbecommemoratedsimultaneously.49Thecommemorationofthedeadin
thespaceofthemotherabbeywasamoreimportantconsiderationthanthetime
thathadpassedsincethebrothers’demise.
ThecommemorationofthedeadatCluny,whichencompassedkingsand
emperorsaswellasmonksofthecongregation,wasperceivedfromearlyinthe
historyoftheabbeyasefficacious inrescuingsoulsfromperdition.Themonastery
anditsdependenciesconstitutedaspaceofintercessoryperformancethatwas
invokedinhagiographyaswellasinthedonationcharters.However,theroleof
thelaityinCluniacspacesofperformanceextendsbeyondthesignsofpatronage
andthevirtualpresenceofthedeadintheritualcommunity.Onthoseoccasions
whenthemonksperceivedapressingneedtoprocessoutsidethemonasterywith
theirrelics,thelaitygreetedtheprocessionoutsidetheabbeygates.50Inaddition
toeliteswhovisitedCluny,andlayservantswhoworkedthere,laypeopleentered
theabbeyasoblatesandnovices,sometimestakingthehabitsoonbeforetheirdeath
soastobeburiedinthecemetery.Laycongregantswereonoccasionphysicallypresent
intheabbeychurch,asIhavesuggestedfortheilluminationofthededicationin
Paris,BnFlat.17716.AfewpassagesinthecustomaryofBernardprovideinsight
intohowthisintermittentlaypresenceaffectedthemonks’useofspaceinthe
church.Itseemsthatdirectcontactwithlaypeoplewasgenerallytobeavoided.
Bernardstatesthattheguestmastermustalwaysstaywithsomeonewhocomes
fromoutside,and“showhimwhereheshouldpray,first (ifthechurchisclosed)
attheHolyCross,and(ifthecommunityisnotthere)inthechoir,atthehigh
altar,andattheend,atthealtarofSaintMary.Ifthechurchisnotclosed,and
somelaypeoplearethere,thenheshouldjustprayatthealtarofSaintJohn,which
isintheapse,andat[thealtarof ]SaintMary.”51Thelocationsfortheoutsider’s
48. Paris,BnFlat.17716,fol.75v:Sedetperomnialocahuiclocosubiectahocidemagipro
cuiusquelocicimiteriidefunctissancitumest,uidelicetutinmonasteriisubicongregatiofratrum
est,necminushocperficiatu ,sedincellisubinonplusquamduoauttrescommorantur,sitot
pauperesrefice enequeunt,saltimuelquotsuntfratrestotpascantur.Thestatutewasedited
fromalatermanuscript,Paris,BnFnouv.acq.lat.3012,inG.Charvin,Statuts,chapitres
générauxetvisitesdel’ordredeCluny,Paris1965,t.1,p.17.
49. Paris,BnFlat.17716,fol.115v-116r.
50. Paris,BnFlat.13875,fol.100r.
51. Paris,BnFlat.13875,fol.22v:Debetquoqueadherereeiiugiter,etmonstrareinquibuslocis
debetorare,primoscilicetsiecclesiaclausaest,adsanctamcrucem,etsiconuentusibinonest
incoroadaltaremaius,etadextremumadsanctamMariam.Etsiecclesiaclausanonest,et
ibisuntaliquipopulares,tantumadaltaresanctiIohannis,quodestinmembroecclesieetad
sanctamMariam.
90
SUSANBOYNTON
prayerinthebasilicaaretobedeterminedbythepresenceorabsenceofmonks
and laity. In prescribing the punishment of child oblates who make a mistake
whilesinging,orfallasleep,Bernardnotesthatthepresenceoflaityinthechurch
isgroundsformakinganexceptiontotheusualregimeofpunishment:“theyare
judgedimmediately,theirfrockandcowlremoved,andwearingonlytheirblouse
theyarebeaten(unlesstherearelaypeopleinthechurchwhocouldseethem).”52
DuringtheliturgyoftheMass,thepresenceoflaycongregantsseemstohave
beenassumedoratleastanticipated.Bernardstatesthattheabbotorhissubstitute
shouldbringthepax,theritualobjectkissedbythecongregantsduringMass,to
anylaypeopleorsecularclergywhomightbeinattendance.53Healsoalludesin
passingtothestoneholywaterstoupinstalledintheabbeychurchfortheuseof
thelaity.54WhilethepresenceoflaypeopleattheprincipalMassofthedaymust
havebeenafairlyroutineoccurrencethatisrarelymentionedinthesources,their
participation in festal liturgies elicits prescriptions concerning the allocation of
space.FortheVenerationoftheCrossonthefeastoftheExaltationoftheCross
(14September)thecustomaryofBernarddistinguishesclearlybetweentheliturgical
spaceofconventualperformanceandanotherunspecified locationwherelaypeople
mayperformtheritualseparately.Aftertheentiremonasticcommunityhas
completed its veneration, “if laypeople (populares) arrive, the Cross is taken to
theminanotherplacesothattheymayvenerateit.”55FortheVeneration,each
individualapproachedtheCrossandprayed,prostrate,tothesoundofchantsand
prayers;theceremonycombinesagestureofpersonaldevotionwithcollective
liturgicalworship.Onthisoccasion,theCluniacspaceofperformanceisdelineated
notbyphysicalwalls,butbythedesignationofaseparatespaceforthelaityto
performtheritual.LaypeoplewereonoccasionliterallyinsertedintotheCluniac
spaceofperformance,wheretheyfunctionedasinstrumentsofitsmeaning,as
wasthecaseofthepauperswhowereadmittedtotheabbeyfortheMandatum
ceremonyonMaundyThursday,orthetwelvewhowerefedduringtheannual
commemorationofthedeadinthecemetery.
When the monks performed a clamor, the ritual cursing of the monastery’s
enemies,thepeoplewerecalledtotakeonmoreactiverolesaswitnessestothe
monks’tribulationsandagentsoftheremedy.56AtClunytheclamorwouldbegin
by convening the people in the principal church on a Sunday for the morning
mass,thefirst massofthedaywhichwasusuallycelebratedonlybythemonastic
community.TheCredo,whichmarkedthesolemnityoftheMass,wouldbesung
onlyiflaypeoplewereinattendance.Amonkwouldpreachandbeseechthemto
52. Paris, BnF lat. 13875, fol. 57r: Absquemora froccoetcucullaexutiiudicantur,etinsola
camisiaceduntur,nisilaicisintinęcclesiaaquibusuideripossint.
53. Paris,BnFlat.13875,fol.102v.
54. Paris,BnFlat.13875,fol.96v:Concalapideaadususlaicorum.
55. Paris,BnFlat.13875,fol.144v:Adorataautemcruceabomnibus…Posthęcsiquiconuenerunt
populares,defertureisinaliumlocumetadoranteam.
56. Ontheclamor,seeL.Little,BenedictineMaledictions:LiturgicalCursinginRomanesque
France,Ithaca1993.
CLUNIACSPACESOFPERFORMANCE
91
givealmsandturnoverthemalefactortothemonks.57Suchchoreographed
liturgicalcelebrations,liketheprocessionsonPalmSundayandRogationDays,
articulatedtheCluniacspaceofperformancearoundthephysicallocationofthe
abbeyandmanifestedtheidentityofthemonasticcommunityinrelationtothe
societyinwhichitlived.
SusanBoynton
ColumbiaUniversity
57. Praecipiturutomnespopularesdiedominicaadmaioremecclesiamconueniantettunccantatur
missamatutinaadcrucifixum. Finitoeuangelio,quidamfraterascenditpulpitumetdepreceptis
diuinisaliquantisperprimumloquens,tandemmanifestateistribulationem,suggerenseisut
faciantelemosinas,atquerogentDominum,quatinusillummalefactorempacatumeisreddat,
etconuertatdemaloadbonum.Adiungitquoquequędamhumiliaetpersuasoriadicens,Scitis
quiasiauferturnobisnostrasubstantianonpossumusuiuere.RogateergofratresDominumet
nosfaciemusadeumproclamationem.
ImagesinChurchesinLateByzantium:
Reflectionsand irections
SharonE.J.Gerstel
InlateByzantium,monastickatholikawerepaintedwithincreasinglycomplex
programs.Theintroductionofexpandedimagesandtextsintomanychurchinteriorsnotonlymanifeststhetheologicaltrainingofpaintersandthedevotional
intentions of patrons, but also reveals the spiritual world of the community of
faithful.Throughtheselectionofsaints,thedetailedillustrationofthelivesofChrist,
theVirginandotherholyfigu es,therepresentationofliturgicalperformanceand
chant,themirroringofemotion,andtheevocationofthesenses,everypainted
programisintimatelyanduniquelyconnectedtothelivesofthosewho,having
entered the church, were transformed by proximity to the sacred and through
prayer.Inthispaper,Iwishtofocusontwoareasofcurrentresearchinthestudy
ofmonumentaldecoration:howchurchpainting,togetherwithcorporateprayer,
couldhelpforgeemotionalcommunities;andhowimageryevokedsensesengaged
inworship,particularlythesenseofsound.Suchadiscussionfirst involvesthe
considerationofhowwordsandimagespaintedonthechurchwallsworkedin
tandemasdevotionaltools.
Asiswellknown,thechurchinteriorinlateByzantiumwascoveredwithimages,
fromthelevelofthepavementtotheapexofthedome.Yetmanychurches–particularly monastic katholika – were also filled with painted words.1 Dedicatory
inscriptionsandepigramsinLateByzantinechurcheshavereceivedsustained
attentionfromscholars.2Similarly,theopeningwordsofprayerspaintedonscrolls
heldbysaints–particularlybishopsinthesanctuaryandprophetsinthedome–
havebeencataloguedandanalyzed.3Yetotherkindsoftextswerealsovisiblein
1.
2.
3.
Forthemeaningfulabsenceoftextsinruralchurches,seeS.Gerstel,RuralLivesandLand-
scapesinLateByzantium:Art,Archaeology,andEthnography,CambridgeMA2015,p.44-69.
Fordedicatoryinscriptionsandepigrams,seeV.DjurićandA.Tsitouridou,Namentragende
InschriftenaufFreskenundMosaikenaufderBalkanhalbinselvom7.bis13.Jahrhundert,
Stuttgart1986(GlossarzurfrühmittelalterlichenGeschichteimöstlichenEuropa,Beihefte4);
S.Kalopissi-Verti,DedicatoryInscriptionsandDonorPortraitsinThirteenth-CenturyChurches
ofGreece,Vienna1992(Denkschriftenderphilosophisch-historischenKlasse226);A.Rhoby,
ByzantinischeEpigrammeaufFreskenundMosaiken,Vienna2009(ByzantinischeEpigrammein
inschriftlicherÜberlieferung1;ÖsterreichischeAkademiederWissenschaften.Philosophisch-
historischeKlasse.Denkschriften374);andI.Drpić ,Epigram,ArtandDevotioninLate
Byzantium,CambridgeMA2016.
Amongotherstudies,seeG.Babić andC.Walter,TheInscriptionsuponLiturgicalRolls
inByzantineApseDecoration,REB34,1976,p.269-280;A.-M.Gravgaard,Inscriptions
ofOldTestamentPropheciesinByzantineChurches.ACatalogue,Copenhagen1979(Opuscula
Byzantinaetneograeca).
94
SHARONE.J.GERSTEL
monumental painting.Texts drawn from the eucharistic liturgy, festal services,
hymns,andthegospelswereinscribedonpaintings,engagingthecelebrantand
thefaithfulinthesimultaneouscontemplationofwordandimage.4
Theanalysisofasinglechurchsuggeststheintricacyoftext/imagerelationshipswithinaritualsetting.Themidfourteenth-centurychurch(ca.1360-1370)of
theVirginPeribleptosinMystras,animportantLateByzantinekatholikon,hasyet
tobethesubjectofacomprehensivestudy.5Analysisofthechurch’sdecoration
revealsthesophisticationofthepaintersandindicateshowavarietyoftextscould
bestrategicallydeployed–togetherwithpaintings–fortheunification, edific tionandspiritualelevationofthemonasticcommunity.Textspaintedinelegant
unciallettersarerepresentedthroughoutthechurchinseparatebands,onscrolls,
andwithinnarrativescenes.Theinscribedimagescapturewordsthatwereread,
chantedandheardwithinthebuilding.Withinthechurch,paintedtextshelpthe
literatevieweridentifysubjects,recallillustratedpassages,givevoicetointeracting
figu es,facilitateemotionalreactions,andconjuresounds.Theycanalsopointto
sourcesofillustration.
Textscanunifythecommunitythroughthecommonunderstandingofchurch
dogma.InthePeribleptos,asDoulaMourikihasdemonstrated,theselectionof
textsheldbytheprophetsrepresentedintworegistersinthedomeunderscoresthe
criticalroleoftheVirginintheIncarnation.6Theunusualchoicewasguidedby
anindividualwhosoughttoemphasizetheroleoftheVirgininsalvation.These
textswereintendedtoproducemeaningthroughtheirrepresentationandexamination;otherswereactivatedbytheircontemplationandoralization.
Withinthishighlychargedritualsetting,textsofferedvoicetotherepresented
figu es.Theupperwallsandvaultofthenorthaisleandtheupperwallsofthe
diakonikon are given over to an extensive treatment of theVirgin’s infancy and
childhood.Today,theimagesaredifficult toreadbecauseofsurfacedamage.
Photographsfromtheearly20thcentury,however,indicatethatmany,ifnot
all,ofthesceneswereinscribedwithlinesfromtheProtoevangeliumofJames.7
4.
5.
6.
7.
On the expansion of representations of the Eothina in Late Byzantine monumental
painting,seeN.Zarras,TheIconographicalCycleoftheEothinaGospelPericopesin
Churches from the Reign of King Milutin, Zograf 31, 2006-2007, p. 95-113; Id.,
NarratingtheSacredStory:NewTestamentCyclesinMiddleandLateByzantineChurch
Decoration, inThe NewTestament in Byzantium, ed. D. Krueger andR. Nelson,
WashingtonDC2016,p.239-275.
Forthepaintingsofthechurch,seeG.Millet,MonumentsbyzantinsdeMistra:matériaux
pourl’étudedel’architectureetdelapeintureenGrèceauxxiv eetxv esiècles,Paris1910,pls.
108-131; S. Dufrenne, Les programmes iconographiques des églises byzantines de Mistra,
Paris1970(BibliothèquedesCahiersArchéologiques4),p.13-18;M.Chatzidakis,Mystras:
TheMedievalCityandtheCastle,Athens1985,p.76-89;M.Acheimastou-Potamianou,
Mystras,Athens2003,p.62-77.Forarecentdiscussionconcerningthechurch’spatrons,
seeA.Louvi-Kizi,Οι κτήτορες της Περιβλέπτου του Μυστρά,DChAE42,2003,p.101-118.
D.Mouriki, Αἱ βιβλικαὶ προεικονίσεις τῆς Παναγίας εἰς τὸν τροῦλλον τῆς Περιβλέπρου τοῦ
Μυστρᾶ,AD25,1970,p.217-251.
Millet,MonumentsbyzantinsdeMistra(citedinn.5),pls.129.1,130.2.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
95
The words were written in large, white upper case letters in two lines along
theupperborderandinsomecasesbetweentherepresentedfigu esasblocktext.
Jacqueline Lafontaine-Dosogne, who analyzed the Peribleptos cycle, suggested
thatthedenselyillustratedimagesandlengthytextsweremonumentaladaptations
of a series of manuscript miniatures, a view that was also promoted by Doula
Mouriki.8Yet,inthePeribleptoschurch,thepainterhasarrangedthescenesand
theirinscriptionsinordertoemphasizeoralcomponentsofthetext.Thetextsare
arranged by spoken part, like the lines of a script, giving voice to the depicted
figu es,atechniquealsoemployedinthepaintedsouthporticooftheHodegetria
Church,Mystras,recentlydatedbyTitosPapamastorakistobefore1322.9Inthe
sceneoftheCouncilofthePriests,10forexample,thetextoftheProtoevangelium
isdividedintotwosections,eachbeginningwiththeidentification ofthespeaker.
Abovetheheadsofthefigu es,alongtheupperborderofthecomposition,two
lines of text begin: “the priests saying” (ἱερέων λεγόντων). Between the figu es,
anarrowblocktextbegins:“andthepriestssaidtohim”(καὶ εἶπαν αὐτῷ οἱ ἱερεῖς).11
Illustratingthetext,thepriestsexcitedlygesturetowardoneother,expressingtheir
concernabouttheyoungVirgin,whohasresidedintheTemplefortwelveyears.
Mary stands between them in silence with her arms held tightly to her body.
Thescene,withitsongoingconversationconveyedinwordandgesture,islocated
inthechurch’sdiakonikon.
Elsewhereinthechurch,paintersstrategicallymodified textstosuittheneeds
ofthefaithful,trimmingphrasesoremphasizingcertainwordsoverotherstoproduce
meaningandtosummonthespokenword.Asinthescenesoftheinfancyand
childhoodoftheVirgin,textandimageworktogethertoactivatecertainscenes.
ThetextoftheGospelsisarrangedtoamplifythedialoguebetweenrepresented
figu es.12Inasceneonthesouthwestvault,forexample,JosephofArimathea
8.
J.Lafontaine-Dosogne,Iconographiedel’enfancedelaViergedansl’Empirebyzantineten
Occident,Bruxelles1964,p.193;D.Mouriki, Τέσσαρες μὴ μελετηθεῖσαι σκηναὶ τοῦ βίου
τῆς Παναγίας εἰς τὴν Περίβλεπτον τοῦ Μυστρᾶ,AEph1969,p.1-6.
9. T. Papamastorakis, Reflections of Constantinople: The Iconographic Program of the
SouthPorticooftheHodegetriaChurch,Mystras,inViewingtheMorea:LandandPeople
intheLateMedievalPeloponnese,ed.S.Gerstel,WashingtonDC2013,p.371-395.
10. Millet,MonumentsbyzantinsdeMistra(citedinn.5),pl.129.1.
11. ForthetextoftheProtoevangelium,seeÉ.deStrycker,Laformelaplusanciennedu
ProtévangiledeJacques.RecherchessurlepapyrusBodmer5avecuneéditioncritiquedutexte
grecetunetraductionannotée,Brussels1961,p.64-190.Theexacttextisfromsection17.812(upperpartofthescene)and17.12-16(betweenthefigu es).IthankFr.Maximos
Constasforhisassistanceinreadingthetext.
12. For the use of Gospel texts to evoke imagined conversations in monumental painting
in Cyprus, see N. Ševč enko, Written Voices:The Spoken Word in Middle Byzantine
Monumental Painting, in Resounding Images: Medieval Intersections of Art, Music, and
Sound,ed.S.BoyntonandD.Reilly,Turnhout2015,p.153-165.Asimilarmanipulation
oftextcanbeseeninchurcheselsewhereinthePeloponnese,forexampleatProphetes
EliasinThalames,MessenianMani,whereanimaginaryconversationtakesplacebetween
St.DemetriosandNestor.Onthischurch,seeN.KontogiannisandS.Germanidou,
TheIconographicProgramoftheProphetElijahChurch,inThalames,Greece,BZ101,
2008,p.55-87.
96
SHARONE.J.GERSTEL
Figure1-JosephofArimatheabeforePontiusPilate,southwestvault,
ChurchoftheVirginPeribleptos,Mystras(photobytheauthor).
Figure2-ProphetZachariafacingtheEntryintoJerusalem,westwall,
ChurchoftheVirginPeribleptos,Mystras(photobytheauthor).
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
97
requestsfromPontiusPilatethebodyofJesusforburial(fig. 1).13Attheleftside
ofthescene,setinfrontofarowofelaboratefacades,thetwoprotagonistsengage
indialogue;aclusterofsoldiersandbuildingsfill thespacetotheright.Atthecenter
ofthescene,paintedinagapbetweenthebuildings,isthetextoftherepresented
conversation,whichderivesfromJohn19:38:“Μετὰ δὲ ταῦτα ἠρώτησεν τὸν Πειλᾶτον
Ἰωσὴφ ἀπὸ Ἁριμαθαίας, ὢν μαθητὴς τοῦ Ἰησοῦ κεκρυμμένος δὲ διὰ τὸν φόβον τῶν
Ἰουδαίων”(“Atthattime,JosephofArimathea,beingadiscipleofJesus,but
secretlyforfearoftheJews,besoughtPilatethathemighttakeawaythebodyof
Jesus:andPilategavehimleave”,John19:38-42).Therestofthepassageisno
longerpreserved.Thefirst threewordsoftheGospeltext,whichisreadonHoly
Friday–Μετὰ δὲ ταῦτα–areomitted.14Rather,theinscriptionbeginsΗΡΩΤΗCΕ(Ν)
ΤΟΝ ΠΙΛΑΤΟΝ(sic)(heaskedPilate),activatingspeech,andbyextension,hearing.
ThewordsareillustratedinJoseph’sbent,supplicatoryposture,hisoutstretched
righthand,andthewayinwhichhislefthandcrosseshisabdomeninfearful
protection.Itisperhapsnotaccidental,asweshallseebelow,thatthewordΦΟΒΟΝ,
fear,isplacedonthelowestline,flush left,overtheheadsofthefigu es–acueto
understandingtheemotionsevincedbytheskillfulpainter.Thelastpartofthe
text,“andPilategavehimleave”,istodaymissing,butisrenderedinthegovernor’s
countergestureofassent;hisrighthandisraisedwiththepalmexposedtotheviewer.
AsinmanyLateByzantinechurches,auxiliaryfigu esholdingscrollsareinserted
intoscenesinthePeribleptostoprovideexegeticalcommentary.Thisisthecase
intheLastSupper,forexample,whereDavidandJohntheBaptiststandbehind
abalustradeholdinginscribedscrollsthatcommentonthescenebeforethem.15
Inthischurch,however,full-lengthfigu esarealsorepresentedinseparatelyframed
compartmentsadjacenttonarrativescenesholdingscrollsthatwerenotonly
biblicalpassages,butalsochantedportionsoftheliturgy.Intheuppermostregister
ofthewestwallofthechurch,theprophetZachariahextendsascrollinscribed
withtheprophetictext:Χαίρε σφόδρα θύγατερ Σιών. Kύρυσε(sic)θύγατερ Ιερουσαλήμ.
Ιδοῦ έρχετε(sic)ο βασιλεύς σου(“Rejoicegreatly,OdaughterofZion;shoutaloud,
OdaughterofJerusalem;forbehold,ThykingcomesuntoThee”,Zachariah9:9)
(fig. 2).16Thefigu eturnsandgesturestowardtherepresentationoftheEntryinto
Jerusalem,locatedimmediatelyadjacentonthenorthwallofthenave.Although
thetextcancertainlybereadvisuallyinconnectionwiththeEntryscene,itwas
wellknownasaversethatwaschantedduringthevespersbeforePalmSunday.
13. Millet,MonumentsbyzantinsdeMistra(citedinn.5),pl.122.2;Dufrenne,Lesprogrammes
iconographiques(citedinn.5),fig.65
14. TheLentenTriodion,trans.MotherMaryandArchimandriteK.Ware,London1977;
repr.SouthCanaanPA1999.
15. Theinsertionofscroll-carryingprophetsintonarrativescenesiscommoninLateByzantine
monumentalpainting.ForasimilardeviceusedintheChurchofthePantanassa,Mystras,
see M. Aspra-Vardavake and M. Emmanouel, Η μονή της Παντάνασσας στον Μυστρά.
Οι τοιχογραφίες του 15ου αιώνα,Athens2005,p.91,94.
16. TheLentenTriodion(citedinn.14),p.489.Severalofthemisspellingsaresimpleerrors
inthetranscriptionsofvowelsounds.Inthelastlineofthetext,theverbandnoun
arereversed.
98
SHARONE.J.GERSTEL
Figure3-ProphetElijahfacingtheAnastasis,northwall,
ChurchoftheVirginPeribleptos,Mystras(photobytheauthor).
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
99
Thus,weseehowtheplacementofthefigu e,whoturnstowardthesceneand
holdsaneasilyreadtext,notonlyevokesemotion(Rejoice!)andsound(Shout!),
butalsorepeatsajoyfulphraseassociatedwiththerepresentationthroughchant.
Imageandtextareconnectedtoritualcelebrationvisually,orally,andaurally.
Passagesfromthechantedportionsoftheserviceappearthroughoutchurches,
withincreasingfrequencyintheLateByzantineperiod,17andthisisespeciallythe
caseinthePeribleptos.Atthewestendofthenorthwall,belowtheEntryinto
Jerusalem,theprophetElijahcarriesanopenscrollinscribedwiththetextofPsalm
117(118):24:ΑΥΤΗ (ἡ) ΗΜΕΡΑ ΗΝ ΕΠΟΙΗCΕΝ Ο Κ(ύριo)C ΑΓΑΛΛΙΑCΩΜΕΘΑ ΚΑΙ Ε(ὐ)
ΦΡΑΝΘΩΜΕΝ ΕΝ ΑΥ(τῇ)(“ThisisthedaywhichtheLordhasmade,letusrejoice
andbegladinit”)(fig. 3).18Theprophetturnstotheadjacent,westwallwherehe
facesthesceneoftheAnastasis.Theprayerinscribedonhisscrollischantedduring
orthros on Easter, immediately following the Resurrection. The two prophets,
ZachariahandElijah,placedindifferentdecorativeregistersandfacingopposite
directions,bindtogethernarrativescenesandmonumentalfigu esacrossthespace
inwhichthecommunitywouldhavestoodandthroughwhichthesoundof
psalmodywould have traveled.The texts that refer to emotions (rejoicing) and
sound(shouting;singing)areconnectedtocelebrationbelow.
Inthenorthchamberofthechurch’ssanctuary,theprothesis,Christisrepresented
asarchpriest,celebratingtheliturgyinthecompanyofangels.19Thepaintedscene
dissolvestemporalboundariesbetweenthecontemporaryandhistoricalchurches,
andspatialboundariesbetweenheavenandearth.Thebeautifullywrittentextunder
the angel/deacons on the north wall of the chamber derives from the chanted
portionoftheHolySaturdayliturgy: ΣΥΓΗΣΑΤΟ ΠΑΣΑ ΣΑΡΞ ΒΡΟΤΕΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΤΩ
ΜΕΤΑ ΦΟΒΟΥ ΚΑΙ ΤΡΟΜΟΥ ΚΑΙ ΜΗΔΕ(ν) ΓΗΙΝΟΝ ΕΝ ΕΑΥΤΗ ΛΟΓΙΖΕΣΘΩ (“Let all
mortalflesh keepsilence,andstandwithfearandtrembling;andletittakeno
thoughtforanyearthlythings”)(fig. 4).20Thetextthencontinuesontheeastwall
belowtheimageofChristasPriest: ὁ γὰρ Βασιλεῦς τῶν βασιλευόντων, καὶ Κύριος
τῶν κυριευόντων, προσέρχεται σφαγιασθῆναι, καὶ δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς
(“FortheKingofKingsandLordofLordsdrawsneartobesacrificed andgivenas
foodtothefaithful!”).“Foodtothefaithful”refersdirectlytotheofferingpreparedand
blessedinthischamber,butequallytotheadjacentimageofChrist,whoaspriest,
offershimselfasthesacrifice. Importantly,thecontinuationofthetextrefersto
angelicsong: προηγοῦνται δὲ τούτου, οἱ χοροὶ τῶν Ἀγγέλων, μετὰ πάσης ἀρχῆς καὶ
ἐξουσίας, τὰ πολυόμματα Χερουβίμ, καὶ τὰ ἑξαπτέρυγα Σεραφίμ, τὰς ὄψεις καλύπτοντα,
καὶ βοῶντα τὸν ὕμνον· Ἀλληλούϊα, Ἀλληλούϊα, Ἀλληλούϊα(“BeforeHimgothe
choirsofangelswithalltheprincipalitiesandpowers,themany-eyedcherubim
17. ForananalysisofsuchconnectionsinthechurchoftheVirginPeribleptos,Ohrid,see
R. Schroeder, Looking withWords and Images: Staging Monastic Contemplation in
aLateByzantineChurch,Word&Image28,2012,p.117-134.Forsimilarconnections
inthechurchofHolyApostlesinThessaloniki,see:S.Gerstel,MonasticSoundspaces:
TheArtandActofChanting,inResoundingImages(citedinn.12),p.135-152.
18. Millet,MonumentsbyzantinsdeMistra(citedinn.5),pl.121.3.
19. T.Papamastorakis,Η μορφή του Χριστού-Μεγάλου Αρχιερέα,DChAE17,1993-1994,p.67-78.
20. TheLentenTriodion(citedinn.14),p.659.
100
SHARONE.J.GERSTEL
Figure4-HeavenlyLiturgy,northwallofprothesischamber,Mystras,
ChurchoftheVirginPeribleptos(photobytheauthor).
andthesix-wingedseraphim,whichcovertheirfacesastheysingthishymn:
Alleluia,alleluia,alleluia”).
TheinscriptionsurroundingthePantokratorinthedomeofthePeribleptos
churchisaprayersungduringorthrosonthefeastofthePresentationintheTemple,
celebratedonFebruary2.Thetext,thethirdodeoftheCanonofthefeastofthe
PresentationattributedtoKosmasthePoet,21reads: TO CTΕΡΕΩΜΑ ΤΩΝ Ε(πί σοὶ
πεποιθότων στερ)ΕΩCΟΝ Κ(ύρι)Ε ΤΗΝ ΕΚΚΛΗCΙΑΝ ΗΝ ΕΚΤΗCΩ ΤΩ ΤΙΜΕΙΩ CΟΥ
ΑΙΜΑΤI(“OLord,thefirm foundation[το στερέωμα]ofthosethatputtheirtrust
inThee, doThou confirm the Church, whichThou hast purchased withThy
preciousblood”)(fig. 5).22Theelegantletters,paintedinbrownonagoldground,
areeasilyreadfrombelow.Whileitistemptingtoattributetheselectionofthis
texttoitslocationinthedomethroughtheunderstandingofthewordστερέωμα
asfirmament, thechantedtextisalsoofimportancetothemonasticcommunity
that used this building.The prayer is linked to a fundamental moment in the
21. W.ChristandM.Paranikas,Anthologiagraecacarminumchristianorum,Lipsiae1871,
p.173;TheFestalMenaion,trans.MotherMaryandArchimandriteK.Ware,London
1969,p.420.
22. T.Papamastorakis,O διάκοσμος του τρούλου των ναών της παλαιολόγειας περιόδου στη Bαλκανική
χερσόνησο και την Kύπρο,Athens2001(Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας213),
p. 75;Mouriki,Προεικονίσεις Περιβλέπτου(citedinn.6),p.250.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
101
Figure5-Pantokrator,Dome,ChurchoftheVirginPeribleptos,Mystras
(photobytheauthor).
history of the community, the rite of the consecration of a church.23Thus the
word στερέωμα takes on yet another meaning as the foundation confirmed by
Christ.Forthecommunitywhogatheredinthischurch,thisprayerwastiedtothe
lifeofthebuilding,aswellastoalifeofheavenlyprayer.Imagesandtextsinthis
andotherchurcheswereintendedtoreintroducehumansintotheparadisethey
hadlost,andtoinvitetheholytodescendandmingleamongstmen.
IbeginthisstudywiththePeribleptosChurchinMystrasbecauseitisoneof
hundredsofByzantinechurchesthathaveyettothoroughlystudied–churches
thatarecoveredwithsacredimagesthatarenotonlyaestheticallysignificant, butalso
iconographically and ritually important.The architectural remains surrounding
thechurchindicatethatthiswashometoamonasticcommunity,whichallowsus
toimaginewithsomedegreeofaccuracythekindsofservicesandceremoniesthat
tookplacewithinthebuildingandtheimpetusbehindsomedecisionsaboutthe
church’smonumentalprogram.Studyofthechurch’sdecorationalsopointstothe
lossofinscriptionswhich,paintedonthemostsuperficial layerofthewallsurface,
weremostsubjecttodamageandloss.Asoriginallyapplied,thebrighttext–written
inuncialsandwithfewabbreviationsorerrors–wouldhavebeeneasilydeciphered
byliteratemembersofthecommunityandwouldhavebeenheardbythosestanding
inthepresenceofreaders.Forthoseunabletoreadthetext,thelivelygesturesof
therepresentedfigu esindicatedthatthetextswereconcernedwithspeech.
23. J.Goar,EuchologiansiveRitualegraecorum,Graz19602(1sted.Venice1730),p.662.
102
SHARONE.J.GERSTEL
PaintingandEmotions
Therepresentationofdevotionalimagesandtextsintendedtoaffectemotions
likejoy,sorrow,andfearalsosuggeststhatchurchdecoration,comprisingboth
textandimage,wasusefulinforgingwhatscholarslikeBarbaraRosenweinhave
termed“anemotionalcommunity.”24Inrecentyears,thestudyofpaintingand
emotions has focused on Byzantine icons like the late twelfth-century bilateral
paneloftheVirginandManofSorrowsfromKastoria,25buthaslessfrequently
addressedsimilarlyemotivemonumentalimages.HenryMaguire’sworkonsorrow
isonenotableexception.26Yet,asnotedabove,inscriptionsonthewallsofthe
Peribleptoschurchmentionjoyandfear,emotionsthatarealsocapturedartistically
andheardinchant.
Adiscussionofaparticularemotion–fear–encouragesusreturntothetext
onthenorthwalloftheprothesischamberofthePeribleptoswhereaclearlywritten
inscriptiontellsthefaithfultostandinfearandtrembling(στήτω μετὰ φόβου καὶ
τρόμου)(fig. 4).Thetext,oneofthemostancientchantsoftheChurch,wassung
duringtheHolySaturdayliturgy,amomentofheightenedemotionasmembersof
themonasticcommunity,followingalongperiodoffastingandspiritualintrospection,anticipatedChrist’sresurrection.Iwanttoconsidertextsandimagesthat
bindtogethercommunitiesofhumansandangelsthroughreverentialfear.Forthis
consideration,Ineedtomovebackintimebeforemovingforward.
Inapaperpublishedin1995,KathleenCorrigananalyzedasmallninth-century
iconoftheCrucifixion inthecollectionoftheMonasteryofSt.Catherinein
theSinai(fig. 6).27Theframingtwelve-syllableverse,first publishedinGreekby
24. Forthetermemotionalcommunity,seeB.Rosenwein,EmotionalCommunitiesintheEarly
MiddleAges,Ithaca2006;A.Chaniotis,EmotionalCommunitythroughRitual:Initiates,
Citizens,andPilgrimsasEmotionalCommunitiesintheGreekWorld,inRitualDynamics
intheAncientMediterranean:Agency,Emotion,Gender,Representation,ed.A.Chaniotis,
Stuttgart2011(HABES49),p.264-290.
25. H.Belting,AnImageandItsFunctionintheLiturgy:TheManofSorrowsinByzantium,
DOP 34-35, 1980-1981, p. 1-16; F.M. Constas, Poetry and Painting in the Middle
Byzantine Period: A Bilateral Icon from Kastoria and the Stavrotheotokia of Joseph the
Hymnographer,inViewingGreece:CulturalandPoliticalAgencyintheMedievalandEarly
ModernMediterranean,ed.S.Gerstel,Turnhout2016(StudiesintheVisualArtsofthe
MiddleAges11),p.13-32.
26. H.Maguire,TheDepictionofSorrowinMiddleByzantineArt,DOP31,1977,p.123174. See also M. Vassilaki and N. Tsironis, Representations of the Virgin and their
AssociationwiththePassionofChrist,inMotherofGod:RepresentationsoftheVirginin
ByzantineArt,ed.M.Vassilaki,Athens2000,p.453-463.
27. Theiconmeasures0.17×0.14m.K.Corrigan,TextandImageonanIconoftheCrucifixio
atMountSinai,inTheSacredImage,EastandWest,ed.R.OusterhoutandL.Brubaker,
Chicago/Urbana1995(IllinoisByzantineStudies4),p.45-62.SeealsoK.Weitzmann,
TheMonasteryofSt.CatherineatMountSinai:TheIcons,Princeton1976,p.82;H.Maguire,
ImageandImagination:TheByzantineEpigramasEvidenceforViewerResponse,Toronto
1986,p.5;A.Rhoby,ByzantinischeEpigrammeaufIkonenundObjektenderKleinkunst,
Vienna2010(ByzantinischeEpigrammeininschriftlicherÜberlieferung2),Ik1.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
103
Figure6-IconoftheCrucifixion, onasteryofSt.Catherine,MountSinai
(PhotobypermissionofSaintCatherine’sMonastery,Sinai,Egypt.Photographcourtesy
ofMichigan-Princeton-AlexandriaExpeditionstoMountSinai).
104
SHARONE.J.GERSTEL
GeorgiosandMariaSoteriou,28readsintranslation:“Whowouldnotbeconfounded,
beinfear,andtremble,seeingyou,OSavior,deadonthecross;whorentthegarment
ofdeath,andarecoveredwiththerobeofincorruption.”29Corriganfocusedon
thesecondhalfoftheinscription;myinterestisinthefirst. Beginningatthetopof
thepanel,theinscriptionreads:ΤIC ΟΥ ΚΛΟΝΕΙΤΑΙ Κ(ΑΙ) ΦΟΒΕΙΤΑΙ Κ(ΑΙ) ΤΡΕΜ(ΕΙ),
thencontinuesdowntherightsidewithΕΠΙ ΞΥΛΟΥ CΕ <ΝΕ>ΚΡΟΝ Ω CΩΤΕΡ ΒΛΕΠΩΝ,
movestotheleftwithΡΙΓΝΥΝΤΑ ΤΟΝ ΧEΙΤΩΝΑ ΤΗC ΝΕΚΡΟΩCΕΩC,andterminates
alongthebottomwiththewords ΑΦΤΑΡCΙ<ΑC> ΔΕ ΤΗ CΤΟΛΗ CΚΕΠ<ΑCΜΕΝΟΝ>.
Thetextisonlyfullyreadifonemoveshiseyescross-wiseoverthecentralimage.
Thewordorderoftheepigram,whichdirectlyaddressestheSaviorinthesecond
line(ontherightside),isadjustedtoplacethestressonaliterateviewer’semotional
responsetothesceneofChrist’ssufferingatthecenter.Onecouldarguethatthe
text’sinterruptionbyChrist’sbowedhead,introducedabreakinthelinebefore
thereader,whomCorriganpositedtobeamonk,visuallydecodedthewordfor
fear.CorriganrightlycomparesthetexttopassagesfromtheGoodFridayliturgy
thatemphasizeemotionalreactionstotheCrucifixion, suchas“thewholecreation
trembled.ThefoundationsoftheearthshookwithfearatThypower”and“the
wholecreationwaschangedbyfear,”30apointtakenupbyThomasMathewsina
laterarticleanalyzingiconsandreligiousexperience.31Theunusual,agitatedstyle
ofthedraperyreflectstheemotionalcontentofbothimageandepigram
Fearisfrequentlynamedasanemotionininscriptionsfoundinmonumental
contexts,particularlyintextsplacedincloseproximitytothechurchsanctuary,
eitherframingitsopening,carvedonthetemplonthatmarksitsthreshold,or,as
inthePeribleptos,onthewalloftheprothesischamber.Examplesofsuchinscriptionarewidespread.32Anepistyleof1052nowimmuredinthelaterbelltowerof
thePanagiaProtothroneinthevillageofChalke,Naxos,isinscribed:“Theotokos,
LadyandMotheroftheLord,leandown,guard,andprotectthesupplicantswho
have renovated your glorious church” before asking her protection over “those
enteringinfaithandfear.”33Thetextiscarvedintotwofacesofthebeamwiththe
words“πίστει ἐν φόβω”locatedabovetheheadofthefaithfulfacingthesanctuary.
InscriptionsmentioningfearandtremblingarefoundinotherGreekchurches
ofthe11thcentury,andthefrequencyofsuchinscriptionsraisesaquestionabout
howthepaintedtextwasusedtoarouseormirroremotionswithinsacredspace.
28. G.SoteriouandM.Soteriou,Eἰκόνες τῆς Μονῆς Σινᾶ,II,Athens1958(Collectionde
l’Institutfrançaisd’Athènes100),p.42.Ihavecorrectedseveralofthewordsinthetext
followinglaterpublicationsandobservation.
29. Corrigan,TextandImage(citedinn.27),p.45.
30. Ibid.,p.45;TheLentenTriodion(citedinn.14),p.597,598.
31. T.Mathews,IconsandtheReligiousExperience,inByzantium:FaithandPower(12611557). Perspectives on Late Byzantine Art and Culture, ed. S. Brooks, New York 2006,
p. 2-19,at15.
32. On a group of similar inscriptions, see, recently, A. Sitz, ‘Great Fear’: Epigraphy and
OralityinaByzantineApseinCappadocia,Gesta56,2017,p.5-26.
33. G. Pallis, Inscriptions on Middle Byzantine MarbleTemplon Screens, BZ 106, 2013,
p. 798-799(withearlierbibliography).
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
105
Wasthecommunityoffaithful,inotherwords,gatheredtogetherthroughashared
emotionalreactiontothesacrifice? Thewell-knowninscriptionof1028paintedon
theframingarchofthesanctuaryofPanagiatonChalkeoninThessaloniki,commands
thosebeholdingthealtarto“standtrembling…forwithin,Christissacrificed daily,
and the… incorporeal angels… circle around in fear.”34 Here, the human and
angelicworldscollideassomatictrembling(human)ispairedwithreverentialfear
(angelic).Ofallfigu esintheapse,onlytheangelsdisplayanymovement.TheagitationoftheirrobesisreminiscentoftheundulatinggarmentsintheearlierSinai
icon.Anearlyidenticalinscriptiononcegirdedtheapseofthelate-tenth-century
basilicaofSt.AchilleusontheislandofLittlePrespa.35Thetextisnotlimitedto
theMiddleByzantineperiod,butisfoundlater,aswell,inthesanctuaryofthe
small,mid-thirteenth-centurychurchofSt.GeorgeatLonganikosinLakonia,36
whereitisinscribedonabanddividingtheCommunionoftheApostlesinthe
centralregisteroftheapsefromtheMelismosandconcelebratingbishopsbelow.
The same text appears in numerous post-Byzantine churches – in Cyprus,
MountAthos,GreekMacedonia,Thessaly,Epiros,Mani,andtheAegeanislands.
Inmanyofthesechurches,theepigramislocatedatthesanctuaryopening,intheapse,
carvedintothetemplonepistyle,orpaintedonthemasonryscreen.37Intheeighteenth-centurychurchoftheKoimesisoftheVirgininthecemeteryofMarathos,38
a small village in the south of the Mani peninsula in Greece, the inscription is
writtenonawhitejaggedbandthatrunsalongtheupperedgeofthemasonryicon
screen.Therenderingofthistextonajaggedbandisfoundinotherchurchesin
theregionaswell,forexample,inSt.NicholasinExoNyphi.39Theunusualformat
ofthebandseemstoemphasizetheemotionalresonanceofthetext.“Beholding”
thealtarthroughthenarrowportalatMarathos,oneseesachalicepaintedwithin
thecurveoftheapse,arepresentationofthesacrificed Christ(fig. 7).Athinband
oflettersimmediatelyabovethesanctuaryentrancetakesthesymbolicmeaningof
thethresholdonestepfurther,givingvoicetotheportalandencouragingmovement
throughit(fig. 8).“Iamthedoor”(ἐγώ εἰμι ἡ θύρα),thewordsstate,“ifanyone
entersthroughme…”(ἐάν τις εἰσέλθῃ…).Theinscriptionomitstheendofthe
phrase(σωθήσεται),takenfromJohn10:9,“heshallbesaved,”althoughthepriest,
aswellasthefaithfulwouldhavereflexi elysuppliedthemissingword.Onecannot
avoidthinkingthateveninthisveryhumblechurchintheGreekcountrysidethe
34. S.Gerstel,BeholdingtheSacredMysteries:ProgramsoftheByzantineSanctuary,Seattleand
London,1999(CollegeArtAssociationMonographontheFineArts56),p.80-82.
35. N.Radošević -Maksimović ,AByzantineEpigramfromtheSt.Achilius’BasilicaatMala
Prespa,ZRVI12,1970,p.9-13;Rhoby,ByzantinischeEpigramme(citedinn.2),p.187-188.
36. O.Chassoura,LespeinturesmuralesbyzantinesdeséglisesdeLonganikos,Laconie,Athens
2002,p.40.
37. Rhoby,ByzantinischeEpigramme(citedinn.2),p.190-192.
38. K.Kassis,Άνθη της Πέτρας: Oικογένειες και εκκλησίες στη Μάνη,Athens1990,p.334.
39. M.Agrevi,Άγιος Νικόλαος στο Έξω Νύφι της Κάτω Μάνης: Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε
ένα άγνωστο σύνολο τοιχογραφιών του1284/85,inΕπιστημονικό Συμπόσιο στη Μνήμη Νικολάου
Β. Δρανδάκη,ed.E.P.EleutheriouandA.Mexia,Sparta2008-2009,p.171-196,at174.
106
SHARONE.J.GERSTEL
Figure7-MasonryIconScreen,ChurchoftheKoimesis,Marathos
(photobytheauthor).
Figure8-PortalinMasonryIconScreen,ChurchoftheKoimesis,Marathos
(photobytheauthor).
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
107
painterhasnoterredinomittingaword,buthasplacedemphasisonthepassage
throughthedoor,apassagethatisbothphysicallyandspirituallytiedtosalvation.
Theportal,likethedomeinthePeribleptos,isaconduitbetweenthoseawaiting
salvationandthosewhoaresaved,apassagebetweenthoseheavenwardand
thoseearthbound.
Theinscriptionofatextreferringtofearandtremblingwassignificant, forthe
painteddecorationofthechurch,throughtheuseofwordandimage,aroused
emotionsthatwereintendedtoforgeacloserelationshipbetweenthecommunity
collectivelyinvolvedinworshipandthesacred.Thisuseofartandtext,placedin
specific monumentalsettingstoarouseanemotionalresponseisnotaByzantine
innovation,ofcourse,buthasmuchdeeperrootsintheHellenicworld.Inconsideringepithets,performativetexts,andinscriptionsfromtheancientGreekworld,
AngelosChanioteshasanalyzedhowtextandimageareembeddedinritualsthat
affirm thepowerofGod,throughtheactivationofemotions–particularlythose
offearandhope.40LikethetextspaintedinByzantinechurches,manyofthe
ancientinscriptionsthatconcernedthefearofthegodsareplacedatthethresholds
of temenoi or temples where they employ the vocative “Enter with no fear!” to
invitethepuretocrossintosacredspace.Inancientcontexts,theemotionoffear
conditionstherelationshipofmanandthegods,justasreverentialfeariscritical
tothefaithfulinapproachingGod.Connectedwithacousticalandvisualsignals,
thetextsarousedemotionsandboundthefaithfultogether.
WithinthecontextoftheByzantinechurch,theevocationoffearandtremblingcapturestheemotionalclimaxoftheservice–themomentwhenthefaithful
approachedtheentranceofthesanctuarytoreceivecommunion“withfearofGod
andfaith.”Thisliturgicalformulaisattestedinaninth-centuryscrollcontaining
theliturgyofJames,VaticanLibrary2282,wheretheincipitforthecommunioncall
readsΜετὰ φόβου Θεοῦ καὶ πίστεως.41LetusrecallthatthesmallSinaiCrucifixion
waspaintedaroundthesametimeastheliturgicalscroll.ThemonksofSinaiwould
haveusedtheliturgyofJamesforritualcelebration,42appropriatingitslanguage
forthecompositionoftheepigram.Thementionoffearandtremblingontheicon,
andthecodification ofalanguageoffearandfaithintheliturgicalservice,reflects
acommonuseofhighlychargedemotionallanguageinimageandtext.
Sporadically included in early Byzantine euchologies and in various word
orders,theemotionalcallisregularlyfoundinitscanonicalformonlyfromthe
10th century, the time when the inscription about fear and trembling begins to
appear,basedontheevidenceinGreekchurches,inmonumentalpainting.Inthe
11thcentury,theMiraclesofSt.Georgeconfirms theuseofthephrasewithinthe
sphereofConstantinople.Accordingtothetext:“AndastheendoftheDivine
40. A. Chaniotis, Constructing the Fear of Gods: Epigraphic Evidence from Sanctuaries
of Greece and Asia Minor, in Unveiling Emotions: Sources and Methods for the Study of
EmotionsintheGreekWorld,ed.A.Chaniotis,Stuttgart2002,p.205-234.
41. R.Taft,AHistoryoftheLiturgyofSt.JohnChrysostom,VI,TheCommunion,Thanksgiving,
andConcludingRites,Rome2008,p.325.
42. R.Taft,WorshiponSinaiintheFirstChristianMillennium:GlimpsesofaLostWorld,
inApproachingtheHolyMountain:ArtandLiturgyatSt.Catherine’sMonasteryintheSinai,
ed.S.GerstelandR.Nelson,Turnhout2011(Cursormundi11),p.143-177.
108
SHARONE.J.GERSTEL
LiturgydrewnearsomeoftheChristianswantedtoreceivethedivinemysteries.
And…thepriestsaid,‘WithfearofGodandfaith,approach,’andalltheChristiansbowedtheirheadsreverentlyandsomeofthemapproachedtoreceivethe
divinemysteries.”43
The analysis of texts on icons and in churches of the Byzantine and Post-
Byzantineperiodindicateshowsacredimagerycouldelicitemotionalresponses
– indirectly,throughassociationwithemotionsrenderedinpaint,anddirectlyby
texts that were instructional. Fear, and its opposite, joy are emotions that are
signaled in liturgical performance as desired reactions to ritual transformation;
theseemotionsareconditionedbytheconfrontationofthehumanandthedivine.
Andthisemotionalresponsewasheightenedbythemanipulationoflighting,by
theorchestratedopeningandclosingofdoorstorevealandconcealportionsofthe
rite,bythemodulationofchantandbythemovementoftheclergyandfaithful.
Atthemomentofthesacrifice, inthepresenceoftheincorporealangels,the
communitywasunitedinreverence.
PaintingandSound
ManyinscriptionsinthePeribleptosandotherchurchesderivefromthechanted
partsoftheservice.Vocalizedbythecommunity,theemotionalqualitiesofthe
textswouldhavebeenemphasizedinchant.Togetherwithpaintedicons,soundis
a critical component of spirituality and reverence, and this sound influenced
churchdecoration.
ThewordssurroundingthePantokratorinthePeribleptosdomewerenotonly
meanttoberead,butalsotobesungandheard.Thewordsalsorecalledmovementthroughoutthechurch,andsignaledthegatheringofthecommunitybelow
thedome.Asthetext,akatavasia,waschanted,thetwochoirspositionedalong
the north and south walls of the nave converged in the center of the building.
Here,inoneofthemostacousticallyresonantlocationsofthechurch,thewords
chantedbythechoirroseuptothePantokratorandwerethensentdownwardsby
the concave shape of the dome, creating the perceptual effect that earthly and
heavenlyvoicesmingledinthecenterofthebuilding.
Theperceivedfusionofheavenlyandhumanvoiceswithinthechurchisnot
amodernconstruct.Asearlyasthe4thcentury,JohnChrysostomcommentedon
theplaceofman,encircledbyangels,withinsacredspace:“Thinkbesidewhom
you stand, with whom you are about to call on God – with the Cherubim.”44
Chrysostom’sobservationthatangelsandhumanssharethespaceofthechurchis
pervasiveinByzantinethought.Informedbywritingsonmysticaltheology,such
observationsaboutthejoiningofhumanandangelicvoiceshavebeentakenas
metaphorical,buttheyarealsoaccurateperceptionsofthemovementofsound
withinthechurch,soundthatalsohademotionalresonance.
43. Taft,AHistoryoftheLiturgyofSt.JohnChrysostom(citedinn.41),p.328.
44. JohnChrysostom,Homilies(4.408-9),ed.A.-M.Malingrey,Surl’incompréhensibilité
deDieu,Paris1970(SC28bis),p.260.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
109
Byzantine intellectuals demonstrate an awareness of building acoustics, but
alsodemonstrateanawarenessofwhatistodaycalledpsychoacoustics,thestudy
ofsoundperception.45Anearlyreferencetotheacousticsofadecoratedchapel
comesfromanencomionabouttheCappellaPalatinainPalermo,whichwasdeliveredonthefeastoftheHolyApostles.PhilagathosofKerameos,whowascertainly familiar with the form and decoration of Byzantine churches, describes the
acoustics of the chapel: “The whole church, just like a cave, softly joins in the
singingofthesacredhymnswithitsownvoice,becausetheechocausesthesound
toreturnuponitself.”46Thewordsareanaccuratedescriptionofthedesiredreverberationwithinthechurch,particularlyindomedstructures.
Yet other intellectuals comment on their perception of sound. In 1321 the
statesman and intellectual,Theodore Metochites, composed a lengthy poem in
Greekhexametersentitled“DoxologyuntoGodandConcerningWhatOccurred
DuringhisLife,andtheMonasteryoftheChora.”47Inlyricalterms,hepraisesthe
restorationworkthathehadfundedatthemonastery,thechurchwherehewould
laterretireandtheoneinwhich,shrivenbeforedeath,hewouldbeburied.His
poem,correctedbyhisownhand,containsanumberofdetailsaboutthebuilding’sdecoration–themagnificence ofthecutmarbleandthestunningmosaics
that adorned the walls. He describes liturgical vessels of silver, gold, encrusted
gemsandpearls,silkenvestments,andiconscoveredinsilverandpreciousstones.
Ofparticularpridewashislibrary,whichcontainedhundredsofworks,bothof
“divine”and“Hellenicwisdom.”Ofallofthevolumescontainedinhislibrary,
Metochitessinglesoutthelargenumberofmanuscriptsthatare“ofgreatutility
forthesingersinGod’sChurch.”48
Inasecondpoem,writtenayearlater,“FortheMotherofGod;andConcerning
theMonasteryoftheChora,”49Metochitesdelvesintohismotivationsforfunding
therestoration.Inthispoem,alsowritteninanarchaizingmeter,Metochitesreturns
totheChorachurch,inthiscasespeakingabouttheexperienceofsacredsoundin
thebuilding.Addressingthecommunity,hewrites:“Myheartrejoices[…]when
Istandinyourmidstinthechoirinchurchtogetherwiththegloriouschoristers
oftheLordGod;thereby,throughyou,aremyearsandmindandallmysoulfilled
withserenityandcalmandlove.”50Hecontinues:
45. Onpsychoacoustics,seeS.Horowitz,TheUniversalSense:HowHearingShapestheMind,
NewYork2012.
46. J.Johns,TheDateoftheCeilingoftheCappellaPalatinainPalermo.Appendix,in
ThePaintedCeilingoftheCappellaPalatina,ed.E.GrubeandJ.Johns,NewYork2005,
p.1-14,at13.
47. J.Featherstone,Metochites’sPoemsandtheChora,inTheKariyeCamiiReconsidered,
ed.H.Klein,R.G.OusterhoutandB.Pitarakis,Istanbul2011(IstanbulResearch
InstituteSymposiumSeries1),p.215-239,at225-231.
48. Featherstone,Metochites’sPoemsandtheChora(citedinn.47),l.1206.
49. Ibid.,p.231-236.
50. Ibid.,p.234,line471ff.
110
SHARONE.J.GERSTEL
OyoublessedcompaniesinChrist,standingoneithersideofthechurch,intoning
themonasticsonginpraiseoftheLordGod,Kingofall,andthegloriousMysteries
andMiraclesofChristtheMaster!ThesesamedidHeshewamongstmenandthese
samedotheintelligencesdwellingaboveinhighestheaven,theangels,celebratein
hymns.Ofthefirst lighttheyaresecondlights,all-effulgent,mostbright,andwith
themsingyousongsofpraiseallthedaylongandsometimesallthenight,crowding
aroundonbothsidesofthechurch.Oh,Whocoulddescribetheineffablepleasure
oftheantiphonalodessentuponthetwosidesuntotheKingbythemonks,singing
equallyintwofolddivisionaccordingtotheirvenerablecustomfromtheGod-wise
menofoldwho,mostwiseandmovedbyGod,establishedholyandpiousrulesfor
eachandeverythingwhichisnecessaryinthemonasticlife,allofthemornaments
wonderfultobehold?Atonemomentthevoiceofsongrisesonhighproclaiming
God’smightuntoall,soastoinstilldesireandstrengthinthosefilled withenthusiasmbythesehymns;andthenagainabright,serenevoiceisheardinquiet,sweet,
humbleentreaty,beggingmercyforoursinsfromtheAll-GoodLordGodwhois
everdisposedtowardmercy,forthisisHisnature.51
InaletterwrittenfromexileinDidymoteicho,Metochitesrecallswithlonging
hisexperiencechantingintheChora:
Irememberedtheolddaysandwaslongingforthosemonthsofdaysgoneby,when
I was present in the altar space along with the best of shepherds; when I was a
memberofthegoodchoirandofthereligiouscommunitysinginghymnstoGod
– Ididitduringbothdayandevening,sometimesatnight,andsometimesthroughoutthewholenight;whenIwasdiscussingthingsdivinewiththemonksand
wasinspiredbyChrist’smysteries;andwhen,onthedaysofthefeastsoftheLord
ofallofusIwasfilled withjoyandwascheeringandgladdeningmysoulwith
apleasureindeeddifficulttodescribe.. 52
Inthesameletterhedefinesthetransformati enatureofByzantinechant:
… it is most chaste, and leads towards God and His worship; it gently charms
theirrationalpartofthesoul;orratheritbefits rationalbeingsquitewellanddoes
sobydintofwhatisnaturalandpeculiartomatterssacredanddivine,andbydint
ofamixtureofreverenceandofplentiful,peaceful,andineffabledelight.53
Theodore’slettersdescribetheoverwhelmingexperienceofhearingandsingingchoralmusicinthechurch,theantiphonal,ortwo-choirchantingwithmonks
dividedonthenorthandsouthsideofthenave,theperceivedmeldingofhuman
51. Ibid.,p.234-235,ll.486-515.
52. I.Ševč enko,TheodoreMetochites,theChora,andtheIntellectualTrendsofHisTime,
in The Kariye Djami, IV, Studies in the Art of the Kariye Djami and Its Intellectual
Background,ed.P.Underwood,Princeton1975,p.19-91,at67(AppendixI:Metochites’
LettertotheMonksoftheChora).
53. Ibid.,p.67-69.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
111
andangelicvoices,andthesingingofachoirandasoloist,whosevoicesweave
together, but preserve in their threads individual coloration. Metochites is also
writingaboutpsychoacoustics,theeffectofsoundonthelistener.
Hisinterestinsoundalsoextendstotheimagesthatsurviveinthechurch.Inthe
Chora,hymnographerspauseinthemidstofcomposingfuneraryandcommemorativeodes.Theyfind aplaceonthependentivesofadomedchapelgivenover
to burials, including eventually, those of Metochites and his children.54 The
compositionstheywritearethetextschantedbelow,inaspacesharedbyimages
ofsaintsandportraitsofthedead.Thechurch’sprogramalsoincludesothersubtle
markersofsound–figu esgesturinginspeechorreadingfromtexts,cockscrowing,
andtoddlers–evenholyones–thatappeartogurgleindelight.
Late Byzantine writers connected images with sound in direct ways. In his
homilyontheNativity,asobservedbyRossitzaSchroeder,55GregoryPalamas,the
fourteenth-centuryMetropolitanofThessaloniki,emphasizedthetransformative
effectofhymnodyusingtheimage–whetherpaintedorimagined–oftheNativity:
OnaccountofHimwhoisborntoday,shepherdsstandinthesamechoirasangels,
singthesamehymn,andstrikeupamelodytogether.Theangelsdonottakethe
shepherds’pipesintotheirhands,buttheshepherds,surroundedbytheradianceof
theangels’light,find themselvesinthemidstoftheheavenlyhostandaretaughta
heavenlysongofpraisebytheangels,orratherahymnbothheavenlyandearthly...56
AsSchroederobserves,“Christ’sbirth,accordingtoPalamas,allowedforthe
lowlyshepherdstoassimilatethemselvestotheheavenlychoir.”57
BothTheodoreMetochitesandGregoryPalamaswerewell-knowncomposers,
anditisclearthatmanyoftheirtexts,playingwithwordjuxtapositionsandrepetitions,wereintendedfororalperformance.Bothmenwereintimatelyfamiliarwith
churchespaintedwithsophisticatedimagerythatvisualizedthetextsofhymnsand
ecclesiasticaltexts.Theirobservationsaboutthemeldingofhumanandangelicvoices
followalonglineoftextsinwhichByzantinewritersnotethesamephenomenon;58
theyalsoprefigu emodernobservationsonpsychoacoustics.Recentresearch
suggeststhattheeffectstheydescribecanbedocumentedscientificall .59
54. E. Akyürek, Funeral Ritual in the Parekklesion of the Chora Church, in Byzantine
Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, ed. N. Necipoğlu, Leiden
2001(TheMedievalMediterranean33),p.89-104;S.Gerstel,TheChoraParekklesion,
theHopeforaPeacefulAfterlife,andMonasticDevotionalPractices,inTheKariyeCamii
Reconsidered(citedinn.47),p.107-145.
55. Schroeder,LookingwithWordsandImages(citedinn.17),p.120-121.
56. St.GregoryPalamas,TheHomilies,ed.andtrans.C.Veniamin,Waymart2009,p.483.
57. Schroeder,LookingwithWordsandImages(citedinn.17),p.121.
58. Formoreevidence,seeR.Dubowchik,SingingwiththeAngels:FoundationDocuments
as Evidence for Musical Life in Monasteries of the Byzantine Empire, DOP 56, 2002,
p. 277-296.
59. AspartoftheSoundscapesofByzantiumproject,ChrisKyriakakisandIareinvestigating
whatacousticalengineerscall“thefluttereffect.
112
SHARONE.J.GERSTEL
Figure9-HymnographersandLamentation,northwall,
ChurchofSt.Panteleimon,Nerezi(photobytheauthor).
AsonemightinferfromthebriefpresentationofthePeribleptoschurchin
Mystrasabove,theByzantineswerekeenlyawareofconnectionsbetweenimageand
sound.Fromthe12thcentury,asAndréGrabar,NancyŠevčenko,GordanaBabić,
andElkaBakalovahaveshown,hymnographersappearedinchurchdecoration,
occasionallypairedwithnarrativescenes.60InthechurchofSt.Panteleimonat
Nerezi,fi ehymnographersstandbelowtheimageoftheLamentation,inthepart
ofthekatholikonwherehalfofthechoirwouldhavestood(fig. 9).ForNancy
Ševčenko,thedepictionofthecomposersreflects theimportanceofchantinthe
monasticcommunity.Thisconnectionissupportedbythetextsthatthefigu es
holdandbytheirhandgestures,whichcanbelinkedtochoralconducting.Several
ofthetexts,asŠevčenkodemonstrates,arerelatedtochanting.61JohnofDamascus,
oneofthemostimportantcomposersofecclesiasticalverse,carriesascrollmarked
withtheheirmosoftheNinthOdeofhisSecondCanonontheNativity:“Itwould
60. A.Grabar,Lesimagesdespoètesetdesillustrationsdansleursœuvresetdanslapeinture
byzantinetardive,Zograf10,1979,p.13-16;G.Babić ,Lesmoines-poètesdansl’églisede
laMèredeDieuàStudenica,inStudenicaetl’artbyzantinautourdel’année1200,Belgrade
1988,p.205-216;N.Ševčenk o,TheFiveHymnographersatNerezi,Paleoslavica10,2002,
p. 55-68,repr.inN.Ševčenk o,TheCelebrationoftheSaintsinByzantineArtandLiturgy,
Farnham2013,XIII;E.Bakalova,HymnographyandIconography:ImagesofHymnographersinTwelfth-andThirteenth-CenturyPaintingsinBulgaria,inRitualandArt:
ByzantineEssaysforChristopherWalter,ed.P.Armstrong,London2006,p.246-273.
61. Ševč enko,FiveHymnographers(citedinn.60),p.57.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
113
beeasierforus,becausefreefromalldanger,tokeepsilenceinfear:Whileitishard
indeed,OVirgin,inlovetodevisesongsharmoniouslyputtogether”.(Στέργειν
μὲν ἡμ(ας) ὡς ἀκίνδυνον φόβω ῥᾶον σιωπή[ν] τῷ πόθῳ δὲ παρθένε ὕ[μνους ὑφαίνειν
συντόνως τεθηγμένους Ἐργῶδές ἐσριν]).62Oneofthemostfamoushymnographers,
Joseph,standsattheleft.Hisscrollismarked:“Receive,OChrist,thesemyhymns”
(Δέχοιο,Χριστέ,τούσδε τοὺς ἐμοὺς ὕμνους)fromthefirst (“compunctive”)canonof
Monday morning, chanted in the first mode.63 Theophanes Graptos carries a
scrollwithanacrosticthatreads:“Thefirst hymnoftheangels,byTheophanes”.64
Theemphasisonhymncompositionandchantsignalstheexpansionofhymn-
relatedimageryintheLateByzantineperiod.
LateByzantinepaintingshowsaheightenedinterestintherepresentationof
hymns,notonlythroughthedepictionofcomposersandtheirtexts,butalsothrough
thedepictionofchantsand,frequently,ofchanters.Hymnsarerepresentedmost
frequentlyoutsidethenaveinthesubsidiaryspacesthatmultipliedinthelast
centuriesofimperialhegemony,orinspacesconnectedwithburial,commemoration,
orotherdevotionalrites.AmongotherrepresentedhymnsistheCanonoftheSoul,
locatedinthesouthaisleofasmallchapelintheChilandarMonastery.65TheLate
ByzantineperiodseesthemonumentalrepresentationoftheAkathistosHymnin
morethanadozenchurches.66Therepresentationofthehymnnotonlysignalsthe
glorification oftheVirgin,buttheimportanceofachantusedinvigilsinlarge
monasteries,infrontofthedoorsofthechurch,likelyinthenarthex.67The
troparionoftheChristmasHymn“WhatshallweofferThee,OChrist”which
Ihaveaddressedinarecentpublication,becamethesubjectofnumerouspaintings
inthisperiod(fig. 10).68Initsearliestrepresentation,inthechurchoftheVirgin
Peribleptos(Sv.Kliment)inOhrid,thehymnisstrategicallylocatedbelowadomical
vaultdecoratedwithafull-lengthimageofChristcarryingtheincipittoGregory
62. JohnofDamascus,Heirmosofthe9thOdeofhisSecondCanonontheNativity(PG96,
824);TheFestalMenaion(citedinn.21),p.283;I.Sinkević ,TheChurchofSt.Panteleimon
at Nerezi: Architecture, Programme, Patronage, Wiesbaden 2000, p. 63; Ševč enko, Five
Hymnographers(citedinn.60),p.62.
63. Parakletike,Athens1959,p.18.
64. Ševč enko,FiveHymnographers(citedinn.60),p.63.
65. V.Marinis,‘HeWhoIsatthePointofDeath’:TheFateoftheSoulinByzantineArtand
Liturgy,Gesta54,2015,p.59-84(withcollectedbibliography).
66. E.Constantinides,TheWallPaintingsofthePanagiaOlympiotissaatElassoninNorthern
Thessaly, 2 vols, Athens 1992 (Publications of the Canadian Archaeological Institute at
Athens 2); A. Pätzold, Der Akathistos-Hymnos: Die Bilderzyklen in der byzantinischen
Wandmalereides14.Jahrhunderts,Stuttgart1989(ForschungenzurKunstgeschichteund
christlichenArchäologie);I.Spatharakis,ThePictorialCyclesoftheAkathistosHymnfor
theVirgin,Leiden2005.
67. SymeonofThessaloniki,DeSacraPrecatione(PG155,620C-621A).
68. Gerstel,MonasticSoundspaces(citedinn.17),p.135-152.Forrepresentationsofthe
hymn,seealsoN.Ševč enko,Alcuniinflussi delleoperepoetichediGiovannidiDamasco
sull’artebizantina,inGiovannidiDamasco.Unpadrealsorgeredell’Islam.AttidelXIIIConvegno
ecumenicointernazionaledispiritualitàortodossa.Sezionebizantina,Bose,11-13settembre2005,
ed.S.ChialàandL.Cremaschi,Bose2006,p.315-341.
114
SHARONE.J.GERSTEL
Figure10-ChristmasHymn,narthex,ChurchoftheVirginPeribleptos(Sv.Kliment),
Ohrid,1294/1295(photo:©SeanSprague/SpraguePhoto.com).
Figure11-MartyrdomofSt.Demetrios,narthex,HolyApostles,Thessaloniki
(photobytheauthor).
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
115
ofNazianzen’sSecondHomilyonEaster:σήμερον σωτηρία τῷ κόσμῳ, ὅσος ὁρατὸς,
καὶ ὅσος ἀόρατος(“Today,salvationiscometotheworld,asmuchtothevisibleas
totheinvisible”),atextthatwasalsochanted.69Thechamberalsoincludesthe
representationofhymnographers,whichextendstheprogramtoconsiderissuesof
textcomposition.70
Expandingonthecanonofrepresentedhymns,itisnowpossibletoreexamine
thepaintedprogramsofmonastickatholikatoquestionwhethertheinsertionof
unusualscenesmaybelinkedtonewmusicalcompositionintheLateByzantine
period,aperiodthatwitnessesthedevelopmentofkalophonic,orhighlyembellishedchant.71Itispossible,forexample,thattherepresentationofthemartyrdom
ofSt.DemetriosintheChurchofHolyApostlesinThessaloniki,72mayhavebeen
stimulatedbynewchantcompositioninhonorofthecity’sholypatron(fig. 11).
Inthe14thcentury,thecomposerManuelPlagitis,protopsaltisofHagiaSophia,
thecathedralofThessaloniki,composednewkalophonicheirmoiforthefeastof
Demetrios.73Thedepictionofthissceneofmartyrdom,whichisdescribedinthe
heirmos,mayverywellhavebeeninspiredbydevotiontothesaintandthechantingofservicesinhishonorwithinthecity’schurches.Isuspectthatcollaborations
betweenscholarsofmonumentalpaintingandmusicologists,focusingspecifically
ontheLateByzantineperiod,willrevealwaysoflinkingnewmusicalcomposition
tonewimagery.
MembersofSoundscapesofByzantium,acollaborativescholarlyproject,have
recentlyinvestigatedtherelationshipofsoundimagesandacousticsinByzantine
churchesinThessaloniki.74Oneoftheinterestsoftheprojectistolookatecclesiastical
spacesthataremarkedbysoundimages.Inseveralcases,imagesofhymnsareplaced
overinteriorportalsthathaveritualsignificance. Theseportals,closelyconnected
withtheimageryaroundthem,seemtobegatheringpointsforthecommunity.
69. Thepsalmisillustratedinthethirteenth-centurysticherarion,MountAthos,Koutloumousi,
Cod.412,fol.232v,withasketchoftheAnastasis.SeeO.Strunk,St.GregoryNazianzus
andtheProperHymnsforEaster,inLateClassicalandMedievalStudiesinHonorofAlbert
Mathias Friend, Jr., ed. K.Weitzmann, Princeton 1955, p. 82-87, repr. in O. Strunk,
EssaysonMusicintheByzantineWorld,NewYork1977,p.55-67.
70. Schroeder,LookingwithWordsandImages(citedinn.17).
71. Gerstel,MonasticSoundspaces(citedinn.17),p.139.
72. A.Xyngopoulos,“Η τοιχογραφία του μαρτυρίου του αγίου Δημητρίου εις τους Αγίους Αποστόλους
Θεσσαλονίκης,”DChAE8,1975-1976,p.61-77.
73. The kalophonic heirmoi to St. Demetrios are notated in the mid-fifteenth-centu y MS
Iviron1120(f.631v-636r)andinMSLauraI185(likelyfromthefirst threedecadesof
the15thcentury).Priortothesecompositions,aninscriptiononf.189rofthelatter
sourcereads:“CanontotheGreat-martyrSt.Demetriosthemyrrh-streaming,poemof
KonstantinosPorphyrogennitos,composedbytheProtopsaltesofThessaloniki,Manuel
Plagiates, second mode, Come, O ye people…”. See also E. Russell, St. Demetrius of
Thessalonica:CultandDevotionintheMiddleAges,Oxford2010(ByzantineandNeohellenic
studies6).IamverygratefultoS.Antonopoulosforhisinsightsintothissubject.
74. S.Antonopoulos,S.Gerstel,C.Kyriakakis,K.RaptisandJ.Donahue,Soundscapes
ofByzantium,Speculum92/S1,2017,p.321-335;S.Gerstel,C.Kyriakakis,K.Raptis,
S. Antonopoulos and J. Donahue, Soundscapes of Byzantium: The Acheiropoietos
BasilicaandtheCathedralofHagiaSophiainThessaloniki,Hesperia87/1,2018,p.177-213.
116
SHARONE.J.GERSTEL
Figure12-ChristmasHymn,northambulatory,HolyApostles,Thessaloniki
(photobytheauthor).
I have already published preliminary thoughts on the representation of the
ChristmastroparioninthechurchofHolyApostlesinThessaloniki(fig. 12).75
Inthismonastickatholikon,thetroparion“WhatshallweofferThee,OChrist”is
depictedinasectionofthenorthambulatorythatlikelyformedachapelofJohn
theBaptist.76Thecompositioniscenteredoverthearcheddoorbetweenthenorth
sideoftheambulatoryandthenave.Thecompositioniscrownedbyaheavenly
portalwithdescendingangelslabeled“TheangelsofferTheeahymn.”Components
ofthehymnareillustratedfromtoptobottomandthenlefttorightintwobands.
Atthebottomofthescenearetwogroupsofmonksrepresentedinchant.These
mayrepresentthedivisionofsingersintotheleftandrightchoirs.Inmodern-day
choral practice, the left, or north choir is charged with singing the hymn.The
positionoftheimage,inthenorthambulatory,isinclosestproximitytotheleft
choirthatwouldhavestoodontheothersideofthedoor.Closeranalysisofthis
andothersimilarimages–almostalwayslocatedoverportals–andaconsiderationof
fourteenth-centuryByzantinechanthasledtoanewconclusion.Arecenttranscription
fromasticherarionof1341(MSAmbrosianusA139sup)suggeststhatthehymn
75. Gerstel,MonasticSoundspaces(citedinn.17).
76. A.Xyngopoulos,Lesfresquesdel’églisedesSaints-ApôtresàThessalonique,inArtet
sociétéàByzancesouslesPaléologues.ActesduColloqueorganiséparl’Associationinternationale
desétudesbyzantinesàVeniseenseptembre1968,Venice1971,p.83-89,at87,fig. 14,repr.
in A. Xyngopoulos, Θεσσαλονίκεια μελετήματα (1925-1979), Thessaloniki 1999, XXVIII;
C. Stephan,EinbyzantinischeBildensemble.DieMosaikenundFreskenderApostel-Kirche
zuThessaloniki,Baden-Baden,1986,p.227-231,fig.55
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
117
was chanted in a stately tempo that had an obvious processional quality.77The
representationofthehymnovertheportaltothenavemayhavemarkedthegatheringplaceofthecommunitybeforeenteringfortheChristmasvigil.Theimage
captures the sound and motions of chanting. Here, at a gathering point of the
community, the chant was performed before the scene, with depicted monks
facingtheirlivingcohort.Thechanterswouldhavethenprocessedintothenave,
passingunderthecomposition.
Inthelate-fourteenth-centurychurchofProphetesEliasinThessaloniki,thelite,
theexpandednarthex,consistsofninebays.Thegroinvaultsanddomescovering
thebaysaresupportedbyfourcolumns.Inthevaultabovetheentrancetothe
naveisacompositionofangelicthronesandcherubimholdingstandardsinscribed
with the words ΑΓΙΟΣ ΑΓΙΟΣ ΑΓΙΟΣ, the beginning of the Epinikios or Seraphic
hymn: ἅγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης ὁ οὐρανός καὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου
ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις ὐλογημένος ὁ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου· ὡσαννὰ ἐν τοῖς
ὑψίστοις(“Holy,Holy,HolyistheLordofhosts,heavenandeartharefullofYour
glory. Hosanna in the highest. Blessed is He Who came and will come in the
NameoftheLord.Hosannainthehighest”)(fig. 13).Theprayer,fromtheAnaphoraandtheGreatDoxology,referstotheinterplayofhumanandheavenlyworship.
Thespaceinwhichtheprayerwaslocated,thelite,wasusedfortherecitationof
monastichours.Acousticaltestingdemonstratedmuchhigherclarityinthisspace
thanintheadjacentnave,indicatingthatthecommunitywouldhaveeasilyunderstoodandappreciatedthecomplexitiesofthechantedservice(fig. 14).78Indeed,
Figure13-SeraphicHymn,narthex,ChurchofProphetesElias,Thessaloniki
(photobyK.Raptis).
77. IamverygratefultoSpyridonAntonopoulos,whostudiedthesettinginMSAmbrosianus
A139sup.Antonopoulos,amemberofSoundscapesofByzantium,first recordedthenew
settingin2014.
78. Foradditionaltestingresultsinthischurch,seeS.GerstelandC.Kyriakakis,Revealing
theAcousticMysteriesofByzantineChurches,FaithandForm:TheInterfaithJournalof
Religion,ArtandArchitecture3,2016,p.15-17.
118
SHARONE.J.GERSTEL
theexistenceoffourstonecolumnsandtheunevensurfaceoftheceilingmayhave
createdanearlyreflection patternthatenhancedintelligibility.Thelowerwallsof
thechamberarecoveredwithimagesofmonks,reflecting theuseofthespaceby
membersofthemonasticcommunity.Theeasternmostimageofthevaultgathers
themonksandangelstogetherinholysong.ThecommentsofJohnChrysostom
onthisprayerareapt:“Whenwastheearthfilled withHisglory?Whenthishymn
wasbroughtdowntoearth,andhumanbeingsbelowbecamecompanionsin
thedancewiththepowersabove,strikingupasinglemelodyandcomposinga
commonpraise.”79
Figure14-Constrastofclaritybetweenthenaveandnarthex,ChurchofProphetesElias,
Thessaloniki,1360-1370(drawing:SoundscapesofByzantium).
InthechurchofSt.NicholasOrphanosinThessaloniki,ninescenesfromthe
AkathistosHymnarerepresentedinthenorthaisleoftheambulatory.Thespace,
originally closed off by a wall, formed a separate chapel in the Late Byzantine
period,likelydedicatedtotheVirgin.TheAkathistoscycle,aspreservedtoday,is
incomplete.Thecycleispaintedonthesouthwallofthechapel,whichispierced
byalowportalleadingtothesanctuaryandahigherportalleadingtotheadjacent
nave. Originally, the cycle likely continued on the west and north walls of the
chapel.Becauseofaninterestintheconnectionsbetweenpaintingsofsoundand
acoustics,SoundscapesofByzantiuminvestigatedthenorthaisleofthechurchin
ordertoconsidertheacousticsofaspacedecoratedwiththeAkathistoshymn.The
recordingofchantersinfrontoftheAkathistossceneswasunsatisfactory;thelack
ofresonancewasdisturbingtobothchantersandlisteners.80Duringtesting,however,onechantermovedtothecentralnavetosingtheAkathistosatthethreshold
79. JohnChrysostom,InIsaiam,ed.J.Dumortier(SC304),6.3.
80. Changestothespace,includingtheremovalofthewestwallofthechapel,impactedthe
acousticalenvironment.
IMAGESINCHURCHESINLATEBYZANTIUM:REFLECTIONSANDDIRECTIONS
119
ofthesanctuary.Unlikethesinginginthenorthchapelwherethechanter’svoice
fellflat, thesoundofthevoicechantingonthewestsideofthesanctuaryscreen,
facingthealtar,wasfunneledthroughthelowerportalbelowtherepresentationof
the fourteenth oikos of the Akathistos Hymn.81 Sound emerged as if through a
microphone(fig. 15).Therepresentationoftheoikosisinscribed: ΞΕΝΟΝ ΤΟΚΟΝ
ΙΔΟΝΤΕΣ ΞΕΝΩΘΩΜΕΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΤΟΝ ΝΟΥΝ ΕΙΣ ΟΥ(ΡΑ)ΝΟΥΣ ΜΕΤΑΘΕΝΤΕΣ
(“Seeingthestrangechildbirth,letusbeestrangedfromthemundane,transporting
ourmindtoheaven”).TheyoungChristisseatedonabenchatthecenterofthe
compositionwithabishopandaclusterofchantersrepresentedtoeitherside.Because
thecompositionisgenerallycroppedinpublicationsthatfocusonmonumental
painting,scholarshavenotnotedthatthebenchiscenteredoverthedoor;the
painterseemstohavetakenthisarchitecturalfeatureintoaccountwhenplanning
thescene.Activatedbychantinthenave,thisportalbecameamagnifier ofsound.
Figure15-AkathistosHymnduringacousticaltesting,northambulatory,
NicholasOrphanos,Thessaloniki(photo:SoundscapesofByzantium).
81. A.Xyngopoulos,Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού Θεσσαλονίκης,Athens1964,
pls.52,88;A.Tsitouridou,O ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη.
Συμβολή στη μελέτη της παλαιολόγειας ζωγραφικής κατά τον πρώιμο 14ο αιώνα,Thessaloniki1986,
p.149-150,pl.57;K.Kirchhainer,DieBildausstattungderNikolauskircheinThessaloniki:
UntersuchungenzuStrukturundProgrammderMalereien,Weimar2001(MarburgerStudien
zurKunst-undKulturgeschichte3),p.115-125.
120
SHARONE.J.GERSTEL
Therepresentationofchantersimmediatelyabovetheportal,likethoserepresented
intheChristmastroparioninHolyApostles,mustbedeliberate.Theselectionof
oikosfourteenforthislocation,withitsemphasison“transportingourmindto
heaven,” refers to the role of chant in spiritual elevation, recalling Metochites’
thoughtsaboutthetransformativeeffectsofchoralsinging.Inthissmallchurch,
thesoundofchant,thewordsofthechant,andthesacredimagesarelinkedinan
unexpectedandsophisticatedway.
Asgatheringpointsofthecommunity,portalsbecameimportantsitesforimages
ofsound.Thestudyofsuchimagesisinitsinfancy,butevenabriefcollectionof
examplesindicatesthatthisisafertileareaforfuturestudy.
Inthispaper,Ihavefocusedontwoissuesofconcernforthestudyofthe
decorationofsacredspace:artandemotion,andartandsacredsound.Thetwo
topics,ofcourse,arerelated,sincesound–boththeformofchantandthecontent
ofchant–generatesemotionswithinthecommunity.Asarthistorians,weneedto
consider chanted texts when we think about the resonance of images in sacred
space.Inthelatetwelfth-centurychurchofPanagiatouArakosinCyprus,Joseph,
oneoffourrepresentedhymnographers,carriesascrollinscribedwithacanonto
theVirgin:“BeholdingGod,madeflesh fromThee,OVirgin,thechoirsofangels
werestrickenwithfear,andtheyhonorTheeasMotherofGodthroughceaseless
hymns.”82Thetext,heldbyoneofthemostprolific hymnogaphersofthechurch,83
remindsusofthecloseconnectionsbetweenthelanguageofhymnography,thesound
of chant and the emotional communities that were created in response. In the
churchofthePeribleptosinMystras,thetextundergirdingtheangels,referringto
fearandtrembling,wasonethatwaschanted.Thechantedtextsurroundingthe
Pantokratormakesreferencetoemotions.MonksrepresentedinHolyApostles,
Thessaloniki,raisetheirhandsinchant.Chantersarerepresentedaboveaportalin
thechurchofNicholasOrphanos,aportalthatchanneledsound.Anintegrative
approachtotheconsiderationofByzantineimagesandsacredspacerequiresus
notonlytolook,butalsotofeel,andtolisten.Justasthebuildingwasdesigned
toframeandhighlightimages,sowasitconstructedtoevokeemotionalresponses
tothoseimages,andtohearthoseimagesthroughprayerfulsong.For,inmonastic
communities of late Byzantium image and the chanted word worked together,
givingvisionandvoicetooneanother,andpreparingthefaithful,throughheightened
emotions,toperceivethesacred.Itwasonlyatthismomentofperceptionthat
theangelswoulddescendandparticipateinaliturgyperformedsimultaneously
onearthandinheaven.
SharonE.J.Gerstel
UniversityofCalifornia,LosAngeles
82. A.Nicolaïdès,L’églisedelaPanagiaArakiotissaàLagoudéra,Chrypre:Étudeiconographiquedesfresquesde1192,DOP50,1996,p.1-137,at33-34,fig. 32.Forthecanon,
seeΠαρακλητηκή,ἦτοι Οκτώηχος ἡ μεγάλη,Rome1885,p.459.
83. Constas,PoetryandPainting(citedinn.25),p.13-32(withcollectedbibliography).
Dessin,couleursetlumièredansl’églisemédiévale:
laperformativitédel’imagelumineuse
NicolasReveyron
Contrairementauxtemplesdel’Antiquité,dontlacella,réservéeàlastatuede
culteetàl’expositiondesoffrandes,restaitferméeaupeuple,l’égliseestd’abordun
lieudeculteouvertauxfidèle :ellelesaccueilleetlesabritependantlescérémonies
religieuses.Danslestemplesgrecsouromains,lesarchitectesontpumettreaupoint
desprocédésd’éclairagenaturelexceptionnels,véritablechef-d’œuvred’inventivité
etderechercheesthétique1.Toutaucontraire,l’édifice ecclésialremplitdesfonctions
pratiquesquiontimposéauxconcepteurslanécessitéderendreclairslesvolumes
internes.Maislaquestiondelaluminositénaturelledel’égliseneserésumepasà
sonéclairageintérieur.Lalumièrel’enveloppeaussiàl’extérieur,oùellepeutjouer
surlestoitsdemétal,blanclaiteuxoudoré,ousurlescouverturesminérales,noires
oudecouleur,créantauseindelaville,quel’églisedomine,desjeuxdereflet
colorés2.Enfin, defaçonpluslargeencore,ellel’intègreaucosmos,danslamesure
oùsonaxeestréglésurlacourseapparentedusoleil.Cetteproblématique,dont
l’étude mêle les témoignages écrits et les réalités monumentales, explorées par
laphysiqueappliquée,exigedoncunearchéologiedesphénomènesetdestextes.
Architectureetlumière
L’inscriptiondel’architecturereligieusedanslalumièreprocèded’abordde
la position de l’édifice dans son site, nécessairement en rapport avec la lumière
dujourengénéraletaveclesoleilenparticulier.Laculturepaléochrétienneavait
hérité de la culture romaine le souci d’articuler l’église avec les quatre points
cardinaux.Dansunelettre-poèmeadresséeen469(ou470)àsonamiHesperiusà
proposdelacathédraledeLyon3,SidoineApollinairefournitundétaildont
1.
2.
3.
Citons,parexemple,dansletempledeZeusàOlympie,latuileàopaïonprojetantunrayonde
lumièresurundallagedemarbreblanchuiléquilerenvoyaitsurlastatuechryséléphantine
dudieu.Oubienl’oculuszénithalduPanthéondeRome,reconstruitsousHadrien,qui
distribuaitlalumièresuccessivementsurlesstatuesdesdouzedieux.Ouencore,dansle
templedeCyzique(AsieMineure),selonPlinel’ancien(Histoirenaturelle,XXXVI,22),les
fils d’orquiétaientinsérésdanslesjointsdesparementsdemarbrepourleurconférerune
luminositésurnaturelle.
VoirparexempleN.Reveyron,Leslumièresdelavillemédiévale.Essaisurlaperception
delalumièrearchitecturaledanslefilt edelaville,dansLescinqsensdelaville:du
Moyen Âge à nos jours, éd. R. Beck, U. Krampl et E. Retaillaud-Bajac,Tours 2013
(VillesetTerritoires),p.85-103.
SidoineApollinaire,Lettres,t.3,éd.A.Loyen,Paris1970,p.69-70.
122
NICOLASREVEYRON
l’interprétationlittéralenesuffit pasàrendrecompted’unstylesiraffiné etd’une
penséesisubtile.L’auteurpréciseque,loind’êtredésaxé,l’édifice estexactement
orientésurleleverdusoleilàl’équinoxe:necinsinistrum/autdextrumtrahitur/sed
arcefrontis/ortumprospicitaequinoctiale4.Onpeutentirertroisenseignements.
Toutd’abord,l’édifice prendplacedansleréseauviaireantique,défini parles
deuxvoiesprincipalestracées:l’une–lecardo–surl’axedespôlesetl’autre–le
decumanus–surlacoursedusoleil;ilintègreainsidoublementunedimension
cosmique:d’unepart,ens’adaptantàuntracésolaire,d’autrepartenprocédant
decetteactionsacréequiestladivisiondusolparl’arpenteurromain5.Ensuite,
ilrevêtlasymboliquechrétiennedespointscardinaux,quiresterauneconstante
auMoyenÂge:laRésurrectionàl’est,leJugementdernieràl’ouest,lemalpour
lenord,leParadispourlesud6.Enfin, lesquatrepointscardinauxluifaisant
bénéficier chacund’unéclairageparticulier–laclartéestmoindreaunordqu’au
sudetplusconstanteausudqu’àl’estouàl’ouest–,iltiredecetteorientationdes
ambianceslumineusesdiversesetvariées,quiévoluentdurantlajournéeetselon
l’étatchangeantduciel.
Lanotiond’ambiancelumineuse
Partie intégrante de la physique appliquée, le concept d’ambiance lumineuse
régitactuellementuneabondanteréglementationsurl’éclairagedeslieuxdetravail
etfournitauxsuccursalesdelavienocturnedesjeuxdelumièrepsychédéliques7.
4.
5.
6.
7.
Sur la cathédrale de Lyon dans l’Antiquité tardive, voir: J.-F. Reynaud,Lugdunum
christianum,Lyonduiv eauviii esiècle.Topographie,nécropolesetédifices religieux,Paris1998
(Documents d’archéologie française 69), p. 44-86; N. Reveyron, Personnalité monumentaleetidentitéspirituelledelacathédraleromane.Pouruneherméneutiquedel’architecture.L’exempledelacathédraledeLyon,duiveauxvesiècle,dansMateriayacciónen
lascatedralesmedievales(ss.ix-xiii):construir,decorar,celebrar.MaterialandActioninEuropean
Cathedrals (9th-13th centuries): Building, Decorating, Celebrating, éd. G. Boto Varela et
C.GarcíadeCastroValdès,Oxford2017(BARInternationalSeries2853),p.100-112.
Surlaquestiontrèsdélicatedel’orientationdeséglisesàl’époquepaléochrétienne,voirpar
exemple:S.DeBlaaw,Invistadellaluce,unprincipiodimenticatonell’orientamento
dell’edificio dicultopaleocristiano,inArtemedievale:leviedellospazioliturgico,éd.P.Piva,
Milan2010,p.15-46.
PourHyginleGromatique,arpenteurduiersiècleap.J.-C.:Interomnesmensurarumritus
eminentissimatraditurlimitumconstitutio.Estenimilliorigocaelestis,etperpetuacontinuatio,
cumquadamlatitudinerecturaediuidentibusratiotractabilis,formarumpulcherhabitus,
ipsorumetiamagrorumspeciosadesignatio.Constitutienimlimitesnonsinemundiratione,
quoniam decumani secundum solis decursum diriguntur, kardines a poli axe, voir Hygin
le Gromatique, L’établissement des limites. 1, dans Les arpenteurs romains, éd. et trad.
J.-Y.Guillaumin,t.1:Hyginlegromatique,Frontin,Paris2005,p.78.
S.DeBlaauw,Cultusetdecor.LiturgiaearchitetturanellaRomatardoanticaemedievale:
basilicaSalvatoris,SanctaeMariae,SanctiPetri,CitéduVatican1994(Studietesti.Bibliotecaapostolicavaticana355-356).
VoirparexempleDaylightPerformanceofBuilding.60EuropeanCaseStudies,éd.M.Fontoynont,Londres1998;S.ReiteretA.DeHerde,L’éclairagenatureldesbâtiments,Louvain
2004.PourleMoyenÂge,voirparexempleF.Dell’Acqua,Illuminandocolorat.Lavetratatra
l’etàtardoimperialeel’altoMedioevo:lefonti,l’archeologia,Spolète,2003(StudieRicerche
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
123
C’estsansdoutepourquoicettenotiontrèscontemporainenousparaîtsiétrangère
àlaculturemédiévale.Defait,iln’enestrien8.Mêmesil’expressionneserencontre
dansaucuntextedatantduMoyenÂge,descriptionsetmonuments,sousuneforme
ousousuneautre,enconfirment laréalité.Celle-cipeutêtremesuréedansl’étatactuel
desédifices etinterprétéeenfonctiondesparamètresquienrestituentl’étatoriginel.
Lesambianceslumineuses,tellesquel’œilhumainlesperçoit9,sedéfinissent à
partirdesquatregrandeursdebasedelaphotométrievisuelle:d’unepart,leflux
lumineux et l’intensité lumineuse, qui correspondent à l’émission de la lumière,
d’autrepart,l’éclairementetlaluminance,quiseréfèrentàsaréception.
Leflux lumineux10estlapuissancelumineuseémiseparunesourcepourun
faisceaud’anglesolidedonné.Encequiconcernel’éclairagenatureld’unédifice,
ils’agitsoitdelalumièredujour11,soitdusoleiloubiendelalune,sourcefaible,
maisdontlestextesetl’iconographiefontparfoismention,commedansladescription
delacathédraledeNantesauviesiècleparVenanceFortunat:Lunacoronatoquotiens
radiaueritortu,/Alterabaedesacrasurgitadastraiubar12.
L’intensitélumineuse13désignelacapacitéàéclairerd’unesourceponctuellede
lumière dans une direction donnée. Sa valeur dépend de la longueur d’onde et
delasensibilitévisuellecorrespondante:onsaitqu’envisiondiurnel’œilhumain
estplussensibleauspectrejaune-vert,moinsauvertouàl’orange,encoremoins
aubleusombreetaurougemoyen14.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
diArcheologiaeStoriadell’Arte4);N.Reveyron,Espaceetlumière,dansVitrail,verre
etarchéologieentrelev eetlexii esiècle.ActesdelatablerondeduCentred’étudesmédiévales
d’Auxerre,15-16juin2006,éd.S.Balcon-Berry,F.PerrotetC.Sapin,Paris2009
(Archéologieethistoiredel’art31),p.263-276.
Lalittératuredel’Antiquitémentionnedéjàlaqualitédel’éclairagenatureldanslesdemeures
desrichespropriétaires.Ainsi,danssalettreàGallus,pourneprendrequecetexemple,
PlineleJeunedécrit,avecunegrandesensibilitéauxambianceslumineuses,lasuccession
despiècesdesavillamaritimedontl’orientationest-ouestetlesfenêtresprocurentunegrande
luminosité.PlineleJeune,Lettres,t.1,éd.ettrad.A.-M.Guillemin,Paris1969,p.84-85.
Ensciencephysique,lalumièreestprincipalementuneénergie.Quandils’agitdesaperceptionparl’homme,laquestionseposedifféremment:ellerelèvealorsdelaphysiqueappliquée.
La lumière visible est un rayonnement électromagnétique, compris entre les longueurs
d’ondedurouge(laplusbassevisible)etduviolet(laplushautevisible).Lesautreslongueurs
d’onde–ultra-violet,infra-rouge,rayonsX,etc.–nesontpasperceptiblesparl’œilhumain.
Unitédemesure:lelumen(lm).
C’est-à-direlalumièredusoleilpartempsvoilé,avantsonapparitiondanslecielouaprès
sadisparition.
VenanceFortunat,Poèmes,t.1:livresI-IV,éd.ettrad.M.Reydellet,Paris1994,III,7,
vers43-44.M.Robert,Light,ColorandVisualIllusioninthePoetryofVenantius
Fortunatus,DOP65/66,2011-2012,p.113-120;G.HerbertdelaPortbarre-Viard,
Lediscoursdesédifices religieuxdanslesCarminadeVenanceFortunat:entrecréation
poétiqueoriginaleethéritagedePaulindeNole,Camenae11,2012,p.1-21.
Unitédemesure:lacandela(cd).
Dans le cas de lumières monochromatiques, la différence d’intensité entre une source
lumineusequirayonnedanslejaune-vertetunesourcelumineusedanslebleusombreou
lerougemoyens’établitsuruneéchellede1à20:pourcréerunesensationvisuellede
mêmeintensité,unelumière«bleusombre»ou«rougemoyen»doitêtrevingtfoisplus
intensequ’unelumière«jaune-vert».
124
NICOLASREVEYRON
L’éclairementdésigneladensitéduflux lumineuxreçuparunesurfacedonnée15.
Lapositiondecelle-cidansl’édifice etsoninclinaisonparrapportàlalumière
reçue influent directement sur l’éclairement16. Enfin, la luminance17 désigne la
quantitédelumièreémiseparunesurfacedansunedirectiondonnée,tellequ’elle
estperçueparl’œil.Selonletraitementqu’elleareçu,dupolissageaubosselage,
lasurfaceréceptricepeutdiminuerlaluminance,parexemplelorsqu’elleestmate,
c’est-à-direqu’ellene«brille»pas,ougrenue18.Àl’inverse,ellepeutl’augmenter,
lorsque la surface est polie (marbres polis ou mosaïques à tesselles vitreuses par
exemple),oudorée(plafondsdorésàlafeuille,mosaïquesàfondd’or,etc.).
Ambianceslumineusesetcompositionarchitecturale
L’ambiancelumineused’uneéglisevarieenfonctiondesépoques,desplans,
desstylesmonumentauxetdelaspiritualitéattachéeàl’institutionquisetrouveà
l’origineduprojetarchitectural.Lalumièrenaturelledoiteneffetêtrecomptéeau
nombredesmatériauxdeconstruction:l’architectelamodèle,l’oriente,larépartit
unimentouinégalement,endiminueouaugmenteleseffets.Lesprocédésd’éclairage
naturel,nombreux,peuventêtrerépartisendeuxgroupes:lapleinelumièreetles
ambiancescontrastées19.Lesambiancesdepleinelumièresontspontanémentassociées
àl’architecturegothique,dumoinsaustylerayonnantquis’imposedèslemilieu
duxiiiesiècle.Lescathédralesgothiquesduxiiesièclesontrelativementsombres,
parcequelesbaieshautesrestentbloquéesdanslesvoûtes:ladéperditionduflux
lumineuxestconsidérable.IlfautattendreNotre-DamedeChartrespourtrouver
unclairétagequidescendejusqu’ausommetdutriforium,puisSaint-Denisdu
xiiiesiècle,pourvoirlesfenêtreshautesoccuperaussiletriforium,dansunecontinuitédeverrièresquideviennentunmurdelumièreetd’images.
Maislapleinelumièren’estpasl’apanagedel’artgothique.Dansl’architecture
paléochrétienne,desbasiliquescommeSainte-SabinedeRomeoffraientaussides
volumesintérieursbienéclairésgrâceauxbaieslargesetnombreusesdel’absideet
delanef.ÀSainte-Sabine,ladélicategradationdel’éclairementenfaitunecréation
sensiblementdifférenteduprojetgothique(fig. 1):avecsesgrandesbaiespositionnées
15. Unitédemesure:lelux(lx).Unflux lumineuxde1lumencouvrantuniformémentune
surfacede1mètrecarrédonneunéclairementde1lux.
16. Troisfacteursdéterminentlavaleurdel’éclairement:l’intensitélumineuseduflux arrivant
dansunedirectiondonnée,ladistanceàlasourceetl’inclinaisondelasurfaceéclairée.Plus
lasourceestéloignéedelasurfaceréceptrice,plusladéperditiondelumièreestgrande.
Dansunédifice médiéval,l’éclairementestdoncétroitementdépendantdesdimensionset
delapositiondesfenêtresdansl’édific :pluslesbaiessontvastes,pluslalumièrenaturelle
pénètre dans l’édifice, et plus haut elles sont placées, plus la déperdition de la lumière
ausolestimportante.
17. Unitédemesure:lacandelaparm².
18. Dansunesurfacegrenue,ladémultiplicationdefacettesdivergentes,produiteparles«grains»,
disperselalumièrereçueetaffaiblitlaluminance.
19. Parmilesambiancescontrastées,ilfautclasserlesjeuxd’éclairagequimettentdélibérémentenrelationlacoursedelalumièredansl’édifice etl’organisationdesprogrammes
iconographiques. Voir par exemple Il Duomo di Monreale. Architettura di luce e icona,
éd.A.A.Belfio e,Palerme2004.
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
125
Figure1-Vueintérieure,Sainte-Sabine,Rome
(photodel’auteur).
plusbasqu’ailleurs,l’absideestlelieuleplusclair,pluslumineuxmêmequelanef
dontlesfenêtressontsituéesbeaucoupplushaut,formantuncontrasteavecles
bas-côtés,initialementdépourvusdefenêtres.Àl’époqueromane,leséglises-halles
commeàSaint-Savin-sur-Gartempebénéficient aussi,deparleurstructure,d’une
bellelumièredanslanef:lesgrandesbaiesdescollatérauxvoûtésd’arêtes,quisont
demêmehauteurquelanefcentrale,inondenttoutlevolumeintérieur;lesanctuaire,enrevanche,sensiblementmoinslumineux,étagedeuxbandesdelumière
(fenêtresdudéambulatoireetfenêtresdel’abside).Plustôtencore,l’égliseSaintBénignedeDijon,reconstruitedanslespremièresdécenniesduxiesièclepar
GuillaumedeVolpiano,seprésentecommeunensemblemonumentalpuissamment
éclairé,qualitéquelachroniquedeSaint-Bénigne(secondemoitiéduxiesiècle)
souligne systématiquement en indiquant le nombre de fenêtres, suivant en cela
unetraditiondel’ekphrasishaut-médiévale:
«À cette crypte inférieure décrite un peu plus haut, est joint, du côté du soleil
levant,unoratoireconstruitdeformeronde,éclairéparlalumièredesixfenêtres
[...]Cetoratoireaétéconsacréenl’honneurdesaintJean-Baptiste,dontl’autelest
éclairéparlalumièredetroisfenêtres.Depuiscetteéglise,dansunetourelleàdroite
etàgauche,setrouventdeuxescaliersdetrente-septmarches,suffisamment éclairés
par des fenêtres nombreuses, par lesquels on peut monter sans difficulté à la
basilique de sainte Marie, Mère de Dieu. Cette église [...] est éclairée par onze
vitraux[...].Delà,ànouveau,deuxescalierstournantsdetrentemarches,assezbien
éclairés,permettentdemonteràl’églisedelasainteetindivisibleTrinité.Construite
enformedecouronneetappuyéesurtrente-sixcolonnes,ayantdesfenêtresdetous
126
NICOLASREVEYRON
côtésetrépandantlalumièreducielouvert,ellebrilled’unéclatexceptionnel[...];
[plushaut]il[l’oratoireSaint-Michel]aseptfenêtres[...].Elle[l’églisemajeure]est
éclairéeparsoixante-dixvitraux[...].Il[cetédifice dutemple]estéclairépar
cent-vingtfenêtresvitréesouàvitrer»20.
Malgrécetélogemérité,ilestévidentquelesmoyenstechniquesnepermettaient
pasd’obtenirlesmêmeseffetsquedeuxsièclesplustard.Maisladifférenceessentielle
quiséparelegothiquerayonnantdescréationsantérieuresrésidedansl’ampleur
del’éclairementdontunenouvelletechnologie–lapierrearmée,pourreprendre
l’heureuseexpressiond’A.Erlande-Brandenburg21–aautoriséunchangement
d’échelleetnondenature.Cetartdebâtiradonnéàunédifice commelaSainteChapelledeParisuneluminositéexceptionnelle,servieparunedématérialisation
desmursàquiseulslesnombreuxrenfortsdemétalétablisàtouslesniveaux,de
l’églisebasseauxcombles,assurentlapleinestabilité.
En revanche, l’architecture romane du xiie siècle a privilégié les effets de
contrastelumineuxentrelesanctuaireetlanef.Lescisterciensyontétésensibles
pourleséglisesdites«deplanbernardin».ÀFontenay,parexemple,lesanctuaire
estpuissammentéclairédepuisl’estpardeuxrangsdetroisbaies,etlacroiséedu
transeptparungroupedecinqfenêtresorientaleséchelonnées,alorsquelestravées
des collatéraux, couvertes de voûtes perpendiculaires, n’apportent qu’une faible
lumièreàunenefcentraledépourvuedeclair-étage.Lechoixd’unarctriomphal
très resserré, comme dans l’abbatiale de Fontevraud où il est complété par des
passagesberrichons,renforcel’effetderuptureentreunenefpénombreuseetun
sanctuaireéclatantdelumière.Lesgrandmontains22,moinespauvress’ilenest,ont
20. Huic paulo superius descripte inferiori crypte, coniugitur oratorium a solis ortum rotundo
scemate factum, senarumque illustratum splendore fenestrarum, XXXVII cubitos habens in
diametro, decem in alto (55) (...) Hoc sane oratorium sancti Joannis baptiste sacratum est
honore,cujusaltareillustraturtriumfenestrarumlumine(60)Abhacecclesiasuntpercocleam
dextralevaquetrigintaseptemgradus,crebrissufficienter illustratifenestris,perquosinoffenso
ascenditurtramiteadbasilicamsanctaegenitricisMariae.Ipsaveroecclesia[…]undenisque
irradiaturvitreis[...]Hinciterumconcordantesetsatislucidiutrinquepercocleamadecclesiam
sanctaeetindividuaeTrinitatisXXX.graduscontinuatumpraestantascensum.Haecinmodum
coronaeconstructa[...]fenestrisundiqueacdesuperpatulocaelolumeninfundentibusmicat
eximiaclaritate[...][sanctiMichaelisoratorium]fenestrashabetVII[...]Illuminatur[ecclesia
major]septuagintavitreis[...]Fenestrae[intempliistiusedificio] clausaevelclaudendevitro
centumviginti.VoirChroniquedel’abbayedeSaint-BénignedeDijonsuiviedelachronique
de Saint-Pierre de Bèze, éd. L.E. Bougaud et M.J. Garnier, Dijon 1875 (Analecta
Divionensia1),p.1-195,icip.144-148.Endernierlieu,voirC.MarinoMalone,
Saint-Bénigneetsarotonde,Archéologied’uneéglisebourguignonnedel’anmil,Dijon2008
(CollectionArt,ArchéologieetPatrimoine),p.239-243.
21. A. Erlande-Brandenburg, La pierre armée aux xiie et xiiie siècles, dans L’homme et
la matière: l’emploi du plomb et du fer dans l’architecture gothique. Actes du colloque de
Noyon,16-17novembre2006,éd.A.Timbert,Paris2009,p.121-130.
22. L’OrdredeGrandmont:artethistoire.Actesdesjournéesd’étudesdeMontpellier,7et8octobre
1989,éd.G.DurandetJ.Nougaret,Carcassonne1992.L’églisedelacelledeComberoumal
(Aveyron)offreunexemplesaisissantdecettedisposition,voirC.Andrault-Schmitt,
Comberoumal(communedeSaint-Beauzély),maisongrandmontaine,dansMonuments
del’Aveyron,Paris2011(CongrèsarchéologiquedeFrance167),p.61-70.
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
127
pousséauplusloinladramaturgiedelalumièrearchitecturale.Composéed’une
nefuniqueetd’uneabside,l’églisedespetites«celles»grandmontaines,comme
celledeComberoumal,estéclairéeprincipalementparlestroisgrandesbaiesde
l’absidequidonnesurlanefaveugle(àl’exceptiondelabaieoccidentale,activée
essentiellementenfin d’après-midi).Leviolentcontrastedelumièreentrelesdeux
volumesestmisenscènegrâceàunsubterfugearchitectural:lanefestsensiblementplusétroitequel’abside.Ainsi,cettedernièredevientvisuellementunespace
delumièreautonome,offertàlacontemplationdeceuxquisetiennentdansla
pénombredelanef.
Ladramaturgiedelalumièreestétroitementassociéeàlaspiritualitéetàla
liturgie,soitdansl’éclairageponctueldel’autelparunefenêtrecrééeàceteffet,
soitdansuneadaptationdesbaiesautempsdelaliturgie,commec’estlecasdans
l’abside (fin xiie siècle) de la cathédrale de Lyon. Composée de sept pans, cette
absideestéclairéeparseptlancettesàdoubleébrasement.Or,àl’exceptiondela
baiecentrale,toutescesouvertures,principalementcellesdusud,ontétévigoureusement désaxées vers l’est, pour donner le meilleur rendement lumineux au
momentdelamessepontificale
Imagemonumentaleetlumièrearchitecturale
L’exempledelacathédraledeLyon23illustreparfaitementlerapportentre
l’éclairage naturel, l’architecture et l’image monumentale24. Au moment de la
messepontificale, parcieldégagé,lesseptverrièrescomposentunesuitelumineuse
impossibleàdécrire,maisdontlabrillancen’effacepaspourautantlesimagesdes
23. N.Reveyron,Architecture,liturgieetorganisationdel’espaceecclésial,CSMC34,2003,
p.161-177;Id.encoll.avecG.Macabéo,C.LeBarrieretH.Chopin,Chantierslyonnais
duMoyenÂge(Saint-Jean,Saint-Nizier,Saint-Paul):archéologieethistoiredel’art,Lyon
2005 (Documents d’archéologie en Rhône-Alpes. Série lyonnaise 9), p.55-158; Lyon,
lagrâced’unecathédrale,éd.MgrP.Barbarin,Strasbourg2011.
24. Voir,parexemple,G.Binding,DieBedeutungvonLichtundFarbefürdenmittelalterlichen
Kirchenbau,Stuttgart2003(SitzungsberichtederWissenschaftlichenGesellschaftander
Johann-Wolfgang-Goethe-UniversitätFrankfurtamMain41,3);L’architecturegothique
auservicedelaliturgie.ActesducolloquedelaFondationSinger-Polignac,Paris,24octobre2002,
éd.A.Bos,X.DectotetP.Riché,Turnhout2003(Rencontresmédiévaleseuropéennes3);
LesymbolismedelalumièreauMoyenÂge:delaspéculationàlaréalité.Actesducolloque
européendeChartres,5-6juillet2003,Chartres2004;DomimLicht–LichtimDom:vom
UmgangmitLichtinSakralbauteninGeschichteundGegenwart,éd.A.Gerhards,Ratisbonne
2004(Bild,Raum,Feier3);N.Reveyron,Lumièrenaturelleetambiancelumineusedans
l’architecturereligieuseduMoyenÂge,dansManipolarelaluceinepocapremoderna.Aspetti
architettonici, artistici e filosofici Manipulating Light in PremodernTimes. Architectural,
Artistic, and Philosophical Aspects, éd. D. Mondini et V. Ivanovici, Mendrisio/Milan
2014,p.99-121;Id.,Del’or,desmarbresetlesoleil:ambianceslumineusesdansl’architectureoccidentaledel’AntiquitétardiveetduhautMoyenÂge,dansLalumièreparle:
lumières,reflets, miroirs.DuMoyenÂgeàl’artvidéo,éd.F.Cousinié,F.DeMaupeouet
C. Nau,Paris2016(Ars),p.11-30.
128
NICOLASREVEYRON
Figure2-Lestroisverrièrescentralesdel’abside,aucentrelaverrièredelaRédemption,
débutduxiiiesiècle,cathédraleSaint-Jean,Lyon(photo:J.-P.Gobillot).
vitraux(fig. 2).Eneffet,l’utilisation,pourlesélévations,degrandsblocsdechoin25
poliscommedesmarbresd’unblanccasséréduitradicalementladifférencedeclarté
entrelesverrièreslumineusesetlesparementsintérieurs.Cettedispositionatténue
ainsi le contraste déshabilitant – une forme de contre-jour – qui, sinon, aurait
rendulesfigu esillisibles.AuMoyenÂge,mêmesilesrecherchesmenéesdansles
textesn’ontpasencorerencontrédetémoignagessignificatifs, leshommesdel’art
ontéténécessairementconscientsdecettedifficulté, parcequ’ellerésultedeslois
intangiblesdelaphysiqueetappartientàl’expériencecourante.DéjàsaintAugustin
avaitapporté,danslesConfessions,unraretémoignagedecetteperceptionévoquée
danslerécitdesaconversionàlavraiefoi:«Carj’avaisledosàlalumière,etle
visagedirigéverslesobjetséclairés,aussimonvisagen’était-ilpaséclairé.»26Les
restaurationsactuellesdelacathédraledeChartres,quirestituentlescolorations
clairesdesenduitsintérieurs,ontpermisderetrouverl’équilibreentremurset
verrières,etdefavoriseruneexcellentelecturedesrécitsrétroéclairés,redevenus
cesdécorsprécieuxcommedesémauxd’orfèvrerie,prévusparleursconcepteurs27.
25. Lemotchoinestattestédansunechartede1192souslaformechaon,orthographiéechuyn
dansdesdocumentsduxvesiècle.Grandsblocsdecalcairefroid(jusqu’à2,40mdelongueur)
tirésdesruinesromainesdelavilleetremployésdanslesconstructionsmédiévales,leschoins
sontàl’origined’uneesthétiqueromanetrèsraffinée quiviseàrestituerlamonumentalité
del’architectureromaineclassiqueenmarbre(polissageetdissimulationdesjoints).
26. SaintAugustin,Confessions,VI,16,30.Danslalignéedumytheplatoniciendelacaverne,
Augustinutilisecetteexpériencedurétro-éclairagedéshabilitantpourrendrecompte,de
façonsaisissante,desoncheminementspirituel.
27. Chartres:construireetrestaurerlacathédrale, xi e-xxi e,éd.A.Timbert,Villeneuved’Asq
2014(Architectureeturbanisme).
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
129
Cetétatdechosesposelaquestiondelaréceptiondecesimageslumineusesque
sontlesvitrauxfigurés,deleurlectu eetdeleurinterprétation.
Lesquatreréceptionsdel’image
Commelestextesdits«sacrés»,lesimagesreligieusespeuventêtresoumisesà
des lectures diverses nourrissant différents niveaux d’interprétation. Dans ces
conditions,onpeutétablirsurlemodèledesquatresensdel’Écriture28etsuivant
desprincipesénoncésdéjàdanslarhétoriqueaugustinienne,lesystèmedesquatre
réceptionsdel’image:esthétique(delectare),intellectuelle(docere),émotionnelle
(movere) et performative29. La performance de ce système est confirmée par un
texteexceptionnelduxiiesiècle,leTraitédesdiversartsdumoineThéophile30,dont
leprologuedulivreIIIproposeuneanalysesuccinctemaisrichedelaperception
del’imageparlefidèl 31:
Necenimperpenderevalethumanusoculus,cuioperiprimumacieminfiga ;sirespicit
laquearia,vernantquasipallia;siconsideratparietes,estparadysispecies;siluminis
abundantiamexfenestrisintuetur,inestimabilemvitridecoremetoperispretiosissimi
varietatemmiratur.QuodsiforteDominicaePassioniseffigiem liniamentisexpressam
conspicaturfidelis anima,compungitur;siquantasanctipertulerintinsuiscorporibus
cruciamina, quantaque vitae aeternae perceperint praemia conspicit, vitae melioris
observantiamarripit;siquantasuntincoelisgaudia,quantaqueintartareisflammis
cruciamenta intuetur, spe de bonis suis animatur, et de peccatorum consideratione
formidineconcutitur32.
28. H.DeLubac,Exégèsemédiévale:lesquatresensdel’Écriture,4vol.,Paris1959-1964
(Théologie41,42,59).
29. SaintAugustindéfinit larhétoriquechrétienned’aprèslestroisfinalités del’artoratoire
fixées parCicéron:Dixitergoquidameloquens,etverumdixit,itadiceredebereeloquentem
utdoceat,utdelectet,utflectat. Deindeaddidit:«Docerenecessitatisest,delectaresuavitatis,
flecte evictoriae».SaintAugustin,DeDoctrinaChristianaIV,XII,27.Voir,parexemple,
J.-R.Armogathe,Plaire,instruireetédifie :lestraitsspécifiques delarhétoriquedela
chaire,Littérature149,2008-1,p.44-55.
30. Théophile,prêtreetmoine.Essaisurdiversarts,éd.C.deL’Escalopier,Paris1843.La
traductionduchanoineJ.J.BourasséaétéreprisedansThéophile,prêtreetmoine.Essai
surdiversarts,entroislivres,corrigé,annotéetcomplétéd’aprèsletextelatindu xii esiècle,
éd.A.Blanc,Paris1980.Pourunesynthèsebibliographiquerécente,voir:B.KurmannSchwarz, «[…] Quicquid discere, intellegere vel excogitare possis artium […]», Le traité
De diversis artibus deThéophile, état de la recherche et questions, dans Le vitrail et les
traitésduMoyenÂgeànosjours.ActesduXXIIIecolloqueinternationalduCorpusVitrearum,
Tours,3-7juillet2006,éd.K.BoulangeretM.Hérold,Berne2008(CorpusVitrearum23),
p. 29-44.
31. Curieusement,laréflexion surl’imagemonumentale,notammentdanssonrapportavecla
lumière,n’estpasdéveloppéedanslelivreII,consacréàl’artduvitrail,maisdanslelivreIII,qui
traitedesartsprécieux(Deartefusili).LouisGrodeckiaattirél’attentionsurl’importance
duprologuedecelivreIII,L.Grodecki,LechapitreXXVIIIdelaScheduladumoine
Théophile:techniqueetesthétiqueduvitrailroman,CRAI120/2,1976,p.345-357.
32. Théophile,essaisurdiversarts,III(citén.30),p.122-123.Trad.duchanoineJ.J.Bourassé,
éd.A.Blanc(citén.30),p.95:«L’œilhumainnesaitd’abordsurquellechoses’arrêter;
130
NICOLASREVEYRON
Commesonnoml’indique,laréceptionesthétiquemetenœuvrelasensibilité
duspectateur,c’est-à-direlesréactionsqu’ildéveloppedevantuneœuvred’art(au
senstechniqueduterme)dansledomainedel’émotionsensuelle.C’estlepremier
pointdelaquestionquiestabordédansleprologuedulivreIII:commedansl’art
oratoire,lesoucideplaire(delectare)apourfin d’attirerlespectateuretd’amorcer
son intérêt pour l’œuvre dans sa globalité. De manière significati e,Théophile
prendl’exempledelalumièrenaturelletransmiseparlesfenêtres,quimetenvaleur
leverredesvitraux(vitridecorem),considérédanssabeauté,lahautequalitédutravail
etlecaractère«varié»del’œuvre(siluminisabundantiam[…]varietatemmiratur).
Placéeentêtedephrase,lamentiondel’abondancedelumière(luminisabundantiam)valoriselerôledel’éclairagenatureldansladramaturgiedel’ambianceintérieure. Le terme decus (beauté) reste de portée générale, mais son étymologie33
confirme l’adaptationdesverrièresaucadremonumentaletàlasacralitédulieu.
Quantàlamentiondelahautequalitédutravail,ellecaractériseceMoyenÂge
centralquiadéveloppé,toutparticulièrementdansledomainedel’éclairagenaturel
desédifices religieux,aussibienromansquegothiques,unsavoir-faireetdestechniquesdepointequirévèlentunvéritablesauttechnologique
Lescouleurs,dontlavariétéestmentionnéedanslapremièrephraseduparagrapheàproposdesdécorsmuraux(laqueariaseuparietesdiversoopere,diversisque
coloribus)34,semblentcurieusementoubliéesdansunpassagequitraitedeverres
colorés.Forcedel’évidence?Soucideretenueetdedécence?Ilestvraiquela
condamnation des vitraux de pleine couleur par le cistercien du Dialogue d’un
clunisienetd’uncistercien(deuxièmetiersduxiiesiècle)estd’abordcelledela
sensualitéquileurestconsubstantielle35,unesensualitéqui,encontexteprofaneet
courtois,estaucontraireexaltéedansune–rare–descriptiondeverrière,cellequi
s’il regarde les plafonds, ils sont fleuri ; s’il considère les murailles, c’est une espèce de
jardinsdélicieux;s’ilestfrappédesflots delumièrequiseprécipitentparlesfenêtres,il
admirel’inappréciablebeautéduverreetlavariétédutravailleplusprécieux.Sil’âme
fidèleaperçoitlespectacledelaPassionduSauveur,représentéeparledessin,elleestpénétrée
decomponction.Sielleconsidèrelestourmentsquelessaintsontendurésdansleurcorps,
etlesrécompensesdelavieéternellequ’ilsontobtenues,ellerevientauxpratiquesd’une
viemeilleure.Qu’ellecontemplelesjoiesineffablesduciel,oulestourmentshorriblesde
l’enfer,elles’animeparl’espérancedesesbonnesœuvres,ouelleestfrappéedecraintepar
lavuedesespéchés.».Endernierlieu,voirH.McCague,Ledondesmétiers:lesrencontres
aveclathéologiedansleDediversisartibusduprêtreThéophile,dansDiscoursetsavoirs:
encyclopédiesmédiévales,éd.B.Baillaud,J.deGramontetD.Hüe,Rennes1998(Cahiers
Diderot10),p.45-66.
33. Racinededecet:«ilconvient».
34. Lemotiffloral envoieauxdescriptionsparadisiaquesdel’époquepaléochrétienne.
35. C’estjustementcettedimensionsensuelledelaperceptiondel’œuvrequienferacondamner
lesbeautéscoloréesparlecisterciendudialogueavecunclunisien,composédansledeuxième
tiersduxiiesiècle:Pulchraeetpretiosaefenestrae,vitreaesaphiratae[…].Haecomnianon
necessarius usus, sed oculorum concupiscientia requirit. Voir Dialogus inter Cluniacensem
monachum et Cisterciensem de diversis utriusque ordinis observantis, éd. E. Martène et
U.Durand,Paris1717(ThesaurusnovusanecdotorumV),réimp.GreggInt.,1969,col.15691654,icicol.1584,§36.VoirA.H.Bredero,ClunyetCiteauxauxiiesiècle,lesorigines
delacontroverse,Studimedievali12,1971,p.135-175.
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
131
surplombeleLitdelaMerveille,danslechâteaudeChanguinduConteduGraal
(vers1180-1190):«painzacolors/desplusbelesetdesmellors/quel’onpoïstdire
nefere»36.DanslepassageduTraitédesdiversarts,l’absenceconcrètedecouleur
danslesverrièresconfirme aussilaprimautédonnéeparl’auteuràl’abondancede
lumièrenaturelle.Parailleurs,lecomplémenteffigiem lineamentisexpressam,qui
désignelareprésentationdelaPassion,estrévélateurd’uneattitudeintellectuelle
opposant, dans des figu es en deux dimensions, le dessin et la couleur. Depuis
l’Antiquitégrecque,ledessinestconsidérécommelemoyendereprésenterlaréalité
tellequ’onlavoitet,ainsi,d’exprimerlavéritédeschoses,alorsquelescouleurs,
quiapportentàlafiguration unsupplémentdevieetdecharme,relèvent,onl’avu,de
laséductionet,partant,dumensonge37.Ainsi,danslespeinturescommedansla
vieréelle,laprésencedescouleurs,leurfraîcheur(uneformedesaturation)etleur
brillancefontsuccomberlespectateuràlaséduction,commeGéraudd’Aurillac
devantlacarnationd’unefraîchejeunefill 38.Revenonsànotrepassage,quiinsiste
surledessindesfigu esetignoredélibérémentlescouleursutilisées:letermeeffigie
– la figuration «réaliste» –, complété par liniamentum39 – la ligne du dessin,
lecontourgénéral–,montrequecequiimported’abord,danscecasprécis,c’est
lavéritédumessagetransmisparl’imageainsiquesalisibilité.
Lesecondpointabordéconcerneàlafoislaperceptionintellectuelleetlaperceptionémotionnelle.L’auteurconsidèretroiscas:laPassionduChrist(DominicaePassioniseffigie ),lessouffrancesdessaintsmartyrs(quantasanctipertulerintin
suiscorporibuscruciamina)etlesfins dernières,récompensesdesélusetpeinesdes
damnés(quantasuntincoelisgaudia,quantaqueintartareisflammis cruciamenta
intuetur).Chaquefois,l’imagefaitd’abordappelàl’intelligencedesfigurations,
pour identifier les scènes, avant de susciter une émotion morale qui ouvre un
tempsdeméditationspirituelleàl’âmedufidèl :celle-ciparticipeàlasouffrance
du Christ et est ramenée aux pratiques d’une vie meilleure par l’évocation des
souffrancesdesmartyrsetdecellesduJugementdernier.
36. PercevalouleconteduGraal,vers7473-7474.VoirM.Vauthier,Leparadoxedesfenêtres
coloréesdansleconteduGraal,uneintroductionpossibleàlalecturedescouleurschez
ChrétiendeTroyes,dansLescouleursauMoyenÂge,Aix-en-Provence1988(Sénéfiance 24),
p.423-448.
37. Voir,parexemple,M.Pastoureau,Couleurs,images,symboles.Étudesd’histoireetd’anthropologie, Paris 1989; J. Cage, Couleur et Culture. Usages et significations de la couleur de
l’Antiquitéàl’abstraction,Paris2008(1reéd.:ColorandCulture:PracticeandMeaning
fromAntiquitytoAbstraction,Londres1993);Icolorinelmondoantico.Esperienzelinguisticheequadrisimbolici.Attidellagiornatadistudio,Siena,28marzo2001,éd.S.Betaet
M.M.Sassi,Fiesole2003(Iquadernidelramod’oro5).
38. «Imprudent,écritOdondeCluny,ilarrêtasonattentionsurl’éclatdeceteintsifrais,et
selaissabientôttoucherparleplaisirqu’ilyprit.Ah!si,plussage,ilavaitsucomprendre
cequerecouvraitcetteapparence!Carqu’est-cequifaitlabeautécorporelle,sinon
simplementcesbrillantescouleurs?»,ViedeGéraudd’AurillacparOdondeCluny,I,9,
14, trad. du père G. De Venzac, Revue de la Haute-Auvergne 43, 1972, p. 220-322.
Letextelatinaétérécemmentréédité:OdondeCluny,VitasanctiGeraldiAuriliacensis,éd.
ettrad.A.-M.Bultot-Verleysen,Bruxelles2009(Subsidiahagiographica89).
39. Doubletdelineamentum,ànepasconfondreavecletermeliniamentumdésignantlelien.
132
NICOLASREVEYRON
Performativitédel’imagemédiévale
Lesréceptionsesthétique,intellectuelleetémotionnellesefondentdoncdans
unequatrièmeréception,quel’onpeutqualifier deperformative.Demêmequelesens
anagogiquedel’Écrituremènelelecteuràunniveausupérieurdecontemplation,
demêmelaréceptionperformativedel’imageconduitlespectateurversunailleurs
quiledépasseetletransforme:abrenonfacimus,siperuisibiliainuisibiliademonstramus40.CepassageinterpoléauviiiesiècledanslalettredeGrégoiredeGrandau
reclusSecundinus(ilvisaitàjustifier l’usagedesimagescommesupportdeladévotion)définissait déjàsansambiguïtélerapportdel’imageàl’absolu,rapportqui,
durantleMoyenÂge,sedéclinesuivantdiversesorientations,commel’amontré
R. Rechtpourletempsdescathédrales41.
Àunniveaupluspragmatiquequirappellelalecturetropologique,laperformativitédel’imagepasse,selonThéophile,parlapédagogieiconique,qu’ellesoit
plutôtintellectuelle,selonlemodèlegrégorien–«parcequelesignorantsyvoient
cequ’ilsdoiventimiter»42–,ouplutôtémotionnelle.Ainsi,encontemplantles
figu esdessaintsmartyrs,lespectateurcomprendqu’ildoitamendersavie(vitae
meliorisobservantiamarripit).Enrevanche,lavuedespeinesdel’enfersusciteun
effroi(formidineconcutitur)quientraînelespectateuràunretoursursoi,àl’instar
de Jean sansTerre devant une représentation similaire au jubé de l’abbatiale de
Fontevraud,rarenarrationmédiévaled’uneréactionhumainefaceàunefiguratio 43.
Cetteperformativitéreposesurlavéracitédelareprésentation,elle-mêmefondée
surlavraisemblance(appelàl’expériencepersonnelleduspectateur),indépendammentdesquestionsdestyle,qu’ils’agissedel’évocationpoétiquepropreàl’art
roman (Saint-Lazare d’Autun, par exemple) ou de la représentation naturaliste
gothique(Saint-ÉtiennedeBourges,parexemple)44.
40. L.Vargiu,Primadell’etàdell’arte:HansBeltingel’immaginemedievale,Palerme2007
(AestheticaPreprint.Supplementa20),p.159,n.114.Surlerôledesinterpolationsdans
lesdisputessurl’imagereligieuseauviiie-ixesiècle,voirJ.-C.Schmitt,Écritureetimage:
lesavatarsmédiévauxdumodèlegrégorien,dansThéoriesetpratiquesdel’écritureauMoyenÂge.
Actesducolloque,PalaisduLuxembourg-Sénat,5et6mars1987,éd.E.Baumgartneret
C. Marchello-Nizia,Paris1988(Littérales4),p.119-154,icip.104-105;B.Gallistl,
DerSt.AlbansPsalterundseineliturgischeVerwendung,Conciliummediiaevi15,2012,
p. 213-248,icip.229-231.
41. R.Recht,Lecroireetlevoir.L’artdescathédrales, xii e-xv esiècle,Paris1999(Bibliothèque
deshistoires),notammentlechapitre3:«Levisibleetl’invisible».
42. LettredeGrégoireleGrandàSerenus,évêquedeMarseille,voirLesimages:l’Égliseetles
artsvisuels,éd.D.Menozzi,Paris1991(Textesenmains),p.75-77.
43. Récitdelavisiteàl’abbayedeFontevraudfaiteàlafin duxiiesiècleparJeansansTerre
etHugues,évêquedeLincoln,quiexpliqueauroi,effrayé,lasignification delascène.
MagnaVitaSanctiHugonis(TheLifeofSt.HughofLincoln),éd.ettrad.D.L.Douieet
D.H.Farmer,Londres1961(OxfordMedievalTexts),vol.2,p.136-142.Textecitédans
L. PressouyreetD.Prigent,LeJugementDernierdeFontevraud,CRAI133/3,1989,
p. 804-809,icip.808-809.
44. Cettevéracitéestparfoissoulignéevigoureusementparl’écrit,gravéaumilieudel’image.
Ainsi,autympand’Autunestinscritsousl’enfer:Terreathicterrorquosterreusalligaterror/
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
133
AveclacontemplationdelaPassion,Théophileintroduituneautredimension
delaperformativité,plusspirituelleetdecaractèreanagogique.Carcetteperception
amèneceluiquilaregardeàêtreblessé(compungitur)parlessouffrancesduChrist,
c’est-à-direàyprendrepart,dansuneattitudequipréfigu elestendancesdela
devotiomoderna45.Eneffet,laconstructiondelaphraserépondàunevéritablemise
enscènedelarelationàl’image:l’enchâssementdusujetcommun(fidelis anima)
entreleverbedelasubordonnée(conspicatur)etceluidelaprincipale(compungitur)
devientuneimagegraphiquedel’étroitearticulationquiexisteentrelaréception
(intellectuelle et visuelle) et la puissance performative de l’image (conséquence
immédiate).Danscecontexte,quelleestlaparticipationdelalumièreàlaperformativitédel’image?Fauted’explicitation,ilfautretournersurleterrainetanalyser
lesdispositifsarchitecturaux:différentield’éclairemententredesimagesdeculteà
réflexion spéculaire(enorouenargent)46etl’architecturedepierre;articulation
defigu espeintesousculptéesaveclafenêtrecommeàlaSacradiSanMichele
ouàlacathédraledeMilan47;localisationdeverrièresenfonctiondel’action
eucharistiquecommeàlacathédraledeLyon;focalisationdel’éclairagenaturel
surl’autel,quifaitdelaliturgieeucharistiqueuneimagedanslalumièresuivant
unrenversementexploitélittérairementdansLaquestedelSaintGraal.
SilesproposdumoineThéophileprivilégientlaréactionduspectateurfaceà
l’image,d’autrestextesprennentd’abordenconsidérationl’imageelle-mêmeet
mettentenévidencelerôledesmatériauxetdestechniquesdanssaperformativité,
commesiceux-ciladouaientd’unevieautonome48.Auviesiècle,parexemple,
45.
46.
47.
48.
Namforesicverumnotathichorrorspecierum.Letexte,dontlaversification utiliselepuissant
mètredel’épopée(hexamètredactylique),lerythmelourddesversléonins(rimesinternes)
etlessonoritésterrifiantes desallitérationsentetr,devientlui-mêmeunobjetsonore,
commel’imageestunobjetvisuel:ilréunitalorsensoilesquatreperceptionsdel’image,
voir:Révélation.Legrandportaild’Autun,éd.C.Ullmann,Lyon2011,p.179-180.
Cette componction (compungitur), qui est aussi une compassion, relève en fait de cette
sensibilité spirituelle qui s’est par exemple exprimée de longue date dans les larmes
verséespendantlescérémoniesreligieuses.VoirP.Nagy,LedondeslarmesauMoyenÂge:
uninstrumentspirituelenquêted’institution(v e-xiii esiècle),Paris2000(BibliothèqueAlbin
Michelhistoire).
Parexemple,lesœuvresenmétauxprécieux:lescrucifix, lesstatuesdeculte,lesreliquaires,
les peintures murales chargées de dorures ou d’éléments métalliques, les sphères dorées
ornantleChristengloiredanslesabsidesdeClunyIIIoudeBerzé-la-Ville,plustard,les
grandsretablesdorésdel’époquebaroque.
Dansl’absideromanedelaSacradiSanMichele,lafenêtred’axe,quireçoitdirectement
lalumièredanslamatinée,estflanquée desdeuxfigu esenhautreliefd’uneAnnonciation,
traverséeparlerayonnementlumineuxdansunemétaphorespirituelle.Danslacathédralede
Milan,lesdeuxpersonnagessontprisdansleremplagedelafenêtred’axedudéambulatoire.
Lemerveilleuxchrétienalargementdéveloppélethèmedel’imageagissante,principalementlastatuaire,c’est-à-direl’imageentroisdimensions:parexemple,lastatuetrèsactive
desainteFoydeConquesauxiesiècle(LibermiraculorumsancteFidis),oucelles,immobiles,deNotreDameaudoigtdelaquellel’écoliermitsonanneau(GautierdeCoincy)ou
sauvantd’unechutemortellelepeintrequiluidonnaitsescouleurs(LasCantigasdeSanta
MariadelReyAlfonsoXelSabio).Voir,parexemple,J.Wirth,L’imagemédiévale.Naissance
etdéveloppement(vi e-xv esiècle),Paris1989;«Del’enfantquimistl’aneloudoitl’ymage»,
134
NICOLASREVEYRON
Venance Fortunat attribuait l’apparente vitalité des personnages peints dans le
clair-étagedelacathédraledeNantesàl’associationdel’artdupeintre,quiallie
dessinetcouleurs,etdurayonnementdusoleil,quilesmetenmouvement,comme
illefaitpourleplafonddoré:«Pournotreplusgrandétonnement,cecouronnements’élèveenarcadeset,semblableàunemontagne,letemplepossèdeunpoint
culminant.Làhaut,despeinturess’offrentauxregardsdontlesnuancesdonnent
vieauxmembres:oncroiraitqu’ellesvivent,l’artleurdonnantlesouffle. Dèsque
lesoleildanssacourseajetésonéclatsurlestoitsd’étain,làoùfrappelerougeoiement,rebonditunelumièrelaiteuse.Sousl’irisationdesrayons,onvoitlesfigu es
alleretveniretleplafondproduitleseffetsdel’eaudelamer.»49Auxiiesiècle,
saintBernardabordeunautreaspectdestechniquespicturales:lasaturationdes
couleurspourstigmatiserlaréactiondesfidèles devantdesfigu esdesaintsquileur
apparaissentd’autantplussaintsqu’ilssontpluscolorés:Ostenditurpulcherrima
formasanctivelsanctaealicujuseteocreditursanctiorquocoloratior50.
L’imagedanslevitrail:métaphore,performance,efficacit
Lesvitrauxcombinentévidemmenttoutescesqualitéstechniques:lisibilitédu
dessin(contrastedesgrisaillesrétro-éclairées),saturationdescouleurs(vitrauxde
pleinecouleur),brillancedessurfaces,luminositédesfigu es.Ilfautyajouterles
variationsdelalumièrenaturelle–cielclair,passagesnuageux,anglesd’incidence
delalumière,mouvementdusoleil,qualitéssaisonnièresdelalumière,disparition
vespéraleprogressive,etc.–quirendentchaquefoischangeantslespersonnageset
lesscènes51;lephénomène,quiestcommunémentpartagé,n’apaslaissédetrace
dansLesMiraclesdeNostreDameparGautierdeCoincy,éd.V.F.Kœnig,Genève1961,2,
p.197-204;ElScriptoriumAlfonsí:delosLibrosdeAstrologíaalas«CantigasdeSantaMaría»,
éd. J. Montoya et A. Rodriguez, Madrid 1999 (Cursos de verano de El Escorial/
UniversidadComplutense).Surlesfigu esagissantes,voirparexempleJ.-M.Sansterre,
Laimagenactivadaporsuprototipocelestial:milagrosaccidentalesanterioresamediados
delsigloxiii,CodexAquilarensis29,2013,p.77-98.
49. Illicexpositosfucisanimantibusartus/Viverepicturasartereflante putas[…]Ireredirevidesradio
crispante figu as/Atque lacunar agit quod maris unda solet. Venance Fortunat, Poèmes
(citén.12),III,7,vers35-36et39-40.Sil’effetdehoulequeproduisentlesrayonssolairessur
l’orduplafondestuntoposdel’ekphrasistardo-antique,lavivacitédespersonnesreprésentées
estunprocédéplusrare,révélateurd’unehautesensibilitéàl’artetàlanature.
50. SanctiBernardiApologiaapudGuillelmum,sanctiTheodoriciRemensisabbatem,XII,28.
51. Lephénomène,quiestliéautempslongdelacontemplationetcontraireausentimentde
lapérennitéinvariabledeschoses,n’entrepasdanslesexpressionsdelasensibilitémédiévale.
Toutefois,parcertainesmétaphores,PaulClaudel(VitrauxdescathédralesdeFrance.xii eet
xiii esiècles,Paris,1937,p.1)enaconsignél’expériencespirituelleàproposdeNotre-Dame
delaBelleVerrière:«JesuisrestéuneheureencontemplationdevantcetteViergebleue,
dansunhalodemyosotis,quiestintroniséeenhautdecequ’onappellelaBelleVerrière.
Toutlecrisplendideetpurdecetteheureentrelesheuresquiestdixheuresdumatinle
lendemaindePâques,cettefraîcheurlustrale,cettejoiedehors,quel’onsentcommeune
consciencenettoyée,l’accidentdunuagequiarriveetquis’enva,toutcelaétaittraduit
aussitôt,toutcelaétaitcommeunvisagepeuàpeuquis’animeetquisourit,etpuisquiest
devenusérieux,etdenouveauvoiciledivinsourirequis’apprêteàreprendreaumilieudes
angesagenouillés».
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
135
patentedanslalittératuremédiévale,sinonpeut-êtredansletrésordesinventions
métaphoriques,commelacitationdeJob37,11(danslaVulgate)parPierrede
RoissypourouvrirsonManueldesmystèresdel’Église:Frumentumdesideratnubes,
etnubessparguntlumensuum52.Lematériaului-même–leverre–manifestechaque
jourunesortedemiraclepermanent,d’autantplusmarquantquel’expériencen’en
appartientpas au quotidien53 et que l’état de la physique de la lumière, héritée
del’Antiquité,nepermetpasencoredecomprendrelephénomène:traversépar
lalumière,leverrenesebrisepas.Lalittératurethéologiques’enestemparéedès
le ive siècle, avec saint Athanase d’Alexandrie, pour développer une métaphore
delavirginitéintactedelaMèredeDieu,preuvedeladivinitéduFils54.Dansla
ConceptionNostreDame,parexemple,poèmeécritvers1033-1041,Wacelarésume
enneufvers:
Fairevirgeneenfanter
Esavirginitégarder
Unesemblancevosdirai:
Issicumlisolelzsunrai
Parlaverrinemetetrait
Qu’alaverrinemalnefait,
Issiemoltplussotilment
Entraeissichastement
EnNostreDamelifisD 55.
52. PierredeRoissy,Manueldesmystèresdel’Église,d’aprèsParis,BNF,Nouv.acq.lat.232,
fol.4r.Surcetexteencoreinédit,voirJ.-B.Hauréau,DeschanceliersdeChartresappelés
Pierre, CRAI 16, 1872, p.440-453; M.-T.D’Alverny, Les mystères de l’Église d’après
PierredeRoissy,dansMélangesRenéCrozetàl’occasiondesonsoixante-dixièmeanniversaire,
éd.P.GalaisetY.-J.Rioux,Poitiers1966(CCM),2,p.1085-1104.
53. Ledéveloppementéconomiqueettechniquedel’Europe,enbanalisantl’usageduverre,afait
disparaîtrel’aspectmerveilleuxdumatériau.Auxviesiècledéjà,BernardPalissynote,dans
sonDiscoursadmirabledel’artduverre,que«Leverren’estplusunsecret;résultat,onenfait
partoutetlesgentilshommesverriers,toutgentilshommesqu’ilssont,viventplusmécaniquementquenelefontlescrocheteuxdeParis».CitéparL.Fèbvre,Leproblèmedel’incroyance
auxviesiècle:lareligiondeRabelais,Paris1942(L’Évolutiondel’humanité),p.451.
54. Ce thème de la «Semblance de la verrine», qui a connu un important développement
auxiie-xiiiesiècle,s’estpérenniséjusqu’àlaRévolution,prenantparfoisdescolorations
érotiques.Lerécolementdestextesaétéréaliséauxviiesiècle,puisaétéreprisparlesauteursdu
xixe,nonparfoissanserreurs.V.Contenson,TheologiaMentisetCordisseuspeculationes
universaedoctrinaesacrae,2vol.,Lyon1668-1669;P.H.Depoix,Tractatusthéologicusde
beataMariaVirgine,Lyon/Paris1862;C.Stamm,Mariologia,seupotioresdeS.Deiparata
quaestionesexSs.PatrumacTheologorummentepropositae,t.2,Paderborn1881;A.Salzer,
DieSinnbilderundBeiworteMariensinderdeutschenLiteraturundlateinischenHymnenpoesie
desMittelalters,mitBerücksichtigungderpatristichenLiteratur.Eineliterar-historischeStudie,
Linz1893;P.GabrieletM.RoschiniOsm,SummaMarialogiae,t.2,Rome1948;
G.M. Roschini, Compendium Mariologiae, Rome 1946; G. Gros, La ‘semblance’ de
la ‘verrine’. Description et interprétation d’une image mariale, Le Moyen Âge 97, 1991,
p. 217-257;Id.,AveViergeMarie:étudesurlesprièresmarialesenversfrançais(xii e-xv esiècles),
Lyon2004(XI-XVIlittérature).
55. Lethèmeadmetdesvariationssurlanaturedumatériautransverbéré,béryl,cristaloueau.
Lecristalintroduituneconnotationdepureté,commelesouligneLesJoiesNostreDame,
versification composéeaudébutduxiiiesiècleparGuillaumeleClerc:«Duncneveistu
parmiunveire/Ouparmiunentiercristal/Sanzcorrupcïonesanzmal/Leraidelsoleil
trespasser/Etdel’autreparteschaufer/Eenluminerceoqu’iltrueve?/[…]/Neveiztu
biencestevertu?/Liraistrespasselaverrine/Eenremainttuteenterine/Nejaporlerai
delsoleil,/Tantneserachautnevermeil»,voirGros,La‘semblance’dela‘verrine’(cité
n. 54),p.223-224.
136
NICOLASREVEYRON
Lasoliditéetlatransparencedesverresquifermentlesfenêtresontsuscitéune
métaphoresimilairedanssalogiquematérielle,quiaétédéveloppéepardesliturgistesetthéologiensdesxiieetxiiiesiècles56.HonoriusAugustodunensiscompare
les fenêtres vitrées aux docteurs de l’Église, parce qu’ils ferment l’ouverture aux
tempêtesdeshérésiestoutenlaissantentrerlalumièredelafoi,etleverreque
traversentlesrayonsdelumière,àl’espritdesdocteursquicontemplentlesréalités
célestesparspéculationsurlesaffinités formelles57.Del’espritàlacontemplation,
l’imageestrétabliedanslesfenêtresetelles’adresseàtous:pourGarnierdeSaintVictor,lesfenêtresdeséglisessontlamenscontemplativadesfidèle 58.Uneimage
ensoi,quipeutêtredétachéedesonsupport,voirebénéficier d’unevieautonome,
commel’atteste,dansLaquestedelSaintGraal,lemiracledel’ermitagedelaForest
Gaste59:Percevaletsescompagnonsaperçoiventuncerf–c’estleChrist–entourédequatrelions–lesquatreévangélistes–sedirigeantverslachapelleoùl’ermite
volaitcomensierlamessedouSaintEsprit.Legroupeanimaliersubitunedouble
transformationquiaccompagnesonentréedansl’édifice, commeunmouvement
processionnel:ilentredanslachapelle;puisilmontesurl’autel,oùildevientla
figu eduChristtrônantentourédesquatresymbolesdesévangélistes,commeune
sortederetable;enfin, lesquatrefigu esallégoriquessaisissantletrône,laMajestas
Domini60,montesurlaverrière–levitrailfiguratif estrestituéletempsdece
passage–qu’elletraversesanslabriser:«SipristrentlesiegeouliCerfseseoit,li
duiaspiezetliduiauchief,etceestoitunechaiere;sienissirentparuneverriere
quilaienzestoit,entelmanierequeonqueslaverrieren’enfumaumiseneempoiriee.
Etquantils’enfurentaléetcildelaienzn’envirentmesriens,unevoizdescendi
entr’ax,quilordist:Entelmaniereentralifilz DieuenlabeneoiteVirgeMarie,que
onques sa virginité n’en fu maumise ne empoiriee. Quant il oïrent cele parole, si
chaïrentalaterretozestenduz.Carlavoizlordoneesigrantclartéetsigrant
escroisqueillorfubienavisquelachapelefucheue»61.L’imageautonomeregagne
56. Citons Rupert de Deutz (Speculum Ecclesiae), Honorius Augustodunensis (Gemma
animae),SicarddeCrémone(Mitrale),PierredeRoissy(ManueledemysteriisEcclesiae)ou
GuillaumeDurand(Rationaledivinorumofficio um).
57. Perspicuaefenestrae,quaetempestatemexcluduntetlumenintroducuntsuntdoctores,qui
turbinihaeresumobsistunt,etlumendoctrinaeEcclesiaeinfundunt.Vitruminfenestris,per
quodradiuslucisjaculatur,estmensdoctorum,quaecoelestiaquasiperspeculuminaenigmate
contemplatur. Honorius Augustodunensis, Gemma animae, ch. CXXX De fenestriis
ecclesiae(PL172,586b),voirDell’Acqua,Illuminandocolorat(citén.7),p.142-143.
58. GregorianumXV,PL193,409,voirVauthier,Leparadoxedesfenêtres(citén.36).
59. LaQuestedelSaintGraal,romanduxiii esiècle,éd.A.Pauphilet,Paris1923(rééd.1980),
p.234-235.Endernierlieu,voirM.Voicu,Voirl’invisible.LesapparitionsduChristdans
LaQuestedelSaintGraal,dansMatérialitésetimmatérialitédansl’ÉgliseauMoyenÂge.
ActesducolloqueinternationaldeBucarest,22-23octobre2010,éd.S.Daussyetal.,Bucarest
2012,p.113-1278.Surl’épineusequestiondesrapportsentrelalittératureduGraalet
les spiritualités monastiques, voir J.-R. Valette, La Pensée du Graal: fiction littéraire
etthéologie(xii e-xiii esiècle),Paris2008(NouvellebibliothèqueduMoyenÂge85).
60. A.-O. Poilpré, Maiestas Domini. Une image de l’Église en Occident (v e-ix e siècles), Paris
2005(Histoire).
61. LaQuestedelSaintGraal,éd.Pauphilet(citén.59),p.235.
DESSIN,COULEURSETLUMIÈREDANSL’ÉGLISEMÉDIÉVALE
137
lecieletdisparaîtauxyeuxdesspectateurs.Maisletempsdelacontemplationaura
suffi àcesdernierspourparticiperàlafoisaumystèredelaMajestasDominiet
àceluidelaverrière:lavoixdeDieufaitl’exégèsedelaSemblancedelaverrine.
Danslemêmemoments’estrévéléunautremystère,celuidel’efficacité des
prièressacramentelles.Eneffet,selonl’interprétationdesquatresymbolesdes
évangélistesparsaintJérôme62,l’hommedesaintMatthieureprésentel’Incarnation,
letaureaudesaintLuc,leSacrifice (lamortsurlacroix),leliondesaintMarc,
laroyautédivine,etl’aigledesaintJean,laRésurrection,tandisquelamontéeauciel
delaMajestasDominiéquivautàl’Ascension63etquelaverrière,danssamatière
etdanssadimensionmétaphorique,évoquelaNativité.Endéfiniti e,lesimages
decesévénementssecombinentpourillustrer,aveclagarantiedivine,laprière
ducanonUndeetmemoresquiaccompagnelaconsécrationdesespèces64:«C’est
pourquoi,Seigneur,nous,tesserviteurs,ettonpeuplesaint,noussouvenantde
lasibienheureusePassiondecemêmeChristtonFils,notreSeigneur,etausside
sarésurrectiondesenfers,etdemêmedesaglorieuseascensiondanslescieux[…].»
Or,lemiracles’estproduitaumomentoùl’ermiteen«vintousecrédelamesse».
LacathédraledeLyonprésenteunexempleconcretetaccomplidecettethéâtralisationliturgiquedanslalumièredel’architecture,quiremonteàl’installationdes
verrièresdel’abside(vers1210-1215),etenrelationétroiteaveclesseptchapiteaux
inférieurs(vers1185-1190)illustrantetcommentantjustementladoublenaturedu
Christetlemystèredel’Eucharistie.Danslaverrièrecentrale,pleinementilluminée
lorsdelamessepontificale, lesseptmédaillons,commentésparseptcouplesde
petitsmédaillonslatéraux,reprennentlesmêmesdonnées:AnnonciationetNativité
(eiusdemChristiFiliitui),Crucifixion (tambeataepassionis),Résurrection(abinferis
resurrectionis)etAscension(incaelosgloriosaeascensionis),entroismédaillons.La
lumière,l’image,l’architecture,laliturgieetlaparolesemêlentàchaquemesse
pourdonnercorps,uncorpsvisible,àl’efficacitésacramentelle
Conclusion
Sanspourautantconfondreimageperformativeetsacrementefficace –une
confusionqui,auMoyenÂge,auraitrelevédutribunaldel’Inquisition–,forceest
dereconnaîtreunecertainesimilaritéentrelaperformativitéiconiqueetl’effic citésacramentelle.Leserpentd’airainélevéparMoïsesuruneperchedansledésert
constitueunexempleremarquabled’imageperformativequi,enunrécitàvaleur
62. Jérôme,CommentairesurS.Matthieu,éd.E.Bonnard,SC242et259,Paris1977et1979.
63. Ladisparitiondugroupeauxyeuxdestémoins(«cildelaienzn’envirentmesriens»)est
reprisedirectementautextedesévangiles.
64. Unde et memores, Domine, nos servi tui sed et plebs tua sancta, eiusdem Christi Filii tui
Domininostritambeataepassionis,necnonabinferisresurrectionis,sedetincaelosgloriosae
ascensionis […]. On sait que, dans le courant du xiie siècle, la Nativité a explicitement
disparudelaprièreUndeetmemores.Maissaprésencepersistedanslaformule«en
mémoiredetonFils,notreSeigneur»,leChristétantfils deDieuetfils del’homme,voir
A. Rauwel,Expositiomissae:essaisurlecommentaireduCanondelaMessedanslatradition
monastique et scolastique, Bulletin du centre d’études médiévales d’Auxerre | BUCEMA
[Online],7|2003,http://cem.revues.org/3752.
138
NICOLASREVEYRON
typologique,associeunefigu efaitedemaind’homme,uneformed’exposition,
desspectateursactifs,Moïse,Dieu,lafauteetlamort65.SaintJeanenatirécette
comparaisonavecleChristsurlacroix:«EtcommeMoïseaélevéleserpentdans
ledésert,ilfautqueleFilsdel’hommesoitélevé,afin quequiconquecroitenLui
[…]aitlavieéternelle»66.Pécheursrepentants,punitiondivine,salut:lesdeux
imagespartagentlemêmemessageetunesimilaritéformellefondelerapportentre
typeetantitype.Danscetteoptique,levitraildelaCrucifixion, installédansle
murorientaldelacathédraledePoitiers,c’est-à-direenfaceducélébrantàl’autel,
acquiertuneforceaussipuissantequelaverrièredelaRédemptiondanslacathédrale
deLyon67.Ainsi,aux«sacrementscommesignesquifontcequ’ilssignifien »68,
répondent,dansl’image,lesdimensionsmétaphorique,symboliqueetperformative
quidébouchentsuruneformed’efficacit :lespectateurpeutnonseulementêtre
changédanssesaffectsetsafoi,maisaussisetrouverintroduitdansunevision
anagogique,commeGalaaddevantleGraal.Lalumière,évidemment,estunvecteur
privilégiédel’image,qu’elles’yposeouqu’ellelatraverse.Ilseraitintéressantde
relirel’imagecontemporaine,danstoutessesformes,sousl’éclairagedelaperception
médiévale.Dansledomainedel’artcontemporain,letravaildeJamesTurrelsur
lesbasseslumières,quifaitnaîtredesformesiconiquesàlafrontièreduperceptible
etaffectepuissammentsesspectateurs,rejoint,maissuruntoutautreregistre,le
mystèredesthéophanies69.
NicolasReveyron
UniversitéLumièreLyon2
UMR5138–ArchéologieetArchéométrie
65. VoirNombres21,4-9:Moïseaffrontelacolèreblasphématricedupeuple,puisaccèdeà
sademandedepardoneninstallant,surconseildivin,unserpentd’airainsuruneperche,
afin quetousleshommesmordusparlesserpentsvengeursdeDieutrouventlaguérison
enregardantlasculpturedebronze.
66. Jean3,14-15,traductiondelaTOB.
67. M.Angheben,LaCrucifixion duchevet:entreliturgieeucharistiqueetdévotionprivée,
dansLacathédraleSaint-PierredePoitiers:enquêtescroisées,éd.C.Andrault-Schmitt,
LaCrèche2013,p.350-363.
68. I.Rosier-Catach,Lessacrementscommesignesquifontcequ’ilssignifien :signeefficac
vs.efficacitésymbolique, Transversalités105,2008/1,p.83-106.
69. J.Turrell,Lyon,Muséed’artcontemporain,cat.exp.,Lyon1992.
Objetsmobilesetritesdanset
autourdel’espaceecclésial
Lacroixd’autel:imagesainteouobjetdeculte?
AlainRauwel
Sil’historiographieducrucifix estconsidérable,qu’elleviseàretracerledestin
iconographiquedelascènedelaCrucifixion ouàétudierlamonumentalisationde
sesreprésentationspeintesousculptées1,onafaitdanslalittératureunsortmoins
favorableàcetobjettrèsspécifique qu’estlacroixd’autel2.Ondésigneparlàune
croixfi eplacéesurlatableeucharistiqueouàsonvoisinageimmédiat,àdesfins
explicitementetexclusivementliturgiques.Ils’agit,onlevoit,d’unecaractérisation
nettementplusfine quele«crucifix d’église»latosensuquiajusqu’iciretenul’attention3.Ledésintérêtrelatifdontl’apparitionetl’évolutiondelacroixd’autelontfait
l’objetillustrebienlalonguedominationd’uneapprocheformelledel’histoire
desobjets,audétrimentd’uneréflexion fonctionnelle.Lesgrandesquestions:où?
etpourquoi?supposenteneffetdenepass’enteniràl’examenstylistiqueouà
l’établissementdupedigree,maisd’interrogertouteunedocumentationnonseulementthéologiquemaisaussirituellequi,enraisondesatechnicité,alongtemps
peinéàgagnerlatabledeschercheurs.Unesimplevisitedestrésorsaccessiblesne
suffira pourtantjamaisàéclairerlesraisonsdel’apparition,surlesautelsmédiévaux,d’unecroixfi e;statuts,ordinairesettraitésendirontautantquelesquelques
exemplespréservésoufigurés
Riendeplusdélicatquededétermineravecunpeudeprécisionl’arrivéedela
croixsurlesautelsdelachrétientélatine,d’autantquelesdifférencesdepratiques
entrerégions,etpourlesréguliersentrefamillesetcongrégations,expressiondela
grandediversitérituelledel’Occidentmédiéval,fournissentplusdecontre-exemples
quedeconfirmations. Ilestdoncdeprudenteméthoded’aborderlaquestionpar
unversantsingulier,sansdoute,maismieuxdocumenté.Approcherlamouvance
cistercienne(quel’onnequalifiera surtoutpasd’«ordrecistercien»auxiiesiècle),
parladensitédesdécisionsdechapitresgénéraux,estunebonnepistepossible.
1.
2.
3.
P.Thoby,Lecrucifix desoriginesauConciledeTrente.Étudeiconographique,Nantes1959;
M.-C.Sépière,L’imaged’unDieusouffrant(ix e-xesiècle).Auxoriginesducrucifi ,Paris1994.
Il convient, comme toujours en ces matières, de faire une exception pour la richissime
sommedeJ.Braun,DaschristlicheAltargerätinseinemSeinundinseinerEntwicklung,
Munich1932.
C.Chazelle,Crucifi esandLiturgyintheixthCenturyCarolingianChurch,dansIlVolto
SantoinEuropa:cultoeimmaginidelcrocifisso nelMedioevo.Attidelconvegnointernazionale
diEngelberg,13-16settembre2000,éd.M.CamilloFerrarietA.Meyer,Lucques2005
(CollanaLabalestra47),p.67-93.
142
ALAINRAUWEL
ÀCîteaux,peuaprèslamortdesaintBernard,àcôtédel’interdictiondescroix
d’or, dictée par le souci d’austérité, valait aussi la proscription des croix «trop
grandesetdoncimpossiblesàporterenprocession4»:autantdirequelafonction
premièred’unecroixétaitalorsd’êtreportée,audoublesensdemobileetdetenue.
Vers1150-1160,donc,pasdecroixfi e.En1185,enrevanche,uneprescription
relativeauxfêteséclaireuneautrepratique:«lesjoursdegrandefête,etseulement
pourlamesse,onplacesurl’autellesreliquairesetunecroix,enplusdelacroix
ordinaireenbois(communemligneam)5».Sil’oncomprendbien,celasignifie qu’ily
avaitdésormaisàdemeure,attachéeauxautelsdesabbatiales,unecroixsobrement
peinte,conformémentauxpremièrescodification 6.Elleétait,semble-t-il,fixé
soitsurlatablesoitimmédiatementenarrière7.Lediacrel’encensaitàlamesse8.
Danslesgrandesoccasions,onyajoutaitdesornamentadivers.Cepourraitêtre
encescirconstancessolennellesquedescroix-reliquaires,dutypedelacroixde
Clairmarais(débutxiiiesiècle)9,étaientexposéesdansl’église,alorsqu’onnetrouve
aucuneattestationquelesobjetsliésàlaVraieCroixaientpujouerlerôledecroix
liturgiquespermanentes.
Ducôtédescommentateursdurituel,HonoriusAugustodunensis(première
moitiéduxiiesiècle)évoquelesrichesprocessionsd’entréedelamesseépiscopale,
aucoursdesquellesétaientportéesplusieurscroix,dontuneplusgrande,quiservait
decroixliturgiquependantlacélébration10.Dansl’Empireduxiiesiècle,qu’ilconnaît
particulièrement,lesrèglesanciennesprévalaientquiréservaientlatabled’autel,
jusqu’àl’offertoire,àl’expositiondel’évangéliaire11.C’étaitaussil’usageconstantinopolitain12.Lescandélabres,dontlesortesttrèsétroitementliéàceluidelacroix
d’autel,étaientdemêmeapportéslorsdelaprocessionetdéposéssurlesoldu
4.
C.Waddell,Twelfth-CenturyStatutesfromtheCistercianGeneralChapter,Brecht2002
(Studiaetdocumenta12),p.579:crucescumaurononhabeantur,nectammagnaequae
congruenonportenturadprocessionemetadaltareponantur.Itemaureaevelargenteaecruces
notabilismagnitudinisnonfiant (statutde1158).
5. Ibid.,p.121.
6. Petitexorde,XVII:confi maveruntneretinerentcrucesaureasseuargenteas,nisitantummodo
ligneascoloribusdepictas(C.Waddell,NarrativeandLegislativeTextsfromEarlyCîteaux,
Brecht1999[Studiaetdocumenta9],p.257).
7. C’estcequ’indiqueuneprescriptiondesEcclesiasticaoffici (XV,14):«s’ilarrivaitpendant
leCarêmequelacroixcouvertequiestderrièrel’autel(ouàl’arrièredel’autel:queestretro
altare) en fût emportée pour un défunt, ou pour communier un infirme, ou pour lui
donnerl’onction,onladécouvriraitjusqu’àcequ’ellesoitremiseenplace,c’est-à-direà
l’autel(superaltare)».D.ChoisseletetP.Vernet,Lesecclesiasticaofficia cisterciensdu
xiiesiècle,Reiningue1989(Documentationcistercienne22),p.94-95.
8. Ibid.,LIII,64,p.160.
9. MuséedeSaint-Omer,inv.D30.
10. PL 172, cf. A. Rauwel, La liturgie cathédrale au miroir des expositiones missae, dans
Lacathédraleromane:architecture,espaces,circulations,CSMC44,2013,p.173-181.
11. L’Admonitiosynodaliscarolingienneprécisedanscetteligne:superaltarenihilponatur,nisi
capsaeetreliquiae,autfortequatuorevangelia,autpyxiscumcorporeDominiadviaticum
infi mis(PL132,456).
12. H.Belting,Imageetculte.Unehistoiredel’imageavantl’époquedel’art,Paris1998,p.306.
LACROIXD’AUTEL:IMAGESAINTEOUOBJETDECULTE?
143
sanctuairedevantl’autelouautourdecelui-ci13.Danslestoutesdernièresannéesdu
mêmesiècle,lefuturpapeInnocentIII,alorscardinaldesSaints-Serge-et-Bacchus,
décritclairement,dansunchapitrespécial,l’autelpréparépourlamesseàRome
enindiquantqu’«onplaceentredeuxcandélabresunecroixdetaillemoyenne14»,
dontildéveloppelesymbolisme.Onaimeraitsavoirplusexactementsicettecroix
étaitinstalléetantumadmissasousielleétaitdéjàpermanente;laprésencedirecte
surl’autelestdetoutefaçonunenouveautéquel’onpeuttenterderepérerdansles
représentationsfigurées delamesse,enprenantbiengarde,toutefois,aufaitqu’il
s’agitsouventdelettrinesdemanuscritsoùl’espaceestcomptéetoùl’enlumineur
s’entientàl’essentieletauplussignifiant sansvolontédocumentaire.Ainsi,surun
misselclermontoisdelafin duxiiiesiècle,unebellecroixàpiedposéesurunautel
dominéd’unpetitdaisn’estaccompagnéed’aucunluminaire,cequiestliturgiquementimprobable:ilfautenconclurequel’onavoulumettreenvaleurlelien
théologiqueentrelesacrifice sanglantetsaréitérationnonsanglante(parlevoisinageducaliceetdelacroix)etlasacralisationdel’Eucharistie(parledais),etnon
donneràvoirunemesse«réelle»danstoutsonarroi(fig.1)
Figure1-MisseldeClermont,xiiiesiècle,
Clermont,BM,ms.62,fol.104.
13. D.R.Dendy,TheUseofLightsinChristianWorship,Londres1959(AlcuinClubCollection41).
14. Dealtariorummysteriis,PL217,811:interduocandelabrainaltaricruxcollocaturmedia.
144
ALAINRAUWEL
Figure2-LibervitaedeWinchester,xiesiècle,
Londres,BritishLibrary,Stowe944,fol.6r.
LACROIXD’AUTEL:IMAGESAINTEOUOBJETDECULTE?
145
Ilvadesoiquel’enregistrementd’unusagenouveaunepeutexcluredescasplus
anciensdecroixfixées dansl’environnementimmédiatdel’autel.Leschroniques
nousenfontconnaîtreplusieursexemples,généralementattribuablesàdessanctuairesprestigieux.LecasdeSaint-Denisestàlafoisoriginaletbiendocumenté15.
Lacroixanciennedite«desaintÉloi»setrouvaitjusteàl’arrièredel’autelmajeur.
Sugerladoublaenquelquesorte,danssonnouveauchevet,paruneautrecroix
précieusedestaturemonumentale16.Placéesurunpilierabondammentdécoréen
avantdel’auteldesCorpssaints,doncàl’arrièreetau-dessusdel’autelmajeur,
béniteparEugèneIIIlejourdePâques1147,elleasansdoutefrappélescontemporainsparsoncaractèreexceptionnel,nonseulementdefacture,maisausside
placement.ÀSaint-PierredeRome,leLiberpontificali permetdesuivrelapermanenced’unecroixrichementorfévrée(cruxexauropurissimoexdiversisgemmismirae
magnitudinisornata)situéedepuisLéonIV«surleversantdroitàcôtédel’autel
majeur17»;InnocentIIl’avraisemblablementrenouveléeauxiiesiècle18.Sil’on
admet,cequiparaîtraisonnable,quec’estàproposdecettecroixquelesAnnales
Alamannicciracontentunmiracledel’année921,onnoteralelienétroitentre
unobjetquisemblepermanentetlaSemainesainte:leMercredisaint,lorsdela
lecturedelaPassion,deslarmesauraientcouléducrucifi 19.Ilyadonciciune
connexionliturgiqueprivilégiéeentretriduumetcroix.Finalement,cequiressembleraitleplusauxcroixd’autel«classiques»seraitlacruxaureagemmisacmargaritis
speciosissimecomptadonnéeparl’abbéFrédéric,futurpapeÉtienneIX(1057-1058),
àsonabbatialeduMont-Cassin:elleétaiteneffetpourvued’un«piedenargentdoré»
quiluipermettaitd’êtreexplicitementposéesuperaltare20.Cesontlàdesnotations
rares,toujoursrelativesàdeséglisesd’exception.Lagrandiosepageenluminéedu
LibervitaedeWinchestermontrantleroiCanutetsonépousedéposantunemassive
croixd’orsurl’autelduNewMinster(fig. 2)21,quipourraitsembleruneimage
précoce(premiertiersduxiesiècle)decroixliturgique,estplutôtàinscrireparmi
lesscènesd’offrande,pourlesquellesl’autelestunlieuprivilégié,maisquine
supposentpaslapérennitéinlocodel’objetoffert.
Danslaplupartdescathédralesetabbatiales,avant1180-1200,lacroixnetrônait
pasausanctuaire,toutsimplementparcequ’elleavaitsonlieupropresouslaforme
d’unauteldelaCroix.ÀSaint-PierredeRome,ils’agissaitd’unoratoirespécifiqu ,
situédansletranseptdroit.Maislaplupartdesattestationsconcernentunautel
situé en avant de l’enclos clérical, plus ou moins au milieu de la nef (in medio
15.
16.
17.
18.
19.
JesuisredevableàPhilippePlagnieuxd’uneaideprécieusesurlatopographiesandionysienne.
P.Verdier,Lagrandecroixdel’abbéSugeràSaint-Denis,CCM13,1970,p.1-31.
LiberPontificali ,éd.L.Duchesne,Paris1892,t.2,p.119.
Ibid.,p.380.
MGH,Scriptores,t.1,p.56.Cf.J.-M.Sansterre,Entredeuxmondes?Lavénération
desimagesàRomeetenItalied’aprèslestextesdesvie-xiesiècles,dansRomafraOrientee
Occidente, Spolète 2002, t. 2, p. 993-1052, ici p. 1046-1047 (Settimane di studio del
Centroitalianodistudisull’AltoMedioevo49).
20. ChroniquedeLéonduCassin,PL173,707.
21. BritishLibrary,msStowe944fol.6r.
146
ALAINRAUWEL
ecclesiae),làoùlesfidèles pouvaientespérervoiretentendreleservicedivin:c’est
le Volksaltar de la tradition germanique. Les exemples sont très nombreux aux
tempscarolingiensetromans.LesGestadesévêquesduMansattribuentàAldric
(c.830)l’érectiond’unautel«aumilieudel’église,surlequelilfit dresseruncrucifi
denotreSeigneurJésus-Christadmirablementfaitd’oretd’argent22».ÀCologne
autempsdel’archevêqueGero(969-976),c’estaumêmeendroitquelacélèbre
Gerokreuzaccomplitsesmiracles23.Iln’yadoncnullementabsencedecroix
majestueusesdanslelieudeculteancien,maisilya–cequiesttoutdifférent–
déconnexionspatialeentreleculteeucharistiqueprincipaletlecultedelacroix.
Onobjecteraquelesreprésentationsdecroixsontpourtanttrèsnombreusesau
sanctuaire.Peintesoumosaïquées,lescroixd’absidehéritéesdel’Antiquitétardive
onttenuunrôlemajeurdansleraisonnementclassiqued’ErikPetersonsurl’orientationprimitivedeslieuxdecultechrétiens24.Unpeuplustard,lesbasiliques
ontbénéficié decroixorfévrées,nonpasseulesetenpiedcommecellesquel’ona
signaléesplushaut,maisinséréesdansdescompositionsornementalesoufestives:
ainsidescroixpendantauxcouronnes,enEspagneouàRome25.Laquestionsepose
entermesdifférentspourlesgrandescroixdeboispeintoudemétalsuspendues
àlavoûtepardeschaînesoudescâbles.Ellessetrouvaienteneffetleplussouvent
àl’entréeduchœur,c’est-à-diretrèsenavantdel’autel,surtoutdanslesgrandes
cathédralesouabbatialesoùlesstallesoccupaientunespaceintermédiaireconsidérable.
SelonGuibertdeNogent,déjàdanslacathédralecarolingiennedeLaonlecrucifix
étaitsuspenduàl’entréeduchœurdesclercs26.Lamêmeremarquevautpourlescroix
depoutresdegloire,commecettemagnacruxargenteaincatenatasupertrabeam
queciteen1175uninventairedelacathédraledeNovare27.Ilestindiscutableque
touscesobjetsrelèventdelacatégoriebeltingiennedel’image«cultique»,mais
22. GestaAldrici,MGH,Scriptores,t.15,p.312:inmediaquoqueecclesiafecitaltareinquo
etcrucifixum omininostriJesuChristiauroetargentomirabiliterfabricatumerexit.
23. A.E.Fisher,CrossAltarandCrucifix inOttonianCologne:PastNarrative,PresentRitual,
FutureResurrection,dansDecoratingtheLord’sTable:ontheDynamicsbetweenImageand
Altar in the Middle Ages, 36th International Congress on Medieval Studies in Kalamazoo,
Michigan,éd.S.KaspersenetE.Thuno,Copenhague2006,p.43-62;P.-A.Mariaux,
Eucharistieetcréationd’imagesc.1000:lecrucifix deGéron,dansPratiquesdel’Eucharistie
danslesÉglisesd’Orientetd’Occident:AntiquitéetMoyenÂge.Actesduséminairetenuà
Paris,Institutcatholique,1997-2004,éd.N.Bériou,B.CaseauetD.Rigaux,Paris2009
(Collectiondesétudesaugustiniennes.SérieMoyenÂgeettempsmoderne45,46),t.2,
p. 1043-1055.
24. E.Peterson,Lacroceelapreghieraversol’Oriente,Ephemeridesliturgicae59,1945,p.52-68;
A. Rauwel,L’orientationdesautels:unequestionmalposée?,dansEspaceecclésialet
liturgiqueauMoyenÂge,colloqueinternational,Nantua,novembre2006,éd.A.Baud,Lyon
2010(TravauxdelaMaisondel’OrientetdelaMéditerranée53),p.21-26.
25. VoirleregnumaureumdeSaint-MarcdeRomeautempsdeGrégoireIV,Liberpontificali
(citén.17),p.74.
26. A.Saint-Denisetal.,Laon:lacathédrale,Paris2002(Lecieletlapierre7),p.170.
27. F.Cervini,Dialcunicrocifissi ‘trionfali’delsecoloxiinell’Italiasettentrionale,Arte
medievale7,2008,p.9-32,icip.14.
LACROIXD’AUTEL:IMAGESAINTEOUOBJETDECULTE?
147
cultiquen’estprécisémentpassynonymedeliturgique.Uneimage«liturgique»doit
êtreexplicitementintégréeaudéploiementrituel,àl’ordo,quiestincompletsanselle.
Sonimportancen’estpasdutoutdumêmeordrequelavalorisationdévotionnelle.
Pourl’identifie ,ilfautpouvoirverseraudossierdesactesprécis,parmilesquels
lebaisementetl’encensementsontparmilesplusprobants.Oronnelitnullepart
quedescroixpeintesoususpenduesaientfaitl’objetd’encensementscommeon
letrouveraplustarddanslescoutumiersquandlacroixd’autelfi eseraattestée.
DanslesPontificaux despremièresgénérations,laconnexionentreencensetcroix
ne se repère que pour la bénédiction avant exposition d’un objet fraichement
sculptéouorfévré,dontiln’estd’ailleurspasditqu’ilsoitspécifiquement destiné
àuneéglise28.Cetteretenuedistinguelesriteslatinsdel’usagegrec,oùl’icônede
lafêtedujour,introniséesurleproskynétarion,estbeletbienencensée29.
Leseultypequipourraitéventuellementêtretraitédefaçonmoinscatégorique
seraitceluidescrucifixions représentéesàproximitéimmédiatedel’autelmajeur
etavecuneiconographietrèsspécifiquement eucharistique.Exemplaireesticila
grandefenêtreduCalvaireauchevetdelacathédraledePoitiers,datéedesannées
1160,dontMarcelloAnghebenadonnéunebellelecturesacramentelle30.L’évêque
oulechanoinequirécitaitleCanon,enlevantlesyeux,voyaitcettegrandecroix
sacrificielle presquecommesielleétaitsurl’autel.Maisletestdeshonneursliturgiques
empêched’allerplusloin:pasd’attestationsd’inclinaisonsoud’encensementsvers
cequiresteuneimagoetnonunobjetdeculte.
Laconnexionformaliséeentrelacroixfigurée etlesacrifice sacramentel,dans
l’égliseromane,nesefaisaitainsiquedemanièretemporaire,àl’occasiondela
célébrationeucharistique.Ilconvientderappelerenpremierlieul’importancede
lapageenluminéedumisselreprésentantlaCrucifixion entêteduCanon,héritière
dutraitementencroixdel’initialeTdeTeigitur,l’incipitdelaprièreconsécratoire31.
Cettelettreornéepouvaitêtreconsidéréecommerendantunecroixsculptée
superflue, puisqu’il y avait déjà une croix peinte dans le livre. Son impact était
toutefoislimitéaucélébrant,quiseulvoyaitledétaildumanuscrit.Iln’enallaitsans
doutepasdemêmepourlescrucifixions desretables,àpartirdumomentoùdetelles
installationscommencentàgarnirlesautels32.Maisprécisémentcesdébutsnesont
pasprécocesetlesmodèlesavecaucentrelascèneduCalvaire,souventunpeuplus
hautequesesvoisines,semblents’imposervraimentauxivesiècle,c’est-à-direàun
28. LePontifical romano-germaniquedux esiècle,t.1,éd.C.VogeletR.Elze,CitéduVatican,
1963(Studietesti226),p.157-161.
29. Voirunrituelcomplet,maistardif,pourSainte-SophiedeThessaloniquedansBelting,
Imageetculte(citén.12),Annexe30,p.712-713.
30. M.Angheben,Lacrucifixion duchevet:entreliturgieeucharistiqueetdévotionprivée,
dansLacathédraleSaint-PierredePoitiers:enquêtescroisées,éd.C.Andrault-Schmitt,
Poitiers2013,p.350-363.
31. RichedocumentationdansR.Suntrup,TeigiturInitialenundKanonbilderinmittelalterlichen Sakramentarhandschriften, dans Text und Bild: Aspekte des Zusammenwirkens
zweierKünsteinMittelalterundfrüherNeuzeit,éd.C.MeieretU.Ruberg,Wiesbaden
1980,p.278-382.
32. P.-Y.LePogam,Lespremiersretables, xiie-débutdu xv esiècle:unemiseenscènedusacré,
Paris/Milan,2009.
148
ALAINRAUWEL
momentoùpournoustoutestjoué33.LesfameuxautelsdeschapellesdeSaint-Denis,
avecleurssobresretablesornésseulementd’unChristencroixentourédelaVierge
etdesaintJean,pourraientbienavoirété,unenouvellefois,précurseurs34.
Ducôtédesobjetsdeplusgrandedimension,quinousretiennentici,lestémoignagesconvergentpourétablirquelacroixliturgiqueanciennen’étaitautreque
laprincipaledescroixprocessionnelles,soitqu’ellefûtportéeàl’arrièreouauflanc
de l’autel pendant toute la fonction par le ministre qui en avait la charge, soit
qu’ellefûtmobileet,àl’issuedelaprocession,retiréedesahampepourêtreinstallée
surunsupportadhoc.LepsautierdeStuttgart,décoréàSaint-Germain-des-Prés
auixesiècle,fournitdecettedernièresituationunexempleuniqueparsaprécocité:
l’unedesespagesmontrenettementunautelàl’arrièreduquelungrandcrochet
sertàretenirunecroix,dontlepiedmétalliqueétaitdetouteévidenceadaptable
àunehampedeboispourletransport(fig. 3).Unecroixduxiesiècleconservéeà
Barceloneétaitaussi,manifestement,détachabledesahampe35.Ilyasansdoute
lieudechercherderrièrecetusageunmodèleromain,suggéréparlesrecherchesde
SibledeBlaauw36.
Figure3-PsautierdeSaint-Germain-des-Prés,ixesiècle,
Stuttgart,WürttembergischeLandesbibliothek,Bibl.fol.23,fol.130v.
33. Donnonsundoubleexemplebourguignon:danslepaysd’Auxoisvoisinentleretablede
pierredeFontenay,vers1300,etlebelensemblefiguré àlagloiredesaintThibault,en
l’églisedumêmenom,vers1350.
34. LePogam,Lespremiersretables(citén.32),p.242-243.
35. Muséed’artcatalan,inv.012099.
36. S.deBlaauw,FollowingtheCrosses:theProcessionalCrossandtheTypologyofProcessions
inMedievalRome,dansChristianFeastandFestival:theDynamicsofWesternLiturgyand
Culture,éd.P.G.J.Post,G.RouwhorstetL.vanTongeren,Louvain2001(Liturgia
condenda12),p.319-343.
LACROIXD’AUTEL:IMAGESAINTEOUOBJETDECULTE?
149
Dèsl’OrdoXV,datédumilieuduviiiesiècle,laprocessionprécédantlamesse
stationnaleestdécritecommeouverteparseptcroixportativesqui,àl’arrivéedans
l’église,sontfichées àproximitédel’autel,grâceàunsoclespécifiqu 37.Cessept
croixseretrouventausièclesuivantdanslecérémonialdeSaint-Riquier,toujours
promptàimiterlesgrandsmodèlespatriarcaux38.Àl’époqueromane,lerituelde
l’Urbss’estsimplifié maisaconservécettedonnéemajeuredelacroixmobile
introniséeausanctuaire.Vers1140,lesprescriptionsrelativesàlaChandeleurdans
l’ordo du chanoine Benoît l’indiquent avec une certaine précision39. Au départ
(c’est-à-direàl’égliseSaint-AdriensurleForum),«lesous-diacrerégionaireprend
lacroixstationnaleàl’autel,laportantdanssesmainsjusquedevantl’église.À
sasortie,illalèvepourlaporterdevantlepontifependantlaprocession.»Comment
comprendreconcrètementlasuccessiondesgestes?Lacroixpouvaitêtreàl’autel
sursahampe,portéebasseàl’intérieur,puishauteàl’extérieur.Ellepouvaitaussi
êtredéposéesurlatabledanssaseulepartieorfévréeetfixée surlahampeseulementaudépartdelaprocession.Autermedel’actionliturgique,avantlamesseà
Sainte-Marie-Majeure,leclerc«portelacroixàl’autelàlamanièrehabituelle»:on
adonclàuneconstantedelapratiqueromaine.Àlafin dumêmesiècle,dansl’ordo
deCencius,uneautreprocessionestdécrite:celledumercredidesCendres,de
Sainte-Anastasieàl’Aventin.Lepapenu-piedsestprécédédedeuxcroix,lasienne
etcelledelabasiliquevaticane.Àl’arrivéeàSainte-Sabine,cettedernièreestreçuepar
lesacolytesdusous-diacreafin qu’ilslaportentàl’autel(portantusqueadaltare)40.
Lesgrandescathédralesd’Italiepratiquèrenttardivementlemêmeusage.À
Crémone,vers1200,l’évêqueSicardévoquelacroixutiliséeàl’autel,maisdans
lecontextedelaprocessionépiscopaled’entréeetenlienétroitaveclesétendards,
quisontsanshésitationpossibledesélémentsdecortège41:ilfautendéduire
quelacroixd’autelétaitaussichezluilacroixdeprocession.Iln’yad’ailleurspas
d’oppositionabsolueentreunobjetfi eetunobjetmobile.Uncanondusynode
d’Exeter,en1287,prescritqu’«àchaqueauteloùl’oncélébreralamesse,ilyaitdeux
croix,unefi eetuneautreportable42».Onvoitainsicohabiter,nonseulementdes
pratiquesdiversesendeslieuxdivers,maisdesusagescomplémentairesàl’intérieur
des mêmes sanctuaires et des mêmes cérémonies. Quand les statuts de l’évêque
RicharddeChichester,en1246,ordonnentauprêtredenecélébrerqu’avecune
37. Ponuntipsassuperduamateriaincrucepositapropegraduindexterampartem(cf.Ordo
romanusXV,2,éd.Andrieu,Louvain1951,t.3,p.97).
38. Hariulf, Chronique de l’abbaye de Saint-Riquier, éd. F. Lot, Paris 1894 (Collection de
textespourserviràl’étudeetàl’enseignementdel’histoire17),p.297.
39. Lelibercensuumdel’Égliseromaine,éd.P.FabreetL.Duchesne,Paris1905(Bibliothèque
desécolesfrançaisesd’AthènesetdeRome2esérie6),t.2,p.148:subdiaconusregionarius
levatcrucemstationalemdealtari,planeportanseaminmanibususqueanteecclesiam.Cum
autemveneritforas,levateamsursum,quamfertantepontificem inprocessioneusquead
sanctamMariamMajorem.
40. PL178,1070.
41. Mitrale, PL 213, 55: vexillo simul cum cruce in altaribus utimur in memoriam trophaei
DomininostriJesuChristi.
42. Canon12,Mansi,t.24,col.800.
150
ALAINRAUWEL
croixdevantlui43,celaneprésumepasdelaformepriseparl’objet.Lagrande
enquêtequis’imposeraitsurl’aménagementdesespacescultuelsentreâgeromanet
restructurationsclassiquescompliqueraitencore,àcoupsûr,letableauseulement
esquisséetmontreraitcombien,autempsdesliturgiesdiocésainesetdesritespropres,
ilestdifficileencesmatiè esdeformulerdesloisgénérales.
Unechoseestsûre:sil’onadmetquelacroixd’autelapourfonctionthéologique
derappelervisuellementl’identitédesacrifice entrelamorthistoriqueduChrist
auCalvaireetsonoblationsacramentellequotidiennementréitéréesurl’autel,iln’y
apasdecorrespondancechronologiqueentrel’affirmation del’idéeetl’affirmation
del’image.L’idéeestcertesanciennesoussaformegénérique,maiselleneseprécise
qu’endeuxtemps.Lepremierestlemomentcarolingien,nontantàl’occasion
desdisputessavantesimpliquantlesPaschaseetlesRatramne,quinefurentdes
tempêtesqu’àl’échelleduverred’eauqu’étaientlesmilieuxlettrésduixesiècle,
maisgrâceàl’élaborationdel’allégorèseliturgiqueparAmalaire:làseconstitua
unmodèledecompréhensiondurituelquidemeuravivacependantdessiècles44et
danslequellemotifdelarépétitionnonsanglantedusacrifice delacroixsetrouva
déclinédemilleetunemanières.Lexiesiècleassuradesoncôté,parlagestionde
la crise bérengarienne, la pérennité doctrinale de ce qui était déjà rituellement
acquis.Uneconfiguration nouvelledel’espacepublicecclésialassura,cettefois,une
sensiblenotoriétéauxthèseshyper-réalistesdela«présenceréelle».Maiscen’estniau
ixeniauxiesièclequenousavonsvulacroixfi es’imposersurlatableeucharistique,
dansundialogued’objetsentrecrucifix etvasessacrés.Avectouteslesprécautions
requises,c’estplutôtuntournantde1200quenousavonspudistinguer.
Laleçonméthodologiqueduconstatestprécieuse:uneconnexionmécanique
entrelethéologiqueetlevisuelymanifestetoutesseslimites.Cen’estpasparce
quelesélaborationscléricalesmettentunthèmeàl’ordredujourqu’onleverra
aussitôt«traduit»entroisdimensions–neserait-cequeparceque,duconçuau
sensible,lepassagen’estprécisémentpasuneaffairede«traduction».Ilyadonc
dansledossierdelacroixd’auteldeuxtemporalités:celledupensableetcelledu
visible,etellessontdécaléesdeplusieursdécennies,voiredeplusieurssiècles.Sans
doutenesont-ellesniséparéesabsolumentniintellectuellementséparables,mais
ellesneserecouvrentàl’évidencepas.Bellepreuvequesilachrétientélatineest
unsystème,dotéparconséquentd’unelogique,elleestnéanmoinssusceptiblede
chronologiesplurielles,toutcommel’objeticiétudiéhésiteentrelafixité sacralede
l’auteletlalentetraverséeprocessionnelledesdiversespacesdulieudeculte,c’està-direentrel’uniformitéhiérarchiquedel’Église-clergéetlacomplexitéorganique
del’Église-société.
AlainRauwel
CeSor(EHESS/CNRS)
43. Mansi,t.23,col.705.
44. VoirA.Rauwel,Ritesetsociétédansl’Occidentmédiéval,Paris2016(Lesmédiévistesfrançais
etd’ailleurs13).
Expériencedel’icôneetpreuve
parl’imagechezThéodoreStoudite
OlivierDelouis
SaintThéodoreStoudite(759-826)estconnucommethéologiendel’icôneet
réformateurmonastique1.Peud’étudescependantréconcilientcesdeuxchampset
évaluentlaplacedel’icônedanslaviepersonnelledumoineThéodore.Or«ilya
deuxmanièresdesaisirlestatutetlesfonctionsdel’imagedanslapenséeancienne»,
selonAncaVasiliu:«parlesdéfinitions quiensontdonnéesetparl’usagequien
estfait.Lapremièreprendencomptecequ’unauteurendit,lasecondeanalyseceque
l’auteurfait,commentilsesertdesimages,delavisibilitéimmanentedel’existant,
ousimplementdesdonnéeséparsesdel’expériencevisuelle.»2C’estcetteseconde
voie que nous voudrions ici privilégier en étudiant les données de l’expérience
sensibledel’icônechezThéodoreStoudite.
LesœuvresdeThéodoreenfaveurdesimagessontnombreusesetbienétudiées.
Théodoreyinsistesurl’Incarnationcommefondementdelareprésentationdu
Christetdessaints,surlanotiondecirconscriptibilitéduChristetsurlarelation
hypostatiquedel’icôneàsonmodèle3.LestexteslesplusimportantssontlesTrois
1.
2.
3.
T.Pratsch,TheodorosStudites(759-826)–zwischenDogmaundPragma,Francfort1998
(BerlinerByzantinistischeStudien4);R.Cholij,TheodoretheStoudite.TheOrderingof
Holiness,Oxford2002;R.-J.Lilie,C.Ludwig,B.ZielkeetT.Pratsch,Prosopographieder
mittelbyzantinischenZeitOnline[NachVorarbeitenF.Winkelmannserstellt],Berlin2013
(Berlin-BrandenburgischeAkademiederWissenschaften),enlignesurwww.degruyter.com/
view/db/pmbz(désormaiscitéPmbZ),no7574/corr.Surlecontexteetlapériodede
l’iconoclasme,voirlabibliographierassembléeparL.BrubakeretJ.F.Haldon,Byzantium
intheiconoclastera,c.680-850:ahistory,Cambridge2011.
A.Vasiliu,Eikôn.L’imagedanslediscoursdestroisCappadociens,Paris2010,p.20.
SurThéodorethéologiendesimages,voiressentiellement:C.Schönborn,L’icôneduChrist.
Fondementsthéologiques,Paris20034,p.217-234;M.Bratu,Quelquesaspectsdelathéorie
del’icônedeS.ThéodoreStoudite,RevuedesSciencesReligieuses77,2003,p.323-349;
G.C.Tsigaras,Ἡ εἰκονολογία τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη,Thessalonique2011(Ἀνάλεκτα Βλατάδων68);T.T.Tollefsen,StTheodoretheStudite’sDefenceoftheIcons.TheologyandPhilosophy
inNinth-CenturyByzantium,Oxford/NewYork2018(OxfordEarlyChristianStudies).
OnconsulteraégalementV.Grumel,L’iconologiedesaintThéodoreStudite,EO20,1921,
p. 257-268;P.J.Alexander,ThePatriarchNicephorusofConstantinople.Ecclesiasticalpolicy
and image worship in the Byzantine Empire, Oxford 1958, p.191-196; J.Meyendorff,
L’imageduChristd’aprèsThéodoreStoudite,dansSynthronon,Artetarchéologiedelafin
del’Antiquité‚etduMoyenÂge,Paris1968(BibliothèquedesCahiersArchéologiques2),
p. 115-117.VoirencoreT.Damian,Theologicalandspiritualdimensionsoficonsaccording
toSt.TheodoreofStudion,Lewiston,NY2002;K.Kornarakès,Ἡ θεολογία τῶν ἱερών εἰκόνων
κατὰ τὸν ὅσιο Θεόδωρο τὸν Στουδίτη,Katerini1998;K.Parry,Depictingtheword:Byzantine
iconophilethoughtoftheeighthandninthcenturies,Leyde1996(ThemedievalMediterranean12).
152
OLIVIERDELOUIS
antirrhétiquescontrelesiconomaques4,oùThéodoresemontrefin logicienetfamilier
desconceptsaristotéliciens5;lesSeptchapitrescontrelesiconomaques 6etQuelques
questionsauxiconomaques7répondentàdesobjectionsvariées,parfoistrèspragmatiques,faitesauculteetàl’usagedesicônes;laRéfutationetrenversementdespoèmes
impiesestuntexteprécieuxquidonneàlire,pourmieuxlescondamner,despoèmes
iconoclastes8. Enfin, une lettre importante deThéodore à son oncle Platon sur
lesimagesacirculéindépendammentdesaCorrespondance9,laquelle,avecprès
de560lettres,offreauprixd’unepatientelecturedestrésorsd’informationsur
laplacedel’icônedanslasociétébyzantinedutemps10.
Ducôtédel’histoiredel’art,pourlapériodequivaduviiieauixesiècle,la
discussions’estlongtempsfocaliséesurl’impactdel’iconoclasmeetdelathéologiedes
images,forgéeenréponse,surl’évolutiondel’artbyzantin.Lararetédesœuvres
4.
ThéodoreStoudite,Troisantirrhétiquescontrelesiconomaques,PG99,col.327-351.L’œuvre
abénéficié deplusieurstraductions,parmilesquellesC.P.Roth,St.TheodoretheStudite.
OntheHolyicons,Crestwood1981;K.I.Dalkos,Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου Λόγοι Ἀντιρρητικοὶ
κατὰ εἰκονομάχων καὶ στίχοι τινες ἰαμβικοί, Athènes 1998 (grec moderne); J.-L.Palierne,
SaintThéodoreduStoudion.L’imageincarnée:troiscontroversescontrelesadversairesdessaintes
images,Lausanne1999;T.Cattoi,TheodoretheStudite.Writingsoniconoclasm,NewYork2015
(AncientChristianwriters69),p.45-119.
5. Alexander,ThePatriarchNicephorus(citén.3),p.194;surcetteapprochephilosophique,
voirTollefsen,StTheodoretheStudite’sDefenceoftheIcons(citén.3).
6. Théodore Stoudite, Sept chapitres contre les iconomaques, PG99, col.485-497; trad.
Cattoi,TheodoretheStudite(citén.4),p.120-128.Voicilalistedeceschapitres:
1. ÀceuxquidisentqueleschrétiensquivénèrentlesicônesduChrist,delaThéotokos
oud’autressaintsenfontdesdieux;2.Àceuxquidemandentpourquoirienn’estécrit
dansl’Évangileausujetdel’icôneduChrist;3.Àceuxquidisentque,puisqu’iln’existe
pasdanslecield’imaged’hommemaisletypedelaCroix,ilfautvénérercettedernière
[possibleréférenceàlacroixdelaconstellationducygneselonT.Cattoi,voiribid.,
p. 211];4.Àceuxquidisentqueleprêtrenedoitpasmarquerlesnourrissonsqu’onlui
présenteparuneicônemaisdusignedelacroix;5.Àceuxquidisentquechacunpeut
écarterdeluilamaladieetledémonenutilisantlacroixmaispasl’icône;6.Àceuxqui
avancentcontrel’imageduChristlacitationduThéologien[GrégoiredeNazianze]:«Ce
quiestvénérén’estpascirconscriptible»;7.Àceuxquiavancentcontrel’imageduChrist
lacitationdeGrégoire[deNazianze]:«Siquelqu’unvénèreunecréature,mêmes’illefait
aunomduChrist,ilestidolâtre».
7. ThéodoreStoudite,Quelquesquestionsposéesauxiconomaques,PG99,col.477-485;
trad.Cattoi,TheodoretheStudite(citén.4),p.129-134.
8. ThéodoreStoudite,Réfutationetrenversementdespoèmesimpies,PG99,col.435-478;
trad.Cattoi,TheodoretheStudite(citén.4),p.140-169.
9. LaCorrespondanceestéditéeparG.Fatouros,TheodoriStuditaeEpistulae,I-II,Berlin1991
(CFHB,SeriesBerolinensis31).Pourl’Ep.57(av.814),voiribid.,p.164-168.Lalettre
57aétééditéeséparémentetreprisedansPG99,col.500-505.Listedestraductionsdans
Fatouros,op.cit.,p.202*,n.204,auxquellesonajouteracelledeCattoi,Theodorethe
Studite(citén.4),p.135-139(d’aprèslaPG).
10. UnelistepluscomplètedesœuvresdeThéodoreestdonnéeparFatouros,TheodoriStuditae
Epistulae(citén.9),p.21*-38*.Pouruneprésentationspécifique desœuvresthéologiques,
voirparexempleBratu,Quelquesaspects(citén.3),p.325-326;Tsigaras,Η εικονολογία
του Θεοδώρου Στουδίτη(citén.3),p.86-104.
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
153
préservéespourlapériodedesvie-viiesiècles,endehorsdesicônesduSinaï,rend
difficile desuivreuneévolutioniconographiqueetl’ons’estpréoccupédesavoir
s’ilyavaitounonunecontinuitéentrelesœuvresproduitesavantetaprèsl’iconoclasme,continuitéqueThéodore,onleverra,sembleattester11.Parailleurs,durant
cesdeuxdernièresdécennies,l’intérêtdelarecherches’estdéplacédel’imagevers
lespectateur:cequel’onaparfoisappelélathéoriedelaréception,àsavoirla
confrontationauvisibleetlaproductiondesensàpartirdel’expériencedel’image
etdesémotionsqu’ellesuscite,anourriungrandnombredepublications,tandis
qued’autress’attachaientplusspécifiquement àl’interactionentrelediscoursetla
représentation12.MaislesœuvresdeThéodoresontrestéesignoréesouàlamarge
decetournantépistémologique13.
Usagesetthéologiedel’icône
ParlesécritsdeThéodore,nousapprochonsunesociétéoùl’imagereligieuse,
publiqueetprivée,estomniprésente.Lebaiserdel’icôneetlaprosternationprescritsparl’horosduconciledeNicéeIIen78714–auquelparticipasononcleetpère
spirituelPlaton(†814)15–vontpourl’higoumènestouditeévidemmentdesoi16.
Ses usages se dévoilent cependant rarement. En 815, il reçoit dans sa prison un
envoyédel’empereurquidoitlepunirdecentcoupsdefouet.Celui-cil’épargne
maisThéodoreestdépouillé:s’ilgardedixnomismatanécessaireàsonentretien,
l’émissaireluiconfisque seslivresetsurtoutuneicônequ’ilporteautourducoulogée
dansunenkolpionenor,unobjetinterditparl’iconoclasmealorsrenaissant17.
11. K.Corrigan,Iconography,dansTheOxfordhandbookofByzantinestudies,éd.E.M.Jeffreys,
J.F.HaldonetR.Cormack,Oxford/NewYork2008,p.67-76.
12. VoirunbilandansA.Pizzone,TheodoreandtheBlackman:Imagining(through)theIcon
inByzantium,dansKnotenpunktByzanz:WissensformenundkulturelleWechselbeziehungen,
éd.A.Speer,P.SteinkrügeretA.Pizzone,Berlin2012(Miscellaneamediaevalia36),
p. 47-70,icip.47etn.3,avecbibliographieantérieure.Voiraussil’introductionauprésent
volumep.7-27.
13. Une exception notable cependant: G.C.Tsigaras, Οἱ αἰσθήσεις στὴν εἰκονολογία τοῦ
Θεοδώρου Στουδίτη, Κληρονομιά37,2005-2013,p.379-402.
14. ActesdeNicéeII,éd.E.Lamberz,ACOII3,III,826.Surcesgestes,voirparexemple
M.-F.Auzépy,L’iconodoulie:défensedel’imageoudeladévotionàl’image?,dansNicéeII,
787-1987. Douze siècles d’images religieuses, éd. F.Boespflu et N.Lossky, Paris 1987,
p. 157-165,reprisdansM.-F.Auzépy,L’histoiredesiconoclastes,Paris2007(Bilansde
Recherche2),p.37-44.
15. PmbZ,no6285.
16. LeThesaurusLinguaeGraecae(http://stephanus.tlg.uci.edu),quinecomprendpourtant
aucundestraitésthéologiquesdeThéodore(àladatedejuin2018),signaleprèsde350
occurrencesdumotπροσκύνησιςetdesescomposésdanslesœuvresdeThéodore,principalementdansseslettres.
17. Ep.1502-8,éd.Fatouros,TheodoriStuditaeEpistulae(citén.9),p.268: Γίνωσκε, τέκνον
μου, ὅτι πάλιν κατέλαβεν ὁ ἐξορίσας ἡμᾶς ἀγαθὸς ἀνὴρ μετὰ ἀπειλῆς τοῦ βασιλέως διὰ τὰ
δηλωθέντα αὐτῷ παρ’ ἡμῶν, καίπερ οὐ πάντα εἰπόντοςτοῦ βασιλικοῦ, πρὸς τὸ δεῖραί με ἑκατὸν
μάστιγας καὶ ἐπᾶραι τοὺς δύο ἀδελφούς, Λουκιανὸν καὶ Ὑπάτιον, τά τε βιβλία πάντα μέχρι καὶ
τροπολογίου, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ εἰκόνα εὑρισκομένην ἐντὸς ἐγκολπίου χρυσίου τε ἅμα καὶ ἐάσαι
154
OLIVIERDELOUIS
L’icônea,dutempsdeThéodore,desusagesvariésetmoinscontrôlés:parmi
lesexcèsconnus,signalonscommentThéodorefélicitelespathaireJeanpouravoir
baptisésonfils defaçonpeuconventionnelle,ayantsubstituéauparraindel’enfant
saintDèmètrioslui-même,présentparsonicône,cequeThéodoreprendcomme
unactedeconfiancedontilsaitpou tantqu’ilscandaliseralesiconoclastes18.
LeStouditeévoqued’autrepartrégulièrementlessupportsvariésdel’imagede
sontemps,ainsidecettenapped’autelreprésentantuneViergeàl’Enfantdont
unefemmeafaitl’offrandeaumonastèredeStoudios,etpourlaquelleilcompose
lepoèmequisuit:
41. Surlanapped’autel
Voyantincarnélecréateurdumonde
aveccellequil’amisaumonde,parledessin(graphè)desimages,
soisfrappédestupeur,[voyant]commentDieudevenuenfant
s’approcheetaccomplitlesalutdesmortels,
afinq ’ensecondamnantlui-mêmeàlamort,
ilsauvelacréationparlapuissancedesadivinité.
Cequ’ayantconsidéré,àlaThéotokoselleapporte
poursarédemptionetcelledesonmariuncadeauimmaculé19.
μοι δέκα νομίσματα.Cepassagen’aguèreétécommenté:onverradepossiblesmodèles
pourdetelsenkolpiadansY.Oikonomaki-Papadopoulou,B.PitarakisetK.Loverdou-
Tsigarida,EnkolpiaoftheHolyandGreatMonasteryofVatopaidi,MontAthos(Vatopédi)
2000,passim.NousremercionsBrigittePitarakispourcetteréférence.
18. Ep.172-14,éd.Fatouros,TheodoriStuditaeEpistulae(citén.9),p.48:Θεῖόν τι δρᾶμα ἀκηκοότες
πεπρακέναι σου τὴν κυριότητα τεθαυμάκαμεν ἐπὶ τῇ μεγάλῃ σου ὡς ἀληθῶς πίστει, ἄνθρωπε
τοῦ θεοῦ. Φασὶ γὰρ ὁ διδάξας χρήσασθαί σε τῇ ἱερᾷ εἰκόνι τοῦ μεγαλομάρτυρος Δημητρίου ἀντὶ
ἀναδόχου τινὸς καὶ οὕτως ἐπιτελέσαι τὸ φώτισμα τοῦ θεοφυλάκτου σου τέκνου. Kαὶ ὢ τῆς
πεποιθήσεως· […] Ἀλλὰ βεβήλοις μὲν ἀκοαῖς καὶ ἀπίστοις ψυχαῖς ταῦτα ἀπαράδεκτα ὡς ἄπιστα,
καὶ μάλιστα τοῖς εἰκονομάχοις, τῇ δὲ σῇ εὐσεβείᾳ ἐναργῆ τὰ γνωρίσματά τε καὶ ὑποδείγματα
πεφανέρωται.«Nousavonsentenduquetaseigneurieafaituneactiondivineetnousavons
admirétagrandefoi,ôhommedeDieu.Moninformateurm’aditeneffetquetuasfait
usagedelasainteicônedumégalomartyrDèmètriosenlieuetplaced’unparrainetqu’ainsi
aétéréalisélebaptêmedetonfils gardédeDieu!Combiengrandeesttaconfianc ![…]
Siauxoreillesprofanesetauxâmesincroyantes,ceschosessontinacceptablesetnesont
pasdignesdefoi,enparticulierauxiconoclastes,partapiétélessignesetmodèlesensont
clairementrévélés.»Surcetépisode,voirparexempleA.Grabar,L’iconoclasmebyzantin.
Dossierarchéologique,Paris1957,p.87;G.Dagron,Décrireetpeindre.Essaisurleportrait
iconique,Paris2007(Bibliothèqueillustréedeshistoires),p.72.Voiraussilatrad.anglaise
deC.Mango,TheArtoftheByzantineEmpire,Toronto1971,p.174-175,etlaparaphrase
d’E.Marin,SaintThéodore,Paris1906,p.166-167.
19. ThéodoreStoudite,Épigramme41,éd.P.Speck,TheodorosStudites,Jambenaufverschiedene
Gegenstände,Berlin1968(SupplementaByzantina1),p.190:Εἰς ἐνδυτήν / Τὸν Κοσμοποιὸν
σωματούμενον βλέπων / σὺν τῇ Τεκούσῃ τῇ γραφῇ τῶν εἰκόνων, / καταπλάγηθι, πῶς Θεὸς
βρέφος πέλει / ἅπαντά τε δρᾷπρὸς βροτῶν σωτηρίαν· / ἵν’ εἰς ἑαυτὸν τὴν φθορὰν κατακρίνας / τὸ
πλάσμα σώσῃ θεότητος τῷ κράτει· / τὸ δὴ φρονοῦσα τῇ θεητόκῳ φέρει / πρὸς λύτρον αὐτῆς
τ’ ἀνδρὸς ἄχραντον δόμα.Surlanapped’auteldeSainte-Sophie,voiraussiThéodoreStoudite,
Testament,éd.O.Delouis,LeTestamentdeThéodoreStoudite:éditioncritiqueettraduction,REB67,2009,p.77-109,icip.9749;voirégalementP.Speck,Die ἐνδυτή.Literarische
QuellenzurBekleidungdesAltarsinderbyzantinischenKirche,JÖB15,1966,p.323-375.
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
155
Del’environnementmatérielàlathéologie,iln’yaguèredefrontièrecarlamatière
etl’icôneentretiennentunerelationnécessaire:silamatièren’estpasvénérable,
l’imageduChristdoitbienyêtreimprimée,sansseconfondreenessenceavecelle.
Pours’expliquer,Théodorefaitusagedecomparaisonsconcrètes,nécessairespour
penserceparadoxedel’impressionfigurée d’uncorpsdivin.LeChristetsonicône,
selonThéodore,sontdeuxchosesquivonttoujoursensemble.L’icôneexistedans
leChristenpuissance,commeuneicônevirtuelle,avantqu’elleneseconcrétise
dansl’œuvred’art;celuiquivoitleChristvoitsonicôneetinversement.Théodore
enappelleaucorps,aumiroir,àl’ombre,ausceauetàl’empreinte,commedans
laLettreàPlaton(Ep.57):
Prenonsparexempleunanneausurlequelestgravéel’imagedel’empereur,qu’on
l’imprimedansdelacire,delapoixoudel’argile.Lesceauestuniqueetlemême
inchangédanstouteslesmatières,maiscelles-cisontdifférenteslesunesdesautres.
Ilneresteraitpasinchangédanslesdifférentesmatièress’ilavaitlemoindrepoint
communavecelles,maisilestlui-mêmeconceptuellementséparéd’ellesendemeurantdansl’anneau.Demême,laressemblanceduChrist,mêmegravéeenquelque
matièrequecesoit,n’ariendecommun(akoinônèton)aveclamatièredanslaquelle
elleestexprimée,carelledemeuredansl’hypostaseduChrist,àlaquelleelleappartientenpropre20.
DanssontroisièmeAntirrhétique,Théodorerevientsurcettecomparaison:
Lesceauestunechose,l’empreintedusceauenestuneautre;etcependant,avant
mêmequel’onapposelesceau,sonempreinteestenlui.Lesceaun’estpaseffectif
tantqu’iln’apasapposésonempreintesurquelquematière.AinsidoncleChrist,
s’iln’apparaissaitdansl’imaged’art(technètèeikôn),neseraitdecefaitniagissant
niefficient 21
ToujoursdanscetroisièmeAntirrhétique,ilajoute:
Iln’estpaspossibledeséparerl’ombreducorps,parcequ’ellesubsisteaveclui,alors
mêmequ’ellen’estpasapparente.Delamêmemanièreaussi,onnepeutséparerdu
Christsapropreimage.Demêmequel’ombreestmieuxmiseenévidenceparles
rayons du soleil, de même l’image du Christ est manifestée à tous, précisément
lorsqu’elles’imprime(diatupôsis)surdiversesmatières.22
20. Ep.57102-110,éd.Fatouros,TheodoriStuditaeEpistulae(citén.9),p.167-168:Ἔστω πάλιν
δακτύλιος ἐγκεχαραγμένος βασιλικὴν εἰκόνα, εἶτα ἐκτυπούσθω ἐν κηρῷ, ἐν πίσσῃ, ἐν πηλῷ. ἡ
μὲν οὖν σφραγὶς μία καὶ ἡ αὐτὴ ἀπαράλλακτος ἐν ἀμφοτέραις ταῖς ὕλαις, αἱ δὲ πρὸς ἀλλήλας
διαφορούμεναι· οὐκ ἂν δὲ ἐν ταῖς διαφορουμέναις ἀπαράλλακτος ἔμεινεν ἢ παρὰ τὸ μηδὲν ταῖς
ὕλαις κοινωνεῖν, ἀλλ’ εἶναι αὐτὴν τῇ ἐπινοίᾳ τούτων κεχωρισμένην, μένουσαν ἐν τῷ δακτυλίῳ.
οὕτως οὖν καὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ ὁμοίωμα, κἂν ἐν ὁποιᾳοῦν ὕλῃ κεχαρακτήρισται, ἀκοινώνητόν
ἐστι τῇ ἐν ᾗ δείκνυται ὕλῃ, μένον ἐν τῇ τοῦ Χριστοῦ ὑποστάσει, ἧσπέρ ἐστι καὶ ἴδιον.Trad.
Schönborn,L’icôneduChrist(citén.3),p.225(trad.légèrementmodifiée)
21. ThéodoreStoudite,Troisièmeantirrhétique,PG99,col.432D;trad.Palierne,Saint
ThéodoreduStoudion(citén.4),p.109-110(trad.légèrementmodifiée)
22. ThéodoreStoudite,Troisièmeantirrhétique,PG99,col.433B.
156
OLIVIERDELOUIS
Aveccetteconséquence:puisquelecorpsduChristaététouchéetquel’hypostaseduChristestcommuniquéeàl’image,toucherl’icône,c’esttoucherl’ombre
sainteducorpsduChrist.Théodoreenvisagedoncavecprudenceetsanstoutefois
ladévelopper,unethéologiesacramentelledel’icône23.
Épigrammesetprogrammesiconographiques
Qu’apprend-on,àlireThéodore,surl’icônebyzantine?Sil’onapuregretterque
lesthéologiensnefournissent,auviiie-ixesiècle,qu’un«maigrerésidud’informations sur l’art iconographique à l’aube de la querelle des images»24, l’œuvre de
Théodoreestl’unedesraresàpermettred’atteindrequelquesmodèlesetmotifs
iconographiquesplusprécis25.Nousconservonsainsiunremarquablecorpusde
123épigrammesduStouditediviséenplusieursensemblesoucyclesthématiques26.
Lecycleleplusconnuestsansdouteceluidesépigrammesconcernantlaviequotidiennedesmoines(nos3-29),maisl’ensemblecomprendégalementdesépigrammes
surlathéologiedel’image,surlaVierge,surlemonastèredeStoudios,surlaCroix,
surdessaintsetdeséglises,sanscompterdesobjets,d’autresédifices oudesrelations
deThéodore,vivantesoudécédées.Lesépigrammes61à84traitentainsidesaints
dontlalistedémontrequ’ellesformentunesériepatristiqueetmonastiquecohérente,
austyleconstant,conçueprobablementd’unseulélan.Cespoèmesnesontpas
datablesavecprécisionmaisilsontreçuleurformedéfiniti eaprès798,datedu
déplacementdeThéodoredumonastèredeSakkoudionenBithynieaumonastère
deStoudiosàConstantinople,sil’onenjugeparlapremièreplacedonnéeau
Précurseur,patrondel’églisestoudite,devantsaintJeanl’Évangéliste,patrondu
monastèrebithynien27.L’épigrammeacertesalorsperdusonseulcaractèrefonctionnel:elleconstitueungenreproprementlittérairedesortequ’ilestdifficile de
distinguerlesépigrammesinscritesdecellesindépendantesdetoutsupportmatériel.
Ilestcependantétabliquelesdeuxcasdefigu esserencontrentdanslecorpus
sivariécomposéparThéodore28etplusprécisément,concernantcessaints,ilestau
moinsétabliquecesverscommentaientdesimageseffectivementpeintesou
mosaïquées29.Eneffet,l’épigramme62évoquedanssondeuxièmeversetunereprésentationfigurée del’évangélisteJean:«Enteregardantpeint[grapton]j’illumine
23. Bratu,Quelquesaspects(citén.3),p.342-343et349.
24. J.Gouillard,ArtetlittératurethéologiqueàByzanceaulendemaindelaquerelledes
images,CCM12,1969,p.1-13,icip.1.
25. VoirlesremarquesdeTsigaras,Ἡ εἰκονολογία τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη(citén.3),p.279-297.
26. Éd.ettrad.Speck,Jamben(citén.19).
27. Surcemonastère,voirM.-F.Auzépy,O.Delouis,J.-P.GréloisetM.Kaplan,Àpropos
desmonastèresdeMèdikionetdeSakkoudion,REB63,2005,p.183-194.
28. Surl’assemblagedespoèmesdeThéodoreparlemoineDenysleStoudite,voirM.D.Lauxtermann,ByzantinePoetryfromPisidestoGeometres.TextsandContexts.VolumeOne,
Vienne2003(WienerByzantinistischeStudien24-1),p.71-72.
29. Voirl’analysedeP.Speck,EinHeiligenbilderzyklusimStudios-KlosterumdasJahr800,
dansActesduXII econgrèsinternationald’étudesbyzantines(Ochrid,10-16septembre1961),3,
Belgrade1964,p.333-344.
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
157
monâme»30;paranalogie,parcequecetteépigrammenediffèrepasdesautres
danssaconstruction,onpeutsupposerqu’ilenallaitdemêmepourleresteducycle.
Uneépigrammesurl’églisedeSakkoudionajustementétéconservéeunpeuplus
loindanscecorpus,auseind’uncycleconsacréàdesédifices sacrés.Letitreestun
peumystérieux,maisils’agitclairementd’unedédicace:
90. SurleTétrakamaron
Tuasétévuecommeuneœuvremerveilleuse,trèsbelle.
Commeàunechoseaniméejeteparle,église.
Tuportesentoiuneséried’icônes,
Indiciblevisiondecequel’onvoitauciel.
Reçois[cetteéglise],gloiredesApôtres,
Bienheureuxévangéliste,théologien,
Etàceuxquiparamourpourtoil’ontconstruite
Accordelagrâceetlepardondeleursfautes31.
Lamentiondebâtisseursnedissimulepaslemaîtred’œuvre,Théodoreluimême.Letexteutiliselemottétrakamaronpourcaractériseruneéglise:onyavu
l’indiced’uneconstructionàplanencroix,avecvoûte,untypeprochedel’église
àcoupoleencroixinscrite.CyrilMangoetIhorŠevčenko,lorsdeleurexploration
delacôtesuddelamerdeMarmara,avaientapportélapreuvedel’existence,
dèslafin duviiieetledébutduixesiècle,d’églisesencroixgrecqueinscriteàcoupole32,maisc’estVincenzoRuggieriquiarapprochélemottétrakamarondesplans
relevésàFatihCamii(Tirilye),PélékétèetKurşunlu33:lemotraredetétrakamaron,
uniquement connu par un traité de géométrie attribué à Héron d’Alexandrie34,
définissait pourThéodorecettenouvellearchitectured’uneégliseàquatrevoûtesen
berceaudessinantunecroix,dotéed’unecoupolecentralesurpendentifsetreposant
surquatrecolonnes.
30. ThéodoreStoudite,Épigramme622,éd.Speck,Jamben(citén.19),p.218: ὁρῶν σε
γραπτὸν φωτιοῦμαι τοὺς νόας.
31. Théodore Stoudite, Épigramme 90, ibid., p.244: Εἰς τὸ Τετρακάμαρον / Θαυμαστὸν
ὤφθης ἔργον, ὡραῖον πάνυ· / ὡς ἐμψύχῳ δὲ προσλέλεγμαί σοι, νεώς· / φέρεις γὰρ ἔνδον
εἰκόνων θεωρίαν, / ἄρρητον ὄψιν τῶν ἄνω θεαμάτων. / Αὐτὸν δέχοιο, τῶν ἀποστόλων κλέος, /
Εὐαγγελιστὰ παμμάκαρ, Θεολόγε· / καὶ τοῖς πόθῳ σοι τοῦτον ἐξηγερκόσιν / χάριν παράσχου καὶ
λύσιν τῶν πταισμάτων.
32. C.MangoetI.Ševč enko,SomeChurchesandMonasteriesontheSouthernShoreof
theSeaofMarmara,DOP27,1973,p.235-277.
33. V.Ruggieri,ByzantineReligiousArchitecture(582-867):itsHistoryandStructuralElements,
Rome1991(OCA237),p.138-141etlaconclusionp.182-183;voiraussiV.Ruggieri,
L’architetturareligiosanell’ImperoBizantino(fine vi-ixsecolo),Messine1995,p.43.
34. Lemotn’estattestéauparavantquedansletraitédegéométriedesStereometricaattribué
parlatraditionàHérond’Alexandrie(iers.ap.J.-C.).Onytrouvedesformulesdecalcul
devolumes,commeceluidutétracamaron,volumeàquatrevoûtes:HeronAlexandrinus,
éd.J.L.Heiberg,HeronisAlexandrinioperaquaesupersuntomnia,V,Leipzig1914[réimp.
1976],p.7814.23,8415(trad.all.:«Vierdewölbe»,p.79et85).
158
OLIVIERDELOUIS
Théodoreparticipaàl’élaborationdeladécorationdel’églisedeSakkoudion.
Lestémoignagesdel’hagiographiesontunanimes,telceluidelaVieB,composée
vers86835:
ObéissantauxinstructionsdugrandPlaton,[Théodore]construisitaussiunechapelle
souslevocabledeJeanleThéologien,Filsdutonnerre,quiprésentaitlaformeduciel
enrelief;nonseulementilfit s’épanouirdanslespartieshautesuneornementation
multicolore et procura pour ceux qui la fréquentaient une demeure surprenante
debeauté,maisencoreilfit resplendirlesoldemosaïqueschatoyantesetbrillantes,
desortequeleurspiedsmêmesjouissaientdel’éclatdespierres.36
Cedocumentconfirme quel’églisedeSakkoudionétaituneégliseàcoupole
etévoquedéjàletoposdel’ouranosépigeios,du«cielsurlaterre»,desekphraseis
d’églisesd’époqueultérieure.Maisl’épigramme90deThéodoredéjàcitée,qu’il
fauticirapprocherdelaVita,démontrel’existenceconjointed’une«séried’icônes»
(eikonônthéôria)àSakkoudion.Decesépigrammes61à84etdel’épigramme90,
PaulSpeckavaittirélaconclusionsuivante:àSakkoudion,Théodore,entantque
maîtred’ouvrage,auraitréaliséuncycled’imagesassociéesàdesépigrammesinscrites,oùl’évangélisteJeanauraiteulapremièreplace.Aprèssoninstallationdans
lacapitaleàStoudios,Théodoreauraitfaitrépétercetensembledefigu esmais
enl’élargissant,ajoutantlesimagesduPrécurseur(épigramme61)etdesaintDios
(épigramme84),nomd’unimportantmonastèredeConstantinople.Infin ,les
saintsreprésentésàSakkoudionpuisàStoudiosauraientété:Jean-Baptiste(ajout
constantinopolitain),JeanleThéologien,Paull’Apôtre,Zacharie,Denys,Basilede
35. SurlesdatesrespectivesdesViesdeThéodore,voirD.Krausmüller,TheVitaeB,C,and
AofTheodoretheStoudite.TheirInterrelation,Dates,AuthorsandSignificance forthe
HistoryoftheStoudiosMonasteryintheTenthCentury,An.Boll.131,2013,p.280-298;
voiraussinotreprésentationdecesViesdansO.Delouis,LaViemétriquedeThéodore
StouditeparStéphaneMélès(BHG1755m),An.Boll.132,2014,p.2154,icip.23-24.
36. VieBdeThéodoreStoudite(BHG1754),éd.A.Mai,Novaepatrumbibliothecae,VI-2,
Rome1853,p.291-363;reprisdansPG99,col.233-328,icicol.244B(trad.inéditede
T. Matanseva).Voiciquelquesvariantes:selonlaVieA,rédigéeelleaussidansunmilieu
stoudite,«Théodore,encouragéparlafoideceluiquileluiavaitprescrit[Platon],mène
laconstructiondel’égliseavecmagnificence etélégance.Toutétaitbrillantetsetrouvait
plaireauxyeux,tantdanslatoiturequedanslesnefsetdanslespendentifs.Lajoieet
le plaisir étaient plus grands encore à la vue du sol de l’église qui avait été réalisé avec
descouleursvariéesetdestessèresdedifférentessortes,etilresplendissaitcommel’éclatdu
soleil pour tous ceux qui y pénétraient» (Vie A deThéodore Stoudite [BHG1755], éd.
J. delaBeauneinJ.Sirmond,Operavaria,V,Paris1696,p.1-79;Venise,1728,p.1-62;
reprisdansPG99,col.113-232,icicol.125B).PourlaVieC,«LorsquesononclePlaton
luidemandad’érigeràSakkoudionunoratoiredédiéàsaintJeanleThéologien,denombreux
hommespieuxfurentheureux,commeilestnaturel,departiciperauxdépenses,etilsemit
àl’œuvreavecunegrandefoietungrandzèle.Ilfit ensortequel’églisefûtgrandeetbelle;
nonseulementildécoraleplafondetlespendentifsauxcôtéségauxdetessèresvariéesaux
couleursresplendissantes,maisilrenditmêmelesoléblouissantparladiversitédesmarbres
etl’éclatdespierres»(VieCdeThéodoreStoudite[BHG1755d],éd.V.V.Latyšev,VitaS.
Theodori Studitae in codice Mosquensi musei Rumianzoviani no520, Византийский
Временник21,1914,p. 258-304,icip.26329-35).
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
159
Césarée,GrégoireleThéologien,GrégoireleThaumaturge,Épiphane,Ignacele
Théophore,Athanased’Alexandrie,JeanChrysostome,CyrilledeJérusalem,
GrégoiredeNysse,ThéodoreleSykéôte,AntoineleGrand,Hilarion,Euthyme,
Sabas,Dalmate,Pacôme,Arsène,ThéodoseetDios(autreajoutliéàlaprésence
deThéodoredanslacapitale)37.
Ilestdèslorslégitimederechercherlasourced’inspirationduStoudite.Théodore
aurait-ilinnovéoubiensuiviouadaptédesmodèlesreçus?Ilestcertainquel’higoumèneavaitenmatièrepicturaledesavistranchés.Dansunelettredatéed’entre803
et806,ilreprocheàunmoinestylitenomméThéodule,lequels’adonneàlapeinture,
d’avoirpeint«desangescrucifiés àlamanièreduChristsurdesverrières,tandis
queleChristalestraitsâgéscommelesangeseux-mêmes».Théodoreconfirme
lejugementdesesinformateurs:«Ils’agitd’unechoseétrangèreetextérieureà
latraditiondel’Église,quinevientsûrementpasdeDieumaisdesonopposant
[leDiable],puisquedepuistantd’annéesetsoustantdePèressaintsetthéophores,
cetype(idiôma)n’ajamaisconnudepareilexemple.»LeStouditedonnel’injonction
suivanteaumoinestylite:«Laprésenteinnovation,quandbienmêmeelleviendrait
d’unange,l’Apôtrenousenjointdenepaslatolérer,luiquiditquelquepart:“même
sinous-mêmeouunangevousannonçait”–j’ajouterais“etvoustransmettait”–
“unévangiledifférentdeceluiquenousavonsannoncé,qu’ilsoitanathème!”
(Ga1,8).»38.Ilexistebien,dansl’espritdeThéodore,unetraditioniconographique
reçuequenulchangementnedoittrahir,demêmequenulleinnovationnedoit
affecterl’Évangile.
Pourautant,ilestimpossibledesavoirsiThéodores’appuyait,pourl’ensemble
enquestion,surunmodèleconnu.Concernantladispositiondesimages,Speckavait
proposéunrapprochementaveclachapelledeZénondel’égliseSainte-Praxèdede
Rome, dont la décoration en médaillons mosaïqués représentant les apôtres fut
réaliséeen817-821àl’initiativedupapePascalIer39.L’hypothèseestvagueetl’ordre
desépigrammes(apôtres,pèresdel’Égliseetmoines)peuttoutauplussuggérer
uneorganisationhiérarchiséedesimagesauseindel’espaceecclésial:dehauten
bas comme à Sainte-Praxède, ou d’est en ouest comme plus tard dans certains
décorsmédiobyzantins.«Laseulechosesûre»,écrivaitSpeck,est«l’existenced’un
37. ThéodoreStoudite,Épigrammes61-84,éd.Speck,Jamben(citén.19),p.217-239.
38. Ep.1515-18,éd.Fatouros,TheodoriStuditaeEpistulae(citén.9),p.45:Ἔφασαν ὅτι « ἀγγέλους
ἀνιστόρησεν, καὶ τούτους ἰσότυπον τοῦ Χριστοῦ ἐν τοῖς φεγγίοις ἐσταυρωμένους, αὐτὸν δὲ τὸν
Χριστὸν καὶ τοὺς ἀγγέλους γηραλέους ». Kαὶ πολλὰ πρὸς τοῦτο φιλοπευστῶν οὐκ ἠδυνήθην αὐτοῖς
ἀντιφθέγξασθαι· εἴροντο γὰρ ξένον τι καὶ ἀλλότριον τῆς πaραδόσεως τῆς ἐκκλησίας εἰργάσθαι
καὶ πάντως οὐχ ὑπὸ θεοῦ ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ ἐναντίου εἶναι τὸ πρᾶγμα, ἐπὰν ἐν τοσούτοις ἔτεσιν
καὶ τοσούτοις θεοφόροις καὶ ἁγίοις πατράσιν οὐχ ὑποδειγματίσθη τοῦτο τὸ ἰδίωμα. Τὸ γὰρ νῦν
καινοτομούμενον, κἂν ἐξ ἀγγέλου ἐστίν, ἀσφαλίζεται ἡμᾶς ὁ ἀπόστολος μὴ δέχεσθαι, λέγων που,
κἂν ἡμεῖς αὐτοὶ ἢ ἄγγελος εὐαγγελίζεται (προσθήσω, καὶ παραδίδωσιν) παρ’ ὃ εὐηγγελισάμεθα,
ἀνάθεμα ἔστω(Ga1,8).Lemotφεγγίον,quenoustraduisonsicipar«verrière»,aunsens
incertain.CepassageestégalementrelevéparMango,TheArtoftheByzantineEmpire
(citén.18),p.175,etMarin,SaintThéodore(citén.18),p.74-75;voirencorePmbZ,
no7983.
39. Speck,EinHeiligenbilderzyklus(citén.29),p.340.Surladécorationdecetteéglise,voir
parexempleR.Wisskirchen,DasMosaikprogrammvonS.PrassedeinRom.Ikonographie
undikonologie,Münster1990(JAC.Ergänzungsband17).
160
OLIVIERDELOUIS
cycled’imagesdansleStoudiosetd’unedécorationcorrespondantedansl’église
deSakkoudion»40.
Oralitéetcatéchèsedel’image
Quelle qu’ait été l’inspiration deThéodore pour concevoir la décoration de
l’églisedeSakkoudionetdeStoudios,laprésenced’imagescommentéessuppose
l’usagedelaparole,quipermetdedireetdefairedireàl’imagecequidoitêtrevu
etcompris.L’épigrammeanimel’icôneetlarendactriced’uneexpériencesensible.
Envoicideuxpremiersexemples:
61. SurlePrécurseur
Jesuisl’icônedusaintPrécurseur
etceuxquiavecardeurmevénèrentdignement,
(me)rendanthonneurcommeàlui-même,
jelesgardesaufsdel’erreurdeshérétiques41.
62. SursaintJeanleThéologien
Filsdutonnerre,éclairduVerbe,
enteregardantreprésentéj’éclairemespensées;
toiquiasallumélatorchedesparolesincorruptibles,
tuparviensàlibérerlemondedesobscuritésdel’erreur42.
Undialogues’engagedonc,quipostuleunevaleurdidactique,voirecatéchétique,
del’icône,laquelleparleàlapremièrepersonne,commeànouveaudanslesdeux
exemplessuivants:
36. Autre[surlasainteThéotokos]
Surmonavant-brasjeportereprésentél’enfant
semblableàmachairmaternelle,leChristtout-puissant,
Lumièredel’incorruptionquiresplendit
etlibèrelemondedel’erreurdesdémons43.
39. Surl’icôneduChrist
Jesuisreprésentéenimage,bienqu’étantDieuparnature,
parcequejesuiségalementmortelparessence;
40. Speck,EinHeiligenbilderzyklus(citén.29),p.339.
41. Théodore Stoudite, Épigramme 61, éd. Speck, Jamben (cité n.19), p.217: Εἰς τὸν
Πρόδρομον / Εἰκὼν ὑπάρχω τοῦ σεβαστοῦ Προδρόμου / καὶ τοὺς πόθῳ με προσκυνοῦντας ἀξίως, /
ὡς εἰς ἐκεῖνον τὴν τιμὴν ποιουμένους, / σώους φυλάττω αἱρετιζόντων πλάνης.
42. ThéodoreStoudite,Épigramme62,ibid.,p.218:Εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν Θεολόγον /
Βροντῆς τὸν υἱόν, ἀστραπὴν τὴν τοῦ Λόγου, / ὁρῶν σε γραπτὸν φωτιοῦμαι τοὺς νόας· / σὺ γὰρ
προσάψας πυρσὸν ἀφθάστων λόγων / φθάνεις λύσαι τὸν κόσμον ἐκ σκότους πλάνης.
43. ThéodoreStoudite,Épigramme36,ibid.,p.185:Ἄλλο / Ἐπ’ ὠλένης μου μητρόμοιόν μοι
βρέφος, / τὸν παντάνακτα Χριστόν, ἐγγράφως φέρω, / τὸ φῶς ἀπαστράπτοντα τῆς ἀφθαρσίας /
καὶ κόσμον ἐξαίροντα δαιμόνων πλάνης.
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
161
etjesuispartoutvénérédansmonombre
sanspourautantenacquérirunemoindregloire44.
Ainsil’icôneselonThéodoren’estpasdéfinie seulementextérieurementet
objectivementmaisintérieurementetsubjectivement,étantactricedesapropre
définition. Lepoètemédiateur,quis’enfaitleporte-parole,permetàl’observateur
etaulecteurd’entrereninteractionavecsonsupport45.
Cettedémarchepourraitbienn’êtrequ’untourpoétique;elleinviteàrechercherplusavantlelienentreimageetoralitéchezThéodoreStoudite.Pourcefaire,
undétourparlafigu edesaintJean-Baptisteestnécessaire.Celui-cioccupeen
effetuneplaceàpartdansladévotiondeThéodore,quin’écrivitpasmoinsdetrois
oraisonsconsacréesauPrécurseur,prononcéesdevantsesmoines,chacunepour
unefêteliturgiquespécifique. Lapremière,SurlanativitéduBaptiste(BHG843),
fut probablement composée pour être lue un 24 juin46. Datée d’avant 814, elle
adopteunplanquiseraàpeuprèsceluidesdeuxautres:revuedesprophètesde
l’AncienTestament,élogedeJean-Baptistequilesdépassepournes’effacerque
dansleChrist,récitdelaconceptiond’ÉlisabethetVisitationd’aprèsl’évangilede
Luc(Lc1).LesecondtextedeThéodoreapourtitreSurladécollationduBaptiste
(BHG864)47:rédigépourun29août,iloffrelemêmeschéma:unexposésurles
prophètesdel’AncienTestament,puisuncommentairedel’évangiledeMatthieu
(Ma14)surlamortduBaptiste.Letroisièmeetderniertexteaétééditéavecle
titre:SurlatroisièmeinventionduvénérablechefdusaintPrécurseur48(BHG842),
chosedélicatepuisquecetteinventiondatedeplusdevingtansaprèslamortde
Théodore,souslepatriarcatd’Ignace(probablementsoussonpremierpatriarcat,
entre847et858).FrançoisHalkinatoutefoiscomprisquecetextequitraitedu
Baptisteetnonpasdel’inventiondelareliqueduchefduPrécurseur,avaittardivementétéassigné«pourla[fêtedela]troisièmeinvention»,àsavoirle25mai49.
LetexteestdoncantérieuretbiendelamaindeThéodore.Sonplanestd’ailleurs
comparable:unexcursusvétérotestamentairesuivideconsidérationssurHérode.
C’estleseconddecestextesquinousretiendraici,carThéodoreylogeunépisodefortsingulieroùl’imageacquiertunevaleuràlafoiscatéchétiqueetsensible:
44. ThéodoreStoudite,Épigramme39,ibid.,p.188:Εἰς τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ / Ἐξεικόνισμαι,
κἂν Θεὸς πέλω φύσει, / εἰμι καὶ βροτὸς κατ’ οὐσίαν· / καὶ τῇ σκιᾷ μου προσκυνοῦμαι παντί που, /
μήπω μερισμὸν τοῦ κλέους προσλαμβάνων.Surl’icônecommeombredudivin,voirsupra.
45. Surl’interactionentrel’épigrammeetsonlecteur,voirH.Maguire,Imageandimagination.TheByzantineepigramasevidencefortheviewerresponse,Toronto1996,notamment
p. 24-25.
46. ThéodoreStoudite,SurlanativitéduBaptiste(BHG843),PG99,col.748-757.
47. ThéodoreStoudite,SurladécollationduBaptiste(BHG864),PG99,col.757-772.
48. C.Dufresne Du Cange, Traité historique du chef de saint Jean-Baptiste, Paris 1666,
p. 254-264=ActaSanctorum,JuniiIV,Anvers1707,p.736-739.
49. F.Halkin,ThéodoreStuditeetla3einventiondelaTêteduPrécurseur,RESEE7,1969,
p. 91-93.
162
OLIVIERDELOUIS
Sesdiscipless’approchant,dit[l’Évangile],vinrentprendrelecorpsetilsl’ensevelirent
(Ma14,12). Regarde, toi qui souhaites apprendre, la mise au tombeau du juste
mise en images (eikonographouménè), et blâme les iconoclastes comme ennemis
delavérité.Plaçantbiennettementcettereprésentation(historia)soustesyeux,
retires-encequiestutile:commentlesaintenferréestextraitdesaprison,comment
lescélératétendl’épéed’unaircruelverslesaintchef,commentlatêtemyrophore
tranchéeestremiseàHérodiadelacorybante,commentlesaintcorpsestenseveli
delamaindesespropresdisciples,auborddeslarmes,l’âmeenpeine,setenant
alignésautour[ducorps],l’unluitouchantlespieds,l’autrerajustantlatêteaureste
deladépouille,unautreencensantetchantantl’officedesmo ts.
C’estlàquejemetiens,ômesauditeurs,parunevisiondel’esprit,etjevoislamise
autombeaudujustesedéroulantenpaix,seloncequiestécrit(cf.Is57,2).Jeregarde
cevisageangélique,dontlesyeuxsontcommedeuxastresquisesontcouchéset
dontl’aspectreflète leregardduChrist;ilnerespireplusl’énergievitale,[quiest]
passagère,maisilexhaleauplushautpointleparfumdelagrâcedivine.J’embrasse
cessaintesmainsdontletouchern’apasététouchéparlepéché,etdontledoigta
montréauxhommesceluiquienlèvelepéchédumonde.Jemeprosternedevant
cesbeauxpiedsparlesquelsontétéannoncéslesbiensàceuxquisontsurterre,et
parlesquelsaétéouvertelaroutedelavenueduseigneur.Puissé-jevénérerencore
cettesaintechaîneparlaquelleaétéattachél’angetrèshonoréparmileshommes!
Puissé-je[vénérer]encorelevénérableplateausurlequelaétédéposéelatrèsvénérabletête,plusprécieusequel’or!Etsijetrouvaismêmelecouteauassassinquia
tranchélasaintegorge,jenelelaisseraispassansêtrevénéré,nilesolsurlequelaété
emprisonnéletrésor,sijelerencontrais,jemegarderaisdenepasl’embrassercomme
vecteurdelagrâce.Ôbienheureuxtombeauetpierrenonamère,quirenfermece
corpstroisfoissaint,disposésurunamoncellementd’émeraudesetdeperles!
C’estlàquesetenaitlegroupedesdisciplesdefaçonvisible,lafouledesanges
de façon invisible, qui l’honorent, le bénissent, l’accompagnent vers le ciel et le
conduisentàlafélicitésansfin, celuiquipourraitensoncorpsêtreappeléange[i.e.,
messager],lesincèreamiduSeigneur,celuiquiconduitl’Époux,lalampetoujours
alluméedelalumièreineffable,lavoixvivantedugrandVerbe,leplushautdes
prophètes, le plus grand parmi ceux que les femmes ont engendrés.Voilà donc,
comme il a été dit, la paisible mise au tombeau du juste, source d’allégresse,
salutairepourlemonde!50
50. ThéodoreStoudite,SurladécollationduBaptiste(citén.47),col.768-769: ηʹ. Καὶ
προσελθόντες, φησίν, οἱ μαθηταὶ αὑτοῦ, ἦραν τὸ σῶμα, καὶ ἔθαψαν αὑτό. Ὅρα μοι, ὧ φιλοΐστωρ,
εἰκονογραφουμένην τὴν ταφὴν τοῦ δικαίου, καὶ τοὺς μὲν εἰκονομάχους ἐπιρράπιζε ὡς ἀληθείας
ἐχθρούς· ἐναργῶς δὲ ὑπ’ ὄψιν λαμβάνων τὴν ἱστορίαν, πορίζου τὸ ὠφέλιμον· πῶς ἐκ φυλακῆς
αἴρεται ὁ ἅγιος σιδηροδέσμιος· πῶς ὁ παλαμναῖος ἐνατείνει τὸ ξίφος ἀπηνοειδῶς κατὰ τῆς ἱερᾶς
κορωνίδος· πῶς ἀποτμηθεῖσα ἡ μυροφόρος κάρα ἐπιδέδοται τῇ κορυβαντιώσῃ Ἡρωδιάδι· ὅπως
δὲ θάπτεται τὸ ἱερὸν σῶμα χερσὶ τῶν οἰκείων μαθητῶν, οἱονεὶ δακρυόντων, ψυχαλγούντων,
στοιχηδὸν περιϊσταμένων· καὶ τοῦ μὲν ἐφαπτομένου ποδῶν, τοῦ δὲ τὴν κεφαλὴν ἐφαρμόζοντος
τῷ λοιπῷ σκήνει, ἑτέρου θυμιῶντος καὶ τὰ ἐπικήδεια ἐπιψάλλοντος.
Ἐκεῖ εἰμί, ὧ ἀκροαταί, τῇ διανοητικῇ θεωρίᾳ, καὶ βλέπω τὴν ταφὴν τοῦ δικαίου ἐν εἰρήνῃ οὖσαν
κατὰ τὸ γεγραμμένον· ὁρῶ τὸ ἁγγελικὸν ἐκεῖνο πρόσωπον, οὗ οἱ ὀφθαλμοὶ ὡς δύο φωστῆρες
δύσαντες, καὶ οὗ τὸ ὅλον εἶδος τῆς ὄψεως χριστοφανῶς [pro χρηστοφανῶς] ἀποτετύπωται·
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
163
Cedocumentestrestéquasiinconnudesspécialistesdesimagesetseull’abbé
EugèneMarindansunebiographiedevulgarisationduStouditepubliéeen1905
s’étaitétonnédelacorrespondancequ’ilconstataitavecleManueldelapeinture
deDenysdeFourna(xviie-xviiies.)51:Marinpensaitpouvoirconclure,«decette
parfaiteconcordance,quelesprocédésartistiquesdeStoudiosavaientuneautorité
particulièred’influence et[…]contribuèrentpeut-êtreàfi erlecodedepeinture
religieuseàByzance»52.Sansalleraussiloin,soulignonsquel’usagedel’imagedans
untextedenaturecatéchétiqueestextrêmementrareàByzance.DanslaVielégendairedePancracedeTaormine(BHG1410),duviiiesiècle,lesaintutilise,pour
décorersonégliseetchristianiserleshabitantsdeSicile,desplanchesillustréessur
unsupportdeparchemin,quel’onpeutdéplier,quireprésententdesscènesdelavie
duChristetlesportraitsdecedernieretdel’apôtrePierre53.L’imagepeutaussiêtre
peintepourcélébrerunmiraclecontemporain:dansl’Encomiondesmiraclesdusaint
hiéromartyr Thérapon (BHG 1797-1798), son auteur, André de Crète, rapporte
qu’ausanctuaireconstantinopolitaindelaThéotokostèsElaias,oùlesmalades
pratiquaientl’incubation,uncertainPhlôrinos,d’origineitalienne,futmiraculeusementguérietvitsesdémonsexpulséscommeenfumée.Pourperpétuerlesouvenir
del’événement,«ilfit représenterlavictoiresursasouffranceetsalibérationsur
desplanchesàlacire»54,expressionquidésignebienlatechniquedel’encaustique.
ἄπνουν μὲν τῆς ἐπικήρου ζωτικῆς ἐναργείας, εὔπνουν δὲ ὅτι μάλιστα τῇ τῆς θείας χάριτος
μυρωδίᾳ· ἀσπάζομαι τὰς ἱερὰς χεῖρας ἐκείνας, ὧν ἡ ἁφὴ ἀνέπαφος τῇ ἁμαρτίᾳ, καὶ ὧν τῷ
δακτύλῳ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου τοῖς ἀνθρώποις καθυπεδείχθη· προσκυνῶ τοὺς
ὡραίους πόδας ἐκείνους, ὧν τὸ εὐαγγελίζεσθαι τὰ ἀγαθά τοῖς ἐπὶ γῆς, καὶ δι’ ὧν προκατηρτίσθη
ἡ ὁδὸς τῆς τοῦ Κυρίου παρουσίας· παρίτω μοι πρὸς προσκύνησιν καὶ ἡ τιμία ἅλυσις ἐφ’ ᾗ
ἐδεσμήθη ὁ πολυτίμητος ἐν ἀνθρώποις ἄγγελος· παρείτω μοι καὶ ἡ σεβασμία πίναξ, ἐφ’ ᾗ
ἐπετέθη ἡ χρυσίου τιμαλφεστέρα πανσέβαστος κάρα· οὐδέ γε τὴν μάχαιραν τοῦ παλαμναίου τὴν
διελάσασαν κατὰ τοῦ ἱεροῦ τραχήλου εἰ εὕροιμι, ἀπροσκύνητον ἐάσαιμι, οὐδέ γε τοὔδαφος
ὑφ’ οὗ ἐφρουρήθη ὁ θησαυρὸς εἰ ἐπέτυχον, μὴ οὐχὶ προσεπτυξάμην ὡς μεταδοτικὸν χάριτος.
Ὧ μακάριε τάφε καὶ οὐ πικρὲ λίθε, ὃς ἔχεις τὸ τρισμακάριον ἐκεῖνο σκῆνος, ὑπὲρ σμαράγδων καὶ
μαργάρων σωρείας ἔνδον συνειλημμένον.
Ἐκεῖ τοιγαροῦν παρῆν ὁρατῶς μὲν ὁ τῶν μαθητῶν ὅμιλος, ἀοράτως δὲ ἀγγέλων πληθύς, τὸν
ὁμώνυμον αὐτὸν ἄγγελον ἐν σώματι, τὸν τοῦ Κυρίου φίλον γνήσιον, τὸν νυμφαγωγὸν τοῦ
νυμφίου, τὸν ἀείφωτον λύχνον τοῦ ἀφράστου φωτός, τὴν ζῶσαν φωνὴν τοῦ μεγάλου λόγου,
τὸν προφήτου περισσότερον, τὸν μείζονα ἐν γεννητοῖς γυναικῶν εὐφημούντων, γεραιρόντων,
ἀναγόντων πρὸς οὐρανὸν, καὶ εἰς τὴν ἀγήρω χαρὰν ἀποκομιζόντων· τοιαύτη μὲν οὖν ὡς εἴρηται
εἰρηναία ἡ ταφὴ τοῦ δικαίου, ἀγαλλιάσιμός τε καὶ τῷ κόσμῳ σωτήριος.
51. Voir aujourd’hui G.Kakavas, Dionysios of Fourna (c.1670-c.1745). Artistic Creation and
LiteraryDescription,Leyde2008.
52. Marin,SaintThéodore(citén.18),p.77-78.
53. C.J.Stallman-PacittietJ.Burke(éd.ettrad.),TheLifeofsaintPankratiosofTaormina,
Leyde/Boston2018(ByzantinaAustraliensia22),p.82-83(…τοὺς πίνακας, οὓς ἦν ἱστορήσας
ὁ Ἰωσὴφ, ἀναπτύξας ὑπέδειξεν αὐτοῖς…) et p. 136-137 (… τὰς μεμβράνας τὰς ἐν ἱστορίᾳ
οὔσας καὶ τὰς εἰκόνας…).JeremercieAnnaLampadarididem’avoirsignalécesextraits.Notons
queThéodoreconnaissaitcetteVie,ainsiqu’enattestentlesEp.221101,38661,5323-4,
éd.Fatouros,TheodoriStuditaeEpistulae(citén.9),p.346,536,799.
54. Laudatiodemiraculiss.Therapontis(BHG1797-1798),éd.L.Deubner,Deincubatione:capita
quattuor,Leipzig1900,p.120-134,icip.12622-12723:τοῦ τε πάθους καὶ τῆς ἐλευθερίας τὸν
θρίαμβον ἐγκήροις ἐστηλίτευσε πίναξιν.LemanuscritMdel’apparat(Messina,Biblioteca
164
OLIVIERDELOUIS
Maisl’icônen’esticiqu’unex-voto,unsupportnarratiffi edontonignoresiun
discourscatéchétiquegénéralpouvaitendonneruneexplicationédifiante. Larecherchesurcepointestunpeuvaine,etenOccidentmêmelesmentionsd’images
matériellescommesupporthomilétiquesontàrechercherauMoyenÂgetardif,
leplussouventdanslestextesvernaculaires55.
LesupportqueThéodoreutilisaitetcommentaitpoursesauditeursétaitdonc
composéd’aumoinsquatreimagesdelavieduPrécurseur,oubiend’uneunique
scènereprésentantlesquatreétapesdécrites,àsavoir:l’emprisonnement,ladécollation,laremisedelatête,lamiseautombeau(ἡ φυλάκισις, ὁ ἀποκεφαλισμός, ἡ
παράδοσις κεφαλῆς, ὁ ἐνταφιασμός). Angéliki Katsioti, qui a consacré une étude
auxscènesdelavieetaucycleiconographiquedesaintJeanlePrécurseurdansl’art
byzantin,rappellequel’iconographiedelavieduPrécurseurprovientdetroissources,
lesévangiles,lesrécitsapocryphessurl’enfancedusaintetlesrécitsd’inventions
delatêteduBaptiste56.Lecataloguedresséparl’auteurrelève62cyclespréservés,
dont55sontdesreprésentationsmurales,quatredesicônes,ettroisdesménologes
métaphrastiquesenluminés.Cecidonnetroiscatégoriespossiblesetquelquesproportions:àquelsupportpouvaitdoncicirenvoyerThéodore,etàunedateaussihaute?
L’archéologien’ahélaspresquerienapportéànotreconnaissancedel’iconographie
del’égliseSaint-Jean-BaptistedeStoudios.Nilesfouillesrussesde1906à1909,qui
mirentàjourdesélémentsdemosaïqueàlabasedumurdel’absideainsiqu’un
décormosaïquédanslapartieorientaledelanef,àvingtcentimètressouslesol57,
nilessondagesautrichiensmenésen1979,quirévélèrentdesmotifsprofanesdans
lastratelaplusbassedessubstructionsétudiées,appartenantsansdouteàunédifice
RegionaleUniversitaria,S.Salv.29,xives.)ajouteaprèsθρίαμβον:κηροπλαστικὰς εἰκόνας,
confirmant l’interprétation.Onrapprocheralemot ἐγκήροιςd’unpassagedupatriarche
NicéphoreIer,Refutatioeteversiodefinitionis synodalisanni815,éd.J.Featherstone,
Turnhout 1997 (CCSG 33), chap. 83, p.14423-25: ὁ οὖν ζωγράφος λαβὼν ἐγκηρότατα
χρώματα ἀνθητὰ ἐζωγράφησε τὴν εἰκόνα τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.Voirsurcetépisode
M.-F.Auzépy,L’hagiographieetl’iconoclasmebyzantin.LecasdelaVied’ÉtienneleJeune,
Aldershot1999(BirminghamByzantineandOttomanMonographs5),p.140.
55. VoirA.T.Thayer,MedievalSermonStudiessinceTheSermon:ADeepeningandBroadening Field, Medieval Sermon Studies58, 2014, p.10-27, avec quelques remarques sur
l’imagedanslesermonp.23-24(exempledeBernardindeSienneen1427).Voirégalement
R.D.Schiewer,‘darumbeistochdazgemældegemachot,dazdermenschesinhercevinde’.
DieBildkatecheseinderdeutschenPredigtdesMittelalters,dansDiePredigtimMittelalter
zwischenMündlichkeit,BildlichkeitundSchriftlichkeit.LaprédicationauMoyenÂgeentre
oralité,visualitéetécriture,éd.R.WetzeletF.Flückiger,Zurich2010(Medienwandel,
Medienwechsel, Medienwissen13), p.85-107, qui relève la presque absence de l’image
danslessermonslatinsmaissonapparitionplusfréquentedansl’homilétiquedelangue
allemandeàpartirdelafindu xiiejusqu’auxivesiècle.
56. A.Katsioti, Οι σκηνές της ζωής και ο εικονογραφικός κύκλος του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στη
βυζαντινή τέχνη,Athènes1998.
57. Отчетъ о дђятельности Русскаго Археологическаго нститута въ Констангинополђ въ1906году[Compterendudel’InstitutArchéologiqueRusseàConstantinople
pourl’année1906],IRAIK14,1909,p.195-203,icip.199-200;[…pourl’année1907],
ibid.,p.204-233,icip.223;[…pourl’année1908],ibid.,p.234-252,icip.249-251;
[…pourl’année1909],IRAIK15,1911,p.240-258,icip.250-258.
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
165
antérieur58,n’ontproduitdetémoignagessignificatifs, etquantauseulvoyageur,
RuyGonzálesdeClavijo,quiavaguementdécritdesmosaïquesen1403dansun
édifice longtempsprispourl’églisedeStoudios,sontémoignageestaujourd’hui
révoquéendoute59.
AprèsThéodore,lemeilleurtémoignagesurladécorationdel’églisedeStoudios
estenfaitlittéraire:ils’agitd’uneekphrasisde57versdodécasyllabiquescomposée
auxesiècleparJeanleGéomètre,laquellesuit,dansladescriptiondel’intérieurde
l’édifice, uneprogressiond’ouestenest60.Relevantd’abordlaqualitédespierres
auxmurs,descolonnes,dupavementetduplafond,lepoèteconcentreensuite
l’attentionsurcequiconstituepourluilechef-d’œuvredel’église,àsavoirladécorationdel’abside:
Voisenhauteurlasectiond’unesphèreenor,scintillanted’unegrandelumière,oùsont
rassembléestouteslescouleursdestessères,commedisposéedansuncorpsparfait.61
Jeandétaillealorslascènequiyestreprésentée:
LeChristestcelui-ci,dontletrôneestl’axeduciel.Celle-làestlamère,dontlefruit
estseulàêtrepur.Celui-ci[Jean-Baptiste]estlalampedontlemotestlumièreet
chemin.Ceux-là[lesanges]sontflamme, âme,esprit,lumière,feuetépée.Jelaisse
decôtélesarméesdeséraphinsauxmilleyeux,jelaissedecôtélechardeschérubins
ardentsetautreschosesterriblesàdécrireetàvoir.62
Commel’abienrelevéWarrenWoodfin, ils’agitd’unescènedeDéèsisoùle
ChristestentourédelaViergeetduPrécurseur,nommé«lampe»(lychnos)d’après
l’évangiledeJean63,qu’ilproposededaterd’aprèslerétablissementdesimagesen843.
58. U.Peschlow,DieJohanneskirchedesStudiosinIstanbul.BerichtüberdiejüngstenUnter-
suchungsergebnisse, JÖB, 32/4, 1982, p.429-434; un résumé fut préalablement publié
parA.Peschlow,RecentArchaologicalResearchinTurkey,AnatSt30,1980,p.218-219.
59. RuyGonzálesdeClavijo,EmbajadaaTamorlán,éd.F.LópezEstrada,Madrid1943,
p. 40-41.Contrairementàl’opinionreçue,l’édifice décritneseraitpasl’églisedeStoudios
mais celle du Dihippion, selon J.-P.Grélois, Note sur la disparition de Saint-Jean au
Dihippion,REB64-65,2006-2007,p.369-372,icip.371-372.
60. Jean le Géomètre, Εἰς τὸν ναὸν τὸν Στουδίου, éd. J.A.Cramer, Anecdota graeca e codd.
manuscriptis bibliothecae regiae parisiensis, IV, Oxford 1841 (réimp. Hildesheim 1977),
p. 306-307(=PG106,col.942B-944B).Voirsurcetextel’importanteétudedeW.Woodfi ,
AMajestasDominiinMiddle-ByzantineConstantinople,CArch.51,2003-2004,p.45-54
(avecreproductiondutextegrecettraductionanglaise).Lepoème,endodécasyllabes,ne
faitpaspartiedeceuxéditésettraduitsparE.M.VanOpstall,JeanGéomètre,Poèmesen
hexamètresetendistiquesélégiaques.Edition,traduction,commentaire,Leyde/Boston2008.
61. JeanleGéomètre, Εἰς τὸν ναὸν τὸν Στουδίου(citén.60),v.34-37:… τμῆμα δὲ σφαίρας
βλέπε / ἄνωθεν χρυσοῦν, φῶς ἀπαστράπτων μέγα / οὗ συνδραμοῦσα πᾶσα χροιὰ ψηφίδων, ὡς
ἓν τελοῦσα σῶμα συντεθειμένον.
62. Ibid.,v.44-50:Χριστὸς μὲν οὗτος, οὗ θρόνος λαμπρὸς πόλος. / Αὕτη δὲ μήτηρ, ἧς μόνης ἁγνῆς
τόκος. / Οὗτος δὲ λύχνος, οὗ λόγος φῶς, καὶ τρόπος. / Oὗτοι δὲ φλόξ, νοῦς, πνεῦμα, φῶς, πῦρ καὶ
ξίφος. / Ἐῶ Σεραφὶμ τάγματα μυριομμάτων, / ἐῶ Χερουβὶμ ἅρμα τῶν φλογοτρόφων / καὶ τἆλλα
φρικτά, καὶ λέγειν τε καὶ βλέπειν.
63. Jn5,35:ἐκεῖνος[Jean-Baptiste]ἦν ὁ λύχνος ὁ καιόμενος καὶ φαίνων.
166
OLIVIERDELOUIS
Sinouslaissonsànotretourdecôtél’emplacementdesanges,desséraphinsetdes
chérubins,nousconstatonscertesqueJean-Baptisteestreprésentédansl’églisede
Stoudios,maisquesonimagenepeutfournirlesupportd’undiscourscatéchétiquesurlesépisodesdesavieetdesamort.Indiquonspourfinir qu’unepetite
Viergeenmosaïque,conservéeaumuséeBénakid’Athènes,laquelleproviendrait
deStoudiosselonunetraditiondifficilement vérifiable, estdatéedesenvironsde
l’an1000–etdoncpostérieurededeuxsièclesàThéodore.Elleauraitjustement
faitpartied’uneDéèsis,ouencored’uneprésentationauTemple64,maissataille
interditd’yvoirlaViergedécriteparJeanleGéomètre.Ensomme,nousnesavons
riend’uncycledeJean-BaptisteàStoudios.
Ilfaudraitdoncenvisagerdesparallèles,àcommencerpardepossiblesfresques.
L’iconographieégyptiennelaplusanciennesembleavoirprivilégiélesscènesde
l’enfanceduBaptiste:Fuited’ElisabethetMeurtredeZachariedanslebaptistère
del’églisedeDayrAbū H
․ innis(fin vie-viiiesiècle),quecomplètentpeut-êtred’autres
scènesrelativesauPrécurseuràBaouît,d’interprétationdifficile (viie-viiiesiècle)65.
EnCappadoce,ontrouvedanslabasiliqueprotobyzantinedeÇavuşin(ve-viesiècle),
probablementdédiéeauPrécurseur,despeinturesmalpréservéesàdroitedel’abside,
quireprésententleBanquetd’HérodeetlaMortduBaptiste;leurdatation,placée
entreleviieetleixesiècle,estcependantcontroversée66.L’égliseKubbelikiliseno2
delavalléedeSoğanlı(débutduxesiècle),toujoursenCappadoce,accueillaitau
tambourdesacoupoleuncycleplusambitieuxsurlaviedeJean-Baptiste,longuementdécritparG.deJerphanion:JeanetlesdisciplesduChrist(entroisépisodes),
ReprochesàHérode,PrédicationauJourdainetFestind’Hérode,maiscesscènessont
aujourd’huidégradées67.Àpartirduxesiècle,ilsembled’ailleursquelesépisodes
64. Surcettemosaïque,voirA.Dandraki,dansMotherofGod.RepresentationsoftheVirginin
Byzantineart,cat.exp.,éd.M.Vassilaki,Milan2000,no40,p.359;TheGloryofByzantium.ArtandCultureoftheMiddleByzantineEra,A.D.843-1261,cat.exp.,éd.H.C.Evans
etW.D.Wixom,NewYork1997,no13,p.47.L’histoiredecetteœuvren’estpascomplètementéclairée.
65. G.J.M.VanLoon,“…thatthemountainoftheholywildernessmaybeinhabited…”
SaintJohntheBaptistinInfancyScenesinthenarthexoftheQuarryChurchofDayrAbū
H
․ innis,dansA.Łajtar,A.ObłuskietI.Zych(éd.),AegyptusetNubiaChristiana.The
WłodzimierzGodlewskiJubileeVolumeontheOccasionofhis70thBirthday,Varsovie2016,
p. 257-279;J.Maspero,FouillesexécutéesàBaouîtparJeanMaspero,notesmisesenordre
etéditéesparÉ.Drioton,I-II,LeCaire1931-1943(Mémoirespubliésparlesmembresde
l’Institutfrançaisd’archéologieorientale59),p.30-31,p.126-127,pl.XXIX-XXX.Nous
devonscesréférencesàHélénaRochardquenousremercions.
66. G.deJerphanion,LeséglisesrupestresdeCappadoce.Unenouvelleprovincedel’artbyzantin.
I,2.Texte,Paris1932,p.517;C.Jolivet-LévyetN.Lemaigre-Demesnil,LaCappadoce.
UnsiècleaprèsG.deJerphanion,Paris2015,I,p.129;II,pl.128.Nousdevonslesréférences
surlaCappadoceàCatherineJolivet-Lévyquenousremercionségalement.
67. G.deJerphanion,LeséglisesrupestresdeCappadoce.Unenouvelleprovincedel’artbyzantin.
II,1.Texte,Paris1936,p.298-300;ibid.,Planches,III,Paris1934,pl.184;C.JolivetLévy,LaCappadocemédiévale.Imagesetspiritualité,Paris2001(LesFormesdelanuit),
p. 311;Jolivet-LévyetLemaigre-Demesnil,LaCappadoce(citén.66),I,p.264(les
photosanciennesdeG.deJerphanionsetrouventsurlesupportUSBdecetouvrage).
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
167
delavieduBaptisteserencontrentessentiellementdanslaprothésisetdansle
diakonikon68,maisilestdifficile d’imaginer,pournotrecas,desimagescachées
dansdesannexesliturgiquesdèsleixesiècle:lacatéchèse,quienappelleàl’image,
exigeunespacedégagé,oùnilediscoursnilavuen’ontleurétendueouleur
perspectivelimitéesparl’exiguïtéetl’accessibilitédulieu69.
S’ilfallaitenreveniràl’architecturedel’églisedeStoudios–unebasiliqueà
troisnefsetàtribunes,d’environ25mètresdecôté,bâtieaumilieuduvesièclepar
le consul Stoudios et dédiée dès les origines au Précurseur – on pourrait aussi
concevoirundécorplusancien,undéploiementd’imagesdanslanefs’apparentantaudécordécritparGrégoiredeNysseauivesiècledanssonEnkomiondesaint
Théodore(Tiron).Cetexte,quiprocureunparallèleremarquableàceluideThéodore
Stoudite,rapportequedanslemartyriondelavilled’Euchaïta,quiabritaitlesreliques
dusaintmilitaire,unpeintreavaitreprésentélesépisodesdesavieaupointde
fairedudécor«commeunlivredouédeparole»car,écritGrégoire,«l’écriturequi
s’esttuepeutchantersurlesmurs»70.
68. Katsioti,Οι σκηνές(citén.56),p.209.
69. Surl’iconographiedecesannexesliturgiques,voirG.Babić ,Leschapellesannexesdeséglises
byzantines:fonctionliturgiqueetprogrammesiconographiques,Paris1969.Ajoutonsquel’église
deStoudiosestunebasiliquedetypetraditionneloùl’onpeineàimaginerl’organisation
decesannexes.
70. GrégoiredeNysse,DesanctoTheodoro[BHG1760,CPG3183],éd.J.P.Cavarnos,dans
GregoriNysseniSermones,éd.G.Heil,J.P.CavarnosetO.Lendle,ParsII,Leyde1990
(GregoryiiNyseeniOperaX-1),p.61-71,icip.6225-6314: Ἐλθὼν δὲ εἴς τι χωρίον ὅμοιον
τούτῳ, ἔνθα σήμερον ὁ ἡμέτερος σύλλογος, ὅπου μνήμη δικαίου καὶ ἅγιον λείψανον· πρῶτον
μὲν τῇ μεγαλοπρεπείᾳ τῶν ὁρωμένων ψυχαγωγεῖται, οἶκον βλέπων ὡς Θεοῦ ναόν, ἐξησκημένον
λαμπρῶς τῷ μεγέθει τῆς οἰκοδομῆς, καὶ τῷ τῆς ἐπικοσμήσεως κάλλει, ἔνθα καὶ τέκτων εἰς ζώων
φαντασίαν τὸ ξύλον ἐμόρφωσε, καὶ λιθοξόος εἰς ἀργύρου λειότητα τὰς πλάκας ἀπέξεσεν. Ἐπέχρωσε
δὲ καὶ ζωγράφος τὰ ἄνθη τῆς τέχνης ἐν εἰκόνι διαγραψάμενος, τὰς ἀριστείας τοῦ μάρτυρος, τὰς
ἐνστάσεις, τὰς ἀλγηδόνας, τὰς θηριώδεις τῶν τυράννων μορφάς, τὰς ἐπηρείας, τὴν φλογοτρόφον
ἐκείνην κάμινον, τὴν μακαριωτάτην τελείωσιν τοῦ ἀθλητοῦ, τοῦ ἀγωνοθέτου Χριστοῦ τῆς ἀνθρωπίνης μορφῆς τὸ ἐκτύπωμα, πάντα ἡμῶν ὡς ἐν βιβλίῳ τινὶ γλωττοφόρῳ διὰ χρωμάτων τεχνουργησάμενος, σαφῶς διηγόρευσε τοὺς ἀγῶνας τοῦ μάρτυρος, καὶ ὡς λειμῶνα λαμπρὸν τὸν νεὼν
κατηγλάϊσεν· οἶδε γὰρ καὶ γραφὴ σιωπῶσα ἐν τοίχῳ λαλεῖν, καὶ τὰ μέγιστα ὠφελεῖν· καὶ ὁ τῶν
ψηφίδων συνθέτης, ἱστορίας ἄξιον ἐποίησε τὸ πατούμενον ἔδαφος. On citera la traduction
récentedeJohanLeemansdans«Letusdiethatwemaylive».GreekhomiliesonChristian
martyrsfromAsiaMinor,Palestine,andSyria(c.AD350-AD450),éd.J.Leemans,W.Mayer,
P. AllenetB.Dehandschutter,Londres2003,p.8:«Butsomebodycomingtoaplace
likethisone,wherewearegatheringtoday,wherethememoryofthejustiskeptaliveand
hisholyremainspreserved,isinthefirst placeattractedbythemagnificence ofwhattheysee.
Theyseeahousethat,likeatempleofGod,issplendidlyadornedbythesizeofthebuilding
andthebeautyofitsornamentation.Thecarpentershapedthewooduntilithadtheform
ofanimalsandthemasonpolishedthestonesuntiltheyhadthesmoothnessofsilver.The
paintercolouredthebloomsofhisart,havingdepictedonanimagethemartyr’sbravedeeds,
hisopposition,hiscontinuouspain,thebeastlyappearanceofthetyrants,theinsults,the
blazingfurnacethatwastheathlete’smostblessedend,therepresentationofthehuman
formofChrist,whowasthepresidentofthegames–havingfashionedallthesethingsfor
usbyhisuseofcolours,heportrayed,asifinabookthatutteredspeech,ingreatdetailthe
martyr’scontestandatthesametimehealsoadornedthechurchasabeautifulmeadow.
Foreventhoughitremainssilent,paintingcanspeakonthewallandbeofthegreatest
168
OLIVIERDELOUIS
Enrevanche,uneicône-Vitacommesupportnesemblepasenvisageableici.
Cegenre,oùleportraitdusaintestentourédescènesnarrativesestrare(àpeine
plusdevingtexemplairessontconnus),n’apparaîtqu’àlafin duxiiesiècle,etlaplus
ancienneàl’effigie duBaptiste,conservéeaumonastèreSainte-CatherineduSinaï
etdatéeduxiiiesiècle,necomportepasmoinsde14vignettes71:difficile deconcevoirunetelleicônen’offrantquequatrescènesseulement,oumêmed’imaginer
ThéodoreopérantunchoixdansunensembleplusvastedevignettespourcommenterlafêtedelaDécollation.
Peut-êtrefaut-ilalorssuggérerunmanuscrit?Parmilestémoignageslesplus
anciens,leBnF,Suppl.Grec1286(ouÉvangiledeSinope)duviesiècle,contientau
f. 10v,laDécollationduBaptisteetlaremisedesatêteàHérodiadelorsdubanquet
d’Hérode72.Malgrél’antiquitédutémoignage,Katsiotiarelevélenombresomme
touterestreintd’imagesconsacréesàlavieduBaptistedanslesenluminures73.Lestrois
ménologesmétaphrastiques qu’elle connaît offrant plusieurs images du Baptiste
sontleMoscou,GIM,Sinod.gr.009(Vlad.382)de1063,quinecomprendque
troisscènes:NaissanceduPrécurseur,Décollation,Inventiondelatête;leParisinus
graecus1528,delafin duxiesiècle,oùsontprésentéesl’AnnonceàZacharie,la
NaissanceduPrécurseur,laDécollation,l’Inventiondelatête;letroisièmeestle
manuscrit50dumonastèreathonitedeDionysiou,datéentrelexiieetlexivesiècle,
quin’offrequelaNaissanceduPrécurseur,laDécollationetl’Invention74.Ontrouve
enrevanchedansuncélèbreévangéliaire,leParisinusgr.74delafin duxiiesiècle,
deux ensembles de miniatures quasi identiques à la description de l’higoumène
stoudite75:lesquatre«vignettes»citéesparThéodoresetrouventeneffetparmi
lesseptimagesdupremiercycle(f.28v,oùl’onajoutelaDisputeavecHérode,le
Banquetetl’Emprisonnement),tandisqueparmilescinqdusecondcyclemanque
seulementlasortieducachot(ff.75vet76r).Théodoreinsistedansletextesuscitésurlamiseautombeau:celle-ciestanachroniqueàcausedesonrituelfunérairetoutbyzantin,etellenelaisseparconséquentguèrededoutesurlacorrespondanceentrel’homéliedeThéodoreetunetraditioniconographiquedéjàétablie.
Décorativeouillustrative,lapeinturedansunmanuscritproposeunéquivalent
autexte,unrepèreaulecteurets’offre,commeonleverra,àlacontemplation.
71.
72.
73.
74.
75.
profit. Andthemosaicist,forhispart,madeafloor totreadonthatwasworthyofthe
martyr’sstory.»Mango,TheArtoftheByzantineEmpire(citén.18),p.36-37,quiaaussi
traduitcetexte,arelevéàjustetitre(p.37n.66)queἐν εἰκόνιdevaitêtrecompriscomme
unpluriel,«desimages».
N.PattersonŠevčenko,The“Vita”IconandthePainterasHagiographer,DOP53,1999,
p. 149-165,avecunelargebibliographieetlalistedesexemplaireconnusp.150-151n.3.
Onajouteral’ouvragerécentP.Chatterjee,TheLivingIconinByzantiumandItaly.The
VitaImage,EleventhtoThirteenthcenturies,NewYork2014.
Dyktion53950(http://pinakes.irht.cnrs.fr),aveclesliensverslanumérisationsurGallica.
Katsioti,Οι σκηνές(citén.56),p.201-205.
Surcesmanuscrits,voirlesnumérosDyktion43634,51146,20018(http://pinakes.irht.
cnrs.fr).Surlesdeuxpremiers,voirparticulièrementN.Ševčenko,IllustratedManuscriptsof
theMetaphrastianMenologion,Chicago/Londres1990,p.61-72(Moscou),p.137-145(Paris).
ReproduitparexempledansKatsioti, Οι σκηνές(citén.56),p.257fig. 48etp.259fig. 52.
Surcemanuscrit,voirDyktion49635(http://pinakes.irht.cnrs.fr).
EXPÉRIENCEDEL’ICÔNEETPREUVEPARL’IMAGECHEZTHÉODORESTOUDITE
169
Demeurelaquestionduformat:lemanuscritestd’unetailleinsuffisante pourêtre
montréàuneassembléenombreuse.Était-ilseulementdestinéàêtrevuousaprésence
suffisait-elle àexalterl’oralitédudiscours?Théodoreaurait-ilgardél’évangéliaire
danssesmainsaprèslalecturedutextedujour,oubienlemanuscritillustréétait-il
exposélorsdeladivineliturgie,magnifiantainsilacélébrationde ’offic ?
Ilfautmaintenantenveniràladeuxièmepartiedel’homélietraduite,quinous
sembleplusspectaculaireencore.«Parunevisiondel’esprit»,Théodoreselaisse
emporter dans l’image elle-même, il franchit la barrière du support et devient
acteurdelascènequ’ilcontemple.Parceprocédéimaginaire,prochedurêve,ilpeut
contemplerdeprèslecorpsduBaptiste,satête,embrassersesmainsetsespieds.
Ilobservelascèneetespèretrouverlecouteau,lachaîneduprisonnierets’étendre
surlesoldelaprisonelle-même.Ilsetientaumilieudesdisciplesetdesanges,et
silapeinedesdisciplesauborddeslarmesestreprésentéesurlesupportdel’image,
Théodore,déplacéautourduPrécurseur,faitl’expérience,auprèsdesacteurs,de
lajoiedecettefoulequiaccompagneledéfunt.Dedécorativeetnarrative,l’image
se fait accueillante chez Théodore. Qu’il s’agisse de lui-même ou de ceux qui
lacontemple,ellearracheceluiquilaregardedesapositiondespectateurpouren
faire un agent participatif et communiquant, sujet à l’émotion et au transport
– auxdeuxsensduterme.
Conclusion
Théodore, bien loin de se contenter de définir une théologie exigeante de
l’image–quiestrestée,aveccellesdeJeanDamascèneetdupatriarcheNicéphore,
laseuledoctrinedel’Égliseorthodoxe–,donnelaparoleàl’icôneetl’utilisepour
enseigneretêtreenseigné.Cesimagesqu’ilportesurlui,surlesquellesilémetdes
avistranchés,qu’ildisposedanslessanctuairesoùilavécu,construisentunespace
habitédecompagnonsanimés,oùl’émotionetlaparolesontconvoquéespourrendre
vivantl’espacedefoi,domestiqueoucultuel.DanslestextesdeThéodoreStoudite,
laconnaissancedel’icônepasseparl’exercicedessens.Si,pourlesiconoclastes,les
motssontpréférablesauximagespeintes,Théodoreannulecettedistinction:
Quandonvoitlaformecorporellesurunetablette,nefaut-ilpassupposerlamême
réalitéquelorsqu’onlitparexemplelesÉvangilesdivinementécrits?[…]Orcequi
estécriticiàl’encresurlepapier,c’estcequiestpeintaussilàsurlaplancheen
couleursvariéesouentouteautrematière76.
L’icôneestlittéralementparoled’Évangile77.Elleattestel’Incarnation,enest
unepreuveaussifidèle qu’unrécitinspiré,etparcequ’elleestpreuve,elleestoutil
dedémonstration.Iconologieparfaitementcirculaireoùl’icôneprécèdeetdécoule
76. Théodore Stoudite, Premier antirrhétique, PG 99, col.340D; trad. Palierne, Saint
ThéodoreduStoudion(citén.4),p.59.
77. A.Minazzoli,«Imago»/«icona»:esquissed’uneproblématique,dansNicéeII,787-1987(cité
n.14),p.313-316,icip.315:«Alorsquel’imageimite,l’icôneprésente,investiedudouble
pouvoirdeparleretderegarderenfaisantvoir.L’icôneestl’imagevraiedelaparoledivine.»
170
OLIVIERDELOUIS
àlafoisduDieufaitchair,jusqu’àpouvoirécrire:«SileChristn’apparaissaitpas
dansl’imaged’art,ilneseraitdecefaitniagissantniefficient »78Cettenécessité
metainsiaupremierrangl’expériencesensible,etpuisquequel’icôneestsupport
d’undiscoursouparcequ’ellevientelle-mêmeàparler,ellefournitunaccèsimmédiat
ausacré.
OlivierDelouis
CNRS,UMR8167–OrientetMéditerranée
78. ThéodoreStoudite,Troisièmeantirrhétique,PG99,col.432D:Οὐκοῦν καὶ Χριστὸς εἰ μὴ
ἐν τῇ τεχνητῇ εἰκόνι φανείη, ἀεργὸς καὶ ἀνενέργητός ἐστι κατὰ τοῦτο.
ExperiencingMiraculousIconsinByzantium:
TheexamplesoftheIconofthe“UsualMiracle”
andtheHodegetriainConstantinople
MariaParani
The11thcenturyisconsideredbyscholarsofByzantiumasaperiodofchange
indevotionalpracticesand,especially,inthewayinwhichindividualsandsocial
groupssoughttoestablishamoreimmediate,ifnotmorepersonal,communication
withthedivinebeyondtheopportunitiesofferedbyparticipationintheinstitutionalizedandcontrolledcelebrationoftheliturgy.Itisatthistimethaticons,
makingtheinvisiblevisibleandthusdirectlyaccessibletoall,appeartohave
acquired particular prominence as objects of private and communal devotion.1
Thisrisingprominenceisreflected, forinstance,intheminiaturesoftheConstantinopolitanTheodorePsalter,datedto1066,wherenumerousbiblicalandsaintly
figu esareactuallyshownprayingtoiconsofChrist,placedasaruleabovethem.2
1.
2.
Thebibliographyonthesubjectisvast.Forageneraloverviewoflaydevotionalpractices
inthelatercenturiesofByzantium,seeS.E.J.GerstelandA.-M.Talbot,TheCulture
ofLayPietyinMedievalByzantium,1054-1453,inTheCambridgeHistoryofChristianity.5.
EasternChristianity,ed.M.Angold,Cambridge2008,p.79-100.Fordevotionaland
liturgicalpracticesassociatedspecifically withicons,seeselectivelyJ.NesbittandJ.Wiita,
AConfraternityoftheComnenianEra,BZ68,1975,p.360-384;N.PattersonŠevčenko,
IconsintheLiturgy,DOP45,1991,p.45-57;H.Belting,LikenessandPresence.AHistory
oftheImagebeforetheEraofArt,trans.E.Jephcott,London/Chicago1994;J.Cotsonis,
TheVirginwiththe“TonguesofFire”onByzantineLeadSeals,DOP48,1994,p.221227,at225-227;A.WeylCarr,IconsandtheObjectofPilgrimageinMiddleByzantine
Constantinople,DOP56,2002,p.75-92;B.V.Pentcheva,IconsandPower.TheMother
ofGodinByzantium,UniversityPark2006;Ead.,TheSensualIcon:Space,Ritual,andthe
SensesinByzantium,UniversityPark2010;Ead.,MiraculousIcons:Medium,Imagination,and
Presence,inTheCultoftheMotherofGodinByzantium.TextsandImages,ed.L.Brubaker
andM.B.Cunningham,Farnham/Burlington2011,p.263-277;I.Drpić ,Epigram,Art
andDevotioninLaterByzantium,Cambridge2016;G.R.Parpulov,TheRiseofDevotional
ImageryinEleventh-CenturyByzantium,inByzantiumintheEleventhCentury:Beingin
between,ed.M.D.LauxtermannandM.Whittow,London/NewYork2017,p.231-247.
London,BritishLibrary,Add.MS19358,fol.15r,57v,73r,89r,94r,107v,137v,145v,
153r,172r,196v,198r,199r,200r,200v,availableathttp://www.bl.uk/manuscripts/
FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_19352(accessed13December2016).SeeC.Walter,
TheIconandtheImageofChrist:theSecondCouncilofNicaeaandByzantineTradition,
inId.,PicturesasLanguage.HowtheByzantinesexploitedthem,London2000,p.155-194,
at160-162;C.Barber,Icons,Prayer,andVisionintheEleventhCentury,inAPeople’s
HistoryofChristianity.3.ByzantineChristianity,ed.D.Krueger,Minneapolis2006,p.149163. Notethatcomparableminiaturesoffigu esprayingbeforeiconsareabsentfrom
ninth-centurypsalters,suchastheChludovandthePantokrator.
172
MARIAPARANI
Equallyevocativeofeleventh-centuryattitudesisthefactthatintwominiatures
the icon appears to respond to the prayer by a hand extended beyond the
frame,asifChristisnotsimplyimagedonthepanelbutreallypresentintheicon
andthusabletoanswertoandinteractwiththepersonsaddressinghimthrough
it.3TheselatterminiaturescannotfailbutbringtomindMichaelPsellos’wellknowndescriptionoftheiconofChristAntiphonetes(“theguarantor”,butalso
“theonewhoresponds”)ownedbyEmpressZoe(bornca978–died1050)inthe
first halfofthesamecentury.Thisicon,asitsnameimplies,wouldrespondtothe
empress’questionsaboutthefuturebychangingitscolor.4Boththeminiatures
andPsellos’accountofZoe’sinteractionwiththeAntiphonetesintimatethatatthat
timeicons,beyondactingasthevehiclethroughwhichprayerscouldreachthe
depictedsaintlyfigu eresidinginheaven,cametobeconsideredaspotentialfocior
lociofsacredpowerorgrace,ifnotoutrightpresence,asthelateeleventh-century
bishopLeoofChalcedonhadargued.5ThoughLeo’sviewswerecondemnedby
bothChurchandStateasheretical,theyseemtohavebeeninformed–asfirs
demonstratedbyAnnemarieWeylCarr–bycurrentbeliefsandattitudesthatresulted
incertainiconsbeingconsideredascharismaticandcommandinganimpressive
andwidespreadcultintheirownrightassitesofthemiraculous.6
Themostfamousofthesecharismaticdevotionaliconsthatcameintoprominenceforthefirst timeinthe11thcenturyaretheMarianpaneloftheso-called
“usualmiracle”atthechurchoftheVirginatBlachernaiandtheiconoftheVirgin
HodegetriahousedattheHodegonMonastery,bothinConstantinople.Theirrise
intoprominence,thetheological,spiritualandperformativeparametersoftheircult,
andtheirinscriptioninthereligiousandthepoliticallifeoftheimperialcapital
havebeendiscussedatgreatlengthbymanyscholarsandneednotbereiteratedhere.7
3.
4.
5.
6.
7.
London,BritishLibrary,Add.MS19358,fols15v,125v,availableathttp://www.bl.uk/
manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_19352(accessed13December2016).
MichaelPsellos,Chronographia,ed.D.R.Reinsch,Berlin2014(Millennium-Studien51),
p.380.ForPsellos’discourseoniconsandspiritualseeinganditsphilosophicalunderpinnings,
seeC.Barber,ContestingtheLogicofPainting.ArtandUnderstandinginEleventhCentury
Byzantium,Leiden/Boston2007,p.61-98.
Onthecontroversyconcerningthealienationofchurchtreasuresduringthereignof
AlexiosIKomenos(1081-1118),withinthecontextofwhichLeohadexpoundedhisviews,
seeA.A.Glavinas,Ἡ ἐπὶ Ἀλεξίου Κομνηνοῦ περὶ ἱερῶν σκευῶν, κειμηλίων καὶ ἁγίων εἰκόνων ἔρις,
1081-1095,Thessaloniki1972.
A.WeylCarr,LeoofChalcedonandtheIcons,inByzantineEast,LatinWest.ArtHistorical
StudiesinHonorofKurtWeitzmann,ed.C.MossandK.Kiefer,Princeton1995,p.579584;seealsoPentcheva,MiraculousIcons(citedinn.1).
See,selectively,I.TognazziZervou,L’iconografia ela‘vita’dellemiracoloseiconedella
TheotokosBrefokratoussa:BlachernitissaeOdighitria,BollettinodellaBadiagrecadi
Grottaferrata 40, 1986, p.215-287; G. Babić , Les images byzantines et leurs degrés de
significatio : l’exemple de l’Hodigitria, in Byzance et les images, ed. A. Guillou and
J.Durand,Paris1994,p.189-222;A.WeylCarr,CourtCultureandCultIconsinMiddle
ByzantineConstantinople,inByzantineCourtCulturefrom829to1204,ed.H.Maguire,
WashingtonDC1997,p.81-99;M.Bacci,Ilpennellodell’Evangelista.Storiadelleimmagini
sacreattributeasanLuca,Pisa1998,p.114-129,p.136-144;C.AngelidiandT.Papamastorakis,TheVenerationoftheVirginHodegetriaandtheHodegonMonastery,inMother
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
173
Instead,withintheframeworkofthepresentvolumeanditspreoccupationwith
thepresenceandvisibilityofimageswithinthechurchspace,Iproposetoexplore
someofthepracticalconditionsthatshapedthewaysinwhichthesecharismatic
icons were experienced by the faithful, especially within the sacred spaces that
housedthem.Theseincludethelocationofthesemiraculousiconswithinthechurch,
themannerinwhichtheyweredisplayedandtheaccoutrementswithwhichthey
wereadornedandwhichaffectedtheirvisibility,aswellasthemeansbywhich
physical–visualandhaptic–accesstothemwasregulatedandtheritualactsand
behaviorswhichwereassociatedwiththeirveneration.Throughthisenquiryone
hopestoachieveabetterunderstandingofhowtheencounterwiththedivinewas
orchestrated,withthesecharismaticiconsactingasapointofcontact–sometimes
stationary, sometimes mobile – between the sacred persons represented on the
icons,i.e.,theVirginandChild,andthefaithfulreachingtowardsthemphysically,
spirituallyandemotively.
Sinceneitherthetwomiraculouspanelsnorthesanctuariesthathousedthem
survivetoday,thisinvestigationisbasedprimarilyonwrittenaccountsofthe
miraculousandritualperformancesofthetwoiconsbyByzantineauthorsand
non-ByzantinevisitorstoConstantinople,aswellasonasmallseriesofdevotional
epigramsdocumentingpiousdonationstotheHodegetria.8Pertinentartistic
representationswillalsobebroughtintothediscussion,especiallywheretheycan
helpclarifycertainambiguousstatementsinthesources.WeshallbeginourexplorationwithadiscussionoftheBlachernaimiraculousicon.
TheMarianpanelofthe“usualmiracle”attheBlachernai
TheecclesiasticalcomplexofBlachernai,locatedatthenorth-westcornerof
Constantinople,wasanimperialfoundationofthe5thcenturyandoneofthemost
importantcentersofthecultoftheVirginintheByzantinecapital,housingas
itdidamostveneratedrelic,theVirgin’smaphorionormantle.Nothingremains
ofthecomplextoday,butbasedonwrittenaccountstheoriginalchurchappears
to have been of basilical plan, with an adjacent octagonal chapel to the south,
calledtheHagiaSoros,wheretherelicwasactuallyhoused.9Alreadybytheearly
8.
9.
ofGod.RepresentationsoftheVirgininByzantineArt,ed.M.Vassilaki,Milan2000,p.373387;Id.,PicturingtheSpiritualProtector:fromBlachernitissatoHodegetria,inImagesof
theMotherofGod.PerceptionsoftheTheotokosinByzantium,ed.M.Vassilaki,Aldershot2005,
p. 209-23;A.Lidov,TheFlyingHodegetria.TheMiraculousIconasBearerofSacred
Space,inTheMiraculousImageintheLateMiddleAgesandRenaissance,ed.E.Thunøand
G. Wolf,Rome2004(AnalectaRomanaInstitutiDanici,Supplementum33),p.273-304;
Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.109-163.
Tomyknowledge,therearenoextantepigramsthatcommemorateapiousofferingto
theiconofthe“usualmiracle”atBlachernai.
R.Janin,Lagéographieecclésiastiquedel’Empirebyzantin.I.LesiègedeConstantinopleet
lepatriarcatœcuménique.III.Leséglisesetlesmonastères,Paris19692,p.161-171;C.Mango,
TheOriginsoftheBlachernaiShrineatConstantinople,inActaXIIICongressusInternationalisArchaeologiaeChristianae,Split–Poreč,25September–1October1994,VaticanCity/
Split1998,vol.2,p.61-76;A.Tantsis,Theso-called“Athonite”TypeofChurchandtwo
ShrinesoftheTheotokosinConstantinople,Zograf34,2010,p.3-11,at6-9,fig.5
174
MARIAPARANI
6thcentury,regularserviceshonoringtheTheotokostookplaceattheBlachernai
everyFridayevening,culminatinginthepresbeia,aprocessionthatbeganatthe
BlachernaiandterminatedatthechurchoftheVirginattheChalkoprateia,the
secondmostimportantMariansanctuaryinthecapital,whereasecondpowerful
relicoftheVirgin,namelyherbelt,waskept.10
The Blachernai complex was specifically associated with imperial patronage
andritual,andinthe10thcenturytheemperorduringhisvisitsthereisdescribed
asveneratinganumberofimagesoftheVirgininvariousmedia.11Conversely,atthat
time,thereisnoreferencetoamiraculousMarianpanelhousedatBlachernai.12
In1031,however,duringrestorationworkundertakenbyRomanosIIIArgyros,
awoodeniconoftheVirginwiththeChildwasdiscoveredbehindthewallplaster
inthesanctuaryofthebasilica,where–thechroniclerJohnSkylitzesinformsus–it
hadbeenhiddentoavoiddestructionatthehandsoftheiconoclasts,threecenturies
earlier.13ScholarsareinagreementthatthediscoveredpanelshowedtheVirginin
theiconographictypeoftheNikopoios,thatiswiththeVirginholdingamedallion
withChristbeforeherbreast.14Still,wehavenoinformationastowhereandhow
this icon was displayed within the church following its discovery or whether it
becametheobjectofspecialveneration.15Wecannotevenbecertainthatitsurvived
thedestructionoftheBlachernaibasilicabyfi ein1070.16Fiveyearslater,when
wehavetheearliestsecurelydateddescriptionofthe“usualmiracle”atBlachernai
byMichaelPsellos,17thechurchmusthavebeenre-built,perhapsfollowingthe
groundplanoftheearlierchurch;theHagiaSoroshadnotbeenharmedbythefi e.
10. PattersonŠevč enko,IconsintheLiturgy(citedinn.1),p.50-54.
11. See,forexample,ConstantineVIIPorphyrogennetos,Decerimoniisaulaebyzantinae,
ed.I.Reiske,Bonn1829,vol.1,p.553-555;ConstantinePorphyrogennetos,TheBookof
Ceremonies,trans.A.MoffattandM.Tall,Canberra2012,vol.2,p.553-555.Seealso
AngelidiandPapamastorakis,PicturingtheSpiritualProtector(citedinn.7),p.213-214.
12. In the Life of Saint Eirene of Chrysobalanton, a text ascribed to the late 10th or early
11thcentury,theaccountofahealingmiracleatBlachernaidoesnotincludereferencetoan
iconasthemediumofthecure,seeS.Efthymiadis,L’incubationàl’époquemésobyzantine:problèmesdesurvivancehistoriqueetdereprésentationlittéraire(viiie-xiiiesiècle),
in Le saint, le moine et le paysan. Mélanges d’histoire byzantine offerts à Michel Kaplan,
ed.O.Delouis,S.MétivierandP.Pagès,Paris2016,p.155-169,at159.
13. JohnSkylitzes,Synopsishistoriarum,ed.J.Thurn,Berlin1973(CorpusFontiumHistoriae
Byzantinae–SeriesBerolinensis5),p.384.Therelevantpassageisquotedinfull,translated
anddiscussedbyE.N.Papaioannou,The‘UsualMiracle’andanUnusualImage:Psellos
andtheIconsofBlachernai,JÖB51,2001,p.177-188,at179-181.
14. W.Seibt,DieDarstellungderTheotokosaufbyzantinischenBleisiegeln,besondersim
11. Jahrhundert,StudiesinByzantineSigillography1,1987,p.35-56,at42-43;M.Schulz,
Die Nicopea in San Marco: zur Geschichte und zumTyp einer Ikone, BZ 91/2, 1998,
p. 473-501,at496-500;Papaioannou,The‘UsualMiracle’(citedinn.13),p.178-179;
Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.154.
15. Havingsaidthis,itisperhapsrelevanttonotethatthetypeoftheNikopoiosenjoyeda
shortperiodofpopularityonByzantinesealsinthe11thcenturyafter1031,withapeak
howeverinthe1070s,seeSeibt,DieDarstellungderTheotokos(citedinn.14),p.44.
16. Janin,Lagéographieecclésiastique(citedinn.9),p.162.
17. MichaelPsellos,Orationeshagiographicae,ed.E.A.Fisher,Berlin/Boston1994,p.200-229.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
175
Whatwasthis“usualmiracle”?InadditiontoPsellos’account,asmallnumber
ofWesternEuropeanandRussianvisitorstotheimperialcitymakereferencetoit,
withthemostdetailednon-ByzantineaccountbeingthatofaWesternpilgrim,the
so-calledAnonymousTarragonensis,whichisconsideredtoberoughlycontemporary
withthedescriptionofPsellos,butdiffersfromitincertaininterestingdetails.18
Letushaveacloserlookatthetwoaccounts,beginningwiththatofPsellos.
AccordingtotheByzantineauthor,therewasaniconoftheVirgintotherightof
thechurchasoneproceededtowardstheeast,inotherwords,tothesouth.19The
iconwasfirmly attachedtothewall,andbeforeitwassuspendedaveilwhichwas
surrounded or adorned by a cluster of precious images, not otherwise specified
ordescribed.20Thespacehousingtheiconhaditsownaltar,whereserviceswere
celebratedandhymnsandprayerswereoffered.21Aspecialhappeningtookplace
thereregularlybutnotinvariablyonFridayevenings,aftersunset.22Themultitude
insidethechurch,comprisinglaypersonsandmembersoftheclergy,includingthe
officiating priest,exitedthebuilding,thedoorsofwhichwerethenlocked.Asmall
ceremonytookplaceoutsideand,whenitwasconcluded,thedoorsofthechurch
wereopenedandthecrowdentered.23Asthecrowdre-enteredthechurch,theveil
oftheiconwasraisedmiraculously,clearly,Psellosstates,asaresultofthedescent
oftheHolySpirit.24Notonlythis,butatthesametimetheappearanceofthe
depictedMotherofGodwouldchangeasiftheimagereceived“Herrealandanimatevisitation”.25ItshouldbenotedthatPsellosistheonlywitnesswhomentions
achangeintheappearanceofthefigu eoftheVirgin,forwhom,heconcludes,
“the sacred veil is ineffably raised so that she may embrace the entering crowd
insideHerasinanewinnermostsanctuaryandinviolaterefuge”.26
Theconnotationsoftheiconveil,evocativelycalled καταπέτασμαbyPsellos
(seeMatthew27:51),drawonalongtraditionoftheologicalwritingsharkingall
thewaybacktotheEpistletotheHebrews(10:20),accordingtowhichtheoriginal
18. K.N. Ciggaar, Une description de ConstantinopledansleTarragonensis 55,REB53,
1995,p.117-140,at121-122.ForanEnglishtranslationoftheLatintext,seePentcheva,
IconsandPower(citedinn.1),p.157,159.Fortheremainingaccounts,seeV.Grumel,
Le“miraclehabituel”deNotre-DamedesBlachernes,EO30,1931,p.129-146;K.N.Ciggaar,
UnedescriptiondeConstantinopletraduiteparunpèlerinanglais,REB34,1976,p.211268,at219,260no.49.
19. MichaelPsellos,Orationeshagiographicae(citedinn.17),p.204-205,l.111-112.
Whilethefirst impressionuponreadingthepassageisthatPsellosisreferringtoaspace
withinthebasilicaproper,thepossibilitythatheisactuallyreferringtoHagiaSoros,which
waslocatedtothesoutheastofthechurch,cannotbeexcluded.
20. Ibid.,p.205,l.115-117.
21. Ibid.,p.205,l.117-120.
22. Ibid.,p.205,l.120-122,p.206,l.147-163.
23. Ibid.,p.205,l.122-131.
24. Ibid.,p.205,l.132-134.
25. Ibid., p. 205-206, l. 136-138. English translation: Papaioannou,The ‘Usual Miracle’
(citedinn.13),p.185.
26. MichaelPsellos,Orationeshagiographicae(citedinn.17),p.206,l.143-146.English
translation:Papaioannou,The‘UsualMiracle’(citedinn.13),p.185.
176
MARIAPARANI
katapetasma,i.e.thetempleveil,wasatyposofChrist’sflesh “woven”bythe
TheotokosattheIncarnationandtornatthetimeofChrist’sdeathontheCross
inordertoopenthewaytoGodandtohumankind’ssalvation.27AtBlachernai,
the miraculous lifting of the symbolically laden veil reenacted for the gathered
believerstheevenmorewondrousmysteryofdivinerevelationthroughthe“veil”
of Christ’s body.The boundaries between the material and the immaterial, the
earthlyandthetranscendentalbecamepermeableandblurred.Whentheiconveil
wasliftedbytheinterventionoftheSpirit,itrevealedtheicontransformedinto
asalutatoryvisionoftheVirginandherSonaccessibletoall.
TheAnonymousTarragonensis,asopposedtoPsellos,doesnotrefertoachange
intheformoftheTheotokosastheveilwaslifted,thoughheclaimstohave
witnessedthemiracleonanumberofoccasions.28Healsolocatestheiconnotin
thebasilica,butina“smallroundchurch”nexttoit,thatistheHagiaSoros.29The
icon,depictingtheVirginholdingherson,isdescribedasgolden,30whileasilken
veil,attachedtoeithersideofit,issaidtocoveritslowerhalf,leavingtheupper
halfoftheiconvisible.31OnFridayevening,aroundsunset,amultitudeofmen,
womenandclergywouldgatheratthechurch.32Whenthetimeofthemiracle
approached,thefaithfulweresummonedintothechurchbeforetheiconby
thesoundofawoodensemantron.33TheyofferedprayersandhymnstotheTheotokos,whileapriestinhisvestmentscensedthealtarandtheicon.34And,while
thefaithfulandtheclergyweresingingandpraying,theveilwasliftedup“bythe
graceofGod,showingthehalfoftheimageithadconcealedbefore”.35Welearn
fromanotherLatinaccountthattheveilstayedupuntiltheninthhouronSaturday,whenitwouldfallbackintoplace,againwithouttheinterventionofhuman
hands.Duringtherestoftheweek,theiconremainedhiddenbehinditsveil.36
27. See,forexample,N.Constas,ProclusofConstantinopleandtheCultoftheVirgininLate
Antiquity:Homilies1-5,Leiden/Boston2003,p.315-358.FortheimpactofChristian
typologicalinterpretationofthetempleveilonByzantineChristianartandthetheology
oficons,seeH.L.Kessler,ThroughtheTempleVeil:theHolyImageinJudaismand
Christianity,Kairos32/33,1990,p.53-77;H.Papastavrou,Levoile,symboledel’Incarnation:
contributionàuneétudesémantique,CArch41,1993,p.141-168;M.Evangelatou,The
PurpleThread of the Flesh: theTheological Connotations of a Narrative Iconographic
ElementinByzantineImagesoftheAnnunciation,inIconandWord:thePowerofImages
in Byzantium. Studies Presented to Robin Cormack, ed. A. Eastmond and L. James,
Aldershot2003,p.261-279.
28. Ciggaar,UnedescriptiondeConstantinople(citedinn.18),p.121,l.107-109.
29. Ibid.,p.121,l.103-105.
30. Ibid.,p.121,l.105-106.
31. Ibid.,p.121-122,l.109-113.
32. Ibid.,p.122,l.113-115.
33. Ibid.,p.122,l.119-121.
34. Ibid.,p.122,l.124-132.
35. Ibid.,p.122,l.132-134.Englishtranslation:Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),
p. 159.
36. Grumel,Le“miraclehabituel”(citedinn.18),p.130-131.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
177
To my knowledge, the latest securely dated occurrence of the miracle took
placein1107inthepresenceofAlexiosIKomnenos,asdescribedbyhisdaughter
andhistorianAnnaKomnene,towhomwealsoowethedesignationoftheFriday
eventasthe“usualmiracle”, τὸ σύνηθες θαῦμα.37Attheendofthesamecentury,
theRussianpilgrimAnthonyofNovgorodmentionsBlachernai“wheretheSaint
Spiritdescends”.38Thisreferenceistheonlyindirectindicationwehavethatthe
“usualmiracle”mayhavecontinuedtooccurdownto1200;itisnolongerattested
intheLateByzantineperiod.
AsNancyPattersonŠevčenkohaspointedoutalready,thisweeklymiraclewas
embeddedintheregularFridayeveningcelebrationsattheBlachernaichurchand
waswitnessedbythecrowdsassembledtheretohonortheVirgin.39Interestingly,
noneofthewitnessestothemiracledescribesthemiraculouspanelinanydetail,
leaving the question of its actual iconographic type open to the present day.40
Nonetheless,manyscholarsareinclinedtoidentifytheiconofthemiraclewith
theiconthatwasdiscoveredatthetimeofRomanosIII.41Theextraordinary
circumstancesofthepreservationandthediscoveryofthatpanelwouldcertainly
justifyitsbeingconsideredimbuedwithcharisma,whilethenatureoftheweekly
miracle–involvingamiraculousrevelationthroughtheliftingoftheveil–beyond
its theological and dogmatic connotations, could be seen to echo the amazing
storyoftheinitialdiscoveryofthaticon.42
Ifthiswasindeedtheiconofthemiracleandifithadbeenkeptintheplace
whereithadbeenfound,i.e.inthebasilica,onecouldspeculatethatfollowingthe
destructionofthebuildingin1070andduringitsrestoration,theiconhadbeen
transferredtotheHagiaSoros,wheretheAnonymousTarragonensiswitnessedthe
miracle,beforebeingreturnedpermanentlytotherestoredbasilicaby1075,where
37. AnnaKomnene,Alexias,ed. A.KambylisandD.R.Reinsch,Berlin/NewYork 2001
(CorpusFontiumHistoriaeByzantinae–SeriesBerolinensis40/1),p.384.Earlier,Psellos
also employed the adjective “σύνηθες” to describe the recurrent miraculous event at
Blachernai:Psellos,Orationes(citedinn.17),p.212,l.324-326.
38. Grumel,Le“miraclehabituel”(citedinn.18),p.141.
39. PattersonŠevč enko,IconsintheLiturgy(citedinn.1),p.51.
40. Barber,ContestingtheLogicofPainting(citedinn.4),p.81,n.43.Ihavedeliberately
avoidedtheuseofthetoponymicBlachernitissatodescribethepanelofthe“usualmiracle”,
sincebecomingembroiledinthefraughtdiscussionconcerningthisepithet’scorrespondence
withaspecific iconographictypeisnotpertinenttotheobjectivesofthepresentstudy.For
thecomplicationsraisedbytheexistenceofanumberofMarianpanelsatBlachernaibelongingtodifferenticonographictypestowhichtheepithetBlachernitissacouldhavebeen
equally ascribed, see Angelidi and Papamastorakis, Picturing the Spiritual Protector
(citedinn.7);WeylCarr,IconsandtheObjectofPilgrimage(citedinn.1),p.78.
41. See,forexample,Grumel,Le“miraclehabituel”(citedinn.18);Schulz,DieNicopeain
SanMarco(citedinn.14),p.498-499;Papaioannou,The‘UsualMiracle’(citedinn.13);
Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.160;seeabove,n.14.Morerecently,
Pentchevahasarguedthattheiconwasametalandenamel(“mixed-media”)object,
onthebasisofitsdescriptionbytheAnonymousasgolden,seePentcheva,TheSensual
Icon(citedinn.1),p.188-190,at189.OnanalternativeinterpretationoftheAnonymous’
description,seebelow.
42. Bacci,Ilpennello(citedinn.7),p.141-142.
178
MARIAPARANI
Psellos’accountapparentlylocatesit.However,theWesternpilgrimalsodescribes
theactualbasilicaanditsricharchitecturaldecoration,implyingthatthebuilding
was actually standing at the time of his visit.43 Whether this was prior to its
destructionorafteritsrestorationremainsunclearfromthetext.
Bethisasitmay,ifwearetotakePsellos’accountatfacevalue,inthereconstructedbasilicaaspecialspace–achapelwithitsownsanctuary–wasdedicated
tohousingtheiconofthe“usualmiracle”,somethingwhichincidentallyoffers
indirectsupporttothehypothesisthatthemiraclemayhavebeenoccurringprior
to1075.Providingachapelfortheiconisyetanotherindicationoftheimportance
thatcharismaticpanelshadacquiredinpopulardevotionsatthetimeaslociof
directcontactwiththesacred.Inthepast,chapelsattachedtolargerchurcheshad
beensometimesconstructedtohousetheremainsofasaintoranimportantrelic
ratherthanaspecific figural panel–theHagiaSorosattheBlachernaiitselfcomes
readilytomind.Itis,thus,noteworthythatinthiscasethechapelwasdestinedto
houseacharismaticicon.Wasthisduetothefactthattheicon–becauseofits
miraculousoriginsperhaps,ifnotitsmiraculousbehavior–wasdeemedassomething
akintoarelic,imbuedwithdivinegrace?44Or,wasthechapelmeantnotsimply
tohousetheicon,buttoprovidethepropersettingfortheperformanceofthe
miracleandthevisitationoftheHolySpirittowhichthemovementoftheveilwas
ascribedbyallwitnesses?Whateverthecase,itisnoteworthythatattheBlachernai
shrine,whichwasinanycasededicatedtotheTheotokos,aseparatespacewas
allocated to the miraculous icon.The icon’s chapel became a discrete place for
veneratingandcommuningwiththeVirginbeyondhermainstreamliturgical
venerationthatoccurredinthesanctuaryandnaveofthemainchurch.Inthis
way,itofferedanalternativeifnotmoreintimatesettingforaparaliturgical,lived
experienceoftheholy.
Byzantineandpost-Byzantineecclesiasticalspacesdestinedtohousearelicwere
sometimesadornedwithmonumentalimagesthatweremeanttoauthenticatethe
relicbynarratingitsstoryand,thus,toguaranteeitsefficacy intheeyesofthe
faithful.Onemaymentionbywayofillustrationthedecorationoftheeasternwall
ofthechurchoftheHolyCrossattheEnkleistraofSt.NeophytosinPaphos(end
ofthe12thcentury),aswellasthemuralsofthenortheastrecessatthepost-Byzantine
churchoftheHolyCrossAyiasmati(1494),bothinCyprus.45Whetherthechapel
43. Ciggaar,UnedescriptiondeConstantinople(citedinn.18),p.121,l.97-103,130.
44. Onrelicsasvehiclesofsacredpresenceor“sacredenergycontainedinmaterialform”,see
B. Pentcheva, The Performance of Relics: Concealment and Desire in the Byzantine
Stagingofleipsana,in Σύμμεικτα.CollectionofPapersdedicatedtothe40thAnniversaryof
theInstituteofArtHistory,FacultyofPhilosophy,UniversityofBelgrade,ed.I.Stevović ,
Belgrade2012,p.55-71.
45. AttheEnkleistra,theWaytoCalvary,theCrucifixion, theDescentfromtheCrossand
SaintsConstantineandHelenasurroundacross-shapedrecessprobablymeanttohousearelic
oftheTrueCross,seeC.MangoandE.J.W.Hawkins,TheHermitageofSt.Neophytos
anditsWallPaintings,DOP20,1966,p.119-206,at158andfig. 34.AtAyiasmati,the
storyoftheDiscoveryoftheTrueCrosssurroundsawoodenCrucifix, whichwasprovided
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
179
ofthemiraculousiconatBlachernaiwasalsoadornedwithimages,reiteratingin
picturestheroleoftheVirginintheIncarnationandhumankind’ssalvationor
recountingtheicon’smiraculousperformances,wedonotknow;noneofthe
witnessesmakesanyreferencetowhethertheyexistedornot,theirentireattention
beingfocusedonthemiracleitselfanditsvehicle,theiconwithitsveil.
Theiconwasfi edononeofthechapel’swalls,probablyhigherthaneyelevel
ifitwastobevisiblebythemultitudesthatconvergedtothechurchonFriday
eveninginthehopeofwitnessingthemiracle.Ifthiswereindeedthecase,itwould
furthersuggestthattheiconitself,whichwasinanycasehiddenbehindaveilfor
mostoftheweek,wasnotaccessibletothefaithfulforkissing,thoughotherforms
ofveneration,likecensing,thelightingoflampsandcandles,prayer,prostration
and,perhapstouching,couldhavecertainlybeenperformed.46Regardingtheveil
itself,Westernpilgrimsdescribeitassilken,butprovidenodetailsastoitscolor
andappearance.Psellos’mentionof“aclusterofpreciousimages”inrelationtothe
veil (ὃ δὴ ὁρμαθὸς εἰκόνων περιλαμβάνει τὴν ὕλην πολυτελῶν) remains obscure,
giventhathecouldbereferringequallytoimageswovenorembroideredwithgold
orsilverthreaddirectlyonthesilkenveilortometalplaquetteswithfigural decorationattachedonitorframingit.
Thoughnotstatedclearly,theByzantineauthor’saccountimpliesthattheveil
coveredtheiconcompletely.Ontheotherhand,theAnonymous’descriptionof
themodeofsuspensionoftheveilisproblematic:if,asheclaims,theveilcovered
onlythelowerhalfoftheimage,whenitwasliftedduringthehabitualmiracleit
wouldhavehiddenthefacesandtheupperpartoftheVirgin’sandChrist’sbodies,
whichmakesnosense.Shallthenhistestimonybedisregardedcompletelyorcould
thepilgrimhavemisconstruedwhathewasseeing,especiallyifhehadnotbeen
abletocomeneartheiconbecauseoftheFridayeveningthrongs?Hisdescription
oftheveilascoveringthelowerhalfoftheicondoes,infact,bringtomindthe
podea,atypeoftextilehanging,whichwassuspendedbelowaniconinthemanner
ofanapronasitsnamesuggestsandasnumerousrepresentationsconfirm 47What
thenofhisassertionthattheupperpartofthefigu eoftheVirginwasactually
visibleevenbeforetheveilwaslifted?Couldtheveilhavebeentransparent?
withacircularrecessforarelic,seeC.ArgyrouandD.Myriantheus, Ο ναός του Τιμίου
Σταυρού του Αγιασμάτι,Nicosia2004,coverphotoandp.40.ThedecorationonByzantine
portablereliquariesservedasimilarfunction,i.e.thatofidentifyingandvalidatingthe
reliccontainedtherein,see,forexample,L.James,DryBonesandPaintedPictures:Relics
andIconsinByzantium,inEasternChristianRelics,ed.A.Lidov,Moscow2003,p.45-55,
at51;K.Krause,Immagine-reliquia:daBisanzioall’Occidente,inMandylion:intornoal
SacroVolto,daBisanzioaGenova,ed.G.Wolf,C.DufourBozzoandA.R.Calderoni
Masetti,Milan2004,p.209-235;Pentcheva,ThePerformanceofRelics(citedinn.44).
46. Forthevariousformsofveneration,whichactivatedallsenses,seeB.Caseau,Experiencing
theSacred,inExperiencingByzantium,ed.C.NesbittandM.Jackson,Farnham2013,
p. 59-77;Id.TheSensesinReligion:Liturgy,Devotion,andDeprivation,inACultural
HistoryoftheSensesintheMiddleAges,ed.R.G.Newhauser,London2014,p.89-110.
47. A.Frolov,La“podea”:untissudécoratifdel’églisebyzantine,Byz13,1938,p.461-504;
seePattersonŠevč enko,IconsintheLiturgy(citedinn.1),figs3,7-15,22
180
MARIAPARANI
Writtenandartisticevidenceoniconveilsarguesagainstsuchahypothesis.Was
hestandinginapositionwhichallowedhimtoseebehindtheveil?Thisalsoseems
unlikely.Apartfromhisbeingentirelyconfused,theonlyotherpossibleexplanation
isthattheveilhehadseenboreagold-embroideredorwovenimageoftheVirgin,
whichcouldhavealsogivenrisetohisimpressionthattheiconwasgolden.Aswe
shallseebelow,thereiswrittenevidenceintheformofdedicatoryepigramswhich
atteststothefactthaticonveilsweresometimesadornedwiththeimageoftheholy
figuredepictedontheicontheyweremeanttocover;thispracticeisstillobservable
todayinOrthodoxchurches,withtheveiledmiraculousiconoftheVirginKykkotissa
inCyprusprovidingacharacteristicexample.48Ifthiswereindeedthecaseat
theBlachernai,theveil,thoughphysicallyhidingtheicon,wouldhaveensured
thatthefaithfulweregrantedsomeformofindirectvisualaccesstothepanel,even
whentheveilremaineddown.Onecouldevengoasfarastosuggestthatsuchan
arrangement–thatis,aveilbearinganimageliftedtorevealthefigu eonthepanel
thuscreatinga“movingpictureeffect”–couldhavegivenrisetotheimpression
thattheappearanceoftheVirginonthepanelchanged,asPsellosclaimed.49
Intriguingly,despitetheimportancethatthischangehadforPsellosassignaling
theactualvisitationoftheVirgin(τὴν ἔμψυχον ἐπιδημίαν αὐτῆς)andherbecoming
visiblethroughthemediumoftheicon,hedoesnotdescribeitinanyspecific
terms,leavingthepossibilityopenthatthechangeintheappearanceoftheVirgin
heevokeswasconceptualratherthanperceptual.50
48. ForanillustrationoftheveiledKykkotissaicon,seeEgeria.MediterraneanMedievalPlaces
ofPilgrimage:NetworkfortheDocumentation,PreservationandEnhancementofMonuments
intheEuromediterraneanArea,ed.M.KazakouandV.Skoulas,Athens2008,p.231
no.24.Inherearlierdiscussionoftheiconofthe“usualmiracle”,inordertodisambiguate
boththeAnonymous’descriptionandPsellos’claimofachangeintheappearanceofthe
Virgin, Pentcheva had also suggested that the veil was adorned with an image of the
Virgin, and more specifically a Nikopoios; she then went on to propose that the icon
beneaththeveildepictedtheVirgininadifferenticonographictype,withherhandsopen
intheorantpostureandamedallionwithChristhoveringbeforeherbreast,seeB.Pentcheva,
RhetoricalImagesoftheVirgin:theIconofthe“UsualMiracle”attheBlachernai,RES:
AnthropologyandAesthetics38,2000,p.34-55,at48-50.Later,sherevisedheropinion,
excisingthereferencetotheveiladornedwithanimage.Instead,shearguedthattheicon
ofthemiraclewasprobablythepaneldiscoveredin1031andthatthetypeoftheorant
Virginwiththehoveringmedallion,commonlyknowninart-historicalliteratureasthe
EpiskepsisortheBlachernitissa,wasanewiconographictypethatwascreatedtodepict
themiracleandencapsulateitsdogmaticsignificance, thelatterviewalsosharedby
Papaioannou,seePentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.154-161;Papaioannou,
The‘UsualMiracle’(citedinn.13),p.185-188.
49. Giventhatthemiracletookplaceatnight,theplayoflightsonthesurfaceoftheicon,
broughtforthdramaticallyfrombeneaththeveil,couldhavealsocreatedtheimpression
thatthefigu eoftheVirginmoved,seePsellos,Orationes(citedinn.17),p.212,l.309:
ἡ παρθένος κεκίνηται.
50. Fortheimportanceofmotionorchangeintheappearanceofamaterialdepictionasasign
ofdivinepresenceintheimage,i.e.oftheimagebeing“inspirited”,especiallyinPsellos’
discourseoncharismaticiconssuchastheiconofthe“usualmiracle”andtheAntiphonetes,
seePentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.149-152;Papaioannou,The‘Usual
Miracle’(citedinn.13);andesp.Barber,ContestingtheLogicofPainting(citedinn.4),
p. 79-98.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
181
Allthesame,incontrasttoothergreatdevotionaliconsofthe11thandthe
12 centuries, such as the icon of Maria Romaia, housed at the Chalkoprateia
churchinConstantinople,andtheiconoftheVirginofNaupaktosinmainland
Greece,51theiconofthehabitualmiracleatBlachernaiapparentlydidnothavea
confraternitydedicatedtoitsservice.Rather,itwouldseemthataccesstoitand
theliturgicalandritualsolemnitiessurroundingitsvenerationwerecontrolledby
thesecularclergyoftheBlachernai.Whatismore,thoughindividualsorsmaller
groupscouldapproachitwithpetitions,52wedonothaveanywrittenevidence
thatthisspecific iconperformedhealingmiraclesorthatitbecametherecipientof
privatedevotionalofferingsintheformoficonveilsormetalrevetments,unlike
other great devotional icons in the capital, such as the Hodegetria and Christ
Chalkites.53 On the contrary, what is highlighted in the related accounts is the
public nature of the “usual miracle” and the communal character of the icon’s
veneration,withrepeatedreferencestothelargeanddiversecrowdsattendingthe
Fridayevent.Indeed,witnessingthemiracleispresentedasacollectiveexperience,
withthecrowd’sfeelingsofanticipationandexcitementmanipulatedandheightenedbycoordinatedandcontrolledmovement,whichinvolvedfirst exitingthe
church at the end of the regular Friday evening solemnities and then, after an
appropriate period of waiting outside the closed doors, entering it again “filled
withjoyandfearcommingled”.54Still,themovementwasnotone-sided:theicon
itself,thoughfi edonawall,wasnotdeprivedofmotion.Itsveilwasmiraculously
liftedbythedescentoftheSpirittorevealthepanelenlivenedbythevisitationof
theVirginherself,who,accordingtoPsellos,wastheretowelcomeallthefaithful
surgingtowardshericon,offeringthemprotectionandsalvation.
Giventhehighspectaclevalueofthe“usualmiracle”attheBlachernai,itscharged
emotivecontentandthemysticalexperienceitofferedthefaithful,itissurprisingto
find thatthisparticularcultwasrelativelyshort-lived;itcertainlydidnotsurvive
thewatershedof1204.Itmakesonewonderwhethertheremightbesomebasisin
Pentcheva’sinsinuationthatthiscultwasoriginallypromotedbytheBlachernaiclergy
inanefforttoconsolidatetheBlachernai’spositionasthepremiercenterforthecult
oftheVirgininthecapital.Suchanattemptmayhavebeendeemednecessaryinthe
faceofrisingcompetitionfromtheHodegonanditsownmiraculousMarianpanel
oftheHodegetria,whosecult,asweshallsee,despiteitsequallyprominentpublic
aspects,appearstohavebeenmorefirmly embeddedintotherealmofpersonalpiety.55
th
51. NesbittandWiita,AConfraternity(citedinn.1).
52. PsellosactuallywrotehisorationonthemiracleintheguiseofareporttotheByzantine
emperorconcerninganinstancewhentheiconactedasanarbiterinalegalcase.
53. Indicatively, none of the epigrams discussed by Spingou and Drpić in their respective
studies concerns a pious donation to this icon, see F. Spingou, Words and Artworks in
theTwelfthCenturyandbeyond:theThirteenthCenturyManuscriptMarcianusgr.524and
theTwelfthCenturyEpigramsonWorksofArt,unpublishedD.Phil.dissertation,University
ofOxford2012;Drpić ,Epigram,ArtandDevotion(citedinn.1).Iamgratefulto
Dr.Spingouforgenerouslysharingwithmeacopyofherthesis.
54. Psellos,Orationes(citedn.17),p.205,l.132;Englishtranslation:Papaioannou,The
‘UsualMiracle’(citedinn.13),p.184.
55. Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.145.
182
MARIAPARANI
TheHodegetriaattheHodegonMonastery
ThemonasteryoftheHodegon(i.e.oftheGuides)waslocatedattheeastern
tipofConstantinople,totherightasoneprogressednorthfromHagiaSophiato
theMonasteryofSaintGeorgeoftheMangana.Themonasterybeganitsexistenceas
ashrinebuiltatthesiteofamiraculoushealingspringfortheblindbyMichaelIII
(842-867), sometime between 861 and 865. Michael’s foundation seems to have
replacedanearlierchapel,whichmayhavebeenrelatedtotheactivityofthe
iconoclastemperorConstantineV(741-775).Atsomelaterstageandcertainlyby
the11thcenturythechurchhadbeentransformedintoamonastery,enclosedby
awallandincludingtwobath-complexesinadditiontothemainchurch.56The
remainsofahexagonalbuildingexcavatedinthegeneralareawherethemonastery
isbelievedtohavebeenlocatedhavebeententativelyascribedtotheHodegon,but
ofthechurchitselfnothingsurvives.57Detaileddescriptionsarealsolacking,thus
makingevenaconjecturalreconstructionoftheplanofthechurchimpossible.
DuringtheearlierstagesoftheHodegonhistorythereisnoreferencetothe
presenceofamiraculousMarianpanelthere,thoughinhervita,datedeitherto
the 10th or the 11th century, St.Thomais of Lesbos is said to have prayed while
standing“nearoneoftheall-holyiconsoftheMotherofGod”housedinthat
church.58Asforanoften-quotedepisodeinvolvingthekaisarBardasandhisvisit
totheHodegonchurchpriortohisill-fatedparticipationintheimperialexpedition
toCretein866,therelevantsourcesmakenoreferencetoanicon.Thekaisarissaid
simplytohavegonetothechurchandtoapproachthesanctuarycarryingcandles
inordertopray.59Itisonlyinthe11thcenturythattrustworthyinformationonthe
riseintoprominenceofacharismaticiconoftheMotherofGodattheHodegon
becomesavailableintheformofwrittenaccountsbybothByzantineandnon-
Byzantineauthors.60Bythelate11thcentury,thetraditionthatthiswoodenpanel
56. ForthemonasteryoftheHodegon,itsfoundationanditshistory,seeJanin,Lagéographie
ecclésiastique(citedinn.9),p.199-207;C.Angelidi,Untextepatriographiqueetédifian :
le‘discoursnarratif ’surlesHodègoi,REB52,1994,p.113-149,at114-120;Angelidi
andPapamastorakis,TheVenerationoftheVirginHodegetria(citedinn.7).
57. W.Müller-Wiener,BildlexikonzurTopographieIstanbuls,Tübingen1977,p.42-43.
58. P.Halsall,LifeofSt.ThomaïsofLesbos,inHolyWomeninByzantium.TenSaints’Lives
inEnglishTranslation,ed.A.-M.Talbot,WashingtonDC1996,p.291-322,at311.This
referenceisimmediatelyfollowedbymentionoftheTuesdaymorningprocessionofan
iconoftheMotherofGodfromtheHodegon(ibid.),butgiventhequestionssurrounding
thedatingofthetext(ibid.,p.291-292),thisdoesnotprovidesecureevidenceforthe
establishment of the procession already in the 10th century. See Pentcheva, Icons and
Power(citedinn.1),p.122.
59. See, for example, Theophanes Continuatus, Chronographiae quaeTheophanis Continuati
nomineferturLibriI-IV,ed.M.FeatherstoneandJ.Signes-Codoñer,Berlin/Boston2015
(CorpusFontiumHistoriaeByzantinae–SeriesBerolinensis53),p.290;seePentcheva,
IconsandPower(citedinn.1),p.121-122.
60. On the cult of the Hodegetria and the sources that refer to it, see Tognazzi Zervou,
L’iconografia (citedinn.7),p.233-262;Angelidi,Untextepatriographique(citedinn.56);
Bacci,Ilpennello(citedinn.7),p.114-129;B.Zeitler,CultsDisruptedandMemories
Recaptured:EventsintheLifeoftheIconoftheVirginHodegetriainConstantinople,in
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
183
hadbeenpaintedbySt.Lukeisrecordedforthefirst time,61whilethecirculation
ofanaccountofitsmiraculousabilitytodefenditselfagainstanimpiousattackat
thetimeofIconoclasmmusthavealsohelpedtoconsolidateitsclaimtocharisma.62
Asopposedtothepanelofthe“usualmiracle”atBlachernai,theiconofthe
VirginHodegetria,asitcametobeknown,wasaprocessionalicon.Accordingto
MiddleandLateByzantinesourcesfromthelate11thcenturyonwards,itfeatured
in a number of weekly and annual processions, as well as certain extraordinary
ones,suchasthetriumphofMichaelVIIIPalaiologos(1259-1282)on15August
1261upontheliberationofConstantinoplefromtheLatins.63Thecentralpublic
eventassociatedwiththeHodegetria’sveneration,alreadyestablishedbythelate
11thcentury,wasaweeklyprocessionwhichtookplaceeveryTuesdaymorning.In
the11thand12thcenturiesthisTuesdayritehadtheformofastationalprocession
throughtheimperialcapital,culminatinginthecelebrationoftheliturgyina
differentchurcheveryweek.64TheplacementoftheHodegetriaiconinthevisited
churchduringtheliturgicalcelebrationisnotspecified inthesources.Whetherit
actuallyenteredthesanctuary–asaformofadramatizedreconstructionofthe
Virgin’sownentranceintotheHolyofHoliesatherPresentationtotheTemple
– orstayedbeforethesanctuarydoorsisamatterofspeculation.65
ThisweeklyTuesdayritebecamedeeplyingrainedintothereligiouslifeofthe
MiddleByzantinecapitalanditsinhabitants.Asaresult,accordingtoNicholas
Mesarites,therewasgreatdistressamongthefaithfulin1206,whenthenewly-
installedLatinpatriarchofConstantinople,ThomasMorosini,refusedtoallow
theByzantinestocelebratemassbeforetheiconoftheHodegetria,whichhehad
transferredtoHagiaSophiaandlockedinthesacristyinhopesoffinancial gain
from pilgrims.66 Morosini himself lost possession of the icon in a spectacularly
61.
62.
63.
64.
65.
66.
MemoryandOblivion,ProceedingsoftheXXIXthInternationalCongressoftheHistoryofArt
heldinAmsterdam,1-7September1996,ed.W.ReininkandJ.Stumpel,Amsterdam1999,
p. 701-708; Angelidi and Papamastorakis,TheVeneration of theVirgin Hodegetria
(citedinn.7);Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.109-143.
Ciggaar,UnedescriptiondeConstantinople(citedinn.18),p.127;Ead.,UnedescriptiondeConstantinopletraduite(citedinn.18),p.249.SeealsoBacci,Ilpennello(cited
inn.7),p.124-125;Pentcheva,IconsandPower(citedinn.1),p.124-127.
E.vonDobschütz,Christusbilder:UntersuchungenzurchristlichenLegende,Leipzig1899,
p. 221**-223**.Theaccountispreservedinathirteenth-centurymanuscript,but,accordingtoitseditor,itmaygobacktothe11thorthe12thcentury,ibid.p.205**.
Seeworkscitedinn.60,above.
E.vonDobschütz,MariaRomaia.ZweiunbekannteTexte,BZ12,1903,p.173-214,at202;
Id.,Christusbilder(citedinn.62),p.258**;Ciggaar,UnedescriptiondeConstantinople
(citedinn.18),p.127;Ead.,UnedescriptiondeConstantinopletraduite(citedinn.18),
p. 249.
OnthesymbolicalconnectionsbetweentheMiddleByzantineTuesdayprocessionofthe
HodegetriaandtheVirgin’spresentationtotheTemple,seePentcheva,IconsandPower
(citedinn.1),p.136-143.
Nicholas Mesarites, Disputatio, ed. A. Heisenberg, Neue Quellen zur Geschichte des
lateinischenKaisertumsundderKirchenunion.II.DieUnionsverhandlungenvom30.August
1206.PatriarchenwahlundKaiserkrönunginNikaia1208,SitzungsberichtederBayerischen
184
MARIAPARANI
criminalmannertotheVenetians,whohadittransferredtothePantokratorMonastery,whereitremained–apparentlyinaccessibletotheOrthodoxfaithful–until
1261,whenitwastriumphantlyreinstalledinitsoriginalhomeattheHodegon.67
TheTuesdayprocessionwasthenre-instated,but,accordingtoextantwritten
testimoniesfromthe14thcenturyonwards,itscharacterandlocationhadchanged.
TheprocessionnowterminatedinasquarenearthemonasteryoftheHodegon,
whileitsfocusbecamethemiraculousperformanceoftheiconitself:despiteits
greatweight,theiconwascarriedontheshouldersofoneman,whoseemedtobe
drivenbyitroundandroundtotheamazementandaweoftheassembledthrongs
ofbelieversand visitors.68 It should be notedthatcertainMiddleByzantine
accountsoftheTuesdayprocessionalsorecordthemiraculousabilityofthe
Hodegetria icon to drive its bearer to its chosen destination, but in the earlier
periodthisappearstohavebeenjustoneaspectoftheweeklyprocessionrather
thanitsprimaryfocus,whichatthattimeremainedtheliturgicalcelebrationin
thepresenceoftheicon.69
Withinitschurchproper,theHodegetriapanel,liketheBlachernaipanel,was
notplacedcentrally in the nave.The account of the miracle of the Hodegetria
mentionedabovestatesthattheiconwashousedintheleftsideofthechurch,that
istothenorth,where,wearetold,thewomenstoodtoattendtheliturgy.70Thus,
whennotinprocessionorvisitinganothersanctuary,themiraculousiconofthe
Virgin and Child was housed in what one might claim was a female gendered
space in the Hodegon church, which apparently also had its own entrance.71
67.
68.
69.
70.
AkademiederWissenschaften,Philosophisch-philologischeundhistorischeKlasse1923/2,p.15-25,
at 16; repr. A. Heisenberg, Quellen und Studien zur spätbyzantinischen Geschichte, ed.
H.-G.Beck,London1973,no.II/II.SeethebriefreferencetothisLatininterludeinthevitaof
StsBarnabasandSophroniosbyAkakiosSabbaites(first halfof13thcentury),P.S.Martines,
Οἱ Ἅγιοι Βαρνάβας καὶ Σωφρόνιος, οἱ κτίτορες τῆς Ἱ. Μονῆς Σουμελᾶ,Patras2012,p.61.Onthedate
ofthistext,wheretheConstantinopolitanHodegetriaislistedasoneofthreeiconsascribed
toSt.Luke,seeA.Giannouli,DiebeidenbyzantinischenKommentarezumGroßenKanondes
AndreasvonKreta.EinequellenkritischeundliterarhistorischeStudie,Vienna2007,p.66-76.
IthankProf.Giannouliforbringingthistexttomyattention.
R.L. Wolff, Footnote to an Incident of the Latin Occupation of Constantinople: the
ChurchandtheIconoftheHodegetria,Traditio6,1948,p.319-328.
G.P.Majeska,RussianTravelerstoConstantinopleintheFourteenthandFifteenthCenturies,
WashingtonDC1984(DumbartonOaksStudies19),p.36;RuyGonzálezdeClavijo,
EmbassytoTamerlane,1403-1406,trans.G.LeStrange,London1928,p.84;PeroTafur,
TravelsandAdventures,1435-1439,trans.M.Letts,London1926,repr.London/NewYork
2005,p.141-142;seealsoZeitler,CultsDisrupted(citedinn.60).
Ciggaar,UnedescriptiondeConstantinople(citedinn.18),p.127andp.140.
vonDobschütz,Christusbilder(citedinn.62),p.221**:ἐφ’ὃν[thechurchoftheHodegon]
εἰσπορευομένῳ κατὰ τὸ εὐώνυμον μέρος ἀφωρισμένη ταῖς γυναιξὶν στάσις ἀπονενέμηται, καθ’
ἣν συνεισιοῦσαι τῆς θείας ὑμνωδίας καὶ μεταλήψεως μετέχειν εἰώθασιν. ἐν ταύτῃ τῆς
παναχράντου θεοκυήτορος ἱερὸς χαρακτὴρ ἐξεικονίζετο ἀγκάλαις τὸν δι’ ἡμᾶς ἐξ αὐτῆς
ἐνανθρωπήσαντα φερούσης Χριστὸν, οὐ πρὸς τέλειον καὶ ποδῆρες σκῆνος παρατεινόμενον τὸ
ἅγιον καὶ ἱερὸν ἐκεῖνον ἐκτύπωμα.Onthedateofthistext,seeabove,inn.62.
71. Angelidi,Untextepatriographique(citedinn.56),p.149.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
185
Theallocationofaspaceforwomeninwhatwastheprincipalchurchofamale
monasteryisinitselfnoteworthy,butitmayhavehaditsrootsinatimepriorto
thetransformationoftheoriginalchurchintoamonasticfoundation.Itiscertainly
indicativeofthepoweroftheicon’scultinwhichwomenhadaveryactiveand
visiblerole.72
Oursources,however,seemtoimplythatthemiraculousiconhadnotalways
beenhousedinthenorthaisle/sectionofthechurch.TheodoreBalsamon,who
wasresidingattheHodegoninthelate12thcentury,complainedaboutthefact
that,howeverhardhetried,hecouldnotstopthe“ancienttradition”oflaymen
enteringthesanctuaryofthechurchoftheHodegon,despitetheverystrictprohibitionagainstsuchpracticeinecclesiasticallaw.73Centurieslater,afifteenth-centu y
narrativediscourse(λόγος διηγηματικός)ontheHodegonstatesthatacopyofthe
charismaticicon,whichshareditsprototype’smiraculousabilitytodefenditself
againstattack,washousedintheprothesisofthechurch,whereanimpiouswoman
atthetimeofIconoclasmhadtriedtodefaceit.74CouldthentheHodegetriaicon
havebeenoriginallyhousedintheprothesis,beforebeingmovedtothenorthpart
ofthemainchurchbythe13thcenturyatthelatest,after1261perhaps?Itspresence
therecouldexplaintheoriginsofthe“ancienttradition”thatBalsamonspeaksof.75
Housingmiraculousiconsintheareaofthesanctuaryisnotunheardof.According
tothepilgrimJohnPhokasinthelate12thcentury,acharismaticiconresembling
theHodegetria,alsopaintedbySt.Luke,washousedbehindthealtarinasmall
church at the Monastery of Calamon on the River Jordan,76 while Syria’s most
famousmiraculouspanel,thatoftheMotherofGodofSaidnaya,likewisestood
inthesanctuary,behindthealtar,protectedbyanirongrill.77Admittedly,apotential
connectionbetweenBalsamon’stestimonyandthelogosdiegematikosistenuousat
bestanddoesnotofferadequatesupporttotheclaimthattheiconoftheHodegetriahadoriginallybeenhousedinthesanctuarybeforebeingmovedtothemain
church in order to facilitate access to it by the male and female laity. Still, the
72. Forspecific referencestotheparticipationofwomenintheTuesdayprocession,see
Ciggaar,UnedescriptiondeConstantinople(citedinn.18),p.127;Ead.,UnedescriptiondeConstantinopletraduite(citedinn.18),p.249;NicholasMesarites,Disputatio
(citedinn.66),p.16;Angelidi,Untextepatriographique(citedinn.56),p.149.
73. G.A.RallesandM.Potles,Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων τῶν τε ἁγίων καὶ πανευφήμων
ἀποστόλων καὶ τῶν ἱερῶν οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν συνόδων, καὶ τῶν κατὰ μέρος ἁγίων πατέρων,
Athens1852,p.467.OntherelationshipofTheodoreBalsamonwiththeHodegonMonastery,
seeK.G.Pitsakes,Ἡ ἔκταση τῆς ἐξουσίας ἑνὸς ὑπερορίου πατριάρχη: ὁ πατριάρχης Ἀντιοχείας
στὴν Κωνσταντινούπολη τὸν 12ο αἰώνα, in Το Βυζάντιο κατά τον 12ο αιώνα. Κανονικό Δίκαιο,
κράτος και κοινωνία,ed.N.Oikonomides,Athens1991,p.91-139,at117-133;F.Spingou,
74.
75.
76.
77.
JohnIXPatriarchofJerusaleminExile:aHolyManfromMarSabatoSt.Diomedes/
NewZion,BZ109,2016,p.179-206,at188-199.IthankDr.Spingouforprovidingme
withacopyofherarticle.
Angelidi,Untextepatriographique(citedinn.56),p.147andp.149.
Pitsakes,Ἡ ἔκταση τῆς ἐξουσίας(citedinn.73),p.121andp.122,n.75.
J.Wilkinson,JerusalemPilgrimage,1099-1185,London1988,p.331.
Bacci,Ilpennello(citedinn.7),p.197.Today,theSaidnayaiconremainshiddenfromview
behindthesolidmetaldoorsofthesmallshrinethathousesit(M.Immerzeel,pers.com.).
186
MARIAPARANI
possibilitythatpopulardevotiontoacharismaticpanelcouldhavebeenstrong
enoughtoleadpeopletoflout oneofthemoststringentrulesoftheOrthodox
Churchandtochallengetheclergy’scontroloveraveneratediconremainstemptinglyattractive.
TheHodegetria,apparently,didnothaveaseparatechapel,astheBlachernai
panel did, which is understandable given the difference in the character of the
ritualsassociatedwitheachpanel.Informationontheactualmannerofthedisplay
oftheiconwithinthechurchisprovidedbyRuyGonzálezdeClavijo,aSpanish
diplomatwhovisitedConstantinopleatthebeginningofthe15thcentury.Accordingtohim,thepaintedpanel,whichwascoveredwithaheavilybejeweledsilver
revetment,wassetinafinely carvedframeandwassupportedbytwofeet.Clavijo
thenwentontoaddthattheiconwaskeptinanironchest(caxadifier o)for
safetyreasons.78Thelatterseemsratherpuzzling,asitwouldimplythattheiconwas
inaccessibletothefaithfulforviewingandvenerationwhennotonprocession,
thoughitdoesbringtomindthearrangementsfortheprotectionofandcontrolled
accesstotheSaidnayapanelmentionedabove.Anotherearlyfifteenth-centu y
text,thistimeanaccountofamiraclebytheicon,makesreferencetotheicon’s
κουβούκλιον,achamber,thatis,wheretheiconwashoused.79Luckilyforus,there
isonepieceofartisticevidencethatcouldhelptoelucidateandreconcileboth
accounts. In the frontispiece of the Hamilton Psalter, dated to around 1300,
eightunidentified figu esareshownveneratinganicon–ifnottheicon–ofthe
Hodegetria, which is placed under a canopy behind a protective metal grid
(fig 1).80 If we envision a comparable arrangement at the Hodegon, this could
explainboththecharacterizationofthespacewheretheHodegetriawaskeptas
achamber,akoubouklion,andClavijo’sclaimthatitwaskeptin“anironchest”.
Theminiatureitself,ifindeedinspiredbytheoriginalHodegetria,wouldimplythat
thisarrangementwasinplacelongbeforethe15thcentury,whenwefirst hearofit,
possiblyputtogetherfollowingthere-establishmentoftheiconattheHodegonin
1261.Theplacementofaveneratedpanelinaspecialchamber(οἰκίσκος,δωμάτιον)
separatedfromthenavebyametalgrillissecurelyattestedinthecaseofanicon
oftheStsTheodoretheRecruitandTheodoretheGeneralintheirchurchatSerres
(northernGreece)inthefirst halfofthe14thcentury.TheodorePediasimos,to
whomweowethisinformation,mentionsonlytheiconintheoikiskos.81Paolo
Odorico,however,raisesthepossibilitythattheheadofSt.TheodoretheGeneral
locatedinthechurchwasalsokept(andvenerated)there,butthisassertioncannot
78. RuyGonzálezdeClavijo,EmbassytoTamerlane(citedinn.68),p.84.
79. A.Papadopoulos-Kerameus,Variagraecasacra.Sbornikgrečeskichneizdannychbogoslovskich
tekstoviv-xvvekov,Leipzig1975(photocopyedition),p.148-153,at150,l.14and152,
l. 18-19.
80. MotherofGod,ed.Vassilaki(citedn.7),no.54(N.Ševč enko).
81. P.Odorico,L’ekphrasisdelamétropoledeSerrèsetlesmiraclesdessaintsThéodorepar
ThéodorePédiasimos,in Ναός περικαλλής: ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των
Αγίων Θεοδώρων Σερρών,ed.V.Penna,Serres2013,p.127-154,at133(text),143(French
translation).IowethisreferencetoProf.A.Mentzos,whomIherethank.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
187
Figure 1 - Icon of theVirgin Hodegetria venerated by eight figu es, frontispiece to the
Hamilton119(HamiltonPsalter),fol.39v,Cyprus?,ca.1300,Kupferstichkabinett,Staatliche
MuseenzuBerlin,inv.no.78A9(photo:bpk/Kupferstichkabinett,SMB/JörgP.Anders).
188
MARIAPARANI
beconfirmed 82BackattheHodegon,thereisnothingtosuggestthattheMarian
relickeptinthechurchsharedthesamespacewiththeiconoftheHodegetria,
whichwasclearlytheprimaryfocusofpilgrimageandveneration.83
Theplacementoftheiconbehindametalgridwouldnotonlyensureitssafety,
butitwouldalsoprovideanidealmeansofcontrollingaccesstoit,makingbeing
initsimmediatevicinity,withinits“private”space,aspecialandintimateexperience granted to a privileged few.The existence of some control as to who had
accesstotheiconinitsownspaceislikewiseintimatedbytheHamiltonfrontispiece
(fig 1).There,fi eyouthsandasmallboyareshowninsidethegridand,thus
underthedirectprotectionoftheicon,whilethetwoadultskneeloutsideit.One
mayassumethataccesstotheiconwouldhavebeengrantedespeciallytothose
inneedofacure.Inthemiracle-storymentionedabove,itissaidthattheyoung
woman spent many days inside the koubouklion, hoping to be freed from the
demonthathadpossessedher.Whenshewasfinally cured,however,shestoodin
frontofittorecountthestoryofhersalvationforalltohear.84
Butwhowasitthatcontrolledaccesstotheicon?Thoughtheclergyandthe
monksoftheHodegonMonasteryparticipatedintheliturgicalandparaliturgical
ritesassociatedwiththepublicvenerationoftheicon,itwouldseem–andour
fifteenth-centu ymiracleaccountconfirms this85–thataccesstothecharismatic
icon was supervised by members of a confraternity dedicated to its service.86
Thoughwrittenandvisualreferencestothemandtotheirdistinctivereddress
multiplyfromthelate13thcenturyonwards,theconfraternity’sestablishmentcould
gobackasearlyasthe12thcentury,whenwefirst find referenceto“thebearers
andtheotherservantsoftheicon”inthefoundationdocumentoftheimperial
PantokratorMonasteryin1136.87Incontrasttotheconfraternityoftheiconof
82. Ibid.,p.152.AsOdoricohimselfpointsout,thisarrangementisreminiscentofthesilver
hexagonalciboriumofSt.DemetriusinthecentralnaveofhisEarlyByzantinebasilica
inThessaloniki,whichhousedaneffigy ofthesleepingsaint,somethingbetweenanicon
andarelic.Theentranceintotheciboriumfacedthenorthaisle,thusphysicallyseparating
theactofencounteringthesaintinhisspecialplacefromthemainliturgicalsolemnities
carriedoutinthenave.Ontheciborium,seeA.Mentzos,Το ψηφιδωτό του δυτικού τοίχου
στον ναό του Αγίου Δημητρίου, in Αφιέρωμα στον ακαδημαϊκό Παναγιώτη Λ. Βοκοτόπουλο,
ed.V.KatsarosandA.Tourta,Athens2015,p.303-310,withearlierbibliography.
83. Thiswasthespindle,withwhichtheVirginhadbeenspinningthepurpleyarnatthetime
oftheAnnunciation,seeNikephorosKallistouXanthopoulos,Historiaecclesiastica,
PG146,col.1061A.
84. Papadopoulos-Kerameus,Variagraecasacra(citedinn.79),p.150andp.152.
85. Ibid.,p.150.
86. M.G. Parani, “The joy of the Most Holy Mother of God the Hodegetria the one in
Constantinople”:RevisitingtheFamousRepresentationattheBlachernaMonastery,Arta,
inViewingGreece:CulturalandPoliticalAgencyintheMedievalandEarlyModernMediterranean,ed.S.E.J.Gerstel,Turnhout2016,p.113-145,at119-120,withearlierreferences.
87. R.Jordan,Pantokrator:typikonofEmperorJohnIIKomnenosfortheMonasteryofChrist
PantokratorinConstantinople,inByzantineMonasticFoundationDocuments,ed.J.Thomas
andA.ConstantinidesHero,WashingtonDC2000,vol.2,p.725-781,at756.See
alsoN.PattersonŠevč enko,ServantsoftheHolyIcon,inByzantineEast,LatinWest
(citedinn.6),p.547-556.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
189
theVirginofNaupaktos,nowomenarerecordedasparticipatingintheHodegetria
confraternity,thoughtheinclusionofanadultwomanandatleasttwoyounggirls
alldressedinredintheHamiltonfrontispiecementionedabovecouldbeanindication
thatwomenwerenotactuallyexcludedfromit(fig 1).Thefactthatwomendid
servetheiconinsomecapacityisconfirmed bythelogosdiegematikosmentioned
earlier.Accordingtothistext,awomanservedattheHodegon,cleaningthefloo ,
thecourtyardandthepathtothenorthentrancetothechurch,whereafairwouldtake
placeeveryTuesday.88Thiswoman,thesamesourceinformsus,wasalsoresponsible
fordistributingsomekindofholysubstancerelatedtotheicon(τῆς Θεοτόκου τὸ
ἅγιον)andholywaterfromthehealingspringtoallthosewhocametotheHodegon
toveneratetheVirgin,whethermaleorfemale,healthyorsick.89Asalreadynoted
byMyrtaleAcheimastou-Potamianou,theelderlywomanportrayeddistributing
somekindofdrinkinthelatethirteenth-centurymuralrepresentingtheTuesday
processionoftheConstantinopolitanHodegetriaattheBlachernaMonasteryin
Artacouldhavebeeninspiredbysuchapiousfemaleattendantoftheicon.90
ThoughtheHodegetriahadaspectacularlypubliclifeandthoughbythe
12th century, as Angelidi and Papamastorakis have demonstrated, it came to be
consideredasthesupernaturalguardianoftheimperialcapitalandtheemperor,91
itsculthadastrongprivatecomponent,theiconbeingsoughtafterandvenerated
asaprotector,arefugeandasourceofhealingandcomfortbythefaithfulirrespectiveofsocialstanding.Oursourcesarenotparticularlyforthcomingastohowthe
miraculousinterventionsoftheicononbehalfofitsdevoteesmanifestedthemselves.
InanepigramthatTheodoreBalsamoncomposedàproposacopyoftheHodegetria
thathecommissioned,hespeaksoftheoriginalasemitting“dropsofOrthodoxy”
andinvitestheviewernottobeafraidoforiginalsin,sincehecandrawfromthe
icon“thedewoflife”.92AngelidiandPapamastorakisarguethatthese“drops”
evokemetaphoricallythewatersofthespringofHodegon,thehealinggraceof
whichisascribedthustotheVirginand,morespecifically tohercharismaticimage.93
Alternatively,theycouldbereferringtoaliquidsubstanceemittedbytheiconitself,
whichcouldbeusedforhealingpurposes.TheiconthatresembledtheHodegetria
attheMonasteryofCalamonwasindeedsaidtoemitan“awesomefragrance”,
whilethefigu eontheiconofSaidnaya,equallyascribedtoSt.Luke,wassaidto
transform into human flesh and to emit a perfumed oil capable of healing all
88. Angelidi,Untextepatriographique(citedinn.56),p.149.
89. Ibid.
90. M.Acheimastou-Potamianou,Η Βλαχέρνα της Άρτας. Τοιχογραφίες,Athens2009,p.89-90;
seeParani,“Thejoy”(citedinn.86),p.128andp.130,fig.12
91. AngelidiandPapamastorakis,TheVenerationoftheVirginHodegetria(citedinn.7);
Id.,Picturingthespiritualprotector(citedinn.7).
92. K.Horna,DieEpigrammedesTheodorosBalsamon,WienerStudien25,1903,p.165217,at184no.XV.SeeSpingou,WordsandArtworks(citedinn.53),p.256,313no.148,
contraAngelidiandPapamastorakis,TheVenerationoftheVirginHodegetria(citedin
n. 7),p.380,whoclaimthattheepigramwascomposedàproposaniconoftheHodegetria
atPanteichion,outsideConstantinople.
93. Ibid.,p.380.
190
MARIAPARANI
illnesses.94MaybeitwasacomparablesubstancethatwastesTheotokoutohagion
mentionedinthelogosdiegematikosinrelationtotheConstantinopolitanHodegetria.
Inthe1430s,thewesterntravelerPeroTafurrecordedhowtowardstheendofthe
Tuesdayprocession“theclergytakecotton-woolandtouchtheimageanddistributeit
amongthepeople”,asaformofmaterialblessingforthefaithfultotakeawaywith
them.95Withallthisinmind,onefeelstemptedtotakeBalsamon’sdescription
literally,buttheambiguityandthedistanceintimebetweenthethreetexts
concerningouricondonotallowforanysecureconclusionstobedrawn.
Moretraditionally,oilfromthelampthatwasapparentlysuspendedandburning
beforetheiconwouldalsobeusedforhealingpurposes:EmperorAndronikosII
Palaiologos(1282-1328)hadsomeofthatoilsenttohissonandco-emperor,Michael,
whohadfallensickatPegaiinAsiaMinor.96Referencewasalsomadeabovetothe
practiceofspendingtimewithinthekoubouklionoftheiconasanothermethod
ofbeseechingtheVirgin’smiraculousintervention,apracticethatisreminiscent
ofincubation.Fromthatsamemiracle-account,welearnthattheiconwaslifted
fromitsstandbyitsservantsandplacedonthebellyoftheprostratepossessedgirl
inthehopethatdirect,tactilecontactwiththemiraculouspanel,ratherthanmere
physicalproximity,wouldexpelthedemon.Inthisparticularcasethistacticdid
notproveeffectivebecause,wearetold,thedemonwastoostrong.Itwasonlywhen
theVirgininavisionaskedherSontointervenethatthedemonwasdefeated,yet
themiraculouscurewasstillascribedtotheHodegetria,whichwaspresentedas
themediatingagentinthehealingofthepiousgirl.97
Thosewhobenefited fromtheHodegetria’shealinggraceandassistanceexpressed
theirgratitudebysomekindofoffering.Thegirlofouroften-quotedmiracle
donatedapoundofwaxandonegoldcointothechurchsothatthemonksofthe
Hodegoncouldofferaprayerofthanksgivingandsupplicationonherbehalf.98
Others,however,preferredtomaketheirpiousofferingstotheiconitself,asif
addressingthemdirectlytotheVirginwithouttheneedofintermediaries.Such
donationsweresometimescommemoratedinespeciallycommissionedepigrams,
whichwereinallprobabilitymeanttobeinscribedonthegiftsthemselvesforall
tosee.Thesmallgroupofsuchepigramsthathavecomedowntousdatetothe
12thcenturyandallconcerndevoutdonationbymembersoftheKomnenian
aristocracy including the emperor himself. In the first half of the 12th century,
EmperorJohnIIKomnenos(1118-1143)offeredtheHodegetriaaστέφοςorcrown
adornedwithpearlsinthanksgivingforherprotectionfromenvyandinsupplication
thattheVirginwouldcontinuetobrightenhislife.99Whileonecannotexclude
thepossibilitythattheemperor’sgifthadtheformofavotivecrownsuspended
beforetheiconfromabracket,thewordingoftheepigrambyNicholasKallikles
94. Seeabove,n.76andn.77.
95. PeroTafur,Travels(citedinn.68),p.142.
96. GeorgePachymeres,Historiabrevis,ed.A.Failler,LaversionbrèvedesRelationsHistoriques
deGeorgesPachymérès,Paris2002,vol.2,p.100-101.
97. Papadopoulos-Kerameus,Variagraecasacra(citedinn.79),p.150-152.
98. Ibid.,p.152.
99. NicholasKallikles,Carmina,ed.R.Romano,NicolaCallicle,Carmi,Naples1980,no.20.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
191
seemstoimplythatthestephosshouldbeunderstoodhereasapieceofprecious
metalrevetmentthatwasattacheddirectlyontothepanelandmorespecifically
asabejewelledrevetmentfortheVirgin’shalo.Therelatedterms στέφανοςand
στεφάνινoftenhavethislattermeaningindescriptionsofadornediconsincluded
in Middle Byzantine ecclesiastical inventories.100 If the proposed interpretation
iscorrect,theemperor’sgiftwouldhaveinterferedwiththephysicalappearance
ofthepaintedpanelandconsequentlywouldhavealtereditsvisualimpactonits
beholders.101
Bythelate13thcentury,judgingbytherepresentationoftheConstantinopolitan
HodegetriaatArta,thewholepanel–withtheexceptionofthefacesoftheMother
andChild–wascoveredwithaheavilybejewelledsilverrevetment.102Thiswould
havecreatedtheimpressionofareliefpanel,withlightshimmeringfromthereflecti esurfacesofthesilver,thepearlsandthepreciousstones.Thepreciousness
ofthematerialsusedwasprobablydeemedassuitableforhonouringtheQueenof
HeavenandherSon,whilepearls,becauseoftheirtheologicalsymbolism,must
havebeenconsideredespeciallyappropriateforadorningtheimageoftheMother
of“thedivinepearl”.103Ontheotherhand,onewonderswhetherthepanel’srevetment
may have been distracting at some level, making the panel’s surface too “busy”
tofocusonthepersonsactuallyrepresentedonit.Incertainrecentart-historical
discussionsoficons,specialemphasishasbeengivenonthepreciousmediaused
eitherforthemanufactureortheadornmentoficonsasinstrumentalincultivating
andpromotingthebeliefthattheiconswereinspirited,especiallythroughlight
andcoloreffectscreatingtheimpressionofmovementontheobject’ssurface.104
Still,IagreewithWeylCarrwhoarguesthat,intheend,itwastheformrather
thanthemediumthatservedastheprimaryvehicleandtransmitterofgrace.105In
thecaseoftheHodegetria,Ithinkitissignificant thatthefacesoftheVirginand
Childwerenevercoveredbypreciousrevetment.Thus,whentheiconwasdisplayed
to public view, especially during theTuesday procession, one may envision the
preciousrevetmentfunctioningasaframeorevenasarevelatorydeviceguiding
theeyestothefacesandthemindtothecontemplationoftheMotherandSon.106
100. L. Bender, M. Parani, B. Pitarakis, J.-M. Spieser and A. Vuilloud, Artefacts and
Raw Materials in Byzantine Archival Documents/Objets et matériaux dans les documents
d’archivesbyzantins,synthesis“stephanos”,athttp://www.unifr.ch/go/typika[accessed
2January2017].
101. On the devotional practice of adorning icons with precious metal revetment especially
fromtheKomnenianperiodonwards,seethemasterfulanalysisbyDrpić ,Epigram,Art
andDevotion(citedinn.1),p.118-185.
102. Parani,“Thejoy”(citedinn.86),p.115andp.117.
103. Drpić ,Epigram,ArtandDevotion(citedinn.1),p.144-146.Thequotationisfrom
the Canon of the Akathistos Hymn (ode 5, troparion 5) by Joseph the Hymnographer
(9thcentury).
104. See,especially,Pentcheva,TheSensualIcon(citedinn.1),p.183-208;A.WeylCarr,
Reflections ontheMediumoftheMiraculous,inViewingGreece(citedinn.86),p.33-52.
105. Ibid.,p.49-52.
106. Drpić ,Epigram,ArtandDevotion(citedinn.1),p.160-161.
192
MARIAPARANI
ThesecondtypeofofferingpresentedtotheHodegetriaaccordingtosurviving
epigramsalsoaffecteditsvisibility.Thereferenceistothepresentationofscreening
veils,calledἐγχείρια,totheiconasattestedbyfourcommemorativepoemsdated
tothe12thcentury.107Theepigramsprovidevaluableinformationonthecircumstances
ofthegiftandtheappearanceoftheveilsinquestion.Thuswelearnthatthese
veilswerepurple(silk?)andwovenorembroideredwithgold,furtherenhancedin
thecaseoftheveilofferedbyAnnaArbantenewithpearlsandgems.Asthepoem
commemoratingthedonationbyGeorgiosPalaiologosDoukasKomnenosexplains,
the purple was offered to theTheotokos as queen (of Heaven), while the gold
signified herpurityastheVirgin.Thesepreciousveilswereofferedtotheiconby
bothmenandwomeninthanksgivingorsupplicationforthehealingofthedonor
oramemberofhisorherfamily.Anotheroverarchingthemeisthedesireofthe
donorsforprotectionandsuccourforthemselvesandtheirfamilies.Thechoiceof
aveilasamaterialexpressionoftheprayerforprotection,givenitsassociation
withcoverandshelter,seemstomeparticularlyapt.
ThedonorsoftheencheiriatotheHodegetriathatweknowofallcamefrom
theupperechelonsofByzantinesociety,butgiventhatoursourcesarebiased
towardstheupperclasses,sincetheyweretheoneswithmoneytocommission
commemorativeepigrams,wecannotbecertainwhetherthepracticewasexclusive
tothemornot.Nordowehaveanyinformationonthepracticalaspectsofthe
donation.SeeingthattheHodegetriawasgiftedwithmultipleveils,oneimagines
somesortofrotationbeinginplaceorthesuspensionofaspecific veilbeforethe
icononspecialdaysorfeast-daysaccordingtothedonor’swishes.Bethisasitmay,
thesehigh-rankingdonorswiththeirgift,didnotsimplytrytoforgeapersonal
connectiontotheiconandhaveitpubliclyproclaimed,108butthey,inasense,
appropriatedthecharismaticpanelbydrasticallyaffectinghoweveryonewould
perceiveandexperienceitfromthenon.
AsMicheleBaccihasobserved,veilingwasonlyconceivableinthecaseof
aniconofgreatantiquityandprovenmiraculousabilityandwithaverystrong
devotionalbase,109andtheHodegetriabythe12thcenturycertainlyhadallthese
characteristics.Beyonditstraditionalhonorific connotations,theveilhighlighted
107. TheseincludetwoepigramsbyNicholasKalliklescommemoratingtheindividualdonation
ofveilsbyJohnArbantenosandhiswifeAnna(NicholasKallikles,Carmina[citedin
n.99],nos.1,26;V.Nunn,TheEncheirionasAdjuncttotheIconintheMiddleByzantine
Period,BMGS10,1986,p.73-102,at99-100;Drpić ,Epigram,ArtandDevotion[citedin
n. 1],p.85-87,p.96,p.103-105),oneepigramtraditionallyascribedtoTheodore
Prodromos,commemoratingthedonationofaveilbyEudokia,wifeofTheodoreStypeiotes
(W.Hörandner,TheodorosProdromos.HistorischeGedichte,Vienna1974,no.73;Nunn,
TheEncheirion,op.cit.,p.100-101;Drpić ,Epigram,ArtandDevotion[citedinn.1],
p. 255-256,p.290-291;ontheascriptionoftheepigramtoManganeiosProdromos
instead,seeA.Rhoby,ZurIdentifizie ungvonbekanntenAutorenimCodexMarcianus
graecus524,MedioevoGreco10,2010,p.167-204,at196),andananonymousepigram
commemorating the donation of a veil by Georgios Palaiologos Doukas Komnenos
(S.Lampros,Ὁ Μαρκιανὸς κῶδιξ524,NéosHell.8,1911,p.2-59,p.123-192,at151no.228;
V. Nunn,TheEncheirion,op.cit.,p.101).
108. Drpić ,Epigram,ArtandDevotion(citedinn.1),p.343-351.
109. Bacci,Ilpennello(citedinn.7),p.237.
EXPERIENCINGMIRACULOUSICONSINBYZANTIUM
193
theimportanceoftheiconhiddenbehinditassomethingtoopreciousandvenerabletobeprofanedbybeingconstantlyexposedtothehumangaze.110Thereisno
indicationintheepigramsthatthescreeningveilsweremeanttoconcealtheicon
becausethevisageoftheVirginwastooawesometobehold.However,beyond
cultivatingitsmystique,theimplicationofgiftingacharismaticiconsuchasthe
Hodegetriawithascreeningveilwasthatitwasconsideredasalocusofsacred
powerorpresencethatneededtobeapproachedinfearandrespect.Thescreening
veilmighthavethusalsoprotectedthefaithfulfromapotentiallydangerous
unmediatedencounterwiththeholy.Nonetheless,withdrawingtheiconfromsight
behindtheveilmusthavefannedthedesireofitsdevoteestoattainaccesstoit.111
Onecannothelpbutwonderwhethertheyweresatisfied withglimpsesofitduring
theTuesdayprocession,whenitwasrevealedfortheircontemplationwithouta
veil.Whatoftherestofthedaysoftheweek,whentheiconremainedinthe
Hodegon church? Were there alternative ways of gaining access to the famed
miracle-worker?Itwouldseemthattherewere:iconsoftheicon.112
Tobeginwith,wemayassumetheexistenceatHodegonofasmaller-scalekissing
copy,suchastheoneseeninthefrontispieceoftheHamiltonPsalter(fig. 1).This
wouldhavesatisfied theneedofthefaithfulforsomeformofvisualandhaptic
accesstotheirobjectofveneration,whileatthesametimeprotectingtheoriginal
fromthedeteriorationthatcouldhavebeencausedbythrongsofpeopletouching
andkissingit.Inaddition,aneffigy oftheHodegetriacouldhavebeenwovenor
embroideredonthescreeningveilitself,aswascertainlythecasewiththeencheirion
offeredbyAnnaArbanteneinthefirst halfofthe12thcentury.113Suchaveil,though
physicallycoveringtheicon,wouldhaverevealedthroughtheimageadorningit
thatwhichwasoftrueimportance:thefigu esoftheMotherandChild.
Once introduced, the encheirion apparently became an essential component
ofthepresentationoftheHodegetriawithinitschurch,andthisIwouldargue
isechoedbythenumerousdepictionsofHodegetriapanelsinart,wheretheveil
isregularlyrepresented.114Incontrasttoactualpractice,however,inarttheveilis
nevershownobscuringtheicon.Rather,itistransformedfromaconcealinginto
arevelatorydevice.Alwaysrepresentedraisedinordertoofferanunobstructed
viewoftheiconandofthefigu esportrayed,occasionallyshowncomingoutof
theirframe,ittransmutesviewingthepanelintoexperiencingakindoftheophany.
110. M.G. Parani, Mediating Presence: Curtains in Middle and Late Byzantine Imperial
CeremonialandPortraiture,BMGS42,2018,p.1-25.
111. A.WeylCarr,ThreadsofAuthority:theVirginMary’sVeilintheMiddleAges,inRobes
andHonor.TheMedievalWorldofInvestiture,ed.S.Gordon,NewYork2001,p.59-93,
at70.
112. Onthephenomenonofthecreationof“iconsoficons”,yetanothermanifestationofthe
greatimportthatcharismaticpanelshadacquiredindevotionalpractices,seeA.Weyl
Carr,Images:ExpressionsofFaithandPower,inByzantium.FaithandPower(1261-1557),
cat.exp.,ed.H.C.Evans,NewYork2004,p.143-152,at148-150.
113. Seeabove,n.107.
114. SeenumerousexamplesillustratedinPattersonŠevč enko,IconsintheLiturgy(cited
inn.1).
194
MARIAPARANI
Inotherwords,thesedepictionsreflect theessenceofthecultthatwasdeveloped
aroundtheiconoftheHodegetria,throughwhichtheinvisibleandtranscendental
wasmadepresentandaccessibletoall.
Concludingremarks
Atthispoint,theattempttotracethemannerinwhichthevenerationofthe
two famous miraculous panels of the Virgin in medieval Constantinople was
stagedintheirrespectivesanctuarieshasreacheditsend.Ithas,hopefully,become
apparentthatencounteringthesacredthroughthemediumofcharismaticicons
wasavariedexperienceevenwithinasinglecitysuchastheimperialcapitalinthe
11thandthe12thcenturies,whenthecultsofthepanelofthe“usualmiracle”at
BlachernaiandtheHodegetriaco-existed.Thoughinbothcasestheultimategoal
fortheicons’devoteeswasthesame–amoredirectcontactwiththeholy,andthe
spiritualandmaterialbenefits thatonecouldderivefromit–themeansbywhich
thiswasachievedineachcaseweredifferent.Thesedifferencesmaybeascribedto
theoriginsofeachcult,theidentityandthemotivesofthosepromotingit,but
alsotothemorespecificde otionalandotherneedsthatitwasmeanttofulfill
Theinteractionofthefaithfulwiththetwomiraculouspanelswascharacterized
byawiderangeofritualsandbehaviors,bothpublicandprivate,whichinfluenced
and,atthesametime,wereaffectedbythemannerinwhichthepanelsinquestion
weredisplayed.Amongtheseritesareincludedpracticesthatweretraditionally
associatedwithimperialceremonial,liketheuseofveils,orarereminiscentofthe
cultofrelics,suchaslimiteddirectaccessandwithdrawalfromcommonview,
materialblessingsand,possibly,incubation,allunderliningthespecialnatureand
exceptionalstatusofthesemiracle-workersvis-à-visnon-miraculousicons.
Interestingly,aswehaveseen,someofthesepracticeswerenotalwaysunder
thepurviewoftheChurchorevenoftheclergythatservedthechurcheswherethe
charismatic panels were housed.The adoption and promotion of a cult by the
emperorandhiscirclecertainlyhadasignificant roletoplay,asevidencedespecially
inthecaseoftheHodegetria.Still,itispersonalpietyandtheneedofthefaithful
to feel a closer connection to God and the saints that, I believe, emerge as the
catalytic factors in shaping the treatment and the fortunes of the charismatic
panelsthatwehavebeendiscussing.Indeed,onecannothelpbutwonderwhether
theHodegetria’slonger-livedpopularityincomparisontothepanelofthe“usual
miracle” was due not simply to imperial patronage and to the panel’s healing
powers,butalsotothefactthatitwasaprocessionalicon:unfailingly,everyweek,
inanactofreciprocity,thegreaticonwouldgoforthfromitsdomiciletomeetits
people and, through its miraculous performance, reassure them of the Virgin’s
continuouspresenceandconstantconcernforhercityanditsinhabitants.
MariaG.Parani
UniversityofCyprus
Invisible,inFullView
TheByzantineRelicsofSantaMariadellaScalainSiena
StefaniaGerevini
EversincethepublicationofPeterBrown’sseminalstudyofthecultofsaints
inlateantiquity,thenexusbetweenpresence(praesentia),visibility,andpotency
(potentia)hasbeencentraltoscholarlydebatesaboutrelicsandtheirsignificance
inmedievalsocieties.Asisnowwidelyheld,thepowerofrelicstoactwithinandto
intercedeforagivencommunityrestedontheirlocalisedpresenceandavailability.
However,relicswereneitherpermanentlynordirectlyvisibletothefaithful.Instead,
thecharismaofholybodiesandsacredmatterreliedonwhatBrowntermedan“art
ofclosedsurfaces”:acarefullymaintainedbalancebetweendistanceandproximity,
betweenexposureandconcealmentofsacredmatter.1Medievalexperiencesofthe
holyweremediatedbysophisticatedpracticesofenshrinement,whichhavebeen
theobjectofcarefulscholarlyscrutinyinthepastdecades.2Reliquariesenclosed
sacredmatterwithinsumptuouslydecoratedcontainers,simultaneouslyenhancing
and hiding it. Architectural framings, monumental imaging and ceremonials
furtherframedtheholy,confirming andheighteningitspower,butalsoremoving
itfromsightandconveyingnew,topicalmeaningsthroughitspresence.Inaddition,
passiolegends,miracleaccounts,andlocalhistoricalandhagiographictraditionsboth
expandedandfurtherlocalisedtheauthorityofsaintsandrelics.3Bothrecurrent
andubiquitous,suchsophisticatedmise-en-scèneswereoneofthedistinguishing
featuresofmedievalpublicreligion.However,themodesinwhichbothrelics
andreliccollectionswerestaged–howtheywerereceived,displayed,stored,and
veneratedbyagivenindividualorsocialgroup–werealsohighlyspecific. Assuch,
thesepracticesarerevealingofthemultiplewaysinwhichmedievalcommunities
imagined,constructed,andmobilisedthesacredtomanifesttheirinclinationsand
concerns.Thisarticleexaminesthesolemnreception,ceremonialdisplayand
storageofanewlyimportedsetofByzantinerelicsinfourteenth-centurySiena.
1.
2.
3.
P.Brown,TheCultoftheSaints:itsRiseandFunctioninLatinChristianity,Chicago1981
(TheKaskellLecturesonHistoryofReligions.NewSeries2),p.86-105.
Literatureontheseissuesisevergrowing.Forrecentappraisalsandarangeofdifferent
perspectives,seeSaintsandSacredMatter:theCultofRelicsinByzantiumandBeyond,ed.
C.HahnandH.A.Klein,WashingtonDC2015andMatterofFaith:anInterdisciplinary
StudyofRelicsandRelicVenerationintheMedievalPeriod,ed.J.RobinsonandL.deBeer,
London2014.
SaintsandSacredMatter(citedinn.2),p.6-8.
196
STEFANIAGEREVINI
Investigatinghowthepotencyofthisforeigngroupofrelicswasbothamplified
and specified through visual and ritual framing in Siena, this article ultimately
illuminatesthewaysinwhichpraesentia–thepresenceandcharismaoftheholy–
wasconstructedandexperiencedinlatemedievalEurope.
ThehospitalofSantaMariadellaScala,whichfunctionedthroughoutthe
middleagesasamedicalhospital,asahostelforpilgrimsandasanorphanage,was
themostprominentcharitableinstitutionofmedievalSiena.Itoccupiedthesite
directlyoppositethecitycathedral,andwaslikelyfoundedinthe11thcenturyas
an appendage to the cathedral chapter. However, it soon became emancipated
fromthecontroloftheecclesiasticalauthorities,developingintoanaffluent civic
institutionwhosecontrolwasequallycovetedbybothbishopricandgovernment.4
In1359,attheheightofitswealthandcivicprestige,SantaMariadellaScala
acquiredasetofpreciousrelicsofByzantineprovenanceandimpeccablepedigree.5
TherelicswerepurchasedinVenice,buthadtravelledtoItalyfromConstantinople,
wheretheyhadbeensoldatauctionin1357.Thesacredtreasury,whichhas
survivedforthemostpart,comprisedtokensofthePassionofChrist,oftheVirgin
Mary,andofseveralsaints.Itcamewithacertificate ofauthenticity,alsopreserved,
whichwaspennedbythepapallegateinConstantinople,theeminentCarmelite
anddiplomatPeterThomas,whoalsoidentified therelicsasaformerpossession
oftheByzantineimperialfamily.Predictably,SantaMariadellaScalapaidahefty
sumforthepurchaseoftheprominentcollection,whichbecamethefocusofa
long-lastingcultinSienaandasourceofreligiousandcivicprestigeforthehospital.6
However,aswillbediscussedbelow,thewholecitywelcomedthearrivalofthe
relics,withceremonialsthatsuitedtheirstatusbothinsolemnityandexpense.
Thegovernmentalsodeliberateduponthemodesoftheirstorageanddisplay:the
acquisitionoftheholytokenspromptedtheconstructionofanewlavishchapel,
4.
5.
6.
OnSantaMariadellaScala,seeD.GallavottiCavallero,LospedalediSantaMaria
dellaScalainSiena:vicendadiunacommittenzaartistica,Siena1985;Id.andA.Brogi,
LospedalegrandediSiena.FattiurbanisticiearchitettonicidelSantaMariadellaScala:ricerche,
riflessioni, interrogativi,Florence1987;E.BoldriniandR.Parenti,SantaMariadellaScala:
archeologiaeediliziasullapiazzadellospedale,Florence1991(BibliotecadiArcheologia
medievale7).OnthestruggleforcontroloverthehospitalinthelaterMiddleAges,see
M. Pellegrini,L’ospedaleeilComune,immaginidiunarelazioneprivilegiata,inArtee
assistenzaaSiena.Lecopertinedipintedell’ospedalediSantaMariadellaScala,ed.G.Piccinni
andC.Zarrilli,Pisa2003,p.29-45;M.Pellegrini,LacomunitàospedalieradiSantaMaria
dellaScalaeilsuopiùanticostatuto:Siena,1305,Ospedaletto2005(Ospedalimedievalitra
caritàeservizio3).
ThestandardreferenceonthetreasuryofSantaMariadellaScalaisL’orodiSiena.Iltesorodi
SantaMariadellaScala,ed.L.Bellosi,Milan2001.SeealsoP.Hetherington,APurchase
ofByzantineRelicsandReliquariesinFourteenth-CenturyVenice,ArteVeneta37,1983,
p. 9-30;Id.,ByzantineEnamelsonaVenetianBook-Cover,CArch.27,1978,p.117-145.
Theinformationinthisparagraphisprovidedbythecertificate ofauthenticationsigned
byPeterThomasin1357,whentherelicsweresoldinConstantinople;andbythecontract
thatstipulatedthetransactionbetweenSantaMariadellaScalaandtheVenetianmerchant
PietrodiGiuntaTorrigiani,draftedin1359inVenice.BothhavebeeneditedbyGiovanna
DerenziniinL’orodiSiena(citedinn.5),p.72-78.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
197
builtonthepremisesofthehospitalforeverydaystorageandveneration.And,
followingthecity’swell-establishedtraditionofdevotiontotheVirginMary,the
Sieneseauthorities ordered that the holy treasury should be solemnly displayed
everyyearonthefeastdayoftheAnnunciation,celebratedon25thMarch.
Questionsofenshrinementandvisibilityareessentialforourunderstanding
ofthereceptionoftheByzantinerelicsinSiena.Concealingtheholytokens,and
enframingthemwithreligiousimagesoflocalSieneserelevance,therelics’chapel
simultaneously amplified the potency of the Byzantine relics and transformed
theirmeaning.ThiswasalsothecasefortheannualceremoniesoftheAnnunciation.
Onthisoccasion,theByzantinerelicswerepresentedtotheSienesecommunityas
thefocusofanelaboratevisualandritualspectaclethatheightenedthestatus
andpoweroftheholytreasury,whilealsoincreasingitslocalsignificance through
associationwiththehospital,andwithother,well-establishedfociofthecivic
religionofSiena.Inthreeseparatesections,thisessayexaminestheinitialreception
oftheByzantinetreasury,theprovisionsmadeforitspreservationandordinary
venerationinthe14thand15thcenturies,andtheannualcelebrationsoftheAnnunciation.ExploringhowtheByzantinerelicsandreliquariesoperatedinSiena,
visuallyandliturgically;theextenttowhichthefaithfulcouldactuallyseetheholy
tokensandengagewiththem,onaday-to-daybasisandonfestiveoccasions;and
the ways in which their sacred power was activated and endorsed, the present
chapterultimatelyaimstoilluminatethecomplexpracticesofvisualandritual
enframementthatensuredtherecognitionofthepowerofrelicsinthelatermiddle
ages,andthatenabledtheirintegrationinthehighlyspecific religiousandvisual
landscapesofcommunalItalyatthistime.
TheceremonialreceptionoftheByzantinerelicsinSienain1359
ThecontemporarySienesechroniclerDonatodiNeri,whomayhavebeenan
eyewitnesstotheevent,describedthearrivaloftheByzantinerelicsinSienain1359
asfollows:
TheholyrelicscametotheseaportofTalamone,andtheSieneseboughtthemand
hadthemtakentoSienawithgreatdevotionandfeasting.TheyenteredSiena,and
wereplacedinthehospitalofSantaMariadellaScala.AndtheCommuneofSiena
spent,justfortheirtransportandforthecelebrations,libr.1625.7
7.
“LisantireliquiveneroalportodiTalamone,eliSanesilicomproroefecellirecareaSiena
congrandedivozioneefesta.EntroroinSiena,emessersinelloSpedalediSantaMariade
la Scala. E spese el comuno di Siena, solo afarlivenireeonorarli,libr.1625.” Cronaca
senesediDonatodiNeriedisuofiglio Neri,inCronachesenesi,ed.A.LisiniandF.Iacometti,Bologna1936(RerumItalicarumScriptoresXV,6),p.590.DonatodiNerilivedin
Sienainthemid-14thcentury,asisattestedintwoarchivaldocumentsdated1337and
1347.Seeibid.,p.xxiii;P.Viti,s.v.DonatodiNeri,inDizionariobiografico degliItaliani,
ed.A.Ghisalberti,Treccani1992,(http://www.treccani.it/enciclopedia/donato-di-neri_
(Dizionario-Biografico) ,accessed9December2016).Theearliestsurvivingmanuscriptof
DonatodiNeri’shistoricalworkdatestothe15thcentury.However,comparedwithother
Sienesechronicles,thereliabilityofhisaccounthasraisedfewerdoubtsamongstscholars.
ForahistoriographicsummaryofdebatesaboutSienesechronicles,seeJ.ImmlerSatkowski,
198
STEFANIAGEREVINI
Thefinancial costforthepurchaseoftheByzantinerelicswasincurredbythe
hospitalofSantaMariadellaScala,asweknowfromtheoriginalcontractofsale.8
However,thearrivalofthetreasuryinSienain1359wasperceivedbycontemporariesasanimportantcivicaffair:theceremoniesofreceptionweresponsoredby
thegovernment,andthecouncilalsoregulatedtheirstorageandannualdisplay,aswill
bediscussedinmoredetailbelow.9AlthoughDonatodiNeri’sconciseindication
thattherelicswerereceived“withgreatdevotionandfeasting”ishardlysufficient
toreconstructtheritualsheldin1359,thereceptionoftheByzantinetreasuryin
Sienaislikelytohaveresembledother,well-knownceremoniesofrelictranslation.
Highlyinventiveandidiosyncratic,theseritualsneverthelessfollowedacommon
pattern,whichgenerallyincludedacivicprocession,thepublicelevationofthe
holytokensbythereligiousorpoliticalauthorities,andtheirritualenshrinement
intheirnewabode.10 In addition, by the mid-fourteenth century Siena had an
establishedandwell-documentedtraditionofcivicreligion,whichfurtherassists
usinconjuringtheevent.
TheceremoniesorganisedfortheinstallationofDucciodiBuoninsegna’sMaestà
in1311areaparticularlyusefulexample.Themid-fourteenthcenturychronicler
AgnolodiTuradescribedtheeventwithwordsevocativeofDonatodiNeri’s
accountofthereceptionoftheByzantinetreasuryin1359:“TheSienesetookthat
paintingtothecathedral(…)withgreatdevotionsandprocessions”(congrandi
divotionieprocissioni).11Theprocession,ashefurtherexplained,wasledbythe
bishop,withtheentirecitytakingpartintheevent.Theclergyopenedthecortege,
followedbythegovernmentandcitymagistratesandbythepeople.Theplacementofindividualsandsocialgroupswascarefullyorganisedaroundthepainting,
DucciodiBuoninsegna:theDocumentsandEarlySources,AthensGA2000,p.97-108.For
apositivetakeonDonatodiNeri’saccount,seeW.M.Bowsky,TheImpactoftheBlack
DeathuponSieneseGovernmentandSociety,Speculum39/1,1964,p.1-34,at3-5.
8. ThevalueoftheByzantinerelicswasestablishedat3,000goldenflorins. Thesaleofrelics
beingforbidden,thetransactionwascamouflaged asadonationagainstcompensation.
ThemerchantPietrodiGiuntaTorrigiani–andhiswifeandson–wereguaranteedbythe
hospitalalife-longannualincomeof200florins, andahouseinusufruct,seeL’orodiSiena
(citedinn.5),p.75-76.
9. ArchiviodiStatodiSiena,ConsiglioGenerale164,fol.35r;and,fordetailsabouttherelics’
storageanddisplay,ArchiviodiStatodiSiena,ConsiglioGenerale165,fol.9v-10r.These
documents have first been studied, and partly published, in I. Gagliardi, Le reliquie
dell’ospedalediSantaMariadellaScala(xiv-xvsecolo),inL’oroDiSiena(citedinn.5),
p. 49-66(n.b.thearchivalreferenceprovidedtherefortheseconddocumentispartly
incorrect,andhasbeenamendedinthepresentarticle).
10. Foranintroductiontothiswidetopic,seeN.Herrmann-Mascard,Lesreliquesdessaints.
Formationcoutumièred’undroit,Paris1975(Collectiond’histoireinstitutionnelleetsociale6),
p. 195-197andp.206-207;H.A.Klein,EasternObjectsandWesternDesires:Relics
andReliquariesbetweenByzantiumandtheWest,DOP58,2004,p.283-314;E.Bozóky,
La politique des reliques de Constantin à Saint Louis: protection collective et légitimation
dupouvoir,Paris2007(Bibliothèquehistoriqueetlittéraire).
11. CronacaSenese(citedinn.7),p.313.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
199
andeveryonecarriedwaxcandlesintheirhands.Womenandchildrenclosedthe
cortege,whichaccompaniedthepanelaroundtownandinsidetheCathedral.On
thesameday,bellsrangandalmsweredistributedtothepoor.12
Althoughthehistoricalaccuracyofthisaccounthasbeenvariouslydiscussed
byscholarship,andevenifitisnotcertainthatAgnolodiTuracouldhavepersonallywitnessedtheinstallationoftheMaestà,heneverthelesslikelylivedandwrote
inthemid-Trecento.13Thus,hisdescriptionoftheceremoniesofthearrivalofthe
Maestà,whetherornotphilologicallycorrectinrelationtothatevent,represents
alikelyreconstructionofcivicfeastinginSienaattimesnottoodistantfrom
theimportationoftheByzantinerelicstoSiena.Moreover,hisdescriptiontestifies to
theimportanceattachedtoreligiousimagesandobjectsinSiena,andtothesolemnity
oftheceremoniesthattheseartefactscouldprovokeinthecity.Thepossessionof
holyimagesandrelicsgainedforlocalcommunitiestheirvirtus,ensuring,together
withholyprotection,victoryoverenemies,peaceandpoliticalandsocialstability.
JustliketheinstallationoftheMaestà,then,thearrivaloftheByzantinerelicsin
Sienarepresentedtheacquisitionofapreciouscivictreasury,andofapowerfulagent
ofwell-beingfortheentirecommunity.Itisthereforelikelythatthetwoceremonies
mayhavebeenstagedinasimilarway,withtheparticipationofthepoliticaland
religiousauthorities,andtheorganisationofahierarchizedprocessionthattouched
significant landmarksacrossthecity.In1359,suchacarefullyorchestratedprocedure,
andthevisualandliturgicalmanoeuvringoftherelicsthatitentailed,ensuredthe
successfulpreservationandtransmissionofthevalueoftheByzantinetreasuryto
its new religious and cultural context, also initiating a process of amplification
andreinterpretationthatwasperfectedwiththeconstructionofanewchapelfor
thecustodyanddevotionortherelics,andwiththeestablishmentofnewrituals
ofpublicostensiononthedayoftheAnnunciation.
ProtectingandveneratingtheByzantinetreasury:thechapel
oftherelicsinthehospitalofSantaMariadellaScala
ThearrivaloftheByzantinerelicsinSienainstigatedtheconstructionofalavishly
decoratedchapel,builtonthepremisesofthehospitalfortheircustody,andtoprovideroomfortheirvenerationthroughouttheyear.Enclosedbetweenthehospital
church, the residency of the rector, and the pellegrinaio (room for pilgrims), the
chapelwaslocatedattheveryheartofSantaMariadellaScala,andcouldexclusively
beaccessedfromthenaveofitschurch.Designedasasingle-aisleandthree-bay
vaultedspace,thechapeltestifies tothecivicimportanceattachedbycontemporaries
totheByzantinetreasury.ItwascommissionedbytheSienesegovernment,14and
12. Ibid.,p.313-314.
13. Bowsky,TheImpactoftheBlackDeath(citedinn.7),p.4(witharchivalreferences),
suggeststhattheemployeeoftheSieneseBicchernanamedAgnolodiTuradettoilGrasso,
mentionedinpublicdocumentsbetween1348-55,mightbeidentified withthechronicler
writingunderthesamename.
14. ArchiviodiStatodiSiena,ConsiglioGenerale165,fol.9v-10r.
200
STEFANIAGEREVINI
Figure1-Groundplan,CappelladelleReliquie,SantaMariadellaScala,
Siena:presentstate(CourtesyofComunediSiena.Nofurtherreproductionpermitted).
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
201
builtbytheOperadelDuomo.15Itsconstructionbeganshortlyafterthepurchase
oftheByzantinetokens,possiblyunderthedirectionofGiovannidiStefano,who
received payments for the stonemasonry of the chapel in 1366-1367.16 In 1369,
Grifo di Lotto di Matteo Stefani donated to the hospital a farm in the Sienese
countryside,ensuringthefundsfortheupkeepofthechapel.17Itsextensivepictorialcycle,whichcoveredthewalls,archesandvaults,wasprobablycompletedin
1370,whentheSienesepaintersCristoforodiBindoccioandMeodiPerosigned
anddatedtheirworkonapaintedcartiglio,stillvisibleoverthearchthatconnects
thefirstandsecondbayofthechapel
Unfortunately,thisroom–whichstillawaitssystematicstudy–wasrepeatedly
transformedfromthe15thcenturyonwards:itssanctuarywaserased,thepassageways that existed between chapel and church were blocked up, and its original
painterlydecorationwassubstantiallyaltered(fig. 1).18Thefirst majoralteration
probablyoccurredin1444,whenDomenicodiBartolowascommissionedtopaint
afrescooftheVirginofMercy,theso-calledVerginedelManto,forthe(liturgical)
eastwallofthechapel.Presumably,thisfrescoerasedtheearlier,Trecentodecoration.19 Further modifications entirely obliterated the fourteenth-century programmeofthechapel’ssanctuary.In1513,DomenicoBeccafumirepaintedtheeast
vault, and, in all likelihood, redecorated the lateral lunettes, one of which has
survivedandrepresentstheMeetingofJoachimandAnne.20In1610,theeastwall
waspulleddownaltogether,andadoorwasopenedintothemaincorridorofthe
hospital,improvingaccesstothewards.Onthisoccasion,theVerginedelManto
wasremovedandrelocatedtothesacristyofthehospitalchurch,wheretheByzantinerelicshadalreadybeentransferredinthemid-15thcentury,aswillbediscussed
15. TheOperadelDuomowasinvolvedwiththebuildingoftherelics’chapelbetween1359
and1363.A.GiorgiandS.Moscadelli,Costruireunacattedrale.L’OperadiSantaMaria
diSienatra xiie xivsecolo,inDieKirchenvonSiena,vol.3,Munchen2005(Italienische
Forschungen des Kunshistorischen Institutes in Florenz), p. 136, n. 138 (with archival
references),andp.351-352.
16. Adocumentfrom1366-67recordsthatGiovannidiStefano“makesthechapelnexttothe
churchoftheVirginAnnunciate”,andvariouspaymentsmadetohim.ArchiviodiStato
diSiena,Ospedale516,fol.85v,publishedbyGallavottiCavallero,Lospedale(cited
inn.4),p.418.
17. ThedonationofthePoderedellaQuercioladalBozzoneisrecordedinArchiviodiStato
diSiena,Ospedale119,fol.520,citedinGallavottiCavallero,Lospedale(citedinn.4),
p. 133,n.202.
18. Thechapelwasrestoredin2005-2008.Tothebestofmyknowledge,theonlypublication
ensuedfromthiscampaignisM.Gavazzi,N.MontevecchiandA.Sbardellati,Indaginisull’architetturaesulledecorazionidellaCappelladelManto.Losviluppocostruttivo
dallafaseoriginariaall’assettodocumentatodaDomenicodiBartolo,inIlpellegrinaio
dell’ospedalediSantaMariadellaScala.Attidellagiornatadistudi,Siena,26novembre2001,
ed.F.Gabbrielli,Arcidosso2014(Ricercheefonti3),p.197-207.Thisstudyprovidesa
verypreliminarychronologyofthechapelandofitsdecorativeprogramme.
19. GallavottiCavallero,Lospedale(citedinn.4),p.165-172.
20. Ibid.,p.268-269,withadiscussionoftheproblematicattributionsofthesefrescoes.The
documentsrecordingpaymentstoDomenicodiPace(Beccafumi)arepublishedinthe
samebook,p.436-437.
202
STEFANIAGEREVINI
below.21Finally,thechapelfunctionedasanAidandEmergencywardinmodern
times,untilthehospitalwasconvertedintoamuseum.
Nevertheless, surviving documents and paintings assist us in visualising the
innerorganisationofthisroomintheTrecento,anditsspatialrelationshiptothe
churchofthehospital.In1364,choirstalls(choro),seatsforwomen(sedidelledonne),
andwoodenrailings(chanciella)forthechapelweredeliveredbythewoodworker
CieccodelCiancha.22Thetermchanciellaislikelytorefertoagrilleseparating
thechapelfromtheadjacentchurchofthehospital,asisconfirmed byanother
document,describingthechapelas“nexttotherailings”(allatoalechanciella).23
Thepresenceofchoirstallsandofseatsspecifically intendedforafemalecongregationsuggeststhatthechapelfunctionedasanactualdevotionalspace,andthat
itwasinalllikelihoodaccessibletothefaithfulonaregularbasis.Withinthechapel,
theByzantinerelicswerepresumablystoredinsideorbythealtar.Althoughlater
modifications makeitimpossibletoreconstructtheoriginalarrangementindetail,
coevalsourcesemphasisetheexceptionalityoftherelics’annualdisplayon25March,
suggestingthattheywerenotaccessibleordirectlyvisibleinthechapelonadaily
basis.Also,therecordofapaymentmadetoDomenicodiBartolofortheVergine
delMantodescribesthepaintingaslocated“abovethegrilleofthechurch”(sopra
la gratichola di chiexa), which might refer to a protective grille sealing a niche
insidethewallorthealtar,wheretherelicswerepreserved.24
Thefourteenth-centuryfigurati eprogrammeofthechapeldoesnotprovide
furtherassistanceinlocatingtherelics:ithasonlypartlysurvived,andwhatremains
raisesattributiveandinterpretativeissuesthatwouldrequireseparateexamination.
However,extantfrescoes–primarilyportraitsofsaints,paintedontheintradosesof
thearchesofthechapelandonitslateralwalls–offersomeusefulcluesinanattempt
toreconstructthevisualsurroundingsoftheByzantinetreasury.Theprogramme,
whichincludesrepresentationsofthedoctorsofthewesternchurch,bustportraits
ofprominentsaintsofthemendicantorders–StFrancisandStDominic–,and
thefullteamoflocalSienesepatronsaints–StGalganus,StAnsanus,StVictor,
StSavinusandStCrescentius–ismarkedlywesternandSieneseincharacter
(figs2-3).25Althoughtherecannotbetracedaspecific iconographicemphasison
themesofhealingorpilgrimage,asmightbeexpectedfromthechurchofahospital,
21. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale31,fol.109v.AlsoG.Macchi,OriginedelloSpedale
diSantaMariadellaScaladiSiena,ArchiviodiStatodiSienaD113,fol.11r.
22. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale516,fol.35r;publishedinGallavottiCavallero,
Lospedale(citedinn.4),p.418,n.71-78.
23. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale516,fol.118r;publishedinGallavottiCavallero,
Lospedale(citedinn.4),p.418,n.87.
24. Ibid.,p.165-168andp.425,n.250foratranscriptionoftheoriginaldocument,Archivio
diStatodiSiena,Ospedale520,fol.99r.
25. OntheSienesepatronsaintsandtheiriconography,see,amongstothers,R.Argenzianoand
F. Bisogni,L’iconografia deisantipatroniAnsano,Crescenzio,SavinoeVittore,Bullettino
SenesediStoriaPatria97,1990,p.84-115;R.Argenziano,Corpisantieimmagininella
Sienamedievale:isantipatroni,BullettinoSenesediStoriaPatria110,2003,p.214-239.
Foranintroductiontotheircultinthecathedral,seeD.Norman,SienaandtheVirgin:
ArtandPoliticsinaLateMedievalCityState,NewHaven/London1999,p.67-85.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
203
Figure2-CristoforodiBindoccioandMeodiPero,DoctorsoftheChurch,intradosof
northwestarch,CappelladelleReliquie,SantaMariadellaScala,Siena,ca.1370(photoby
theauthor,courtesyofComunediSiena.Nofurtherreproductionpermitted).
204
STEFANIAGEREVINI
Figure3-CristoforodiBindoccioandMeodiPero,StAnthonytheAbbot,StDominic
and St Crescentius, intrados of central arch, Cappella delle Reliquie, Santa Maria della
Scala, Siena, ca. 1370 (photo by the author, courtesy of Comune di Siena. No further
reproductionpermitted).
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
205
theprogrammeincludesrepresentationsofStAnthonytheAbbot–whoserelic
SantaMariadellaScalaacquiredin1359–andofStJuliantheHospitaller,respectivelyveneratedaspatronsofthesickandpoor,andofwayfarersandpilgrims.26
Mostsignificantly forthepurposesofthisessay,theimageryinthechapelbears
onlytenuousconnectionswiththeindividualidentityoftheByzantinerelics,and
makesnoiconographicorstylisticreferencetotheireasternorigin.Itispossible
thatmoreexplicitassociationsbetweenpainterlydecorationandrelicsweremade
ontheeastwallandnearthealtarofthechapel,nowlost.Forexample,asurviving
altarpieceoftheAssumptionoftheVirginwithStThomasreceivingtheGirdle,painted
inca.1360byBartolomeoBulgarini,thenoblateatthehospital,mighthavebeen
destinedforthechapeloftherelics:itsemphasisontherelicofthegirdlemaybe
understoodasadirectreferencetotheMarianpignorapossessedbytheScala
(figs4and14).27Whetherornotitsmissingsectionsincludedreferencestothe
Byzantinetreasury,however,thefigurati eprogrammeofthechapelsignificantly
reinterpretedtherelicsinthecontextoflocalsaintlycults.Projectingnew,localisedmeaningsontotherelics,suchpictorialframingsimultaneouslytransformed
theirsignificance andexploitedtheirpotencytopromotetherelevanceofthelocal
Sienesepantheon.
Asimilarvisualstrategy–reliantonthelimitedvisibilityandrestrictedaccessibilityoftherelics,offsetbyarichandtopicalpainterlyprogramme–wasalso
enactedinthemid-15thcentury,whentheByzantinetreasurywastranslatedfrom
thechapeloftherelicstothesacristyofthehospitalchurchin1445.28There,the
relicswerestoredinsideanewreliquarycupboard,paintedbyVecchiettaandpossiblylocatedabovethesacristyaltar(figs. 5-6).29Thecabinetwasnottransparent.
26. OnthecultofStAntonytheAbbotinItaly,seeL.Fenelli,IlTau,ilfuoco,ilmaiale:i
canoniciregolaridisant’AntonioAbatetraassistenzaedevozione,Spoleto2006(Uominie
mondimedievali9);L.Fenelli,Dall’eremoallastalla:storiadisant’Antonioabateedelsuo
culto,Roma2011(Storiaesocietà).OnStJuliantheHospitaller,seeG.Civitano,Cultoe
iconografia di San Giuliano l’Ospitaliere in Italia centro-meridionale, in I santi venuti
dalmare.AttidelVconvegnointernazionaledistudio,Bari-Brindisi,14-18dicembre2005,
ed.M.S.CalòMariani,Bari2009(Rottemediterraneedellacultura4),p.393-414.
27. Thealtarpiece,generallydatedtoca.1360,iscurrentlyinthePinacotecaNazionaleofSiena,
n. 61.Onlythecentralpanelsurvives.Therelationshipbetweenaltarpieceandchapelhas
beendevelopedinJ.Steinhoff,SienesePaintingaftertheBlackDeath.ArtisticPluralism,
PoliticsandtheNewArtMarket,Cambridge2006,p.193andp.201-204.Onthesame
painting,seealsoJ.Steinhoff-Morrison,BartolomeoBulgariniandSienesePaintingsof
themid-fourteenthCentury,Phdthesis,PrincetonUniversity,AnnArbor1994,p.24-244
andp.603-613.Thehospitalpossessedrelicsoftheveil,girdle,andhead-coverofthe
Virgin,allmentionedintheoriginalcontractofsaleof1359.
28. ThestandardreferenceonthesacristyisH.W.VanOs,VecchiettaandtheSacristyoftheSiena
HospitalChurch.AStudyinRenaissanceReligiousSymbolism,TheHague/NewYork1974
(KunsthistorischestudiënvanhetNederlandsInstituutteRome2).
29. Forextensivediscussionsofthecabinetanditsiconography,seeibid.,p.16-30;A.J.Elston,
StoringSanctity:SacristyReliquaryCupboardsinLateMedievalandRenaissanceItaly,PhD
thesis,UniversityofKansas,2011,p.113-158;D.Norman,“SantiCittadini”:Vecchietta
andtheCivicPantheoninmid-fifteenth CenturySiena,inArtasPoliticsinLateMedieval
andRenaissanceSiena,ed.T.B.SmithandJ.B.Steinhoff,Farnham2012,p.115-140,
206
STEFANIAGEREVINI
Figure 4 - Bartolomeo Bulgarini, Assumption of theVirgin with StThomas receiving the
Girdle,PinacotecaNazionale,n.61,Siena,ca.1360(photo:©Ministerodeibeniedelle
Attività culturali e del turismo. Polo museale della Toscana. Photo Archive Pinacoteca
NazionalediSiena).
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
207
Figures5-6-LorenzodiPietro,ilVecchietta,Arliquiera,exterior/interior,Pinacotecadi
Siena,ca.1445(photo:©MinisterodeibeniedelleAttivitàculturaliedelturismo.Polo
musealedellaToscana.PhotoArchivePinacotecaNazionalediSiena).
208
STEFANIAGEREVINI
Whenclosed,itentirelyconcealedtherelicsandreliquariesfromview,offering
beholdersinsteadanelaboratepictorialcyclecomprisingimagesoflocalSienese
holyfigu esinthelowertiers,andrepresentationsoftheAnnunciation,Crucifixio
andResurrectionofChristatthesummit.WiththeexceptionoftheChristological
imageryatthetop,thefigu esdepictedontheexteriorofthecabinetbearno
connectionwiththeByzantinerelicsinside.Instead,andnotunliketheimagery
ofthechapelwheretherelicshadbeenstoredintheTrecento,thedoorsofthe
cabinetrepresentedthelocalSieneseholypantheon,performingadualfunction.30
Ontheonehand,theseimagesenframedtheByzantinerelicswithinthehighly
specific civicreligionofSiena.Ontheotherhand,theypromotedthestandingof
the group of Sienese patrons – including the so-called santini novelli, many of
whom had died recently and had not yet been canonized in the 15th century –
bymeansoftheirassociationwiththerelicsofChrist’sPassionandoftheVirgin.31
Whenopen,thereliquarycupboardpresentedanentirelydifferentvisualspectacle.
ThethreeChristologicalscenesatitssummitwouldremainvisible.However,the
localsaintswoulddisappearasthetworectangulardoorsofthecupboardrevolved
ontheirhinges,revealingtheextensivePassioncycledepictedontheirinterior,
andexposingtheByzantinerelicsandreliquariesstoredinthewallnichebehind
thecabinet.ThelayoutoftheByzantinerelicsinsidethecabinetisunknown.Also
uncertainaretheliturgicaloccasionswhenthecupboardwouldbeopened,the
rituals that were performed, and the size and identity of the audience that was
admittedtothesacristy.Nevertheless,thereliquarycupboardwasdesignedwith
aprecisefunctioninmind:itsoveralliconographymergedthecultoftheByzantine
relics with the veneration of local saints and the universal history of salvation.
Whensealed,thecabinetensuredtheprotectionoftherelicstherein,bothphysically,
bymeansofsturdywoodendoorsandlocks,andsymbolically,throughtheguardianshipoftheteamofSienesesaints.Whenopen,thecabinetrevealedtheholy
treasury, advertised its significance by juxtaposition with the Passion cycle, and
providedthebeholderswithaninterpretativeandcontemplativeframeworkthat
alsoextendedtothewallsofthesacristy,whereVecchiettadepictedamonumental
representationofthearticlesoftheChristianfaithinthesameyears.
foradiscussionofthepoliticalimplicationsofthisandotherrepresentationsoftheSienese
civicpantheonbyVecchietta.Foracomparisonwiththecathedral’sreliquarycupboard,
seealsoW.Loseries,PresentationofRelicsinLateMedievalSiena.TheCappelladelle
ReliquieinSienaCathedral,inMatterofFaith(citedinn.2),p.56-65.
30. Thecupboardfeaturesrepresentationsofestablishedpatronsaints,aswellasthoseofmore
recentand,insomecases,disputed,holySienesefigu es.Theimagesarearrangedintwo
rowsofsixfigu eseach,andinclude,fromlefttoright:Ansanus,AmbrogioSansedoni,
BernardinoofSiena,AgostinoNovello,AndreaGalleraniandSavinus(toprow);Victor,
CatherineofSiena,PierPettinaio,theBlessedSorore,GalganoandCrescentius(bottomrow).
31. Onthesantininovelli,seeA.Vauchez,LaCommunedeSienne,lesordresmendiantset
le culte des saints. Histoire et enseignement d’une crise (novembre 1328 - avril 1329),
Mélangesdel’ÉcoleFrançaisedeRome.MoyenÂge-TempsModernes89/2,1977,p.757-767;
D. Webb,PatronsandDefenders:theSaintsintheItalianCity-States,London/NewYork
1996(InternationalLibraryofHistoricalStudies4),p.276-297.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
209
Althoughthesophisticatedvisualstrategydevisedinthemid-15thcenturywas
modified a few decades later, on the occasion of the enlargement of the hospital
church in 1466, issues of protection and concealment of the Byzantine relics
remainedpreponderant.32In1478,theholytokenswereremovedfromVecchietta’s
cupboard,andplacedinsidealockedchestinsertedinthearchitraveofanewlybuilt
tabernacle.33In1610,DomenicodiBartolo’sVerginedelManto,removedfromits
originallocationinthefourteenth-centuryrelics’chapel,wasalsoplacedbeneaththe
baldachin.34Intheirnewarrangement,theByzantinerelicswereevenmoredifficul
toaccess:astestified byFrancescoBossio’spastoralvisitin1575,thechestcouldonly
beaccessedbymeansofamovableladder,andwassealedwithmultiplelocks.35
Intheirmedievalandpost-medievalarrangements,then,theByzantinerelics
of Santa Maria della Scala were carefully protected and concealed from view.
Exceptonspecialoccasions,thefaithfulgatheringinthechapelorsacristywould
probably venerate the holy items without seeing them, their devotion being
guided,instead,bythesophisticatedpictorialprogramsofthesurroundingspaces,
whichbothamplified andlocalisedthemeaningoftherelics.Thevisualrichness
ofthesespaces,pairedwiththesecrecyandinaccessibilityoftheholytreasury,is
likelytohaveaugmentedtheworthoftherelicsintheeyesofthelocalcommunity
andofpilgrimsvisitingSiena,andtohaveincitedtheircuriosityandreverence.
ButwhenwouldthefaithfulhaveanopportunitytoseetheByzantinerelics,and
toveneratethemoutsideofalockedchest?
Invisible,infullview:theByzantinerelicsandtheirrole
intheannualceremoniesoftheAnnunciation
On30January1360,onlyafewmonthsafterthesolemnarrivaloftheByzantine
relicsandreliquariesinSiena,thecitygovernmentagreedthatthenewtreasurybe
solemnlycommemoratedanddisplayedeveryyearonthefeast-dayoftheAnnunciation,celebratedon25March.36ThechoiceoftheAnnunciationfortheostension
ofthenewtreasuryislikelytohavereflected acomplexsetofreligious,institutionalandpoliticaldevelopments.AsthecommencementoftheIncarnation,the
32. Archivio di Stato di Siena, Ospedale 24, fol. 169v, first published in L. Banchi and
S.Borghesi,IRettoridelloSpedalediSantaMariadellaScaladiSiena,Bologna1877,p.124125;morerecentlyinGallavottiCavallero,Lospedale(citedinn.4),p.430,n.375.
33. Macchi,OriginedelloSpedale(citedinn.21)D113,fol.12vandArchivioStatoSiena,
Ospedale120,fol.68r.Thesourcesareambivalentaboutthelocationofthetabernacle,
whichmayhavebeenerectedinthesacristy,whereitisnow;orinthemainspaceofthe
church,whenceitmayhavebeenremovedin1610tobeinstalledinthesacristy,atthesame
timeastheVerginedelMantowastransferredtothisroom.SeeGallavottiCavallero,
Lospedale(citedinn.4),p.180andp.261,n.192;foradifferentview,VanOs,Vecchietta
(citedinn.28),p.11-14.
34. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale31,fol.109v.
35. E.Bossio,MemorialedellaVisitaPastorale,ArchivioArcivescovileSiena,Ms.21,SanteVisite;
partiallypublishedinVanOs,Vecchietta(citedinn.28),p.81-88.Thechestisdescribed
atp.82.
36. ArchiviodiStatodiSiena,ConsiglioGenerale165,fol.9v-10r,30January1360.
210
STEFANIAGEREVINI
AnnunciationwasbothaMarianandChristologicalfeast:alternativelyreferredto
in medieval times as annuntiatio salvatoris (or domini) and annuntiatio virginis,
itrepresentedasuitableoccasionforthedisplayoftheByzantinetreasury,which
comprisedrelicsofboththeVirginandofthePassion.37Inaddition,bythemid-
fourteenth-centurySienafirmly identified theVirginasitsmainpatroness,and
theAnnunciationwasanimportantMarianandChristologicalfestivity:itmarked
thebeginningoftheofficial Sienesecalendar,andideallycomplementedthegreaterfeastoftheAssumptionoftheVirgin(15August),whichSienacelebratedasits
patronday.38Furthermore,25MarchwasthepatrondayofthehospitalofSanta
MariadellaScala,whoseownchurch,enlargedin1354,onlyafewyearspriortothe
acquisitionoftheByzantinetreasury,wasdedicatedtotheVirginAnnunciate.39
Finally,thefeastdayoftheAnnunciationcoincidedwiththedramaticfallofthe
long-livedGovernmentoftheNine(establishedin1287)on25March1355,andit
ispossiblethatthenewceremonialsmayhavebornesomeconnectionswiththe
recent political turnover.40 Associating the Byzantine relics with the day of the
Annunciation,then,fulfilled severalpurposes.Itenabledthehospitaltopromoteits
civicstatusandinvolvetheentireciviccommunityinthecelebrationsofitspatron
day.Itallowedthepoliticalandreligiousauthoritiesofthecitytosymbolically
reclaimtherelics–andthehospitalitself–ascivicassets.Anditmayhavehelped
tonormaliseandlegitimizethenewgovernment,whichhadrecentlyascendedto
poweramidstsignificantsocialandpoliticalstrife
Unfortunately,nodetailedaccounthassurvivedoftheceremonialsof25March
infourteenth-centurySiena.However,severalaspectsoftheritualsmaybereconstructedthankstoprimaryandcomparativeevidence.Sieneseliturgicalmanuals
sincethe13th-centuryranktheAnnunciationamongstthemoresolemnreligious
37. DACL1,c.2247-8.
38. OntheSienesecalendar,seeA.Cappelli,Cronologia,cronografia ecalendarioperpetuodal
principiodell’eracristianaainostrigiorni:tavolecronologico-sincroneequadrisinotticiper
verifica eledatestoriche,Milan1930,p.15.Foranearlydescriptionoftheliturgyofthe
AnnunciationintheSienesecathedral,seethethirteenth-centuryOdoricusSenensis,
Ordoofficio umecclesiaesenensis,ed.G.C.Trombelli,Bologna1766,p.308-311.The
AssumptionwasgrandlycelebratedinSienaundertheaegisoftheCommunesinceatleast
theearly13thcentury,seeibid.,p.348-355.
39. ThedateofthededicationofthehospitalchurchtotheVirginAnnunciateisunknown.
Documentsgenerallyrefertoit,simply,as“thechurch”or“theoratory”.Aterminusante
quemisprovidedbyarecordof1366-7,wherethechapeloftherelicsisdescribedas“next
tothe[churchoftheVirgin]Annunciate”(alatoalaNunziata).ArchiviodiStatodiSiena,
Ospedale516,fol.85v,citedinGallavottiCavallero,Lospedale(citedinn.4),p.418,
n. 79.Althoughitispossiblethatthepurchaseoftherelicsin1359,andtheestablishment
ofthenewceremonials,mayhavepromptedthededicationofthechurchtotheVirgin
Annunciate,thisismorelikelytohaveoccurredearlier–eitherupontheerectionofthe
churchin1257,andasamarkofdistinctionfromthecathedral,orin1354,ontheoccasion
oftheenlargementofthechurch.TheenlargementismentionedinArchiviodiStatodi
Siena,Ospedale515,fol.15,publishedinibid.,p.417,n.44.
40. OnthefalloftheGovernmentoftheNine,seeG.JasperSchenk,EntertheEmperor.
CharlesIVandSienabetweenPolitics,Diplomacy,andRitual(1355and1368),Renaissance
Studies20/2,2006,p.161-179.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
211
festivalsinthecity.41Liturgicalcelebrationsappeartohavebeenheldbothinside
thecathedral–whosebellswererungatthebeginningofMatins,atthebeginning
of the major Mass of the day, and at the beginning of Vespers – and inside
thechurchofSantaMariadellaScala.42However,themostsignificant stagesofthe
ceremony,includingthedisplayoftheByzantinerelics,tookplaceoutdoors,in
thepiazzadelDuomo,wherepeoplegatheredinfrontofthehospital’sfaçade.
IntheyearsfollowingthearrivaloftherelicsinSiena,anumberofartisticand
architecturalcampaignswereundertakentofacilitateandaggrandizetheceremonies
of25March.Thefirstofthesewastheconst uctionof:
[…]abeautifulandhonourablepulpit,orpergulum,whencetheaforementioned
relicsshallbehonourablydisplayed,publiclyandbeforetheeyesofallthosewho
willcometoseethem,ontheoccasionofthenextfeastoftheannunciationof
thegloriousVirgin,inthecomingmonthofMarch.43
Erectedonthefaçadeofthehospital,thepulpithasnotsurvived.However,its
placementbetweenthetwoportalsthatprovidedaccesstochurchandhospitalinthe
middleagesmaybereconstructedfromalaterdrawingexecutedbyGirolamoMacchi
(1648-1734),archivistofSantaMariadellaScala(identified asn.7infig. 7).44An
identicalpositionissuggestedbyafrescopaintedbyDomenicodiBartolointhe
pellegrinaio(roomforpilgrims)ofthehospitalin1441(fig. 8).45Thefresco,whose
representationalaccuracyhasfrequentlybeenremarkeduponbyscholarship,renders
theinteriorofthechurchoftheVirginAnnunciateasitwouldbeseenbyaviewer
standing in the pellegrinaio and looking towards the entrance of the hospital;
ontheleft,onemaytakeaglimpseoftheinteriorofthechapeloftherelics.46
41. CathedralcanonsreceiveddoubleprebendforattendingserviceonthedayoftheAnnunciation.ConstitutionesSacriCapituliMetropolitanaeEcclesiaeSenensis,ed.L.Bonetti,Siena
1579,p.82.Also,theliturgycomprisedninelessons,andtheantiphonwassungtwice,
confirming theliturgicalrelevanceofthefeastday:OdoricusSenensis,Ordoofficio um
(citedinn.38),p.292andp.390-391.
42. Seeibid.p.308-311,andalsoF.A.D’Accone,TheCivicMuse:MusicandMusiciansin
SienaduringtheMiddleAgesandtheRenaissance,Chicago2007,Table1.2,p.53,which
includesinformationfromthePactaetcapitulanovaof1367,andfromthecathedral
constitutionsof1459.
43. […]pulpitumsivepergulumpulcrumethonorabilemsuperquopubliceetpalamdictereliquae
omnibusvisumituriseasdemhonorabiliterhostendanturinproximofestosancteAnnunptiationis
Virginisgloriosedemensemartiiproximoventuro,ArchiviodiStatodiSiena,Consiglio
Generale165,fol.9v,30January1360.
44. Forthepositionofthepulpit,seeMacchi,OriginedelloSpedale(citedinn.21),D113,
fol.59v-60r.
45. OnthedateofDomenicodiBartolo’sfresco,seeGallavottiCavallero,Lospedale(cited
inn.4),p.160andp.259,n.107,withfurtherreferences.Themostdetailedcommentary
onthisfrescoisinC.B.Strehlke,DomenicoDiBartolo,PhDthesis,ColumbiaUniversity1986,p.131-147.SeealsoP.Pertici,Sienaquattrocentesca:gliannidelpellegrinaio
nell’ospedalediSantaMariadellaScala,Siena2012,p.282-289.
46. ForevidenceoftheaccuracyofDomenicodiBartolo’sdepictionoftheinteriorsofthe
hospital,seeGallavottiCavalleroandBrogi,LospedalegrandediSiena(citedinn.4),p.55.
212
STEFANIAGEREVINI
Figure7-GirolamoMacchi,NotiziesullaoriginedelloSpedalediS.MariadellaScala,lasua
storia,isuoipossedimenti(grance)edospedalidipendenti,ASSi,MsD113,fol.59v-60r,
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
213
firsthalfofthe18thcentury(photobytheauthor,courtesyofArchiviodiStatodiSiena.
Nofurtherreproductionpermitted).
214
STEFANIAGEREVINI
Figure8-DomenicodiBartolo,DistributionofAlms,Pellegrinaio(roomforpilgrims),
SantaMariadellaScala,Siena,1441(photobytheauthor,courtesyofComunediSiena.
Nofurtherreproductionpermitted).
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
215
The open,pointed-archportalontheleftoffersadirectviewofthecathedral’s
mainentranceacrossthePiazzadelDuomo.Beyondtheportalofthecathedral,
alsoopen,therecanbeglimpsedtheoutlinesofDuccio’soculusandMaestà,atthe
eastendofthechurch’snave.DomenicodiBartolo’spaintedspaceincludestwo
woodenbalconiesattachedtothecounter-façade:theleftmostprovidedaccessto
aclockplacedonthefaçadeofthehospital.ConsistentlywithMacchi’sdrawing,
therelics’pulpitisinsteadrepresentedbetweenthetwoportals.Depictedasit
wouldbeviewedfromtheinteriorofthechurch,itisasmallwoodenbalconywith
ahandrailandcanopy.Thepulpitcouldbereachedfromtheclockcabin,walking
alongawooden gangway above the entrance.47 Alternatively, access might have
beenprovidedbyamovableladder,suchastheoneusedinPratofortheannual
ostensionoftherelicoftheGirdleoftheVirgin.48Adecadeaftertheconstruction
ofthepulpit,in1371,anotherimportantchangewasmadetothesurroundingsof
thehospital:theSieneseauthoritiesdecidedtopulldowntheLoggiadelVescovado,
abuildingnexttotheDuomoandinfrontofthehospital,inordertomakemore
spaceforthecrowdsattendingthepresentationoftherelics.49Subsequently,in
1379,lowstonebenches(murelli)werecommissionedtorunalongtheexteriorof
thechurchofAnnunziata,belowthepulpit.Spanningthefaçadeofthehospital,
thesebencheswouldprovidethemagistratesandnoblemenofSienawithsuitable
seatingduringthepublicceremoniesoftheAnnunciation(figs7and9) 50
Furtherglimpsesofthecelebrationsof25MarchmaybegatheredfromGirolamo
Macchi’swritings,whichdescribethefeastdayasoneofthe“beautifulfestivities
thatwerecelebratedinSiena”,possiblymakinganimplicitreferencetothesolemn
MarianfestivityoftheAssumption,celebratedeachyearon15August.51Celebrations
oftheAssumptionlastedthreedaysinTrecentoSiena.Ontheeveofthefeast,
everySienesecitizenbetweentheagesof18and70–includingthosewhohabitually
residedoutsideofthecity–wasrequiredtovisitthecathedralinthecompanyof
theothermembersofhiscontrada(neighbourhood)andofferacandle.On15August,
aprocessionalofferingalsotookplacethatwasledbytheCommune,which
presentedacerogrosso(largecandle)weighingonehundredpounds.Nextcame
47. Theclockcabinitselfwouldbeaccessedviaastaircase,whichhasbeenpreservedinthe
thicknessofthewall,betweenthechapeloftherelicsandthechurch:GallavottiCavallero,Lospedale(citedinn.4),p.160.
48. G.Marchini,IltesorodelduomodiPrato,Milano1963,p.63-64.
49. “LaloggiadelvescovadodiSiena[…]siguastò;equestosifèperaveremagiorpiazaper
mostrarel’arliquia.”,CronacaSenese(citedinn.7),p.636.TheoriginaldecreeisinArchivio
diStatodiSiena,ConsiglioGenerale181,fol.11,3February1371,citedinG.Piccinni,
L’OspedalediSantaMariadellaScalaelaCittàdiSienanelMedioevo,inL’orodiSiena
(citedinn.5),p.39-47,at43and47,n.52.
50. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale20,fol.17v,whichspecifies thatthebencheswere
usedasseatingfortheSignoriaontheoccasionofthefeast.G.Macchi,Memorie,
ArchiviodiStatodiSienaD107,fol.93v[modernnumbering,pencil];Id.,Originedello
Spedale(citedinn.21),D113,fol.12v;Id.,Memorie,ArchiviodiStatodiSienaD108,
fol.123r[pencilnumbering].
51. “E’unadellebellefestechesifacciintral’annonellacittà.”,Macchi,Originedello
Spedale(citedinn.21),D113,fol.23v.
216
STEFANIAGEREVINI
theSignoria(citymagistrates),accompaniedbypageswhocarriedtwelve-pound,
double candles (doppieri) set in painted candlesticks.The representatives of the
contado–thecountrysidecommunitiessubjecttoSieneseauthority–followedthe
magistrates,carryingcandlesandacerofogliato(alargecandlepaintedwithvegetal
motives),inadditiontotheircitybanners.TheSienesecontrade,escortedbymilitary
companies,cameimmediatelybehind.Theexactitineraryoftheprocession,which
obviouslyterminatedatthecathedral,islikelytohavechangedoverthecenturies.
However,adocumentof1262indicatesthatbalconiesandloggiasalongthetwo
principalthoroughfaresofthecity–leadingfromthePortadiCamolliaandPorta
RomanatothePortadiStalloreggi–weredemolished,inordertofacilitatethe
transitoftheprocessionwithitstallstandardsandbanners.Theprocessionwas
accompaniedbymusicplayers,andwasfollowedbyabanquetforofficial representativesandbythedistributionofwinetoallparticipants.Anannualhorserace
– thepalio–alsotookplaceontheday,andwasofficially associatedwiththe
festivityoftheAssumptionoftheVirgininthecitystatutesof1310.52
TheceremoniesoftheAnnunciationarelikelytohaveresembledthoseofthe
Assumption,albeitonasmallerscale.Donationsofwaxmadetothehospitalon
25MarchbytheCommuneandbytheconfraternitieshostedbySantaMariadella
Scalaareexplicitlyattestedsincethe15thcentury,butthetraditionislikelytohave
begunearlier:accordingtoadecreeof1436,thehospitalreceivedannuallyfrom
thepublicauthoritiesaboutforty-eightpoundsofwaxon25March,intheform
oftwelvedoppieri(doublecandles).53Inaddition,theConcistoroofSienamentions
theAnnunciationamongthefeasts“neiqualilaSignoriaescedaPalazzo”(forwhich
thegovernorsleavethecommunalpalace)likelyindicatingthataprocessiondid
takeplaceontheday.54Thisappearstobeconfirmed byarecordfrom1375:onthe
52. MydescriptionoftheprocessionandofferingsprimarilyreliesonG.CecchiniandD.Neri,
IlPaliodiSiena,Milano1958,p.14-21.Inthesamebook,seep.131-132forthetranscription
oftheofficial regulationsofwaxofferingsin1200,andp.134fortheassociationofthe
paliotothefestivitiesoftheAssuntain1310.SeealsoNorman,SienaandtheVirgin(cited
inn.25),p.1-2,withreferencetothestatutesofSienaof1337and1339(ArchiviodiStato
diSiena,Statuti26,dist.I,rubrics7-18,fol.9v-11r),quotedatn.1,p.215.Morerecently,
seeA.Campbell,AspectacularcelebrationoftheAssumptioninSiena,RenaissanceQuarterly58/2,2005,p.435-463,esp.439-441;J.Soleo-Schanks,Fromstagetopage:Siena’s
“Caleffodell’Assunta”,spectacularmachines,andthepromotionofcivicpower,inThresholds
ofMedievalVisualCulture:LiminalSpaces,ed.E.GertsmanandJ.Heydt-Stevenson,
Woodbridge2012(BoydellStudiesinMedievalArtandArchitecture),p.281-301.
53. “1436il18Giugno.IlGranConsigliodellaCampanasolennementedeterminòcheidodici
doppieri,cheogn’annosiportanoalloSpedalediSantaMariadellaScaladalComunediSiena
perlafestadell’AnnunziazionedellaBeataVergineMariaquandosimostranolereliquie,
siintendano,esianodonati,eliberamenteoffertidalComunediSienaaldettoSpedale.
InoggiilPubblicoindettafestaportalibbre48inceragiallaincandele.”,ArchiviodiStatodi
Siena,Ospedale118,fol.8[thismanuscriptispaginated];Brotherhoodsalsomadeannual
waxofferingsonthisoccasion:MacchiindicatesthattheconfraternityoftheBlessedVirgin
MaryundertheVaultsdonatedtothehospital6waxcandles,weighing6poundseach:
Macchi,OriginedelloSpedale(citedinn.21),D107,fol.79v[pencilnumbering,modern].
54. F.Nevola,CerimonialipersantiefesteaSiena,inSienaeilsuoterritorionelRinascimento,
ed.M.Ascheri,Siena2000(Documentidistoria36),p.171-184,at172,n.12for
sixteenth-centuryrecords.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
217
dayoftheAnnunciation,agroupoftrumpetersperformedattheCappelladel
Campo,infrontofSiena’scommunalpalace.55Thisperformancemayhavepreceded
oraccompaniedtheofficialparadeleadingtothehospital
Anelaborateandcarefullystagedprocessionwascertainlyheldon25March
inearlymoderntimes.Thecortege,accompaniedbytrumpeters,wasledbythe
chaplainsofthehospitalwiththeirattendants.Therefollowedtherectorand
camerlengo(chamberlain),andthenthedoctors,surgeons,administrativestaff,nurses
andothermedicalstaffofthehospital.Studentsofsurgery,pharmacists(speziali),
andthosewhotookcareofthefoodreservesandbasicneedsofthehospital(chief
butcher,chiefbaker,chiefmarket-gardener,etc.)closedthefirst ranksoftheprocession.Amorenumerousgroupjoinedtheprocessionattheentranceofthechurch,
wherethefoundlingsandgirlscaredforbythehospitalwaitedtogetherwithwet
nurses,andwiththerepresentativesofthegrance(countrysideconventswithfarms)
andofotherhospitalsaffiliated toSantaMariadellaScala.56Finally,andsimilarly
totheritualsoftheAssumption,thecelebrationsoftheAnnunciationalsoincluded
musicalperformances.Theseareexplicitlyattestedasearlyas1385,andbecame
increasinglymoreelaborateoverthefollowingcenturies.57Bythe16thcentury,the
cathedralchapelsingersperformedinthechurchofSantaMariadellaScalaon
25March,andtheFirstandSecondVespers,andMass,werecelebratedwith
polyphonyontheday.58
ThesolemndisplayoftheByzantinerelicsfromthetribuneonthefaçadeof
thehospitalrepresentedtheclimaxofthecelebrationsof25March.Whentherelics
werepurchased,thehospitalfaçadehadalreadybeentheobjectofanimportant
artisticcampaign,whichhadturneditintotheidealsettingforaceremonydedicatedtotheVirgin.TherectorTeseTolomei(1314-1339)hadhadthefaçadelevelled
and filled, and, probably in 1337, four scenes from the Life of the Virgin were
commissionedtobepaintedonit.Theseimages,whichweredestroyedin1720,
havebeentheobjectofanintensearthistoricaldebatethatfallsbeyondthescope
ofthisessay.59Whatisimportantinordertoassesstheirroleintheceremoniesof
theAnnunciation,isthatthefrescoes–whichlikelyrepresentedtheNativityof
55. “ABiagiotronbatores.vinti,ricievendoperséeperlichompagniperchéfecieroonoredi
trombareallacappellaperSantaMariadiMarzo[1375],L.1.”,ArchivioOperaMetropolitana
Siena,vol.204,EntrateeUscitedellaCappelladiCampo,1374-75,fol.68r,citedinD’Accone,
TheCivicMuse(citedinn.42),p.428,n.52.
56. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale122:threelistssurvive,inthreeseparatebooklets
attachedtothemainfile, whichdescribetheorderoftheprocessionfortheyears1767,
1768and1780.SeealsoGirolamoGigli(1660-1722),DiarioSenese,ed.V.Buonsignori,
3vols.,Bologna1974,vol.1,p.114-115.
57. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale852,fol.100r,citedinD’Accone,TheCivicMuse
(citedinn.42),p.626.
58. Musicatthehospitalisdiscussedinibid.,p.625-629.
59. ThedateofdestructionofthefrescoesisprovidedbyMacchi,OriginedelloSpedale(cited
inn.21),D108,fol.281v[pencilnumbering].Foradetaileddiscussionofthefrescoes
andasummaryofpreviousscholarship,seeH.B.J.Maginnis,TheLostFaçadeFrescoes
fromSiena’sOspedalediSantaMariadellaScala,ZeitschriftFürKunstgeschichte51,1988,
p.180-194;Norman,SienaandtheVirgin(citedinn.25),p.87-103.
218
STEFANIAGEREVINI
Figure9-Reconstructionofthefaçadeofthehospitalinthemid-14thcentury,afterthe
purchaseoftheByzantinerelics,SantaMariadellaScala,Siena(adaptedfromBoldrini
andParenti,SantaMariadellaScala,fig.D, .46).
theVirgin,herPresentationintheTemple,herBetrothal,theReturnoftheVirgin
toherParents,and,possiblyalateraddition,theAssumption–werearranged,
presumably in chronological sequence, in a continuous band along the façade.
Theyfacedthepiazza,andwereplacedunderaprotectiveroof–alsodestroyedin
1720–andabovetherelics’tribune(fig. 9).60Thesepaintingswereexecutedby
artists of the calibre of Ambrogio and Pietro Lorenzetti (documented to have
workedonthecyclebyapaintedinscription)and,possibly,bySimoneMartini.
Acommissionof1448bythecitygovernmenttestifies totheenduringsignificance
ofthesefrescoesinSiena.Duringthatyear,theartistSanodiPietrowasordered
topaintfi escenesoftheLifeoftheVirginonthepredellaforanaltarpieceina
chapelofthePalazzoPubblico.Thescenesweretobe“likethoseabovetheportal
60. ThedateofthedestructionoftheroofisprovidedbyG.Macchi,Diario1662-1724,Siena,
Biblioteca Comunale degli Intronati, Ms A.XI.23, fol. 72r-73v, cited with excerpts in
Maginnis,TheLostFaçadeFrescoes(citedinn.59),p.185-186.Thepositionofthe
frescoesmaybeinferredfromthesamepassage,aswellasfromafifteenth-centu ydocumentcitedbelow,n.61.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
219
ofthehospitalofSantaMaria”.61Inaddition,in1478-1484BattistaandOnofrio
diFusinowerecommissionedtorestorethecycle.62Thisisanadditionalsignof
theundiminishedpopularityandappealofthesepaintingsinSiena,whichislikely
tohavederived,atleastinpart,fromtheirassociationwiththeceremoniesofthe
Annunciation,forwhichtheyrepresentedanidealbackdrop.
Theelaborateartisticstagingoftheceremoniesof25Marchalsocomprised,on
theoppositesideofthepiazza,thewesternfaçadeoftheSienesecathedral,which
hadrecentlyregaineditslegitimateroleastheprincipalfaçadeoftheedifice, after
theOperaabandonedin1357anambitiousanddisastrousplanofenlargement
andre-orientationofthechurchbeguntwodecadesearlier,in1339(fig. 10).63The
cathedral’swesternfaçadehadbeenbuiltbetween1284and1317.64Itsartistic
Figure10-Façade,cathedralofSantaMariaAssunta,Siena(photobytheauthor).
61. ArchiviodiStatodiSiena,Concistoro2462,fol.73r,quotedinNorman,Sienaandthe
Virgin(citedinn.25),p.87andp.224,n.2,withfurtherreferences.Therecord,which
bearsthedate1448,instructstheartisttopaint“fi estoriesofourLadylikethosethatare
abovethedoorsoftheScalahospital”.
62. Maginnis,TheLostFaçadeFrescoes(citedinn.59),p.186-187,witharchivalreferences.
63. Onthehistoryofthefaçade,seeLafacciatadelduomodiSiena:iconografia, stile,indagini
storicheescientifich ,ed.M.Lorenzoni,Milano2007.Forasummaryofthechronology
ofbuildingworkinthecathedralintheTrecento,seeparticularlytheessaybyM.Quast,
LafacciataoccidentaledelDuomovecchio:l’architettura,ibid.,p.97-129.
64. M.Butzek,Laquestionedeimosaiciantichi,inLafacciata(citedinn.63),p.147-151,
at147.
220
STEFANIAGEREVINI
programmereflected thededicationofthecathedraltotheVirgin,whoseinfancy
andearlylifewererepresentedinsculptureonthearchitraveabovethecentralportal.
Thecycle,probablysculptedbyGiovanniPisanoandhisworkshop,includesthe
episodesoftheExpulsionofJoachimfromthetemple,theAnnunciationtoAnne,
andtoJoachim,theirmeetingattheGoldenGate,theNativityoftheVirgin,her
Presentationinthetemple,andherBetrothal,withsignificant overlapswiththe
frescoesonthefaçadeofSantaMariadellaScala.65Thesculpturaldecorationof
thecentraltympanum,removedin1702-1704,hasbeenreconstructedonthebasis
ofvisualandwrittenevidence.66AsitmaybeseeninDomenicodiBartolo’s
DistributionofAlms,asculptedimageoftheVirginandChildoccupiedthecentre
ofthelunette,andwasflanked bytwokneelingfigu es,eachintroducedbyanangel
(fig. 8).67Thetwofigu eshavebeenidentified asBonaguidaLucari,theSienese
officer allegedlyresponsibleforentrustingSienatotheVirginontheeveofthe
battleofMontapertiin1260;andthepersonification ofthecityofSiena,presenting
amodelofthechurchtotheVirgin.68Thefaçadeprogramme,muchmodified in
latercenturies,alsoincludedothersculptures–primarilyOldTestamentprophetsand
ancientphilosophers–andmosaicswhosedate,specific locationandiconography
areinmostcaseselusive.Thelunetteabovethenorthportalmayhavefeatured
a mosaic of the Lamentation of Christ, and Monika Butzek has suggested that
amosaicoftheAssumptionoftheVirginmayhavebeencommissionedforthe
summitofthefaçadeasearlyas1310.69Ifthisinterpretationiscorrect,themosaic
wouldhavebeeninplacebythetimetheByzantinerelicsreachedSienain1359,and
wouldhavereverberatedandreinforcedtheiconographicmessageofthefaçadeof
thehospital.
OnthefeastdayoftheAnnunciation,then,theSienesecommunitygathered
inthepiazzadelDuomo,inthesamespacewheretheymetinAugustforthecelebrationsoftheAssumption.Behindthem,thecomplexChristologicalandMarian
iconographyofthecathedralfaçadereaffirmed thelong-termbondbetweenthe
Sienesecommunityandtheirpatroness,theVirginMary,alsomakinganimplicit
statement about the prominence of Siena in the universal history of salvation.
However,on25MarchtheattentionoftheSienesebeholderswasfocusedonthe
oppositesideofthepiazza,onthefaçadeofthehospital.Here,theelaborateliturgical
andartisticmise-en-scènereiteratedthespecialrelationshipbetweentheVirginand
65. G.Tigler,Siena1284-1297.GiovanniPisanoelesculturedellapartebassadellafacciata,
ibid,p.131-145,at135.
66. SeeM.Seidel,“Uberamatris”.Stratificazioni semantichediunsimbolo,inArteItaliana
delMedioevoedelRinascimento.2.Architetturaescultura,ed.M.Seidel,Venice2003
(Collana del Kunsthistorisches Institut in Florenz 8), p. 577-626, at 610-612; Tigler,
Siena1284-1297(citedinn.65),p.131;V.Camelliti,Patroni“celesti”epatroni“terreni”:
dedicaededizionedellacittànelritualeenell’immagine,StädtischeKulteimMittelalter,in
ed.S.EhrichandJ.Oberste,Regensburg2010(Studien6),p.97-121,at99-100.
67. Pertici,SienaQuattrocentesca(citedinn.45),p.264-268.
68. Theidentification wasformulatedforthefirst timebySigismondoTizio(1458-1528),Historiae
Senenses,ed.G.TomasiStussi,RerumItalicarumScriptoresRecentiores10,Istitutostorico
italianoperl’etàmodernaecontemporanea,1995,vol.1,PartI,fol.42r,p.61.
69. Butzek,Laquestionedeimosaiciantichi(citedinn.64).
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
221
Siena,andpromotedmessagesofcivicharmonyandorder,allthewhileadvertising
theprestigeofSantaMariadellaScalainthereligiouslandscapeofthecity.
Frustratingly,noearlydescriptionoftheritualostensionoftheByzantinerelics
on25Marchhassurvived.However,better-knownrelics’displaysprovideuseful
comparativeevidence.Thesixteenth-centuryostensioninthechurchofSanLorenzo
inFlorenceisagoodcaseinpoint.TheFlorentinerelics–preservedinsideprecious
hardstonecontainers–weredonatedtoSanLorenzointwoinstalments,bypopes
LeoX(GiovannidiLorenzode’Medici,pope1513-1521)andClementVII(Giulio
ZanobidiGiulianode’Medici,pope1523-1534).NotunlikeSiena,therelicswere
receivedinFlorencewithasolemnpublicprocessionin1532,andsubsequently
storedinsideapergamo(tribune)designedbyMichelangelo.Thepergamowasbuilt
againstthecounter-façadeofSanLorenzo,abovethecentralportal,andconsisted
ofabalconywithastoragecabinet.Theoriginalproject–latermodified –also
includedanopeningontotheexteriorofthechurchandabalcony,whichwould
havelookedsomewhatsimilartothepulpitofSantaMariadellaScalainSiena.
TheFlorentinerelicsweresolemnlydisplayedonceayear,onEasterSunday,
andClementVIImeticulouslyregulatedtheritualsofostensionwithabull.Men
andwomenwouldoccupythetwosidesofthenave,whichwereseparatedbya
temporarywoodenrail.AfterVespers,thepriorofthebasilicaoroneoftheeldest
canonswouldopentherelics’tabernacle.Wearingwhitesilkgloves,hewouldlift
each reliquary individually and offer it to public worship, while another canon
calledoutthenameoftherelic.Onceeachholytokenhadbeensodisplayed,the
priorwouldbestowasolemnblessingonthecongregation.70
ThecityofSiena,too,hadsophisticatedtraditionsofrelicdisplay.In1464,
thecityacquiredarelicofthearmofStJohntheBaptist.Therelicwassolemnly
presentedtothecathedralbypopePiusIIPiccolomini,whohadrecentlyacquired
it from Thomas Palaeologus, despot of Morea. Following its arrival in Siena,
StJohn’sarmwasre-encasedinanewrockcrystalandsilvercasket,madein1466
byartistFrancescoD’Antonio.71Therelicwasofferedtopublicworshipyearly,on
the first Monday of Pentecost. As we gather from Girolamo Gigli’s eighteenth-
centuryaccount,onthatdaytwoacolytesliftedthereliquaryfromthechapelwhere
itwascustomarilypreserved,andcarriedittothepulpit,whencethearchbishop
presentedittothecommunity,bestowingasolemnblessing.72Whiletheprovisions
70. ThedescriptionabovereliesonN.Dacos,D.HeikampandA.Grote,IltesorodiLorenzo
ilMagnific .2.Ivasi,Florence1975,p.25-29.
71. ThemostcompletestudyontheSieneserelicofthearmofStJohn,whichwasformerly
inthepossessionofthemonasteryofZiča,inSerbia,isD.Popović ,TheSienarelicof
StJohntheBaptist’srightarm,Zograf41,2017,p.77-94.OntheSienesereliquary,seealso
FrancescodiGiorgioeilRinascimentoaSiena1450-1500,ed.L.Bellosi,Milan1993,p.154155.OnthehistoryoftherelicinSienaandonthechapelbuiltinthecathedraltoprovide
room for its veneration in the 15th century, seeT.B. Smith, Alberto Aringhieri and the
ChapelofSaintJohntheBaptist.Patronage,Politics,andtheCultofRelicsinRenaissance
Siena,PhDthesis,FloridaStateUniversity2002.
72. Gigli,DiarioSenese(citedinn.56),vol.1,p.555-556.
222
STEFANIAGEREVINI
madeforthevenerationofthearmrelicofStJohnofferinsightsintorenaissance
andearlymodernpracticesofrelicdisplayandstorage,theritualostensionofthe
much-veneratedheadrelicofStGalganusisrevealingofearlier,medievalSienese
practices.Inthelate13thcentury,theCistercianabbeyofSanGalganonearSiena
commissionedanewreliquaryforthepreservationanddisplayoftheheadrelicof
theirpatronsaint,StGalganus.73Thereliquary,whichhassurvived,isatourde
forceofmedievalmetalworking.Devisedasanoctagonal,tower-shapedcontainer,
thereliquaryisdecoratedwithpreciousgemstonesandenamels,andillustrates
thevitaofthesaintinaseriesofembossed,silver-giltpanels.Theheadrelicwould
habituallybeconcealedinsidethedazzlingmicro-architecturalstructure,andwould
thereforebeinvisibletothefaithful.However,uponactivationofamechanism
hiddeninsidethebaseofthereliquary,thedecorativeplaquesofthecentralregister
wouldslidedowninsidetheobject,temporarilyrevealingtherelictherein,which
wouldbevisiblethrougharowofwindow-shapedopenings.Theinvolvementofthe
headrelicofStGalganusinpublicostensionsisattestedsincethelate13thcentury,
whenitwasdisplayedonthemainaltaroftheabbeychurchonthefeastdayofthe
saint.74Inaddition,AgnolodiTurareportsasolemnprocessionheldinSienain
1330withthesamerelic.75Atanunspecified date,theabbeyalsocommissioneda
movablewoodenpulpitfortheannualdisplayoftherelic.Thewoodenstructure
waspositionedontheesplanadeinfrontoftheabbeychurch.Havingcarriedthe
headreliquaryofStGalganusuponthepulpit,whichwasoctagonalinshapeand
hadeightwindows,themonkswouldperambulateit,presentingittotheviewof
thefaithfulthrougheachofthewindows.76
ThedisplayofrelicsinSienaon25Marchpresumablyresembledtheseexamples
– withonesignificant difference.UnliketheMedicirelics,theheadofStGalganus,
andthearmofStJohntheBaptist,whichwerestoredinsidesizeablereliquaries
thatwouldbevisibletothecongregation,therelicsandreliquariesofSantaMaria
dellaScalaareunlikelytohavebeenindividuallyvisiblefromthepiazza.Withfew
exceptions,theByzantineholytokensofthehospitalareverysmall:thelargest
amongthepassionrelicscanbeheldinahand,orinapocket,andseveralofthese
reliquarieswereoriginallyintendedtobesuspendedfromneckchains(figs 11-13).
ItisimprobablethattheyfunctionedinByzantiumasobjectsofpublicveneration.
73. Thedateandauthorshipofthereliquaryhavegeneratedalivelydebate.SeeE.Cioni,Il
reliquiariodiSanGalgano:contributoallastoriadell’oreficeria edell’iconografi ,Florence
2005,p.103-104andp.169.
74. Anonymous,“VitaSanctiGalgani”,ed.E.Susi,L’eremitacortese:sanGalganoframitoestoria
nell’agiografia toscanadelxiisecolo,Spoleto1993(BibliotecadelCentroperilcollegamento
deglistudimedievalieumanisticiinUmbria9),p.206,citedinCioni,Ilreliquiariodi
SanGalgano(citedinn.73),p.34.ThevitasanctiGalganihasbeenrepeatedlystudiedby
EugenioSusi,whomostrecentlydatedittothe1270s.E.Susi,IIdossieragiografico diSan
Galgano:unostatusquaestionis,inA.Conti(ed.),SpeciosaImago.L’iconografia disan
Galganodalxiiialxviiisecolo,Siena2014,p.17-44,at30.
75. CronacaSenese(citedinn.7),p.498-499.
76. A.Libanori,VitadelgloriosoSanGalgano,Siena1645,p.120-121,discussedinCioni,
IlreliquiariodiSanGalgano(citedinn.73),p.48-49.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
223
11 12
13
Figure11-ReliquaryoftheTrueCross,Byzantine, gold, enamel and precious stones, Santa
MariadellaScala,Siena,12thcentury(photoby
theauthor,courtesyofComunediSiena.No
furtherreproductionpermitted).
Figure12-ReliquaryofthePassion,Byzantine,
gilded silver, Santa Maria della Scala, Siena,
14th century(photobytheauthor,courtesyof
Comune di Siena. No further reproduction
permitted).
Figure13-Pendanticon,Byzantine,painting
onwoodandgoldenfilig ee,SantaMariadella
Scala,Siena,14thcentury?(photobytheauthor,
courtesyofComunediSiena.Nofurtherreproductionpermitted).
224
STEFANIAGEREVINI
Theywere,instead,presumablycreatedasdevotionaljewels,andmeantforthe
privateusageofanindividual.77
UpontheirarrivalinSiena,theByzantinerelicsofSantaMariadellaScalado
notappeartohavebeenimmediatelyre-encasedinwesterncontainers.Theearliest
survivingreliquariesoflocalmanufacturethatcanunambiguouslybeassociated
withtheByzantineholytokensdatefromthe15thcentury:thebustreliquariesof
StCristina,StAntonytheAbbot,andStStephenweremostlikelymadeinSiena
intheearlydecadesofthequattrocento.78ThearmreliquaryofStBlaise,whichis
datedandsignedbytheartistGorodiSerNeroccio,wascommissionedbythe
hospitalrectorGiovannidiFrancescoBuzzichelliin1437.79Finally,therelicofthe
holynail,whichattractedparticularlyintensedevotioninmedievalandrenaissanceSiena,wasenshrinedinanewsilverandenamelledtabernaclein1453.80
Althoughitisconceivablethatotherreliquariesmighthavebeenmanufactured
inSienaatanearlierdateforthepreservationofindividualrelicsofthehospital,
nonehavesurvived,andnoexplicitdocumentaryevidenceexiststosupportthis
hypothesis.Itisthereforealsopossiblethattherelicsweredisplayedinsidetheir
ByzantinecontainersonthedayoftheAnnunciation.Themoresizeabletokens
mayhavebeenelevatedindividually,asMacchispeculatesaboutthepignoraofthe
Virgin.Inhisaccountofthere-inventionoftheMarianrelicsinthe18thcentury,
hesubmitsthat,inthepast,theveilandgirdleusedtobeelevatedonebyoneby
the bishop, who held them up with the aid of wooden, metal studded sticks
(mazzette), which have since been lost (fig. 14).81The smaller relics within the
hospitalcollection,particularlythepassionrelics,areinsteadlikelytohavebeen
presentedtothecongregationasagroup,insideacasket.Arecordfrom1361,
77. ThishasalsobeenremarkedbyJ.Shepard,ImperialConstantinople:Relics,Palaiologan
Emperors,andtheResilienceoftheExemplaryCentre,inByzantines,Latins,andTurksin
the Eastern MediterraneanWorld after 1150, ed. J. Harris, C. Holmes and E. Russell,
Oxford2012,p.61-92,at78-79.
78. L’orodiSiena(citedinn.5),p.148-150andGallavottiCavallero,Lospedale(citedin
n. 4),p.241-243,datethereliquariestotheearly15thcenturyandto1430srespectively.
VanOspreviouslyattributedthebust-reliquariestoVecchietta:VanOs,Vecchietta(cited
inn.28),p.10-11.
79. Thereliquaryhassurvived,ashastheoriginaldocumentrecordingitspayment:L’orodi
Siena(citedinn.5),cat.13,p.132-33;GallavottiCavallero,Lospedale(citedinn.4),
p. 147andp.420,n.132,forthetranscriptionofthepaymentrecord.
80. ArchiviodiStatodiSiena,Ospedale521,carta461,publishedinGallavottiCavallero,
Lospedale(citedinn.4),p.428,n.334;andpreviouslyinBanchiandBorghesi,Nuovi
Documentiperlastoriadell’artesenese,Siena1898,p.181.Scholarshiphaslongdebated
whetherthereliquarywithinwhichtheholynailispresentlypreservedcoincideswith
AntoniodiFrancesco’screation.Forasummaryofpreviousliterature,seeL’orodiSiena
(citedinn.5),cat.12,p.130-131.Specialprovisionsweremadeearlyonfortheveneration
anddisplayoftheholynail:in1379,thehospitalcommissionedapalliumtocovertherelic
whenitwastakeninprocession;and,in1384,itwasdecidedthattheholynailshouldbe
placedbeforethecathedralrelicswhentheywerebothtakeninprocession:Archiviodi
StatodiSiena,Ospedale120,fol.77r-v.
81. ArchivioStatodiSiena,Ospedale120,fol.397r-v,andfol.411v-412rfordrawingsofthe
relicsandtheirsupports.SeealsoMacchi,OriginedelloSpedale(citedinn.21),D107,
fol.17v[modernnumbering,pencil].
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
225
Figure14-OspedalediSantaMariadellaScala,ASSi,120,fol.411v-412r(photobythe
author,courtesyofArchiviodiStatodiSiena.Nofurtherreproductionpermitted).
226
STEFANIAGEREVINI
forexample,registersapaymentmadebythehospitaltotheartisanBertinodiPiero
fromRouenfor“aworkfortherelics”,whichGiuseppeCantellihasconnected
toasmall,gildedironcasketthatmighthavecontainedaselectionoftheByzantinetokens.82Whetherexhibitedindividuallyorinsideacasket,however,theholy
relicswouldhavebeenhardlyvisiblefromthepiazzabelowthepulpit–atbest,the
faithfulwouldhavecaughtsightoftheglitteringjewelsinthewintersun,orseen
theglintoftheirgemstones.Nevertheless,therelicscommandedtheattentionof
theentireciviccommunityandtheirpiousdevotion,provokingustoreflect on
thekeyquestionsofthisvolume:thecorrelationbetweenvisibility,sacredpresence
andauthorityinthelatermiddleages,andtheinteractionsbetweenimages,relics,
andecclesiasticalspaces.
Conclusions:visibilityandpresence
Latemedievalaudienceswereaccustomedtoritualviewing.Thepracticeof
theElevationoftheHostwasintroducedintheearly13thcentury,andocular
communion became a common substitute for the actual consumption of the
Eucharistbythelaity,atthesametimeasvisionaryexperiencesandmysticalapparitionsbecamemorewidespreadthroughoutwesternEurope.83Relicdevotion
underwent significant changes, too: ritual ostension and visual contemplation
replaceddirecttouchingorkissingofrelics;andtransparentrockcrystalreliquaries,whichenabledthefaithfultosee–butnottouch–theholyfragmentstherein,
gainedunprecedentedpopularity.84
82. The casket measures, 40 × 12 × 19 cm, are discussed in L’oro di Siena (cited in n. 5),
cat.16,p.138-139.
83. Forausefulsummaryofthetheologicalanddevotionalreasonsbehindtheintroduction
oftheElevation,seeV.LorneKennedy,TheMomentofConsecrationandtheElevation
oftheHost,MediaevalStudies6,1944,p.121-150.OnthepracticeoftheElevationin
responsetoadesireofseeingintheMiddleAges,seeE.Dumoutet,Ledésirdevoirl’hostie
etlesoriginesdeladévotionauSaintSacrement,Paris1926.Onocularcommunion,seealso
A. EljenholmNichols,TheBreadofHeaven:ForetasteorForesight?,inTheIconography
ofHeaven,ed.C.Davidson,Kalamazoo1994(EarlyDrama,Art,andMusicReference
Series21),p.40-68;C.WalkerBynum,WonderfulBlood:TheologyandPracticeinLate
Medieval Northern Germany and Beyond, Philadelphia 2007 (The Middle Ages Series),
p. 86-90;G.WaltersAdams,VisionsinLateMedievalEngland:LaySpiritualityandSacred
GlimpsesoftheHiddenWorldsofFaith,Leiden/Boston2007(StudiesintheHistoryof
ChristianTraditions130),p.151-152.Literatureonthevisionaryculturesoflatemedieval
Italyisvast.OnSiena,seemostrecentlyL.Donkin,FollowingtheFootstepsofChristin
Late Medieval Italy: Pietro Pettinaio’s Vision of St Francis, Word & Image 32/2, 2016,
p.163-180;and,withreferencetoimageryatSantaMariadellaScala,C.Warr,Clothing,
Charity,SalvationandVisionaryExperienceinFifteenth-CenturySiena,ArtHistory27/2,
2004,p.187-211.
84. Thevisibilityofrelicsinthelatemiddleageshasreceivedconsiderablescholarlyattention
in recent years. For succinct but insightful introductions to the topic, see C. Hahn,
Strangebeauty:IssuesintheMakingandMeaningofReliquaries,400-circa1204,University
Park2012,p.223-244;andM.Bagnoli,TheStuffofHeaven:MaterialsandCraftsmanshipinMedievalReliquaries,inTreasuresofHeaven.Saints,RelicsandDevotioninMedieval
Europe,ed.M.Bagnoli,H.AKlein,andG.Mann,London2010,p.137-147.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
227
Inthemajorityofcases,however,these“ritualsofseeing”didnotimplydirect,
close-upobservation,butdistantandpartialviewing.Thelaitywitnessedthe
ElevationoftheHostfromthenave,atasubstantialdistancefromthealtar,while
choirscreensfurtherobstructedtheirview.Transparentreliquariesoftenoffered
thebeholdervisualaccesstoarelic’ssilkwrapping,ratherthantotheactualholy
token.85Similarly,whentheconsecratedhostwastakeninprocessiononthefeast
dayoftheCorpusChristi,thewaferitselfwouldbescarcelyvisibletothefaithful,
whowouldmorelikelycatchsightofitsglitteringmonstranceinthedistance,and
relics’ostensionsweresimilarlyremovedfromthespaceofthelaity.86
Suchpervasivenessofpartialandtemporaryvisibility,ritualveiling,andhighly
regulatedaccesstotheholyinthelatemiddleageshasalternativelybeenexplained
asameansofsocialcontrol,instrumentaltotheincreasedroleoftheChurchas
intermediarybetweenthefaithfulandthedivine;orinconnectionwithChristian
notionsofrevelation,whichadmitsanambivalentunderstandingofthevisualworld
asboththetriggertoinnervision(andthusthepointofaccesstothedivine),and
aveilthathampersthefaithful’svisionofGod.87Themodesofstorageanddisplay
oftheByzantinerelicsinSienamightperhapsbeunderstoodinthisperspective.
Afterall,theactiveengagementofthepoliticalauthoritiesandofthebishopof
SienaintheliturgyoftheAnnunciationensuredamediatedaccesstotheholy,
whilethereducedvisibilityoftherelicsbythebeholdersduringtheceremonies,
andtheirinaccessibilityinthechapelwheretheywerepreservedandvenerated
throughouttheyear,mayhavecommunicatedtheintrinsicinabilityofphysical
sighttocomprehenddivinereality,andthustheneedforthefaithfultoemploy
innervisiontoaccessGod.
85. M.Bagnoli,DressingtheRelics:someThoughtsontheCustomofRelicWrappingin
MedievalChristianity,inMatterofFaith(citedinn.2),p.100-109,withinsightfulobservationsonthebroadertopicofseeingandbelievingintheMiddleAges.
86. ThestandardreferenceworkonthefeastoftheCorpusChristiisM.Rubin,CorpusChristi:
theEucharistinLateMedievalCulture,CambridgeMA/NewYork1991.Onthecelebrations
heldonthisoccasioninSienainthe14thcentury,withextensivebibliographicreferences,
seeM.Israëls,AltarsontheStreet:theWoolGuild,theCarmelitesandtheFeastofCorpus
DominiinSiena(1356-1456),RenaissanceStudies20/2,2006,p.180-200.Onmonstrances
andissuesofvisibility,seeG.J.Snoek,MedievalPietyfromRelicstotheEucharist:aProcess
ofMutualInteraction,Leiden/NewYork1995(StudiesintheHistoryofChristianThought
63),p.283-290.
87. Ontherelationshipbetweenritualveilingandmedievalnotionsofrevelationsee,amongst
others, N. Zchomelidse,The Aura of the Numinous and Its Reproduction: Medieval
PaintingsoftheSaviorinRomeandLatium,MemoirsoftheAmericanAcademyinRome55,
2010, p. 221-263;V. M. Schmidt, Curtains, “Revelatio”, and Pictorial Reality in Late
MedievalandRenaissanceItaly,inWeaving,Veiling,andDressing.TextilesandTheir
MetaphorsintheLateMiddleAges,ed.K.RudyandB.Baert,Turnhout2007,p.191213.Aproficient discussionoftherelationshipbetweensightandinnervisioninmedieval
timesisS.ConklinAkbari,SeeingThroughtheVeil:OpticalTheoryandMedievalAllegory,
Toronto2004.SeealsoP.Hills,Titian’sVeils,ArtHistory29/5,2006,p.771-795;P.Hills,
LorenzoLotto’sShroudsandVeils,ArtibusetHistoriae68/34,2013,p.9-28.
228
STEFANIAGEREVINI
However,asBethWilliamsonhascompellinglyobserved,toengagewithan
imageorobjectthatispartially,ortemporarily,orconditionallyvisible,doesnot
necessarily, or exclusively, stimulate the beholder to see through that object to
enter the realm of inner contemplation. Rather, partial visibility pertinaciously
holdstheattentionofviewersanddirectstheirgazepreciselytotheboundary
betweenwhatisinandwhatisoutofsight–betweenwhatisvisibleandwhatis
invisible – and thus incites them to apprehend the mysterious enmeshment
betweensensoryandsacredreality.88
Inaddition,asJohnMacknoted,smallthingspossessaparticularradiance.
Barelyoronlypartlyvisible,minuteartefactsbecomeinscrutable,arcane–and
therefore, charged with the particular power that comes from secrecy.89 The
enshrinementandritualostensionofrelicsintheMiddleAgesoftencapitalisedon
thepotencyofsmallness,enframingdiminutiveartefactsinlarge-scaleandvisually
opulentreliquariesandarchitecturalsettingsthatdidnotcompensate,butrather
emphasisetheinvisibilityoftherelicstherein.90ThiswasalsothecaseinSiena.
OnthedayoftheAnnunciation,theByzantinerelicsofSantaMariadellaScala
represented the almost invisible core of an otherwise exuberant visual spectacle
thatentailedprocessions,musicalperformances,andsculptural,architecturaland
painterlydecorations.Therestoftheyear,thetreasurywasconcealedfromview
insideasumptuouslydecoratedchapelthatexistedforthepurposeoftheircult,
andyethidthemaway,makingtheminaccessible.Inbothcases,thesophisticated
liturgicalandartisticchoreographydidnotobviatetheproblemofthevisualirrelevance and limited visibility of the relics. Rather, it emphasised and conferred
meaningonit.Theritualsentailedasuspensionofordinarytime,andactivated
the cathedral and hospital façades as mechanisms of presentation: devices that
conveyedthesacrednessoftherelicsondisplayandalertedthebeholderstothe
extra-ordinarynatureofthespectacletheywitnessed.Suchelaborateceremonies
andartistictrappings,asMeganHolmeshasarguedinrelationtomiraculous
imagesinrenaissanceFlorence,sensoriallyandconceptuallymediatedtheinteraction
betweenviewersandrelics,makingthelatteraccessible,butalsocommunicating
theirextraordinarystatusbymeansofdistancingmechanisms.91Furthermore,they
presentedtheSienesebeholderswithasetofvisualandritualcuesthatconnected
theircurrentviewingexperiencewithotherfamiliarcivicspectaclesandreligious
sitesinSiena–mostprominently,theimageryinthecathedral,theritualsofthe
Assumption,andpossibly,theceremoniesoftheinstallationofotherprominent
artefactsinSiena,suchasDuccio’sMaestàafewdecadesearlier–thusproviding
themwithspecific guidelinesonhowtoengagewithandunravelwhattheysaw.
88. B.Williamson,SensoryExperienceinMedievalDevotion:SoundandVision,Invisibility
andSilence,Speculum88/1,2013,p.1-43.
89. J.Mack,TheArtofSmallThings,London2007,p.31andp.119.
90. Foranoverallappraisaloftherelationshipbetweenrelicsandreliquaries,averylivelytopic
inmedievalstudies,seeC.Hahn,WhatdoReliquariesdoforRelics?,Numen57,2010,
p. 284-316.
91. M.Holmes,MiraculousImagesinRenaissanceFlorence,ArtHistory34/3,2011,p.433465,at456-457;andherlongerstudyEad.,TheMiraculousImageinRenaissanceFlorence,
NewHaven2013.
THEBYZANTINERELICSOFSANTAMARIADELLASCALAINSIENA
229
At the heart of this elaborate cultic and visual enshrinement, the Byzantine
relicssimultaneouslyattractedandeludedthegazeofbeholders.Physicallypresent
andyettoofarandtoosmalltobefullygauged,theyceasedtobemerematerial
objectsthathadtobeseen,andbecameembodiedmanifestationsofthedivine–
suspended at the threshold between materiality and immateriality, desire to see
andvisualopacity,humanfabricationanddivinepresence.Liturgy,itselaborate
artistic staging, and the expectant gaze of the beholders gave the relics agency,
transformingthemfrompassiveobjectsofobservationintoactivesitesofdivine
intervention. Thus activated, the relics could in turn validate the triumphant
visionofsocialharmonyandheavenlyprotectionrepresentedonthefaçadeofthe
hospital,andtheorderlyvisionofheavenlyintercessionpresentedinthechapelof
therelics,andinVecchietta’ssacristyandpaintedcupboard.Hardlyvisiblealthough
inplainsight,theyremindedtheSienesecommunityofthemysteriouscontiguity
betweenordinarylifeanddivineworkings,andtheyreassuredthemthatthesaving
powerofGodwasindeedatworkintheircity,hidden–yetinfullview.
StefaniaGerevini
L.BocconiUniversity,Milan
Imagesmonumentales,
jeuxd’échelleetdynamiquesspatiales
dulieudeculte
Laporteetl’autel:
lesfigu esdeslieuxliminairesdel’églisepaléochrétienne
DidierMéhu
Dans le texte introductif de la journée d’étude qui nous a réunis à l’INHA
le25septembre2015,lesorganisatricesontproposédeux«critèrespourpenser
(l)esnotions»deVisibilitéetprésencedel’imagedansl’espaceecclésial:«lamobilité
(lemouvementengénéral)etla«fixit »1.Cesdeuxcritèresnousinvitentàpenser
les images dans l’église en termes relationnels et positionnels. Je les aborderai à
partirdedeuxlieuxconstitutifsdel’espaceecclésial,laporteetl’autel.Laquestion
n’estpasnouvelle.Elletraverseplusieurstravauxconsacrésàlasymboliquedulieu
decultechrétien,depuislesrecherchesfondatricesdeJosephSauer2.Ellerencontre
lesrecherchesdesanthropologuessurleslieuxliminaires3etelleanourriunesérie
d’étudessurlesfigu esetinscriptionsdesportesdel’églisemédiévale,dontcelles
deJean-MichelSpieser,particulièrementstimulantes4.Jem’attarderaiicisurl’œuvre
1.
2.
3.
4.
Voirl’introductiondeS.BrodbecketA.-O.Poilpré,suprap.13:«Analyserlatension
existantentrelestroiscatégoriesquesontfiguration, visibilitéetprésenceimpliqueuneétude
croiséedessourcesécrites,desœuvresfigurées etdesmonuments.Deuxcritèresessentiels
entrentalorsenjeu:lamobilité(lemouvementengénéral)etlafixité, quipermettentde
prendre en compte les multiples jeux d’échelles à l’œuvre dans l’église, impliquant des
objets,desmanuscrits,desdispositifsliturgiques,desgestes,desdéplacementsphysiques,
dialoguantavecundécorappliquéaucorpsmêmedumonument,épousantlecaractère
immobiledel’architecture.»
JepensenotammentàJ.Sauer,SymbolikdesKirchengebäudesundseinerAusstattungin
derAuffassungdesMittelalters;mitBerücksichtigungvonHonoriusAugustodunensis,Sicardus
undDurandus,2eéd.augmentée,FreiburgimBreisgau1924,p.308-374;L.Kitschelt,Die
frühchristlicheBasilikaalsDarstellungdeshimmlischenJerusalem,München1938,p.19-49;
F.W.Deichmann,EinführungindiechristlicheArchäologie,Darmstadt1983,p.92-106.
DepuisA.vanGennep,Lesritesdepassage,Paris1981(1reéd.1909),p.11-39,jusqu’àP.Dibie,
Ethnologiedelaporte.Despassagesetdesseuils,Paris2012,enpassantparG.Bachelard,
Lapoétiquedel’espace,Paris1957,p.190-207.
J.-M.Spieser,Portes,limitesetorganisationdel’espacedansleséglisespaléochrétiennes,
Klio77,1995,p.433-455,réimpr.dansId.,UrbanandReligiousSpacesinLateAntiquity
andEarlyByzantium,Aldershot2001(VariorumCollectedStudies706);Id.,Leprogramme
iconographique des portes de Sainte-Sabine, Journal des savants 1991, p.47-81, réimpr.
dansIbid.,AuMoyenÂgecentral,leséchosentreporteetautelpeuventêtreexpriméspar
lesthéophanies:Y.Christe,Lesgrandsportailsromans.Étudessurl’iconologiedesthéophanies
romanes,Genève1969,passim,dontjeretiensnotammentlaphraseprogrammatique,p.11:
«Àlaportedel’église,imagedelaJérusalemcéleste,dontl’absideestenquelquesorte
lemodèle(l’imageduportailesteneffetlarépétitiondecelledel’abside)».Lestravaux
récentsdeMarcelloAnghebenrevisitentlesrelationsiconographiquesentreportesetautels,
notamment:M.Angheben,LathéophanieduportaildeMoissac:unevisiondel’Église
234
DIDIERMÉHU
poétiquedePaulindeNole(ca352/353-430)relativeauxéglises,décorsetinscriptions
qu’ilacommanditéesàCimitile,prèsdeNaples,autournantdesiveetvesiècles.Mais
j’aimeraisauparavantpréciserlesnotionsquiserontemployéesdansleprésentarticle.
L’«espaceecclésial»
Je considère ici la notion d’«espace ecclésial» dans un sens restreint qui se
limiteaubâtimentédifié pourleculte,àl’exclusiondesairesquil’entourentet
dontlestatutsocialestdéfini parlaconsécrationdel’église(cimiterium,atrium,
éventuellementsacrariaouparrochia)5.Ainsidéfini, l’espaceecclésialdésigneune
étendueobjectivelimitéeparlesmursdel’église,àl’intérieurdelaquelleonpeut
semouvoir,prieretcélébrerleculte.Cetteétenduen’estnineutre,nihomogène.
Elleestconstituéed’uneformespécifique (cruciforme,basilicale,octogonale,etc.)
etd’unearticulationdelieuxdotésd’unevaleursémiotiquespécifique (l’autel,
laporte,lepavement,lesmurs,lavoûte,etc.).Lesensdecesformesetdeceslieux
neleurestpasintrinsèque;iln’estpasdavantageinstituéparl’Égliseouparune
quelconqueautorité.Eneffet,laformebasilicaleàtroisnefsouleplancruciforme
n’apoursensqueceluiqu’unesociétédonnéeleurconfèreàunmomentprécis,et
cesansfairel’objetd’uneproclamationnormative.Lesensdeslieuxconstitutifsde
l’espaceecclésial(oudel’espaceecclésiallui-mêmeentantquestructurearticulée)
résided’aborddanslesusagesdontilssontl’objet:lesdéplacementsdespersonnes,
lesrites(gestes,paroles,postures),lesornementsetlesinscriptionsquilesdistinguent;
et,secondairement,danslesdiscourstoujoursouvertsetquasimentinfinis dont
ilspeuventêtrel’objet,quecesdiscourssoient«ekphrastiques»,exégétiques,iconographiquesouépigraphiques.L’espaceecclésialdoitdoncêtreconsidérécomme
unespacesocial,soitunestructurearticuléenondirectementobservableoùse
déroulentdesjeuxsociauxstructurants,soitunensembledepositions(emplacements
etdéplacementsdespersonnes,eux-mêmesliésauxpositionssocialesdecelles-ci),
dedispositions(quisontavanttoutdespré-dispositionsàagirouàrecevoir)etdes
dispositifs(architecturaux,mobiliers,ornementaux)6.
5.
6.
célestecélébrantlaliturgieeucharistique,CSMC45,2014,p.61-82.Lesrelationsporte-autel
sontégalementexpriméesparl’épigraphie:R.Favreau,Lethèmeépigraphiquedelaporte,
CCM34,1991,p.267-279;C.Kendall,TheAllegoryoftheChurch.RomanesquePortals
andTheirVerseInscriptions,Toronto/Buffalo/Londres1998.
Ilm’aétédonnéailleursdeprendreencomptelanotiond’espaceecclésialdansunsens
plusenglobant,quiintègrenonseulementlesairessaintesautourdel’églisemaiségalement
l’ensembledesdonseffectuésàl’égliseetlesornamentaquiensontlesmatérialisations
objectalesspiritualisées:D.Méhu,L’onction,levoileetlavision:anthropologiedurituel
dedédicacedel’égliseàl’époqueromane,dansConstruirlosagradoenlaEuroparománica.
Reliquia,espacio,imagenyrito,éd.G.Boto,A.GarcìaAvilesetH.Kessler,Codex
Aquilarensis32,2016,p.83-110.
Cesdéfinitions doiventbeaucoupàP.Bourdieu,Lelangageautorisé.Lesconditionssociales
del’efficacité dudiscoursrituel(novembre1975);Lesritesd’institution(juin1982);Espace
socialetgenèsedes«classes»(juin1984),toustroispubliésdanslesActesdelarechercheen
sciencessocialesetreprisdansLangageetpouvoirsymbolique,Paris2001,p.159-186,293-323.
ÉgalementId.,Espacesocialetpouvoirsymbolique,dansChosesdites,Paris1987,p.147-166;
Id.,Espacesocialetespacesymbolique,dansRaisonspratiques,Paris1994,p.15-29.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
235
Lerited’institutiondel’église–ladédicaceouconsécration–etlesritesquila
fontensuiteexistersocialement(cequel’onnommelaliturgie)sontlesjeuxsociaux
dontlesrègles,oula«miseenscène»,pourreprendreunemétaphorethéâtrale,
exprimentl’ordresocialetspatialqu’ilscontribuentàcréeretàfaireaccepter.
Lesmotsparlesquelscesjeuxsontqualifiés enlatinmédiéval,ordo,officium ouludus,
exprimentd’ailleursplusclairementqueletermemoderneliturgielesdimensions
ordonnatrices,institutionnalisantes(l’officiu estlatâchedueparleprêtre,qui
officialise celuiquiofficie) etreprésentationnellesdecesrites.C’estdoncpeudireque
l’espaceecclésialnepeutsecomprendresansarticulersesdimensionsarchitecturales,
ornementales,liturgiquesetinstitutionnelles.
Lapriseencomptedel’«image»dansl’espaceecclésialn’estdoncqu’unpoint
devue,devantnécessairementconduireverslesautres.Lanotiond’imageelle-même
mérited’êtredéfinie. Ladiscussionn’aurapaslieuicietonconsidèreraparlemot
image,ausingulier,unconceptquienglobecequel’onappelaitenlatinmédiéval
historia,pictura,ornatusouimago,soitunensemblemultiformedeproductions
manufacturéesoffertesauregard,quiemploientdesformesd’expressionpicturales,
représententl’absentoudistinguentcesurquoiellessontapposées.Nousdiscuterons
enrevanchedesmodalitésd’actiondel’image.Deuxnotionsnoussontproposées:
visibilitéetprésence.Lanotiondevisibilitéimpliqueuneapprochesubjectivede
l’image,celled’unpublicoud’unrécepteurpourreprendredeuxtermesemployés
dansletextedeprésentation7.Onsesitueicidansunethéoriedelaréception,
aujourd’huipuissammentsoutenueparuneappréhensionpersonnelle,expérimentale,
émotionnelle,voirecognitive(ausensdessciencescognitives)duvécu.Lapertinence
etlesenjeuxheuristiquesd’unetelleappréhensiond’ordre,disons,phénoménologique,méritentàmonavisd’êtreinterrogésau-delàdelamodequil’arendue
usuelledansl’étudedesœuvresmédiévales.Ilneseraitsansdoutepasinutilede
l’articuleraucadreconceptueldanslequellespenseurschrétiens,aumoinsdepuis
Augustin,ontenvisagélesrelationsentrevisio,imago,lectio,intellectio,experiencia8.
Laperceptiondesimagesmanufacturéesneconstituequ’unaspectmineuretmarginal
decesrelations,dontlesenjeuxprofondsrelèventdelarelationdel’hommeavecDieu
etdesoncheminementcognitifetsalvifique, tantpersonnelquecommunautaire,
dansl’espaceetdansletemps.
7.
8.
S.BrodbecketA.-O.Poilpré,texteintroductifdelajournéed’études:«Lesrecherches
se tournent aujourd’hui davantage vers la réception du figuré et le «public» concerné,
impliquantdesinterrogationssurlavisibilitédesimagesetleurdegrédelecture.Aussibien
pourl’OccidentlatinquepourByzance,ontendàconsidérerlamiseenscènedusacré
–lemonument,lerite,lesobjets,ledécor–àtraverslesinteractionsentrelesimageset
lerécepteur.(…)Laprudenceestdoncdemise,tantilestdifficile derestituerl’expérience
durécepteur;nosconnaissancessurle«public»concerné,surlescheminementsetparcours
auseindel’église,surlescritèresdevisibilitédel’époquesontlacunaires.»,voirsuprap.17-25.
Les travaux récents de Vincent Debiais, notamment, vont dans ce sens: V. Debiais,
Templo,tiempo,tempoenlaiglesiarománica,CodexAquilarensis32,2016(Construirla
sagradoenelArteMedieval.Reliquia,espacio,imagenyrito),p.111-134.Ilsrencontrent
ceuxdeGilbertDahansurl’exégèseetlanotion,avanttoutsémiotique,del’experiencia,
quiestuneconnaissanceetune«actionensignes»:G.Dahan,Herméneutiqueetprocédures de l’exégèse monastique, dans L’exégèse monastique au Moyen Âge (xi e-xiv e siècle),
éd.G.DahanetA.Noblesse-Rocher,Paris2014,p.115-142.
236
DIDIERMÉHU
Aveclanotiondeprésence,onsituel’imagesurunplanontologique,suggérant
qu’elleagitparleseulfaitd’êtrelàouparunequalitéintrinsèque.Unetellepropositionaceladeprovoquantqu’ellesemblehumaniserl’image,latransformeren
agentoudumoinsluiconférerunecertaineagentivité(agency)9.L’actionattribuée
auximagesproduitesparlasociétémédiévale(imagesquipleurent,quisaignent,
qui souffrent, qui s’animent, qui parlent) concerne un type spécifique d’images
(imagines,effigie )quireprésententleChristouunsaint(Viergecomprise)etpar
lequelleprototypereprésentéfaitreconnaîtresonaction.Laprésencedel’image
peutalorsseconcevoircommelareprésentation–dansletriplesensdedélégation,
devisualisationetdejeu–d’unepuissanceabsente.Silaprésenceinduitlapuissance
del’image,ellen’impliquepasnécessairementsonaction.Laprésenceimpliqueque
l’onvoiel’imageouquel’onsachequ’elleestlà.Enoutre,uneproductionvisuelle
quin’estpasuneeffigie (maisdanscecaspeut-onencoreparlerd’image?)peutagir
parsescaractèresornementaux,notammentcommeunsignedistinctifdecesur
quoielleestapposée10.Dansuncascommedansl’autre,laprésencedel’imageest
toujoursrelationnelle.Uneimagen’estetn’agitpaspourelle-mêmemaisparce
qu’onluifaitjouerunrôlespécifique
Cespréalablesétantposés,lecadredelaprésenteréflexion seranécessairement
restreint.Lachargesémantiqueattribuéeauxdifférentslieuxconstitutifsdel’espace
ecclésialn’acessédes’ajusterentrel’avènementmonumentaldel’ecclesiaauivesiècle
etl’èremoderne.Nousvoudrionsinsistericisurlapremièrepériode,celledequatre
décenniesdécisives,entre380et420,quivirentl’institutionnalisationduchristianismeetlaproductiond’unpremierdiscoursenlanguelatinesurl’espaceecclésial
telquenousl’avonsdéfini. NouspensonsauxœuvresdupapeDamase(ca305-384),
d’Ambroise(ca340-397),dePrudence(ca348-405/410),d’Augustin(354-430)etde
PaulindeNole(352/353-431).C’estsurcedernierquenousnousattarderons.
AnciensénateuretgouverneurdelaCampanieromaine,Paulinquittaleservice
del’empereurpourceluidesaintFélix,auprèsdesreliquesduquelils’installavers395,
àCimitile(danslesuburbiumdeNole,àl’estdeNaples)11.Ilconstruisitlàuncomplexe
9.
DanslesensretenuparA.Gell,ArtandAgency.AnAnthropologicalTheory,Oxford/NewYork
1998,trad.fr.S.etO.Renaut,L’artetsesagents.Unethéorieanthropologique,Dijon2009;
préciséparG.BartholeynsetT.Golsenne,Unethéoriedesactesd’image,dansLaperformancedesimages,éd.A.Dierkens,G.BartholeynsetT.Golsenne,Bruxelles2010,p.15-25.
10. CesontlàtouslestravauxdeJean-ClaudeBonne,dontjeneciteiciquequelquesarticles
majeurs: J.-C.Bonne, Les ornements de l’histoire (à propos de l’ivoire carolingien de
saintRemi),AnnalesHSS51/1,1996,p.37-70;Id.,Del’ornementaldansl’artmédiéval
(viie-xiiesiècle).Lemodèleinsulaire,dansL’image.Fonctionsetusagesdesimagesdans
l’Occidentmédiéval,éd.J.BaschetetJ.-C.Schmitt,Paris1996(CahierduLéopardd’or5),
p. 207-249;Id.,«Relève»del’ornementationceltepaïennedansunévangileinsulairedu
viiesiècle(LesévangilesdeDurrow),dansIdeologieepratichedelreimpiegonell’altoMedioevo,t.2,
Spolète1999(SettimanedistudiodelCentroitalianosull’altoMedioevo46),p.1011-1053.
11. Surlavieetl’œuvredePaulin:D.E.DeTrout,PaulinusofNola.Life,Letters,andPoems,
Berkeley/LosAngeles/Londres1999etS.Mratschek-Halfmann,DerBriefwechseldes
PaulinusvonNola:KommunikationundsozialeKontaktezwischenchristlichenIntellektuellen,
Göttingen2002.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
237
monumentalprestigieuxornédemosaïques,d’inscriptionsetdepeintures.Pour
célébrerlediesnatalisdusaint,c’est-à-direlejourdesamort,quitombaitle14janvier,
ilrédigeachaqueannéeentre396et407unnatalicium,soitunpoèmeenhexamètres
dactyliquesquicélébraitsaintFélixdanslestyledel’épopéeclassique.En403et404,
alorsquelabasilicavetusqu’ilavaitfaitrestaureretlabasilicanovaqu’ilavaitfait
construireétaientsurlepointd’êtredédicacées,ilconsacrasonpoèmeàunparcours
àtraverslesbâtimentsetleursornements.Cesdeuxpoèmes(carmen27et28,ou
natalicia9et10)constituentl’unedesplusanciennesvisions–pournepasdire
«descriptions»–del’architecturechrétienneoccidentale12.
Jeconsidèrecestextessousl’anglespécifique desrelationsentrelaporteetl’autel
(etaussidutombeau)ententantdeposer,àtraverscespointsnodaux,quelques
principesrelatifsàlastructureetàladynamiquedel’espaceecclésial.Outreles
nataliciadePaulin,jem’appuieprincipalementsurlesépigrammes(outituli)qu’ila
composéesetfaitinscriresurlesanctuairedelabasilicanovaetsurlesportesquifont
communiquerlesdeuxéglisesavecl’atriumaménagéentreelles13.Cesépigrammes
ontdisparu,maisPaulinlestranscrivitdansunelettrequ’iladressaàsonami
SulpiceSévère,alorsengagédansunprocessusconstructifsemblabledanslarégion
deBordeaux(lettre32)14.Paulinn’endonnapasunedescriptionarchéologiquemais
illessituasystématiquementenfonctiondeslieuxoùellesétaientpeintesougravées.
Afin devisualiserl’ensemble,jereprendsleslocalisationsdesépigrammesproposéesparl’archéologueTomasLehmannetleschémad’implantationdesbâtiments
issudesesfouilles(fig 1)15.
12. LespoèmesdePaulindeNoleviennentdefairel’objetd’unenouvelleéditioncritique:
PaulinusNolanus,Carmina,éd.F.Dolveck,Turnhout2015(CCSL21).Lesnataliciaen
l’honneurdesaintFélixsontrassembléssousletitreLibriinlaudemsanctiFelicis,p.293493.CetteéditionremplacePaulinusNolanus,Carmina,éd.W.vonHartel,Vienne1894
(CSEL30),augmentéeparM.Kamptner:PaulinusNolanus,Carmina,éd.W.Hartel
etM.Kamptner,Vienne,1999(CSEL30).L’éditiondeF.Dolveckestissuedesathèse,
F.Dolveck,LapoésiedePaulindeNole.Desréseauxdecommunicationduiv esiècleauxbibliothèquesmédiévalesdeFranceetd’Italie,thèsededoctoratsousladirectiondeA.-M.TurcanVerkerketG.C.Alessio,EPHE/UniversitàCa’FoscaridiVenezia,2vol.,2014,danslaquelle
ilaégalementtraduitenfrançaislespoèmesdePaulin.Lestraductionsquisontprésentées
icis’eninspirentetellesontétéconfrontéesàcellesdeG.HerbertdelaPortbarré-Viard,
Descriptionsmonumentalesetdiscourssurl’édification chezPaulindeNole.Leregardetlalumière
(epist.32etcarm.27et28),Leiden/Boston2006(citéensuiteGHPV).LediscoursmonumentaldePaulindeNoleaégalementétéétudiéparR.C.Goldschmidt,Paulinus’Churches
at Nola.Texts,Translations and Commentary, Amsterdam 1940; H.Junod-Ammerbauer,
LesconstructionsdeNoleetl’esthétiquedesaintPaulin,Revuedesétudesaugustiniennes24,
1978,p.22-57;T.Lehmann,PaulinusNolanusunddieBasilicaNovainCimitile/Nola.
Studien zu einem zentralen Denkmal der spätantik-frühchristlichen Architektur, Wiesbaden
2004,p.148-239(danslecadred’unerecherchearchéologiquesurl’ensembledusite).
13. J’emploiesansdistinctionlestermesépigrammesettituli.Lepremierestgénéralementpréféré
parlesspécialistesdel’Antiquité(tardive),lesecondparlesmédiévistes.
14. PaulinusNolanus,Epistulae,éd.W.vonHartel,Vienne1894(CSEL29),complétée
parM.Kamptner,Vienne1999(CSEL29),Lettre32,p.275-301.
15. Lehmann,PaulinusNolanus(citén.12),notammentp.160-188pourl’étudedestituli.
LesépigrammesdePaulindeNoleontégalementétéétudiéesparGHPV(citén.12),
p. 101-210etN.Bock,DeTitulis.ZurVorgeschichtedemodernenBildtitels,Munich2017,
p. 47-73.
238
DIDIERMÉHU
Figure1 - Le complexe monumental de Cimitile au temps de Paulin de Nole (d’après
Lehmann,PaulinausNolanus,table20,ill.27).LeslettresAàQrenvoientauxépigrammes
tellesquelocaliséesparT.Lehmann.C,D,EetFétaientsituéesdansl’atrium,maisonne
peutpasleslocaliserprécisément.
Unité,Trinité,Portes
PartonsdunataliciumIX,prononcéle14janvier403.Encejour,Paulinaccueillit
pourlasecondefoisàCimitilel’évêqueNicétasdeRemesiana,l’«apôtredesDaces»,
auquelonprêteunrôle-clédanslacompositiond’hymnes(Tedeum)etducredode
Constantinople(381),toutcommedanslagenèsedelanotionde«communiondes
saints»16.Lapremièremoitiédupoèmeestuneréflexion surlesensdelafêteetla
manièreappropriéedelouerlepatron,Félix,etl’ami,Nicétas.Au345evers,Paulin
proposeàNicétasdelesuivredansunedéambulationpoétiqueàtraverslesédifices
Nuncage,sancteparens,auremmihidedemanumque,
nodemussociasinuinculamutuapalmas,
inqueuicemnexisalternofoederedextris
sermonesuariosgressuspatianteseramus.
Enarrarelibetsimuletmonstrareparenti
345
16. A.E.Burn,NicetasofRemesiana.HisLifeandWorks,Cambridge1905.L’expressioncommunio
sanctorumapparaîtraitpourlapremièrefoisdansletraitédeNicétas,Competentibusad
baptisandum instructionis libriVI: C.Pietri, L’Église, les saints et leur communion.
Patristiqueetspiritualitécontemporaine,LesQuatreFleuves25-26,1989,p.63-116,repris
dansC.Pietri,Christianarespublica.Élémentsd’uneenquêtesurlechristianismeantique,
Rome1997(CEFR234),p.1333-1390.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
sollicitonostrostotoquodefuitactus
tempore17(…)
239
350
Paulinsollicitel'écoutedeNicétasetleguideparlamain(v.345),dévoilant
progressivementl’architectureparlesdéplacementspoétiquesdanslesdifférentslieux.
PourPaulin,ladéambulationdansl’espaceecclésialetlediscourssurcelui-cisont
indissociables(v.348-349).Lapoésieesteneffetdéplacementduverbenarratif,
évocationd’unsensparl’agencementdesrythmes,parlasyntaxedéconstruite,par
lechoixdemotsplusfigurés quedescriptifs;commel’estl’architecture,dontles
formesetlesornementsn’ontdesensqueparlesfigu esspirituellesauxquelleselles
renvoient.Utarchitecturapoesis,serait-ontentédedire,oudefairedireàPaulin.
Danssonparcoursdiscursif,Paulins’attardeauxportesetàtouslesespaces
liminaires,commel’atriumquiunitlesdeuxéglisesprincipalesetdontilafaitlecœur
symboliqueducomplexe.Celieu,aussiréduitsoit-ildansl’espaceréeldeCimitile,
estpourPaulinunefigu eduParadis,ornéeensoncentreparuncanthareaux
vasquesdemarbre,quirenvoieàlafoisàlamerd’airainduTempledeSalomonet
àlafontainedel’atriumdeSaint-PierredeRome18.Surleflanc norddel’ancienne
égliseoùreposeletombeaudusaint,ilafaitpercerunetripleportequiouvresur
cetatrium(fig 1-2).Ill’évoquedanslenataliciumIXenl’associantàlaTrinité:
Hocetiammirare,domusquodmartyrisalta
legesacramentiperliminatrinapatescit:
fassusenimestunumtrinosubnomineregnum;
etquodcontextaeiunctissibimolibusaedes
iurepiosignantquoniam,etsiculminaplura
sintdomibusstructis,sanctaetamenunicapacis
estdomus,etmultisunumconcordiamembris
corpusagitcuicompagostatuerticeChristi19.
455
460
17. NataliciumIX,v.345-351,PaulinusNolanus,Carmina(citén.12),p.395.Trad.:
«Allons,maintenant,pèresaint,prête-moil’oreilleetlamain,nouonsnospaumesalliées
enliensmutuels,et,nosdroitesnouéesenpacteréciproque,l’unetl’autreengendronsdes
discoursvariéstoutaulongdenotremarche.Ilmeplaîtdemontreretdedécrireensemble
àmonpèreattentifcequenousfîmestoutletempsqu’ilfutabsent.»
18. NataliciumX,v.7-52,270-278,PaulinusNolanus,Carmina(citén.12),p.408-409,419.
A. vandenHoecketJ.J.Hermann,PaulinusofNola,Courtyards,andCanthari,Harvard
Theological Review 93/3, 2000, p.173-219; M.M. Kiely,The Interior Courtyard:
TheHeartofCimitile/Nola,JournalofEarlyChristianStudies12/4,2004,p.443-497;
GHPV(citén.12),p.364-371,381-405.
19. Natalicium IX, v.455-462, Paulinus Nolanus, Carmina (cité n. 12), p.400. Trad.:
«Admireencorecela:quelamaisondumartyr,conformémentàlahauteloidusacrement,
s’ouvrepartroisseuils–eneffetaétéproclaméunseulrègnesoustroisnoms–etque
lestemplesunisparl’assemblagedeleursmassessignalentàjustedroitque,s’ilyaplusieurs
toitsauxdemeuresédifiées, iln’existecependantqu’uneseuledemeuredelasaintepaix,et
àpartirdemembresmultiples,laconcordeédifie unseulcorpsdontl’assemblagetientàla
têteduChrist.»
240
DIDIERMÉHU
Figure2-Vueactuelledelatripleporteduflancno ddelabasilicavetuspriseàpartirdu
chevetdelabasilicanova,Cimitile(photodel’auteur).
Lafigu en’estpasnouvelle.Onlatrouvaitdéjàdanslaprésentationidéalisée
del’églisequiacirculédanslesécritspseudépigraphiquesgrecsetsyriaquesdu
ivesièclecommeleTestamentumdomininostriIesuChristi20.Maisilnemesemble
pasqu’avantPaulinellesesoitincarnéedanslesformesd’unbâtimentspécifique.
Lesportesdel’églisedeCimitileseprésententainsicommeunevisualisationde
l’invisibleTrinité.Maisc’estmoinscettevisualisationqueleprinciped’unitésur
lequelreposelaTrinitéquipréoccupePaulin.Àl’instarduDieuuniqueentrois
personnes,lesédifices multiplesducomplexemonumentalsontdesfigu esde
lanécessairecohésionquiprésideàl’ecclesia(v.455-462).L’unitédel’ensembleest
lesignedel’uniondescœurs,cettecon-cordiaproduiteparl’amourentrelesfidèles
quiproduitunesaintepaix(sanctapax).Leurcommunautéestunemaison(domus)
dontlaconcordeestexpriméeparlesarticulationsquiunissentlesdifférentes
partiesarchitecturéesdesédifices. Lesmassesterrestresdesbâtimentsainsitissées
lesunesauxautres(contextaeaedesiunctissibimolibus,v.458)nesontplusdes
agrégatscharnelsisolésmaisdessignesetlespartiesintégrantesd’uneconstruction
harmonieuse.L’opérationconstructivetranscendelesrègleshumaines:ellerelève
d’unerèglesacrée(iurepio),d’uneloisacramentelle(legesacramenti)parlaquelle
leschosesnesontpluscequ’ellessontmaiscequ’ellessignifient. Unitas,paxet
concordia,lestroisnotionscardinalessurlesquellesestfondéel’Église,sontainsi
incarnéesdanslesarticulationsarchitecturalesdeCimitile.
20. TestamentumDomininostriIesuChristi,éd.I.E.Rahmani,Mayence1899,I,19,p.23-25:
Ecclesiaitaquesit:habeattresingressusintypumTrinitatis.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
241
Uneépigrammecomposéeendistiqueélégiaque,inscriteau-dessusdesportes
delanouvellebasilique(épigrammeG),exprimesousuneformepoétiquelesliens
entrelestroisarcsetlafide trinitairequ’ilsfigu ent:
Almadomustriplicipatetingredientibusarcu,
Testaturquepiamianuatrinafide 21.
Uneautre(épigrammeO),inscriteau-dessusd’uneportedel’anciennebasilique,
metencoreenrelationladivinitéuniquesousuntriplenometletripleaccèsqui
accueillelesfidèles, qualifiés parl’adjectifsubstantivéunanimes,commeunisen
uneseuleâme.
Unafidestrinosubnominequaecolitunu
Unanimestrinosuscipitintroitu22.
Larépétitiondudispositifdelatripleportedepartetd’autredel’atriumoffrait
unpassageplusaiséetunecommunicationvisuelleentrelesdeuxéglises,vial’atrium.
L’unitéducomplexes’effectuaitainsiparlesdéplacements,réelsetvisuels,d’unpôle
versl’autre.Maisquilesregardait?Paulin,Nicétas,lespèlerins,biensûr.Maisaussi
lesaintlui-même,quelesvers377à381dunataliciumIXmontrentjoyeux,regardant,
depuisleseuildesontrônebrillant,sesatriaetlafouledespèlerinsquiypénètrent.
Intereanobisamorincidithocopusisto
aedifica eloco,namquehuncresposcerecultum
ipsauidebatur,uenerandamutmartyrisaulam
eminusaduersaforibusdefrontereclusis
laetiorillustrarethonos,etapertaperarcus
lucidafronsbiforesperfunderetintimalargo
lumine,conspicuiadfaciemconuersasepulcri
quotegiturpositosopituscorporemartyr,
quisuafulgentissoliiproliminefelix
atriabisgeminopatefactislumineualuis
spectatouans,gaudetquepiissuamoeniauinci
coetibusatqueamplaspopulisrumpentibusaulas,
laxaridensasnumerosaperostiaturbas23.
380
385
21. Ep.32,§13,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.288:«Lademeurenourricières’ouvre
parunarctripleàceuxquientrent,etuneportetrineattesteunefoiconformeàlapiété.»
22. Ep.32,§15,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.291.Trad.GHPV(citén.12),
p.187:«UneseulefoiquirévèreunseulDieusousuntriplenomreçoitparuntriple
accèsceuxquineformentqu’uneseuleâme.»
23. NataliciumIX,v.369-381,PaulinusNolanus,Carmina(citén.12),p.369-397.Trad.:
«Là-dessus,notreamournousapousséàfaireédifier icicetteconstruction,carl’affaire
semblaitréclameruntelsoin,pourquelavénérabledemeuredumartyr,lesporteséloignées
ducôtéopposéouvertes,d’unhonneurplusgaisoitillustrée,etpourquelaparoiqu’ajourent
desarcsdoubleséclairel’intérieurd’unelargelumière,tournéeversledevantdel’insigne
tombeauquirecouvrelecorpsdéposédumartyrendormi,quiregarde,joyeux,depuisleseuil
242
DIDIERMÉHU
Maislesregardssontaussiceuxdelabasiliqueelle-même,personnifiée sous
laplumedePaulinenuncorpsquiregardeetquipermetdevoir.Dansleparagraphe
13delalettrequ’iladresseàSulpiceSévère,Paulinjustifie ladispositionoriginale
desanouvelleéglise,construiteselonunaxesud-nordetperpendiculaireàl’ancienne,
parcequ’ilnommeleprospectusbasilicae.
Prospectusuerobasilicaenon,utusitatiormosest,orientemspectat,sedaddominimei
beatiFelicisbasilicampertinet,memoriameiusadspiciens;tamencumduabusdextra
laeuaqueconchulisintraspatiosumsuiambitumabsissinuatalaxetur,unaearum
immolantihostiasiubilationisantistitipatet,aliapostsacerdotemcapacisinureceptat
orantes. Laetissimo uero conspectu tota simul haec basilica in basilicam memorati
confessorisaperiturtrinisarcubusparibusperlucentetransenna,perquamuicissimsibi
tectaacspatiabasilicaeutriusqueiunguntur24.
L’expression prospectus basilicae a généralement été rendue par «façade de
l’église»25. C’est architecturalement juste, mais le terme prospectus contient une
dimensionvisuelleetl’idéed’unregardàpartirdel’églisequ’ilconvientderendre.
Aussi,lesnotionsdepointdevueetdeperspective,suggéréesparGaëlleViard,me
semblentpréférables26.Leprospectusecclesiaeestceversquoileregardsetourne
lorsqu’onsetrouvedevantl’égliseetilestceversquoiregardelafaçadedel’église.
Ceprospectus,précisePaulin,neregardepasversl’orient(orientemspectat)mais
versletombeaudusaint(memoriameiusadspiciens).Labasilicanova,parsafaçade
(saface,voudrait-ondire),estdoncunpointdevueversunautrepôle,letombeau
dusaintsituédanslabasilicavetus.Ladissociationspatialedesdeuxéglisesestainsi
transcendéeparleurrelationvisuelle.
desontrônebrillantsescoursoùlalumièrepoursonbonheurestdédoubléequandsont
ouvertschacundesdeuxbattants,etilseréjouitquesesmurssoientvaincuspardesfoules
pieuses,etsescoursamplesparlespeuplesquiaccourent,etqueserépartissentparses
nombreusesportesunegrandeassistance.»
24. Ep.32,§13,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.288-289.Trad.GHPV(citén.12),
p. 154:«Orlafaçadedelabasilique(lepointdevuedelabasilique)neregardepasl’orient
selonunusageassezrépandu,maiselles’étendverslabasiliquedemonmaître,lebienheureux
Félix, et elle porte ses regards dans la direction de son tombeau; cependant, alors que
l’absidesinueuseestouvertepardeuxabsidiolesàdroiteetàgaucheàl’intérieurduvaste
pourtourcirculairequiestlesien,unedesesabsidiolesestàladispositiondel’évêquequi
offrelesvictimesdejubilation;l’autrereçoitensonseinquipeutlescontenirlesfidèles en
prièrederrièrel’évêque.Envérité,c’estavecunevuequicombledejoiequecettebasilique
toutentières’ouvreenmêmetempssurlabasiliquedumémorableconfesseurpartroisarcs
identiquesavecunetransennequilaissepasserlalumière;etgrâceàcelle-ci,lestoitsetles
espacesdel’uneetl’autrebasiliqueselientlesunsauxautres.»
25. OutreGHPV(citén.12),c’estlechoixeffectuéparG.Santaniello,PaolinodiNola.
Le lettere, Naples/Rome 1992, vol.2, p.255: «la facciata della basilica» et Lehmann,
PaulinusNolanus(citén.12),p.162:«dieFassadederBasilika»(commentairesurlanotion
deprospectusetsurl’orientationspécifiquede ’église,p.175-177).
26. GHPV(citén.12),p.155-156.Latraductionanglaiseéludeleproblèmeenparlantde
labasiliqueelle-même:«Thebasilicadoesnothoweverasismoreusual,looktotheEast,
butisturnedtowardsthebasilicaofmyblessedLordFelix,facinghistomb»,Goldschmidt,
Paulinus’Churches(citén.12),p.41.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
243
Lesdeuxéglisessontencoreprésentéescommedessujetsregardant,dansl’une
desépigrammesinscritesau-dessusdesportesdelabasilicavetus(épigrammeL).
Tergeminisgeminaepatueruntarcubusaulae,
Miranturquesuospermutualiminacultus27.
L’inscriptionprésentelesdeuxpalaisjumeaux(aulaegeminae,soitlesdeuxéglises)
admirantmutuellementleurparureàpartirdeleursseuilsrespectifs,ouvertsl’un
surl’autre,enmiroirl’undel’autre.L’église,lesaint,lefidèle seconfondentainsi
commedescorpsregardant.Leuranalogiereposesurlefaitqu’ilssonttoustrois
habitésparl’Espritdivin,cequileurpermetdevoir.Paulinneleditpasexplicitement,
maisenarrière-plandesesproposrésidel’idéeaugustinienne,elle-mêmeélaborée
àpartirdesépîtresdePauletdePierre,selonlaquelleDieuhabiteetdéambuledans
sontemplum,lecœurhumain,àl’imageduquell’ecclesiamatérielleestconstruite
etdédicacée28.
Lesfigu esdel’autel
Àl’autreextrémitédelanouvellebasilique,lesformesarchitecturalesetlesimages
fontéchoauxportes.Lechevetdelabasilicanovaesttriconque,uneformedéjàattestée
pourdeschapellesfunérairesmaisquisembleavoirtrouvélàsapremièreexpression
dansunlieudeculte29.Cetteabsistrichora,commelaqualifie Paulin30,subsiste
aujourd’huienélévationavecunepartiedesonparementenopussectile(fig 3).Elle
rassembleenuneseuleconstructiontroisabsides,àlafoisdistincteslesunesdesautres
etuniesdansunmurunique,enunmouvementondulantquianimel’architecture.
Dansleparagraphe13desalettreàSulpiceSévère,oùilexpliquel’unionentrelesdeux
églisesgrâceauxparcoursvisuelsqu’ilaaménagésentreelles,Paulinévoquecette
absissinuataquis’ouvreàdroiteetàgauchesurdeuxabsidioles(conchulae)qu’elle
englobedansunmêmeespaceetmouvementcirculaire(intraspatiosumsuiambitum)31.
Cemouvementcirculaire(ambitus)estceluidel’architecture,maisaussiceluidu
regardquiparcourtcesformesouvertesetlesréunitmentalement32.Implicitement,
onretrouveicil’idéedel’unitéau-delàdeladivisionentrois,etcelledumouvement
circulaire(ambitus)quiestàlafoisceluidesformesetceluidesregardsdel’esprit.
27. Ep.32,§15,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.290.Trad.GHPV(citén.12),
p. 186:«Troisfoislespalaisjumeauxsesontouvertspardesarcsjumeaux,etilsadmirent
mutuellementlesornementsrespectifsdeleursseuils.»
28. G.Clancy,Augustine’sSermonsfortheDedicationofaChurch,StudiaPatristica38,
2001,p.48-55;G.Partoens,Lesermon163desaintAugustin.Introductionetédition,
Revuebénédictine115,2005,p.251-285.
29. Lehmann,PaulinusNolanus(citén.12),p.90-107;GHPV(citén.12),p.109-110.
30. Ep.32,§10,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.286:Basilicaigiturilla,quae
addominaediumnostrumcommunempatronuminnomineDominiChristiDeiiamdedicata
celebratur, quattuor eius basilicis addita, reliquiis apostolorum et martyrum intra absidem
trichoramsubaltariasacratisnonsolobeatiFelicishonoreuenerabilisest.
31. Textecitéettraduitsupra,n.24.
32. Commel’aobservéGHPV(citén.12),p.160.
244
DIDIERMÉHU
Figure3-L’absidetriconquedelabasilicanova,Cimitile
(photo:http://mapio.net/pic/p-61462111/).
Dansl’absidecentrale,unemosaïquereprésentaitlaTrinité.Onn’enconserve
queletitulus(épigrammeA),àpartirduquelplusieursreconstitutionshypothétiques
delamosaïqueontétéproposées33.L’épigrammeindiquequeleChristétaitreprésenté
parunagneau,leSaint-Espritparunecolombe,lePèreparsavox,quiétaitsans
doutefiguré parlamaindescendantdesnuées.LestroispersonnesdelaTrinité
étaientassociéesàlacroixvictorieuse(couronnée),elle-mêmeceinted’unecouronne
decolombesfigurantlesapôt es.
Absidemsoloetparietibusmarmoratamcameramusiuoillusaclarificat, cuiuspicturae
hiversussunt:
PlenocoruscatTrinitasmysterio,
StatChristusagno,uoxPatriscaelotonat
EtpercolumbamSpiritussanctusfluit.
Crucemcoronalucidocingitglobo,
Cuicoronaesuntcoronaapostoli,
33. EllessontprésentéesetanalyséesparJ.Engemann,ZudenApsis-TitulidesPaulinusvonNola,
JahrbuchfürAntikeundChristentum17,1974,p.21-46;GHPV(citén.12),p.101-125et
annexeII,p.519-522.Ontrouveuneprécieusemiseencontextedestitulidelabasilicanova
deCimitile,situéeparmilesautrescompositionsabsidalespaléochrétiennes,dansC.BeltingIhm, ZumVerhältnis von Bildprogrammen und Tituli in der Apsisdekoration früher
westlicherKirchenbauten,dansTestoeimmaginenell’altoMedioevo,Spolète1994(Settimanedi
studiodelCentroitalianodistudisull’altoMedioevo41),t.II,p.839-886,icip.853-859.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
245
Quorumfigu aestincolumbarumchoro.
PiaTrinitatisunitasChristocoit
HabenteetipsaTrinitateinsignia:
DeumreuelatuoxpaternaetSpiritus,
Sanctamfatenturcruxetagnusuictimam,
Regnumettriumphumpurpuraetpalmaindicant.
Petramsuperstatipsepetraecclesiae,
Dequasonoriquattuorfontesmeant,
EuangelistaeuiuaChristiflumin 34.
Labasedelaconqueétaitsoulignéeparunecornichedestucquiséparaitlapartie
inférieuredumurdelavoûte(cameraselonlestermesdePaulin).Paulinrelève
lecaractèreàlafoisséparateuretunifiant decettesaillie,qu’ilprésentecommeune
ceinture(balteus).
Inferioreautembalteo,quoparietisetcameraeconfinium interpositagypsocrepido
coniungitautdiuidit,hictitulusindicatdepositasubaltarisanctasanctorum:
Hicpietas,hicalmafides,hicgloriaChristi,
Hicestmartyribuscruxsociatasuis.
Namcruciselignomagnumbreuishastulapignus
Totaqueinexiguosegmineuiscrucisest.
HocMelanisanctaedelatummunereNolam,
SummumHierosolymaeuenitaburbebonum,
SanctaDeogeminumuelantaltariahonorem,
Cumcruceapostolicosquaesociantcineres.
Quambeneiungunturlignocrucisossapiorum.
Procruceutoccisisincrucesitrequies!35
34. Ep.32,§10,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.286.Trad.GHPV(citén.12),
p. 101-102:«L’abside,dontlesoletlesmurssontrecouvertsdemarbre,estéclairéeparsa
voûteégayéed’unemosaïque;lesreprésentationsquis’ytrouventontcesverspourlégende:
DanslaplénitudedumystèreresplenditlaTrinité:/leChristapparaîtsouslaformed’unagneau,
lavoixduPèretonneduciel/etleSaint-Espritglissesouslaformed’unecolombe./Unecouronne
ceintlaCroixdesonorbelumineux,/pourcettecouronnelesapôtresformentunecouronne,/
euxquisontfigurés parunchœurdecolombes./LapieuseunitédelaTrinités’assembledans
leChrist,/laTrinitéelle-mêmeaaussisessignesdistinctifs:/lavoixduPèreetdel’Espritrévèle
Dieu,/laCroixetl’agneaurévèlentlasaintevictime,/lapourpreetlapalmerévèlentleroyaume
etletriomphe./Rocdel’Église,Christlui-mêmeestplacésurunepierre/d’oùs’écoulentquatre
sourcesretentissantes,/lesÉvangélistes,fleu esvivantsduChrist.»
35. Ep.32,§11,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.286-287.Trad.GHPV(citén.12),
p.125-126:«Or,surlapartieinférieuredubalteus,grâceauquelunecornichedeplâtreplacée
entrelemuretlavoûteréunitoudiviselalimiteentrecesdeuxéléments,cetteinscription
indiqueleSaintdessaintsdéposésousl’autel:Icilapiété,icilafoinourricière,icilagloiredu
Christ,/icisetrouvelacroixassociéeàsesmartyrs./CarunpetitfragmentdelaCroixestungrand
gage/ettoutelaforcedelaCroixsetrouvedansuneinfimepa ticule./Cebiensuprême,apportée
àNoleparundondesainteMélanie/vientdelavilledeJérusalem./Lesaintautelvoileunedouble
marqued’honneurpourDieu:/ilassocieàlaCroixlescendresdesapôtres./Commeilssontbien
liésauboisdelaCroixlesossementsdesjustes,/desortequeceuxquiontététuéspourlaCroix
enlaCroixtrouventlerepos.»
246
DIDIERMÉHU
Ensoulignantlafonctionunificatrice decettecorniche-ceinture,quidélimite
lemuretlavoûtedusanctuaire,Paulinsemblevouloirmontrerquechaquepartie
constitutivedel’édifice exprimedefaçonmétonymiquelescaractèresdel’ensemble,
soitl’uniondansladiversitéetl’articulationencelieuprécisdecequiesttourné
versleciel(lavoûte)etdecequiestancrédanslaterre(lemur,lesol,l’autel).
L’épigrammededixhexamètresquiétaitinscritesurlacornicheinsistesurcelieu
spécifique (hic).Lesanctuairedelabasilicanovaestainsiprésentécommelelieu
d’uneprésence,quin’estpascelleduChristlui-mêmemaisdelarelationaveclui.
Laprésencesignifiée parledéictiquehicesteneffetcelledel’honneurrenduàDieu
(hicpietas),delaconfiance etdelafidélité enverslui(hicaulafide ),desapuissance
(hicgloriaChristi).LieuoùserendentperceptibleslesrelationsavecDieu,l’église
estdonc,encore,l’origined’unmouvement.Leprospectusdelafaçadeexprime
ladimensionvisuelledecemouvement;l’épigrammedelacornicheindiquesa
valeurspirituelleetsociale.Lemouvementestaussiunerelationsémiotique,car
lesanctuaireestlelieudelacroix(hicestmartyribuscruxsociatasuis).
Attardons-nous sur le signe de la croix, dont la présence dans l’édifice est
démultipliéeenplusieurslieuxreliésparlesdéplacementscorporels,visuelset
méditatifs des fidèles. Le signe de la croix était représenté dans la mosaïque de
l’absideau-dessusdel’épigramme.Aupieddumur,sousl’autel,futlogéunfragment
delaVraieCroix.Commel’indiquel’inscriptiondel’abside,quiévoquel’autel,ce
fragmentavaitétérapportédeJérusalemparMélanie.SainteMélanie,ditel’Ancienne,
étaitunerichearistocratedel’Espagneromainequi,quelquesannéesavantPaulin,
avaitvendutoussesbienspoursevouerauChrist.C’estlorsdupèlerinagequ’elle
fit surletombeaudesaintFélixen400qu’elleapportalefragmentdelaVraie
CroixàPaulin.Àcefragmentfurentassociés,sousl’auteldelabasilicanova,les
reliquesdesaintJean-Baptiste,deplusieursapôtres,André,ThomasetLuc,etcelles
desmartyrsbolonaisAgricol,Vital,etProcul,desainteEuphémiedeChalcédoineet
desaintNazaire,cesdernièresayantétédonnéesàPaulinparAmbroisedeMilan36.
Parlesimagesetlesreliques,lechœurdelanouvellebasiliqueétaitdoncétabli
commeunlieuterrestreoùsenouaientdesrelationsd’ordrestemporel,spatialet
visuelavecd’autreslieuxdanslesquelss’étaitinscritelagestehistoriquedusalut
collectif.Lesrelationsentrel’hicetnuncdel’absidedelanouvellebasiliqueetleslieux
(passés,futursetspirituels)auxquelsellerenvoieétaientétabliesparuneconjonctiondesignesvisuels:lamosaïque,elle-mêmecompositiondefragmentscolorés
qui,assemblés,construisentdesfigu esdontlesensestau-delàdelareprésentation
littérale;l’épigramme,assemblagedemotsdontlesenslittéralestrehaussépar
ladéconstructionsyntaxiqueetrythmiquedel’hexamètre;laparureenopussectile
desmursetdusol,assemblagenonnarratifdemarbrescolorésquiétaienteuxmêmesconsidéréscommedesmatièresincarnéesdontlacouleurneprovientpas
delamaindel’homme(fig 4);etenfin parlesreliques,fragmentsdecorpsqui
avaientétésanctifiésensesoumettantà ’Esprit.
36. LesreliquessontévoquéesdansleNataliciumIX,v.403-439,PaulinusNolanus,Carmina
(citén.12),p.397-399.LedondesreliquesparAmbroiseestmentionnéauvers437.Ledon
desainteMélanieestévoquéparPaulindansuneautrelettrequ’iladresseàSulpiceSévère
en403,Ep.31,§1,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.268.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
247
Figure4-Vestigesdel’opussectiledesmursetdupavementdusanctuaire
delabasilicanova,Cimitile(photodel’auteur).
Celieu,cetici(hic)estaussiinscritdansuntissuderelationsarchitecturaleset
ornementales au sein du complexe monumental de Cimitile. Les déplacements
réelsdespèlerins,lesregardsqu’ilsjettentàtraversleslieuxetlesrelationsmentales
qu’ilsétablissentenlesparcourant–touscesdéplacementssuggérésparlespoèmes
dePaulin–assurentlacohérencedecetespaceecclésial.Duchœurdelanouvelle
basilique,enpassantparlatripleportedelafaçade,l’atriumpuislatripleporte
norddel’églisemartyriale,leregardpouvaitsedéployerjusqu’autombeaudesaint
Félix,quicôtoyaitceluidesdeuxpremiersévêquesdeNole.Etsurlesmursdes
deuxéglises,despeinturesdel’AncienetduNouveauTestament(l’Anciendans
lanouvelle,leNouveaudansl’ancienne)créaientdesliensentrelesdifférentsmoments
gracieuxduSiècleenmarche.Ilfaudraitnousattardersurcespicturaenarratives
situéeschronologiquemententrecellesdeSaint-Paul-hors-les-mursetcellesde
Sainte-Marie-MajeureàRome.Paulinenajustifié laprésenceparleurcapacitéà
unifier l’espaceecclésialetàdétournerlesfidèles descommandementsdelachair
auprofit d’unelectiodesimagesquinourrissaitl’espritenpassantparlecorps
(enl’occurrencelavue).Maisils’agiraitlàd’unautreexposé37.
37. Lespicturaesontévoquéesd’aborddanslepoèmeàlagloiredeFélixprononcéenjanvier403
poursoulignerleurrôleéducatifetspirituel:NataliciumIX,v.511-647,PaulinusNolanus,
Carmina(citén.12),p.402-407.Paulinyrevientdanslenataliciumdel’annéesuivantepour
évoquerleurrôlestructureletunificateur auseinducomplexemonumental:NataliciumX,
v. 167-179,PaulinusNolanus,Carmina(citén.12),p.414-415;rôleunificateur qu’il
accordeégalementaudecornonfiguratif quiornepareillementl’ancienneetlanouvelle
248
DIDIERMÉHU
Limina
Retournonsàlaporte.Onavuqu’auvers456dunataliciumIXPaulinprésentait
latripleportedelabasilicanovacommeunseuilévoquantlaTrinité(liminatrina)38.
Lemotlimenmériteunecertaineattention.Toutaulongdesesœuvrespoétiques,
Paulinl’utilise,ausingulierouaupluriel,pourqualifier sonlieu.Ilyadanscemot
l’idéed’uneportesituéeàlalimiteentredeuxmondes,d’unlieupréliminaireoù
s’effectuelarencontreavantdeconnaîtrel’unionvéritable.Ilpeuts’appliquer
aussibienaucomplexemonumentaltoutentierqu’àcertainesdesesparties,qui
renvoient de manière métonymique à l’ensemble. Au singulier, les expressions
limen,limensanctus,limenFelicis(oulimentuuslorsquePaulins’adressedirectement
àFélix)semblentrenvoyerautombeaudusaint,bienquecertainesoccurrences
soientambiguës39.Aupluriel,leslimina,liminaFelicis(ouliminatua),limina
sanctaouliminasacrapeuvents’interpréteràlafoiscommelelieuoùreposent
les reliques et comme l’ensemble des lieux aménagés par Paulin pour Félix40.
UneoccurrencedunataliciumVIII,prononcéen402,articulelesseuilsdeFélixet
ceuxdePaulin,lesunsfaisantrejaillirlagloiredesautres,dontilssontindissociables41.
Parfois,lemotlimina,oulesyntagmeliminaFelicis,désigneexplicitementune
38.
39.
40.
41.
basilique:Nat.X,v.204-222,ibid.,p.416-417.Nousespéronsdonnerailleursuneétude
decesversdanslecadred’uneréflexion surlesprocessusd’endossementdel’art,delarichesse
etdumatérielparl’ÉgliseduhautMoyenÂge.Pourl’heure,nousrenvoyonsauxtravaux
deGHPV(citén.12),p.314-355,415-429,446-468.Et,pourunelecturecontextuelle
desproposdePaulin:H.L.Kessler,PictorialNarrativeandChurchMissioninSixthCenturyGaul,dansPictorialNarrativeinAntiquityandtheMiddleAges,éd.H.L.Kessler
et M.Shreve Simpson, Washington DC 1985, p.75-91; Id., Pictures as Scripture in
Fifth-CenturyChurches,StudiaArtiumOrientalisetOccidentalis2,1985,p.17-31.
Voirsupra,n.19.
Limendésigneletombeau(Nat.IX,v.454;Nat.VI,v.205,ibid.,v.341;Nat.XII,v.387),
bienquedanscederniercaslemotpeutdésigneràlafoisletombeauoul’église.Limen
fulgentiissolii,pourdésignerle«seuildutrônebrillant»deFélixàpartirduquelilpeutvoir
ses palais (Nat. IX, v.377). Dans le Nat.VI, v.311, le limen auprès duquel un paysan
menacedelaissersaviepeutdésignerletombeauoul’ensembleducomplexemonumental.
LimenFelicispourdésignerletombeau(Nat.XII,v.266),oulimensanctus(Nat.VI,v.250;
Nat.XII, v.111) ou encore limen tuus (Nat.I, v.31).Toutes les références renvoient à
l’éditiondeDolveck:PaulinusNolanus,Carmina(citén.12).
Dans le Nat.XII, v.111, limina Felicis semble désigner le tombeau, mais au v.158 du
mêmepoème,l’expressionpeuttoutautantqualifier lecomplexemonumental.Ilenvade
même des expressions limina (Nat.II, v.39; Nat.III, v.107; Nat.VI, v.197 et 286;
Nat.XII,v.122et139),liminatua(Nat.I,v.36;Nat.II,v.6;Nat.VI,v.454;Nat.VIII,
v. 402-403 et 429; Nat.XIII, v.368), limina sancta (Nat.VI, v.34; Nat.IX, v.559),
liminasacra(Nat.IX,v.26-27et572-573)etliminasacrimartyris(Nat.VII,v.24).
Enrevanche,l’expressionaurealiminaduNat.III,v.95,désigneclairementlecomplexe
monumental.Touteslesréférencesrenvoientàl’éditiondeDolveck:PaulinusNolanus,
Carmina(citén.12).
Paulinévoquealorsl’incendiequimenaçalesconstructionsdeCimitile.Félix,faisantobstacle
auxflammes, permitdegarderlesseuilsdePaulinjointsauxsiens.Nat.VIII,v.401-403:
[…]quempropecorporeopraesentemuidimusactu/obiectaremanusflammis etnostratueri/
liminaiunctasuis(PaulinusNolanus,Carmina[citén.12],p.379).
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
249
desdeuxéglises42.Dansunsensapparemmentplusspécifique, liminadésigne
lesportesdetoutlecomplexefélicienoucellesdelaseulebasiliqueSaint-Félix,
voirelelinteaud’unechapelleoulapoutredegloirequimarquelaséparationentre
lanefetlesanctuairedelabasilicanova43.
Cesdifférentsusagesdumotlimenexprimentlesrelationsd’ordreanalogique
etmétonymiquequiexistententrel’auteloùreposentlesreliquesetlesportesdu
sanctuaire,et,plusglobalement,entrecespôlesetl’égliseentière,voirel’ensemble
ducomplexemonumental.Larelationentreletombeau-auteletl’église(outout
lecomplexe)estcelledupôledontprocèdelasacralitéetdesoncadre,quilesignale
etleprotège.Larelationentreletombeau-auteletlaportereposesurl’analogie
entrecesdeuxlieuxpropicesàlavisualisationchristique.SiPaulinnefaitpas
expressémentallusionàlaparaboledeJeanselonlaquelleleChristditàsesdisciples
«Jesuislaportedesbrebis»(Jn10,7-9),ilainscritconcrètementdanslecomplexe
qu’ilaédifié dessignesdelarelationanalogiqueentrelaporteetl’autel,vialaprésence
duChrist.Letombeaudusaintestpourluiunseuilparlequelilestpermisd’accéder
àlagloireduChristetàsagrâce.Ilpartagecettequalitéavecl’autelsurlequel
estcélébréel’Eucharistie.Cesdeuxpôles,tombeauetautel,sontlesvraislieux
delarencontre,maisilssontsignifiés parlesportesquilesannoncentetassurent
lacommunicationvisuelleentreeux,enplusd’assurerconcrètementl’accèsaux
lieuxetlaséparationentrel’intérieuretl’extérieur.
OutrelarépétitiondesallusionsàlaTrinité,lesreprésentationssuccessivesdu
signedecroixsoulignentl’analogieentrelaporteetl’abside.Danslesanctuairede
lanouvellebasilique,onl’adit,lacroixétaitfigurée dansunecouronnelumineuse
aucentredelamosaïquedel’absideprincipale(crucemcoronalucidocingitglobo)
etellefaisaitéchoaufragmentdelaVraieCroixenfouiesousl’autelsituéencontrebas.
Ellerayonnaitégalementenrelationavecunecroixd’orornéedegemmesquiétait
suspendueàlapoutredegloireséparantlesanctuairedelanef(poutrequePaulin
appellelelimen).Lepoètevoyaitenelleunsignesyncrétiquedontlesformeset
lesproportions,associéesauxlettresécritesensoncentre,exprimaientconjointement
lemystèredelaTrinité,lapuissancedeDieu,lerayonnementduVerbeauxquatre
coinsdumondeetlesalutdeshommesparlesacrifice duChrist44.Surlafaçadede
l’église,lacroixétaitpeintetroisfois.Unecroixcouronnéeétaitpeinteau-dessus
42. Nat.VII,v.122(cognitaliminapourdésignerlanouvelleéglisedanslaquelledéambule
unauxiliairedePaulin,nomméTheridius,qui,malgrésaconnaissancedeslieux,seblesse
àuncrochetdelampe)etNat.X,v.111(uicinaliminaFelicispourdésignerl’ancienne
basiliqueSaint-Félix).
43. Lesliminatrinaparlesquelss’ouvrel’ancienneégliseSaint-Félix(Nat.IX,v.456).Leslimina
uenerabilisaulaedevantlesquelleslesmasuresdepaysanssontincendiées(Nat.X,v.63).
Lapoutredegloire(limen)àlaquelleestsuspenduelacroixorfévréedanslanouvelleéglise
(Nat.XI,v.461et466).Lefrontondeschapellesaménagéesdanslesbas-côtésdelanouvelle
église(frontesliminum,Ep.32,§12).
44. L’élogedelacroixd’orestinclusdansleNataliciumdu14janvier405,auseind’unelongue
exégèsedusensspiritueldesornamentadel’église.Lacroix,quienestlapiècemaîtresse,
vientd’êtredérobée:NataliciumXI,v.608-677,PaulinusNolanus,Carmina(citén.12),
p. 443-445.
250
DIDIERMÉHU
delaporte(superingressum).Letitulusquil’accompagnait(épigrammeD)laprésentait
commelacoronatadominidresséeau-dessusdesatriaChristi,commepourannoncer
lacroixcouronnéedel’abside45.Deuxautrescroixétaientpeintesenrougeau-dessus
desporteslatérales.Letitulusdelapremière(épigrammeH)reprenaitlemotifde
lacroixcouronnéeassociéeàdescolombes,avecquelquesvariantesparrapportà
l’épigrammequiaccompagnaitlamosaïqueabsidale.
Itemdextralaeuaquecrucibusminiosuperpictishaecepigrammatasunt:
Arduaflorife aecruxcingiturorbecoronae,
EtDominifusotinctacruorerubet.
Quaequesupersignumresidentcoelestecolumbae
SimplicibusproduntregnapatereDei46.
Letitulusdelaseconde(épigrammeI)exprimaitlecaractèresacrificiel delacroix
etleprocessusdeconformationconsistantàtransformerlesfidèles encolombes,
àl’instardesapôtresfiguréssouscetteformedanslamosaïquede ’abside.
Item,deeo:
Haccrucenosmundoetnobisinterficemundum
Interituculpaeuiuificansanimam
Nosquoqueperficiesplacitastibi,Christe,columbas
Siuigeatpurispaxtuapectoribus47.
Les portes, l’abside et l’autel étaient ainsi établis comme les signes articulés
d’uncheminementsalvateurfondésurlatransformationetlesacrifice
Lesépigrammesconcentréesprèsdesseuilsdesdeuxéglisesprésentaientaussi
cequel’onpourraitappelerlafonctionanthropologiquedelaporte:introduction
etséparation.Laporte,ditletitulusK,introduitàlalumièrenouvelle;ellepermet
depasserdujardinterrestreaujardincéleste(titulusE),elleintroduitàlademeure
45. Ep.32,§12,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.287:Velhoc,designodomini
super ingressum picto hac specie, qua uersus indicat:CernecoronatamDominisuperatria
Christi/Stare crucem duro spondentem celsa labori/Praemia; tolle Crucem, qui uis auferre
coronam.Trad.GHPV(citén.12),p.145-146:«Oubienceux-ci,surlesigneduSeigneur
peintau-dessusdel’entrée,avecl’aspectqu’indiquelevers:VoissedresserlaCroixcouronnée
au-dessusdesatriumsduChrist-Seigneur,/promettantaudurlabeurdehautesrécompenses;/
soulèvelaCroix,toiquiveuxemporterlacouronne.»L’expressionsuperingressumsuggère
peut-êtrelaportecentraledutripletquiouvraitlabasilicanova,maisonnepeutl’affirmer
aveccertitude.
46. Ep.32,§14,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.288.Trad.GHPV(citén.12),
p. 180:«Demême,àdroiteetàgauche,setrouventcesépigrammessurmontéesdecroix
peintesauminium:LaCroixélevéeestceinteducercled’unecouronnefleurie /etellerougeoie,
teintéeparlesangrépanduduSeigneur./Etlescolombesquiseposentsurcesignecéleste/annoncent
queleroyaumedeDieuestouvertauxhumbles.»
47. Ibid.«Demême,surcesujet:Parcettecroix,tue-nouspourlemondeettuelemondepour
nous,/vivifiantlesâmesparlamo tdelafaute./Denousaussi,ôChrist,tuferasdescolombes
quiteplaisent,/sitapaixestvigoureusedanslescœurspurs.»
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
251
dusaint(titulusN)etauxréduitslesplussecretsoùl’onentreenintimitéavecle
Christ,cespenetraliaChristidutitulusC48.
Maiscetteentréeestaussiuneséparation.Laporteinstitueunedifférenceentre
l’extérieuretl’intérieur.Lesyeuxdesfidèles àquilanouvellelumièresemontre
sontstupéfaits(adtonisoculis,ditletitulusK),lorsqu’ilsdécouvrentsimultanément
lesdeuxéglisesens’arrêtantsurleurseuil;stupefactis,écritailleursPaulinpourqualifie
la réaction des pèlerins qui découvrent les peintures de la nef et commencent,
grâceàelles,uneintrospectionquilesconduitàdélaissernourritureetboisson
poursedélecterdelalectiodesfigu es49.Cetteséparationentrel’intérieuretl’extérieur,
entrelalumièreetlesténèbres,entrel’ignoranceetlastupéfactionilluminatrice
estcelledel’espritetdelachair,delanouveautéetdelavieillesse,delapuretéet
del’immondice,ducœuretducorps,autantdecouplesanalogiquesquePaulin
articuleaugrédesespoèmesetquel’onretrouveraitdanslesœuvresdetous
lesPèrescontemporains.Celuiquipénètredansl’égliseestcommeunnouveau-né,
candidusditletitulusC,toutdeblancvêtuàl’imagedubaptisé.Ilnepeutpénétrer
ques’ilapurifié soncœur,c’est-à-dires’ilalaissépénétrerenluil’esprit,privilégiant
soncœursursoncorps.LetitulusF,quipouvaitselireensortantdel’ancienne
basilique,renchérit:
48. CetE,Ep.32,§12;KetN,Ep.32,§15,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),
p. 287-291.Trad.GHPV(citén.12),p.145-146,186-187.(C)Paxtibisit,quicumque
DeipenetraliaChristi/Pectorepacifico candidusingrederis.(«Lapaixsoitpourtoi,quique
tusois,quipénètresaucœurdusanctuaireduChrist-Dieu,l’âmesanstâcheetlecœur
pacifique »).(E)Caelestesintrateuiasperamoenauirecta,/Christicolae;etlaetisdecethuc
ingressusabhortis,/Undesacrummeritisdaturexitusinparadisum.(«Pénétrezlesvoiescélestes
pardecharmantesprairies,ferventsduChrist;ausortirdejardinsriantsilconvientd’entrer
ici,d’oùunaccèsausaintParadisestaccordéàceuxquil’ontmérité.»).(K)Adtonitisnoua
luxoculisaperitur,etuno/Limineconsistensgeminassimuladspicitaulas.(«Unenouvelle
lumièresemontreauxyeuxéblouisdestupeur,etceluiquis’arrêtesurl’undesdeuxseuils
aperçoitenmêmetempslespalaisjumeaux.).(N)AntiquadigressesacriFelicisabaula,/Innova
Felicisculminatransgredere.(«Toiquiessortidel’ancienpalaisdesaintFélixpassedans
sanouvelledemeure.»).
49. NataliciumIX,v.580-592,PaulinusNolanus,Carmina(CCSL21)(citén.12),p.405:
Proptereauisumnobisopusutiletotis/Felicisdomibuspicturaluderesancta,/siforteattonitas
haecperspectaculamentes/agrestumcaperetfucatacoloribusumbra,/quaesuperexprimitur
titulis,utlitteramonstret/quodmanusexplicuit,dumqueomnespictauicissim/ostendunt
releguntque,sibiueltardiusescae/sintmemoresdumgrataoculisieiuniapascunt,/atqueitase
meliorstupefactisinseratusus/dumfallitpicturafamem;sanctasquelegenti/historiascastorum
operumsubrepithonestas/exemplisinductapiis.Trad.:«C’estpourquoiilnousaparuune
œuvreutiledereprésenterdesaintespeinturesdansl’ensembledesdemeuresdeFélix,
aucasoù,d’aventure,parcesobjetsoffertsàlavue,l’ombrefardéedecouleurssaisirait
lesespritsdesincultesenlesfrappant,ellequiestexpliquéepardesépigrammesplacées
au-dessusd’elle,afin quel’écriturerendeévidentcequelamainadéployé,etque,pendant
quetoussemontrentlesunsauxautreslesscènespeintesetqu’ilsleslisentdenouveau,ilsse
souviennentbienplustarddelanourriture,tandisquelesrepaissentdesjeûnesplaisants
auxyeux,etqu’ainsistupéfaitsdemeilleureshabitudess’insinuenteneux,pendantque
lapeinturetrompeleurfaim.Alorsenceluiquilitlessaintsrécitsdesœuvreschastesse
glissel’honnêtetéinspiréepardepieuxexemples.»
252
DIDIERMÉHU
Quisquisdomodominiperfectisordineuotis
Egrederis,remeacorpore,cordemane50.
Lecorpsc’estl’extérieur,lecœurl’intérieur;l’égliseestàl’imageducorpshumain.
Àl’intérieur,onytrouvelecœur,l’esprit;àl’extérieurlecorps.Ensortantdel’église,
onretrouvelecorps,maislaleçonàretenirestderestertournéverslecœur.Laporte
signalecettedémarcation.
La puissance spécifique de la porte et la relation avec le tombeau-autel est
encoremiseenscènedansdeuxrécitsdemiraclesinsérésdanslesnataliciaVIet
VIII,composésrespectivementen400et402.Danslepremier,unpaysan,dont
lesdeuxbœufsquiformaientsaseulerichesseontétévolés,vientimplorerFélix.
SanctaqueFelicisrapidopetitatriacursu;
Ingressusquesacrammagniscumfletibusaulam
Sterniturantefores,etpostibusosculafigit
Etlacrimisrigatomnesolumproliminesancto
Fusushumi,etraptosnocturnafraudeiuuencos
AFelicepiouelutacustodereposcit51.
LaformulationdePaulincréeuneambiguïtéausujetdeslieuxdelascène.
Anteforesdésignelesportesdevantlesquellesils’agenouille;liminesanctodésigne
peut-êtreletombeaudusaintdontilmouillelesoldeseslarmes.Ilyauraitalors
unva-et-viententrelesdeuxlieux.Maisl’absencedetoutementiondedéplacement
peutaussisuggérerquelesanctumlimendésignelaporteelle-même,le«seuilsaint»
selonlatraductionproposée,oùilattendqueFélixsemanifeste.C’esteneffet
littéralementattaché à la porte que le paysan est montré dans les vers suivants,
implorantlesseuils(limina,v.286)pourqu’ilsluirendentsesbœufs,icimême,
commesilaportedevaitêtrelelieuoùlesaintsemanifeste.
(…)«Ipsosigiturmihiredde,
Noloalios;neceosullaregionerequiram:
Hicmihidebenture!Hæcillosliminareddent
Inquibusipsumtesupplexastringotibique
Hæreo(…)52»
50. Ep.32,§12,PaulinusNolanus,Epistulae(citén.14),p.288.Trad.GHPV(citén.12),
p. 146:«QuiquetusoisquisorsdelademeureduSeigneur,aprèsavoirachevétesprières
régulièrement,/retourne-t-enavectoncorps,maisresteavectoncœur.»
51. NataliciumVI,v.248-253,PaulinusNolanus,Carmina(citén.12),p.343.Trad.:«Ilgagne
àtoutesjambes,hâtif,lesjardinsdesaintFélix;ilpénètredanscettecoursacréelesyeux
remplisdelarmes,ets’agenouilleauxportes,embrasselesbattants,et,prosternéparterre
devantleseuilsaint,mouillelesoldelarmes,etdemandeàFélixcommeàunbonberger
qu’illuirendelecomptedesesbœufsravisparunlarcinnocturne.»
52. Ibid.,v.284-288.Trad.:«Ceux-là,rends-lesmoidonc,carjen’enveuxpasd’autres;etpour
lesrechercher,jen’irainullepart:ilsmesontdusici!Quecesseuilsmelesrendent,làoù,
moi,tesuppliant,jem’attacheetm’enchaîneàtoi.»
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
253
Immobilisédevantlesmontantsdelaporte(postis,v.310),ilmenaceFélixde
laissersaviesurceseuil(limen)sisesbœufsneluisontpasrestitués(v.321-322)53.
Ilneveutpasbouger,carc’estlàquelemiracledoitopérer:hic,istic,souligne
lev.322.Laporte,letombeauettoutlecomplexeféliciensemblentparlerl’un
pourl’autre;laportesembleencommunicationdirecteaveclelimendusaint;
elleestlelimendusaint.
Lanuittombant,lepaysanesttoujourslà,appuyécontrelaporteetempêchant
lesgardiensdutombeaudelafermer,etcen’estqu’enl’arrachantdeforcequel’on
peutl’expulserendehorsdulieu(v.319-329)54.Félixentendévidemmentsaplainte,
detellesortequ’aumilieudelanuitlesdeuxbœufsreviennentd’eux-mêmeschez
lepaysan,sefaisantconnaîtreenfrappantàlaportedesamaison(fores,v.359;
liminibus,v.366).Devantlepaysanincréduleilsredoublentleurscoupsetjoignent
leursforcespourébranlerlesbattantsdeleursdeuxfrontsunis,seservantdeleurs
cornescommedemains(v.389-390).Puis,heureux,ilsrejoignentleurmaîtresur
leseuildesachaumière(v.416-417)55.
53. Ibid.,v.307-312:«Eccetenespactum;famuliiamnullamorandi/Causatibi:acceleratantis
mesoluerecuris,/Nammihicertamanetsententiacederenusquam/Donecsubueniasnecab
istoposterefigi /Niproperas,istodeponaminlimineuitam,/Neciamrepperiescuireddassero
reductos!».Trad.:«Désormais,cecontratreposeentretesmains;tun’asplusderaison
pourfairelanguirtonserviteur:enhâteôte-moilefardeauquesontdetelssoucis,carj’ai
lefermeproposden’allernulleparttantquetuneserasvenuàmonsecours,pasplusque
debougerd’unpasdumontantdecetteporte;situnetedépêches,c’estmaviequeje
déposeraisurceseuil,ettunetrouveraspluspersonneàquirendreceuxquepardesdétours
tuaurasramenés!».
54. Ibid.,v.319-329:Interealabentedie,iamuespereducto,/Necprecibusdabatillemodumnec
fletibus ;una/Voxerataffixi foribus:«Noneruaristinc,/Hicmoriaruiaenisicausamprotinus
istic/Accipiam!»Tandemtamen,utiamplurimatutum/Noxsecretumadytisfieri cogebat,et
ille,/Temporisoblitus,damnimemor,ostiaprono/Orepremenstotoprohibebatcorporeclaustra;/
Sed multis frustra pulsatum uocibus aures/Aggreditur uiolenta manus, tandemque reuellit/
Turbareluctantemetsanctaproculexigitaula.Trad.:«Pendantcetemps,lejourtombait,
lesoirvenait,celui-lànemettaitpasfin àsesprièresniàsespleurs;uniqueétaitlemotde
l’hommeagrippéauxportes:«Jenebougeraipasd’ici,jemourraiici,sijenereçois,bienvite
etici-même,maraisondevivre!»Maispourtant,lanuitdéjàprofondevoulaitquepar
prudencel’onfermâtletemplesecret;lui,ayantoubliéletempsmaispassondommage,
penchécontrelaporteetbloquantl’ouvertureempêchaitpartoutsoncorpsqu’onfermât;
mais,ayantfrappélesoreillesenvainparsesnombreuxcris,ilfutappréhendéviolemment
etàlafinarrachémalgréluiparlafoule,quilebannitauloindecettesai tecour.»
55. Ibid.,v.358-361:Eccerepentesuisstrepitumpropostibusaudit/Etpulsasresonarefores;quo
territus,amens/Exclamat,rursumsibifuresafforecredens:/«Quiduacuaincassum,crudeles,
ostiauultis/Frangere?»(…).V.365-371:Dixerathaecmetuens,sednullofine manebat/
Liminibussonitus;quocrebrescente,neculla/Respondentesibipulsantumuoce,propinquat/
Suspensus,cunctantegradu,etdatpostibusaurem/Sollicitam,etrimisaciemperhiantiaclaustra/
Quatenebrisalbuscaelicolorinterlucet/Inserit;exploratquediu,necadhucsibicredit/Quid
videat;(…).V.389-391:(…)quatereostiaiunctis/Frontibus,ettamquammanibussiccornibus
uti/Vtdominumexcirentsonitu;(…).V.411-417:(…)remouensetpessulaclaustris,/Ostia
laxatostridentiacardinesoluit;/Dumfacithoc,iunctisimulirrupereiuuenci/Etreserantisadhuc
moliminapaeuenerunt:/Dimotofacilescesseruntobicepostes,/Oblatumquesibimoxipsoinlimine
regem/Cognoscunthilareslaetum(…).Trad.:«etvoiciquesoudainilentendàsesportes
duvacarmeetdescoupsportéssurlesportes;effrayéparcela,perdantl’esprit,ils’écrie,
croyantquedenouveaudesvoleurssontvenus:«Qu’avez-vousàvouloirenvainbriser
254
DIDIERMÉHU
DanslecomplexeecclésialdeSaint-Félixcommedanslademeuredurustre,
laporteapparaîtainsicommelelieudelarévélation,lelieudel’uniondescœurs.
Laraisondecettefonctionspécifique estfournieparPaulinlui-mêmedansdeux
autrespoèmesàlagloiredeFélix.Lesseuilsterrestresqu’ilafaitconstruireysont
pourluidesfigu esduseuilvéritablesituéhorsdel’espaceetdutemps,parlequel
lesélusentrerontvéritablementenprésencedeDieu.Ce«seuilsupérieur»(limen
superius),commelenommePaulin,alamêmeapparencequeceuxqu’ilafaitédifie
danslapierre.Ilresplendit,ilouvresurdes«portesprécieuses»(limenportaespeciosae)
pouraccueillirlesélusdansunornementimmatériel56.Laporte,l’auteletletombeau
dusaintsontdoncdeslieuxterrestresanaloguesquipréfigu entlesiègecélestede
lavisioDeietquipermettent,parfois,delepercevoir,grâceàlapuissancemisepar
l’Espritdansceslieuxfigurés
Ilfautconcluresurquelquesmotsdechronologie.Paulinconstruitlecomplexe
monumentalenl’honneurdeFélixvers400.Onconsidèregénéralementqu’ilest
achevélorsqu’ilcomposesonsecondnataliciumàlagloiredesbâtimentsetdeleurs
ornements,le14janvier404.Sonœuvreprésentelemérite,alorsunique,d’avoirfait
l’objetd’undiscoursélaboréquipermet,àdéfautdefournirunplanarchéologique,
decomprendrelesensvouluparsonauteur.Dansl’Égliseorientaledelanguegrecque
ousyriaque,lediscourssurlebâtimentavaitdéjàprislaformedupanégyrique
(lesermonsurladédicacedelacathédraledeTyrparEusèbedeCésaréeen317)ou
delaprésentationidéal-typiquedespartiesconstitutivesdutemplechrétien;jepense
auxécritspseudépigrahiquescommelesConstitutionsapostoliquesouleTestamentum
domininostriIesuChristidontlesplusanciennesversionsdateraientdesannées380.
Dansl’Égliselatine,lediscourssurl’églisesedéveloppeaussivers380danslesépigrammesdeDamaseetd’AmbroiseetdanslesekphraseisdePrudence.Vingtans
plustard,leslettresetpoèmesdePaulindeNolesontreprésentativesdutournant
opéréparlechristianismeàlafindu ivesiècle,lorsquel’ecclesia,pourvued’uncredo,
s’affirme «une,sainteetcatholique»,assumepleinementleministèreduSiècle,
lacorporéitédessaints,ladivinitéduFilsetsepensesousuneformearchitecturée
mesportes,cruels?»(…)Ilditcelaparcrainte,maissansfin lebruitcontinuaitàsonseuil;
commeilallaitcroissantetqueceuxquifrappaientneluirépondaientpas,ils’approche
indécis,d’unpashésitant,etaccoleaubattantsonoreilleattentive,etglissesonregardaux
fentesdesvantauxmaljointoyésparoùlablancheurquicolorelecieldanslesténèbres
sefaufil ;ilscrutelonguementetneveutpasencorecroirecequ’ilvoit;(…)ébranlant
lesbattantsdeleursdeuxfrontsunis,etusantdeleurscornescommedemains,afin de
réveillerleurmaîtreparlebruit;(…)retirantlesverrous,ilouvresurleursgondstout
grinçantslesbattants;alorsqu’ils’yoccupe,commeunseullesbœufsfoncèrentetprévinrent
seseffortsd’ouverture:labarrerepoussée,sanspeinelesvantauxcédant,pleinsdeliesse
bienvitesurleseuililsretrouventleurmaîtres’offrant,joyeux,àeux(…).»
56. PaulinévoquelelimensuperiusdansunesectionduNataliciumIII,oùilcomparelesaurea
liminaqu’ilafaitconstruireauprintempsàvenir.L’expressionestutiliséepourqualifie
lagloiresacréeduseuild’enhautquientourelemonument:v.111-112,PaulinusNolanus,
Carmina(citén.12),p.302:Astillumsuperisacraglorialiminisambit,/Florentemgemina
bellipacisquecorona.L’expression«seuildelaPorteprécieuse»estutiliséepourqualifier ce
dont un pauvre, miraculé de saint Félix, pourra désormais bénéficie , dans le Nat.XII,
v. 247,ibid.,p.456:Dignusethicpauperspeciosaelimineportae.
LESFIGURESDESLIEUXLIMINAIRESDEL’ÉGLISEPALÉOCHRÉTIENNE
255
etpicturale.Laformeidéellerevêtueparlabasiliqueestpoétique;pardéfinition,
serais-jetentédedire,parcequelabasiliqueestetnepeutêtrequ’unefigu a,lafigu e
dutemplespiritueldeDieu,soitl’assembléedesêtreshumainsinvestisparl’Esprit.
Laformematérielledelabasiliqueestcaractériséeparlamultipolarité,lajuxtaposition
dedispositifsreliésparlesdéplacementsréelsetimaginairesdesfidèles, desornements
d’ordredistinctifetunificateurs
Cesdeuxformes,idéellesetmatérielles,revêtuesparl’églisedèslafin duivesiècle
connaissentensuitepérennitéetvariantes57.Lesvariantessontlesélémentsvisibles
quiconstituentlamatièrepremièredel’histoiredel’artetdel’architecture:lanaissance
del’articulationdesédifices àl’âgeroman,lamodélisationdesélémentsconstitutifs
del’églisegothique,lesdécloisonnementsdelaRenaissanceetdubaroque;et,
parallèlement,l’introductiondel’imagedévotionnelletridimensionnelleauxesiècle,
lavisualisationaccruedesrelationsentreleseuiletl’autelparlasculpturedesportails
romans,l’apparentenaturalisationdudécoretdel’imagegothiques(quisignalesans
douteuneintégrationaccruedel’humain,duvégétaletdel’animaldanslasphèredes
créaturesspiritualisées).Etbiend’autreschosesencore.Maisau-delàdecesvariantes,
uneconstantedemeure,celledustatutfigu aldel’édifice ecclésial.L’églisen’apas
d’autrelégitimitéquecelledelafigu e,mêmesilesformesqu’elleadoptetendent
deplusenplusàcréerl’illusiondelaprésenceetnonplusseulementlapréfiguratio
d’uneprésenceàvenir.C’estainsiquel’égliseestlégitiméeparlesPèresduivesiècle;
c’estainsiqu’elledemeurejusqu’àcequ’ellesoitdénuéedesasubstanceauxviiiesiècle.
L’églisen’existequeparlesystèmederelationsqu’ellefaitnaître,àpartirdumoment
oùelleestdédicacéeetquel’onycélèbrelapremièreeucharistie.Lesrelationsdont
l’égliseestleprospectus–pourreprendreunmotdePaulin–,relationsd’ordrevisuel,
sémiotiqueetspirituelquisontautantdevariantesd’unmêmeprocessuscognitif,
sontinstituéesparladédicacedulieudeculteetsontensuitesignifiées parlesoffice ,
lesprières,lespositionsetlesdéplacementsdesacteurs,lesdispositifsarchitecturaux,
picturauxetornementauxdel’édifice. Lesétapesdel’évolutiondel’espaceecclésial,
qu’ellessoientcarolingiennes,grégoriennesoubaroques,mesemblentdevoirêtre
penséesàlalumièredecesystèmerelationnel,dontlastructure,jecrois,estposée
entreConstantinetAugustin.
DidierMéhu
UniversitéLaval,Québec
57. LarupturecarolingiennequemetenévidenceD.Iogna-Prat,LaMaison-Dieu.Unehistoire
monumentaledel’ÉgliseauMoyenÂge(v.800-v.1200),Paris2006,mesembledevoirêtre
relueàlalumièredesfondementsposésentreleiveetleviesiècles.
Lamiseenréseaudeshommesetdesartefacts
dansl’égliseSaint-Micheld’Hildesheim
IsabelleMarchesin
L’abbatialeSaint-Micheld’Hildesheimestl’unedeséglisesduhautMoyenÂge
germaniquelesmieuxdocumentéesetlesplusrigoureusementrestaurées1(fig 1).
Lesnombreusespublicationsquiluiontétédédiéesaucoursduderniersiècle2ont,
mesemble-t-il,passésoussilencelefaitqu’àcettehomogénéitéd’apparencecorrespondaitunprojetinitial.Celui-ci,s’ilnefutjamaisexpressémentmisenœuvreduvivant
del’évêquecommanditaire,ambitionnaitdeplacerenrelationdialectique,enréseau
d’interactions,despersonnages,desœuvresetunméta-lieu,lui-mêmedistribuéen
élémentsarchitectoniquesetsymboliquescoordonnéslesunsaveclesautres.
Commel’attestesachartedefondation,l’abbatialebénédictineSaint-Michel,
dédiéeauSauveur,àlaSainte-Croix,àlaViergeMarieetàl’archangesaintMichel,
aétéfondéeautoutdébutduxiesiècleparl’évêqueBernward,unpuissantaristocrate
ottonienquipritl’habitmonastiqueaumomentdesamort.Saint-Michelétaitalors
situéeendehorsdel’enceintedelacité,maisàseulement200mètresaunordde
lacathédraleSainte-Marie,quienoccupaitlecœur.En1534,l’égliseSaint-Michela
étéaffectéeauculteprotestant.Sacrypte,quiabritaitetabritetoujourslecorpsde
Bernward,canoniséàlatoutefin duxiiesiècle,estrestéecatholique,etlacathédrale
Sainte-MarieahéritédelaplupartdesœuvresmajeuresqueBernwarddestinaità
Saint-Micheletquisetrouventaujourd’huisoitdanslacathédralesoitdansleDom
Museum.Onsouligneraqueceprocessusdetranslationartistiqueadébutédans
lesannéesquisuivirentlamortdeBernwarden1022,avecl’installationdesaporte
debronzedanslacathédraleSainte-Marieen1035,àlademandedel’évêqueGodehard.
1.
2.
Pourunehistoiredel’édifice, voirJ.Cramer,W.JacobsenetD.vonWinterfeld,Die
Michaeliskirche,dansBernwardvonHildesheimunddasZeitalterderOttonen,cat.exp.,
éd.T.Giessman,A.EggebrechtetM.Brandt,Hildesheim1993,t.1,p.369-382.
Jeneproposeiciquequelques-unsdestitresprincipauxsurl’égliseetsoncontenu:H.Beseler
et H.Roggenkamp, Die Michaeliskirche in Hildesheim, Berlin 1954; M.Overesch et
G. Alfhart,HimmlischesJerusaleminHildesheim.St.MichaelunddasGeheimnisdersakralen
Mathematikvor1000Jahren,Göttingen2009;R.C.A.Rottländer,ZurEntwurfskonstruktionvonSt.MichaelisinHildesheim,DieDiözeseHildesheiminVergangenheitund
Gegenwart58,1990,p.7-16;K.VanDerPloeg,TheAltarandtheColumn:Symbolism
inSt.Michael’sChurchatHildesheim,dansMedialatinitas:aCollectionofEssaystomark
theOccasionoftheRetirementofL.J.Engels,éd.R.Nip,Turnhout1996,p.309-315;
C. Heitz, Cluny II - Saint-Michel d’Hildesheim: une comparaison, CSMC 20, 1989,
p. 61-76.Pourlescompléter,onpourraseréféreràlabibliographiedeG.Binding,Bischof
Bernward als Architekt der Michaeliskirche in Hildesheim, Köln 1987, ou à celle, moins
spécialisée,demonlivreL’arbreetlacolonne.Laportedebronzed’Hildesheim,Paris2017.
258
ISABELLEMARCHESIN
Figure1-Vuedelanefversl’ouest,Saint-Micheld’Hildesheim
(photo:DommuseumHildesheim).
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
259
Defait,lacoexistencedeséglisesaétécompliquéeparleurproximitégéographique
etdecequelemonastèreSaint-Michel,dèssafondation,avaitététrèsrichementdoté
parBernwardenterres,enmobilierliturgique(leplusmonumentalétantunecolonne
etuneportedebronze)etenreliquesprestigieuses,dontunereliquedelaVraie
Croixdonnéeàl’évêqueparl’empereurOttonIII.CettereliquedelaVraieCroixfut,
enquelquesorte,lepointd’originedelafondation,puisquel’égliseSaint-Michel
étaitétabliedanslacontinuitéd’unechapelledestinéeàl’abriteretaffectéenonpas
àdesmoinesmaisàdesclercs.ÀlatailleetàlarichessedeSaint-Michel,àsavocation
d’églisedepèlerinage,s’estadjointunformatliturgiqueimportant,puisquel’église
possédait,audébutduxiesiècle,septautelsidentifiés àl’ouest,lesquelsétaientsans
doutecomplétéspardesautelsàl’orient.L’églisebénédictineserévèledoncavoiraussi
étéunepuissantecollégialeouvertesurlemonde,àlamesuredesgrandesabbayes
carolingiennesetottoniennes,etsituéeàproximitéimmédiated’unecathédrale.
Nousconnaissonsbeaucoupdel’histoiredeSaint-Micheletdesonmobiliergrâce
àdestextes.LeslonguesinscriptionsépigraphiquesqueBernwardafaitapposer
surtouslesobjetsqu’ilacommandés(et,selonmoi,dessinésvoireenpartieréalisés)
pourraientêtredessourcesconfortablespourl’historiensiellesn’étaientsouvent
sibyllines.OntégalementétépréservéeslesAnnalesdelacathédrale,laChronique
deSaint-Micheletsurtout,pourlapériodequinousconcerne,labiographiede
Bernwardqu’arédigéesonmaîtreThangmar3.DanscetteVita,commencéeduvivant
deBernwardetachevéeaprèssamort,l’évêquefondateurestprésentécommeun
hommeextrêmementsavant,dessinateuretarchitecte,spécialistedemétallurgieet
férud’artlibéraux,autantquecommeunfamilierdelacourdel’empereur.Ilsuivra
OttonIIIdanssesdéplacementsenItalie,enparticulieràRomeoùilrésidera
plusieurssemaines,etvoyageraaussienFrancie;onsaitparexemplequ’ils’estrendu
àSaint-Martin-de-Toursetenaramenédesreliques,toutcommelemodèledu
déambulatoiredelacryptedeSaint-Michel.LabiographiedeBernward,précieuse
maisassezsévèrementinterpoléeàl’occasiondesacanonisationen1192,donne
aussidesindicationssurcertainsobjetsqu’ilfit réaliserpourSaint-Michel–elleesttrès
préciseparexempleàproposdesontombeau–,maiselleneparlenidelacolonne
nidelaportedebronze,cequiadonnélieuàd’importantsdébatshistoriographiques.
Àcejour,detouslesobjetscommandésparBernward,seullesarcophagede
lacrypteetlacolonnedebronzesontsituésdansleuréglised’origine.Letombeau
n’apasbougé;lacolonne,amputée,pendantlesGuerresdereligions,duchapiteau
etdelacroixmonumentalequilasommaient,puistemporairementdéplacéeà
la cathédrale, a été récemment installée dans le bras sud du chevet oriental.
Commentretrouverdesemplacementsinitiauxpourunédifice qui,àlamortde
sonfondateur,étaitlargementinachevé?Cinqdatesscandentlaprogressionde
laconstruction:laVitaBernwardiditqu’en1010Bernwardenposelapremièrepierre.
LesAnnalesd’Hildesheimajoutentladatede1015pourlaconsécrationdelacrypte.
L’égliseetlecloîtresontconsacrésen1022,lejourdelaSaint-Michel,lorsde
l’installationdupremierabbé,Gotram,mais,àlamortdeBernward,seulelacrypte
3.
Thangmar,VitaBernwardiepiscopiHildesheimensis,MGH,SS.4,p.754-782etPL140,
col.385-429(traductionallemandeen1993,Hildesheim).
260
ISABELLEMARCHESIN
etlechevetoccidentaldel’égliseétaienteffectivementbâtis;laconstructiondu
restedel’édifice allaitsepoursuivre,surlesplansoulamaquettedeBernward,
encoreaumoinsjusqu’en1033,dernièredatedeconsécrationquenouspossédions.
FaisantsuiteauxfouillesqueJosephBohlandmenajusteaprèslesdestructionsde
laSecondeGuerremondiale,unnouveauchantierarchéologiqueaétéouvertdans
l’égliseSaint-Michelen20064.Mêmesiledébatn’estpasclos,iltendàconfirmer
laprésencedeplusieursautels,dontceluidelaSainte-Croix,placépeuavantlacroisée
dutranseptoriental,ainsiquel’implantation,justederrièrelui,delagrandecolonne
debronze.Cesfouillesontaussiattestéquel’hypothèsed’unemplacementde
laportedebronzeausuddel’édifice, làoùsetenaitpeut-êtreunavant-corps,était
envisageable,cequetendàconfortermonenquêtesurleprogrammeiconographique
desesseizepanneaux5.Ajoutonsunderniertraitàlaprésentationd’ensemble.
LarestitutioncontemporainedeSaint-Michel,quandbienmêmerebâtieaprès
laguerresurlabased’unbâtiencorelargementenplace,d’archivesetderelevés
fiables, nesauraitfaireoublierque,pendantplusieurssiècles,l’égliseafaitl’objetd’un
aménagementdestinéauculteprotestant,desortequ’ellecorrespondparticulièrement
bienàl’idéed’unartmédiévalpréromanencoreenpriseavecl’Antiquité,gracieux,
épuréetlumineux,maisquifaitfi despeinturesoudesstucsquiontpuexisterau
hautMoyenÂgedansl’église(leplafondpeint,largementrestauréparBolhand,
dateduxiiiesiècle).
Le décor historique et historiographique planté, engageons la tentative de
restitutiond’unsitemajeurdel’AnMil.Ilnes’agitpas,enl’espèce,dela«vérité
historique»d’unédifice qui,entantquetel,n’ajamaisexisté,maisplutôt,surlabase
detoutcequinousestparvenu,d’unerestitutiondelaprojectionqu’unévêque
extrêmementingénieuxavaitfaitedesonégliseidéale.Enl’espèce,l’essentieldes
argumentsquivontêtredéployés,àl’imagedecequeproposeunehistoriographie
trèscontemporaine,provientnonpasdestextesmaisdesétudesdesobjetsetdes
analysesiconographiquesdesimagesqueBernwardavaitmisesenformeetenplace
poursonédific 6.Cettefondationpieuse,danslacontinuitédessaintsbâtisseurs
dontBernwardserevendique,Salomonlepremier,apparaîtcommeuneconstructionholistiquedanslaquelletoutserépond,l’architecture,lemobilierliturgique
etlesacteursdelaviecommunautaire.C’estencelaquesetientleproposdecet
article,latentativederestitutiond’unevisionquinefutjamaispleinementréalisée,
maisquiaproduitdesœuvrescentralespourl’histoiredel’artmédiévaletpeut
nous renseigner sur la façon dont le visible et l’invisible entendaient s’articuler
dansunlieusacréautourdel’AnMil.
4.
5.
6.
St.MichaelisinHildesheim:ForschungsergebnissezurbauarchäologischenUntersuchungim
Jahr2006,éd.C.Segers-Glocke,Niemeyer2008;K.B.Kruse,DieBautätigkeitBischof
BernwardsinHildesheim,dans1000JahreSt.MichaelinHildesheim:Kirche,Kloster,Stifter.
InternationalenTagungdesHornemannInstitutsderHAWKHochschulefürangewandte
Wissenschaft und Kunst Hildesheim, 16.-18. September 2010, éd. G.Lutz et A.Weyer,
Petersberg2012,p.29-40.
Voirinfran.16.
ExemplairedecettedémarcheestlelivredeJ.P.Kingsley,TheBernwardGospels:Art,
Memory,andtheEpiscopateinMedievalGermany,UniversityParkPA2014.
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
261
Dansl’édifice dontilaétélemaîtred’ouvrageetpartiellementlemaîtred’œuvre,
Bernwardalaissébeaucoupd’inscriptionsépigraphiquesetdemonogrammes,
apposéssursesœuvresdebronze,surlapierredefondationretrouvéeaupiedde
latoursud-ouestdel’église,ouencoresurlestuiles,quifurentmouléesaunomde
l’évêque7.Ellessontlependant,insitu,dutexteparlequelBernwardcontextualise
etéclairelesraisonsdelafondationdel’abbayeSaint-Michel.Cesinscriptionsont
deuxpointscommuns.Lepremierestqu’ellesétablissentcollectivementunedévotion
promemoria,quiembrasselegéniedebâtisseuretlaqualitéspirituelledeBernward,
etunedévotionproanima,quiinviteàprierpourlui8.Leurdeuxièmepointcommun
estleurfonctionindicielletrèsmarquée:cesinscriptionsattirentl’attentionsur
leslieuxoùsetiennentlesœuvresetsurlesmatériauxquilescomposent.Cesqualités
d’expositionauregardetdesubstanceseront,enconséquence,placéesaucœurde
notreanalyse.
Levaisseaului-même,telqu’ilnousestconnuaudébutduxiesiècle,estun
magnifique exemple d’architecture saxonne. Claire et charpentée, comme les
basiliquespaléochrétiennes,l’églisepossèdeunenefàsupportsalternés(unepile
pourdeuxcolonnes),deuxlargescollatéraux,etdeuxtranseptsàcroiséecarrée,
comportantdeuxniveauxdetribunes,placésauxdeuxextrémitésdelanefet
surmontésd’unetour(fig 2).Cesdeuxtranseptsprécèdentdeuxchœurs,celuide
l’estestunesimpleabside;celuidel’ouestestsurélevé,cequilaissedelaplace
pourunecrypteentouréed’undéambulatoire,quiestsituéedepleinpiedaveclanef.
Leplanàdeuxchevetsetl’élévationàdeuxétagesdetribunessontinfluencés par
l’architecturecarolingienne,peut-êtremêmedirectementparCentula-Saint-Riquier
queBernwardavisitéen1007,maisilproposequelquesnouveautésnotables,en
particulierpourlemassifoccidental9.
L’égliserenfermaitbeaucoupd’autelsaudébutduxiesiècle:deuxoutroisautels
danslacrypteetlechœuroccidental,deuxdansletranseptouest,auxquelss’ajoutaient
l’auteldelaSainte-Croixàl’extrémitéestdelanef,etl’auteldesaintJean-Baptiste
dansl’absideorientale;etilrestaitencoredelaplaceàl’est,danslesbrasdutransept
comme dans les absidioles10 (fig 3). Outre cet ordonnancement très classique,
7.
C.Wulf,BernwardvonHildesheim,einBischofaufdemWegzurHeiligkeit,Concilium
MediiAevi11,2008,p.1-19;DieInschriftenderStadtHildesheim,éd.C.Wulf,Wiesbaden
2003(DiedeutschenInschriften88).
8. Surlesujet,outrel’articledeChristineWulf,voirO.G.Oexle,BernwardvonHildesheim
unddiereligiösenBewegungenseinerZeit,dansBernwardvonHildesheimunddasZeitalter
derOttonen(citén.1),t.1,p.355-360.
9. U.Lobbedey,LesWestwerkedel’époqueottonienneenAllemagnedunord,dansAvant-nefs
etespacesd’accueildansl’égliseentrele iveetle xiiesiècle.Actesducolloqueinternationaldu
CNRS,Auxerre,17-20juin1999,éd.C.Sapin,Paris2002(MémoiresdelaSectiond’Archéologie
etd’Histoiredel’Art13),p.67-75.
10. G.Bandmann,Früh-undhochmittelalterlicheAltarordnungalsDarstellung,dansDaserste
Jahrtausend.KulturundKunstimwerdendenAbendlandanRheinundRuhr,éd.V.H.Elbern,
t. 1,1962,p.371-411;M.Untermann,St.MichaelunddieSakralarchitekturum1000.
ForschungsstandundPerspektiven,dans1000JahreSt.Michael(citén.4),p.41-65;pour
uneprésentationpluslargedesemplacementsd’autels,J.-L.Ahn,AltarundLiturgieraum
imrömisch-katholischenKirchenbau,PhD,Aachen2004.
262
ISABELLEMARCHESIN
Figure2-Coupetransversale,Saint-Micheld’Hildesheim(d’aprèsH.Beseleret
H. Roggenkamp,DieMichaeliskircheinHildesheim,Berlin1954,pl.5).
Figure3-Emplacementdesautels,Saint-Micheld’Hildesheim
(d’aprèsUntermann,St.MichaelunddieSakralarchitekturum1000…,p.48).
l’agencement des transepts et la structuration générale de l’église Saint-Michel,
ainsiquel’ontmontréHartwigBeselerpuisGüntherBinding,reposaientsurdes
principesmathématiquesdeproportionsextrêmementélaborés.Bernward,bâtisseur
savant,connaissaitaussibienleDearchitecturadeVitruvequel’Institutioarithmetica
deBoèce,encequecetraitéreprendlaphilosophiepythagoriciennedesnombres
deNicomaquedeGérase,etnonsonélaborationdesquantitésproportionnelles
musicales.Ils’estservidecessourcessavantes,toutcommeilseservira,danslaporte
historiée,detraitésaugustiniens,dePlinel’AncienoudeGalien,afin d’établirune
églised’uneparfaiteharmoniegéométrique,inscritedefaçonrationnelledans
latopographiedumonde,selondesaxes,croixetdiagonalesquel’onvoitaussià
l’œuvredanslediscoursdespanneauxdelaportedebronze.
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
263
Lacrypteestbâtiedeplain-piedaveclanefets’ouvraitdirectementsurelle,au
centreetsurlesdeuxcôtés.LesarcophagedeBernwardsetrouvaitdonc,selonun
axeest-ouest,danslacontinuitédel’auteldelaSainte-Croixplacédanslanef,aupied
del’autelàlaViergesituéàl’entréedelacrypte,etsousl’autelduSauveurplacé
enhauteurdanslechœuroccidental.Cettecoordinationspatialen’estpassans
rappelerladistributiondesautelsdeCentula-Saint-Riquier,tellequel’aétudiée
CarolHeitz11surlabasedeladescriptionquelemoineHariulffit del’édifice dans
sachroniquedelafin duixesiècle,àceciprèsqu’àSaint-Michelladépouillede
Bernwards’inscritdansunetopographieliturgiquequiassocieunGolgothavirtuel
– l’emplacementdel’auteldelaSainte-Croix–àunSépulcre-Anastasis,dans
lacrypteoccidentale.Cedernierlieu,lieudemortetlieuderenaissancedel’évêque,
étaitsignaléparuneinscriptionaujourd’huidisparuemaiscitéedanslaVitaBernwardi,
quiprésentelaViergecommeunefonsvitae.
Àl’endroitoù,àSaint-Michel,setenaientl’auteletl’inscriptionmariaux,se
trouvait,àSaint-Riquier,uneimagedelaNativité.Àl’endroitoùsetenait,àSaintMichel,l’auteldelaSainte-Croixetsonreliquaire,maisaussilacolonnesurmontée
d’unecroixmonumentale,ontrouvait,àSaint-Riquier,toutcommesurleplande
Saint-Gall,unmêmeautel,accompagnéd’uneimagedelaPassion.Outrelacroix,
Hariulfdécritdeuxautresimagines,desstucspeintsprobablement,placésaunord
etausuddelanef.Cesimages,situéesdoncauxquatrepointscardinaux,servaient
destationlorsdeladoubleprocessiondesmoinesàVêpresetMatines,laréunion
delacommunautésefaisantdevantl’auteldelaSainte-Croix12.Nousn’avonspas
detexteattestantquedesimagesetpratiquessemblablesaientexistéàSaint-Michel,
maisBernwardlesasansaucundouteaumoinsvuesàSaint-Riquier,etelles
dessinentlapossibilitéd’uneliaisonentreimages,topographieetactivitéliturgique
àSaint-Michelmême.
Letombeauplacédanslacrypteestunmanifestedel’espérancedel’évêque.
La sculptureetlesinscriptionsducouvercledusarcophageontétéchoisiespar
Bernwardlui-même,commel’expliquesaVita.Laprésencedeneufchœursangéliques
figurés enbuste,ainsiquelaparaphrasedulivredeJob(Jb19,25-27)choisiecomme
épitapherenseignentsurlanaturedel’attentedel’évêque:unerésurrectiondelachair
luipermettantdevoirdesesyeuxsonSauveur,ouencoreunevisionbéatifique dans
uncorpsdechairressuscité13.Nousreviendronssurcethorizoneschatologiqueun
peuplustard,cars’ilparticiped’uneéconomiegénéraledelapiétéchrétienne,cequ’il
implique,pourBernward,surlavieici-basetsespossibilitésd’accèsàDieu,oriente
considérablement,selonmoi,laconduitedesamiseenréseaud’hommesetd’artefacts
auseindeSaint-Michel.
11. C.Heitz,Architectureetliturgieprocessionnelleàl’époquepré-romane,Revuedel’art24,
1974,p.30-47.
12. Ibid.,p.34;voiraussiC.Sapin,Lechœurdel’églisecarolingienne:archéologieetarchitectured’unespace,dansLaplaceduchœur(citén.9),p.45-55.
13. R.Kahsnitz,BischofBernwardsGrab,dansBernwardvonHildesheimunddasZeitalter
derOttonen(citén.1),t.1,p.383-396.
264
ISABELLEMARCHESIN
Sinousneconservonspasd’imagesmuralesdeSaint-Michel,demeureprésente,
enrevanche,uneconfiguration intérieuresoigneusementélaborée,destinéeàconstruire
lasacralitéd’unlieudontj’aidéjàmentionnéqu’ilavaitétéplanifié selonunegéométriesymbolique.Sansentrerdanslescomplexescalculsproportionnelsduplan,
laprésencededouzecolonnesalternéesavecdespiliersdanslanefpourraitparaître
anecdotiquesi,souschacunedecesdouzecolonnes,n’étaientplacéestroisreliques
nomméespardesinscriptions:restesdemartyrsetdesaints,fragmentdelacouche
delaViergeoudubâtondesaintPierreviennents’associeraveclareliquemajeure,
placéedanslereliquairedelaVraieCroixàl’auteldelanef,pourcréerunréseaude
sanctification quiuniversaliseSaint-Micheltoutenenfaisantungrandreliquaire14.
Levaisseaucentralapparaîtainsicommeunefondationàdeuxniveaux:une
fondationsymbolique,celledesdouzeApôtres,etunefondationmatérielle,celle
dereliquesquiparticipentàlasanctification progressivedelaterrecorrompuepar
lepéchédeshommes.Nousnoustrouvonsdansunlieuquiestplacédanslemonde,
maisqui,dessinéenformedecroixetpourvud’unequalitédesacralitéquitranscendelamatièredumonde,apparaîtaussicommeuneégliseau-dessusdumonde
terrestre,uneEcclesiaperegrinanspartageantdéjàlaréalitécélesteeteschatologique
delaCitédivine,selonlemodèleaugustinienduDeCivitateDeidontBernward
avaituneconnaissanceintime,pourl’avoirétudiéeavecWilligisdeMayence15.
Quantauformatdeschapiteaux,cubiquesaudébutduxiesiècle,telsqu’ilssubsistent
danslesdeuxtravéesorientalesdelanef,iln’estcertespasoriginalensoi,mais
relèvetoutdemêmed’unchoixesthétiquequiexclutlevégétalpourluipréférer
lagéométrie.Ceformatgéométriqueseretrouveprécisémentdansl’évocationque
faitBernwarddel’institutionecclésialecommepierrecarrée,aupanneau15de
laportedebronze.
Cetteportedebronze,fondueen1015,estsansnuldoutelapluscélèbreœuvrede
Bernward.Laquestiondesonemplacementinitialaététrèsdébattue16(fig 4).Encore
faut-ilfaireunedifférenceentrel’intentionpremièredel’évêquecommanditaire,
Bernward,etledevenirdesonœuvre.Lesrechercheshistoriquesetarchéologiques
lesplusrécentesrenforcentl’hypothèseanciennequelaporteaétéconçue,audépart,
pourl’égliseSaint-Michel,peut-êtrepourl’entréesud.Riennegarantittoutefois
qu’ellefutjamaisinstalléedansl’abbatiale.Bernwardestmortavantlafin de
laconstructiondeSaint-Michel,etn’aeuletempsd’enconsacrerquelechœurliturgiqueetlacrypte.Deplus,unincendieadétruitl’églisepeudetempsaprèsson
achèvement.Onsaitquelaportefutmiseenplacedanslacathédraled’Hildesheim
dutempsdeGodehard,lesuccesseurdeBernward,maisbeaucoupd’éléments
concordentpournousfairepenserqu’elleétaitinitialementconçuepourl’abbaye.
14. G.Binding,DieMichaeliskircheinHildesheimundBischofBernwardalssapiensarchitectus,
Darmstadt2013,p.51etsuiv.
15. H.Mayr-Harting,OttonianBookIllumination.AnHistoricalStudy,Londres1989,rééd.1999,
vol.2,p.86.
16. C.Schulz-Mons,DasMichaelisklosterinHildesheim.UntersuchungenzuGründungdurch
BischofBernward(993-1022),Hildesheim2010,p.280-330;B.Schütz,Zumursprunglichen
AnbringungsortderBronzetürBischofBernwardsvonHildesheim,ZeitschriftfurKunstgeschichte57/4,1994,p.569-599.
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
Figure4-PortedeSaint-Micheld’Hildesheim
(photo:ArchivMonheim).
265
266
ISABELLEMARCHESIN
L’inscriptiondédicatoirequicourtsursesdeuxvantauxditd’ellequ’ellefutsuspendue
devant«letempledesanges»,cequel’onrapprocheraaisémentdeSaint-Michel,
etsacomplémentaritéaveclacolonne,dontilestfermementétabliqu’elleétait
destinéeetfutinstalléeàSaint-Michel,argumenteégalementencesens.
Cetteporteestunchef-d’œuvresurleplanartistiqueetunvéritabletourdeforce
technique.Elleestcomposéededeuxvantauxfondusàlacireperdue,c’est-à-dire
enbronzeplein,cequiestexceptionnel.Chacund’euxpèsentpresquequatretonnes,
mesure4,70mdehautsur2,40mdelarge,etrenfermehuitpanneauxsculptésen
trèshautrelief,cequiautorisedesjeuxsubtilsd’interférencesentrelapositionrelative
desspectateursetl’implantationetlaplastiquedesscènesfigurées. Cesvantaux
racontentl’histoirechrétiennedumonde,c’est-à-direcelledelaChuteetduSalut,
enseizepanneaux–seizeépisodesbibliquesquis’enchaînentchronologiquement.
LecheminementnarratifsefaitenU:levantailgauche,figurant desscènesde
l’AncienTestamentetdevantêtreludehautenbas,évoquelaChute,tandisque
levantaildroit,figurant desscènesduNouveauTestament,etselisantdebasen
haut,raconteleSalut.Cetteiconicitédusupport–leregarddescendpoursuivre
laChutedel’hommeetremontepourcontemplersonrelèvementparleChrist–
estl’unedesclésdecompréhensiondel’ensembledesartefactsproduitsparBernward.
Enl’occurrence,l’ensembledudiscoursdelaporteseprésente,àterme,comme
unemystagogiedel’Eucharistie,unedescriptionducontextespatial,temporelet
substantielquipermetàl’hommedénaturéparlepéché,desespiritualiserprogressivementetdes’uniraucorpsmortetressuscitéduChrist,quiestaussilecorps
de l’Église mystique, lors de l’Eucharistie17. L’entrée physique dans cet édific
qu’estl’égliseSaint-Michelsignifie doncaussiuneentréedansleCorpschristiqueet
lapromessed’uneassomption,àlafin destemps,dansleroyaumedeDieu.Sansentrer
dans les détails de l’analyse, on comprendra le mode de fonctionnement de ce
discoursenconsidérantlasimilitudeétablieentrelecorpsangéliquedupremier
panneauetlecorpsdeMarie-Madeleineautoutdernierpanneaudelaporte,leNoli
metangere.Lepointdedépartdurécitenimagesyrencontresonpointd’arrivée,
etconstruitl’ensembledel’histoirecommeuneboucle,unretourversleCréateur:
l’uniondeMarie-MadeleineetduChristestlare-créationd’unHommeplus
accompli,l’humanitéacquérantunesimilitudeauxangesqu’ellenepossédaitpas
danssonpremiercorps.C’estcelaqu’évoqueBernwardlorsque,sursonsarcophage,
il fait figu er les hiérarchies angéliques et mentionne sa future vision béatifique
danssoncorpsdechairressuscité.Lesartefactsserépondentetsecomplètentdans
lascénographied’ensembledel’église.
Outrelalecturelinéairedelaportequenousvenonsd’évoquer,Bernwardaaussi
donnéàsespanneauxunearticulationtypologiquequimetenregardlesépisodes
figurés surlesdeuxvantauxdel’AncienetduNouveauTestament.Cettefaçon
d’expliciterl’historiacommeexpressiondelavolontéetdelaProvidencedivines,
enenplaçantlaraisonàtouslespointsdutemps,apeut-êtreétéinspiréeàBernward
par les portes de Sainte-Sabine à Rome: elle est non seulement systématisée et
théoriséedanslaportedebronze,maisaussiexaltéeetpresqueincarnéeparlesdeux
17. Marchesin,L’arbreetlacolonne(citén.2),étudedupanneau16,p.205.
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
267
figu esdemèresreprésentéesfaceàface,entotalecomplémentarité,àhauteurdes
yeuxdesspectateursquisetiennentdevantlaporte.Ève,àgauche,commefigu ede
laclôture,etMarie,àdroite,commefigu edupassage,ontlamêmefonctionque
lesdeuxvantauxdelaportefigurant l’AncienetleNouveauTestaments.Danslesouci,
làencore,d’uneconstructionenmiroiretenréseaudel’ensembledesœuvres
destinéesàSaint-Michel,cesdeuxfemmessontaussifigurées dansuneminiature
del’évangéliaireoffertàl’égliseparBernward(Hildesheim,Dommuseum,Ds18,
fol.17).Cettescène,siimportantepourl’évêquequ’ill’aplacéeenvis-à-visdel’image
dedédicacedanslaquelleils’estreprésentéàl’autel,devantSaint-Michel(fol.16v),
montreMarie,àgauche,ouvrantsuruncielbleulaportequ’Èveavaitfermée,
àdroite,pardesferrures.End’autrestermes,danscetteminiature,Marieréouvre
l’accèsauParadis,parcequ’elledonnenaissanceauChristetparcequ’elleestl’Église
matricielleauseindelaquellel’hommeancienpeutrenaîtreenhommenouveau18.
Untroisièmetypedeperception,plusenveloppantetméditatif,etquiexigeune
longuecontemplationdesimages,engagelespectateuràconsidérerl’ensembledes
détailsdetouslespanneauxdelaporte,afin delesarticulerlesunsaveclesautres.
Enpratiquantcetexercice,outrequ’ilsetransformelui-mêmeàlamesuredecequ’il
voitsetransformerdanslespanneauxdebronze19,lespectateuraccèdeauniveau
ontologiquedumonde,àcequiconstituesaLoietàlafaçondontcetteLois’applique
auxformesetauxsubstances,unplanderéflexion quel’onvaretrouverdansd’autres
œuvrescommandéespourSaint-Michel.Àtitred’exemple,considéronsqu’entre
lepremierpanneau,ledondelavieàl’homme,etlecinquièmepanneau,l’Expulsion
duParadis,setientlepanneauduPéchéoriginel.Legrandarbredupremierpanneau
estl’Arbredevie,ceprincipevitalparadigmatiquequipermetd’accéderàl’éternité.
Ilenrendcompteàlafoisparsaconfiguration (symétrique,parfaite,liée,avecdes
palmesd’éternitécommefeuillessommitales)etàlafoisparlamatièredontilestfait,
vivacemaiséthérée.Ceprincipedevie,cetteLoidelavie,réapparaît,tronquéeet
agonisanteaupanneau5oùelleévoquelaviemortelle,c’est-à-direlaséparationentre
l’âme,enhaut,etlecorpsdechairaltérée,enbas,uncorpslourdetspasmodique,
quiestdestinéàretourneràlaterredontilaétéfait20.Unautreexempleparticulièrementclairdecefonctionnementréférentieletmétamorphiqueduvégétalcomme
expressiondelaLoidelavie,estlecoupled’arbresquiaccompagnelaprésentation
d’ÈveàAdam,aupanneau2:lesdeuxarbressemblentidentiques,maisl’arbred’Ève
renfermeunefleu ,tandisqueceluid’Adamcompose,envis-à-vis,unbouquetun
peuhirsute,privéd’unerangéedefeuilles.L’ensembleestinspirédeladescription
queproposePlinedumodèledereproduction(Plineparledemariage)entrelepalmier
deJudéemâleetlepalmierdeJudéefemelle:lesdeuxarbress’attirentmutuellement,
etlemâleenvoiesasemencejusqu’àlamatricedelafemellepourlaféconder21.L’arbre
18. E.Guldan,EvaundMaria.EineAntithesealsBildmotiv,Graz/Cologne1966,p.13-18;
Kingsley,TheBernwardGospels(citén.6),p.20.
19. I.Marchesin,Voirl’invisible:l’éducationduregarddanslaportedebronzed’Hildesheim
(1015),dansLescinqsensauMoyenÂge,éd.É.Palazzo,Paris2016(Patrimoines),p.485-501.
20. Marchesin,L’arbreetlacolonne(citén.2),étudedupanneau5,p.82-83.
21. Ibid.,étudedupanneau2,p.46-50.
268
ISABELLEMARCHESIN
devieesticidéclinéentantqu’ilexprimelaLoinaturelleprésidantàl’engendrement
etàlamultiplicationdelavie.Lesfigu esdesrécits,divines,humaines,végétales
etminéralessontdonctoutestraitéessurlemêmemodedeformeetdesubstance.
Auvantaildroit,cetteLoiestinstituéesouslaformed’unecolonne,auseind’une
architecturequireprésentelacommunautéhumainequ’ellerégit.Aupanneau10
delaNativité,BernwardareprésentélasubsumationdelaSynagoga,figurée àdroite
souslaformed’unédifice basilicalàélévationrégulièreetbaiesrectangulaires,en
Ecclesia,figurée àgaucheavecunecrypte,unenefàsupportsalternés,undoubleétage
detribunesetdesfenêtresenarcs,cequicorrespondenfait,etassezsimplement,
àl’architecturemêmedel’égliseSaint-Michel22.EntreSynagogaetEcclesia,juste
avantquel’arrièredutemplehébraïquenesetransformeenatriumrectangulaire
del’église,setientunecolonne,placéeàlaverticaledelamatricedelaVierge.LeChrist
ànaîtreestcerefondateurqui,parl’infléchissement qu’ildonneàl’ancienneLoi,
permetauxélusd’êtresauvés.Quantauxdeuxbâtimentsdespanneaux12et15,
delaPrésentationauTempleetdelaVisitedessaintesfemmesautombeau,ilssont
enfaitunseuletmêmebâtimentquiaévoluédanslecoursdutemps,aussibien
formellement que substantiellement: leTemple maçonné et de matière épaisse
annonçantlesacrifice estremontéenhauteuraupanneau15;spiritualisé,comme
l’indiquesaplastiqueplusgraphiquequemodelée,ils’estélevépourlaisserapparaître,
ensapartieinférieure,unnœudsingulierquiagitcommesignedurétablissement
dulienetdelatransmutationdessubstancesquis’opèrentlorsdel’entréedel’homme
danslecorpsduChrist,pendantl’Eucharistie23.
L’architecture,microcosmeauseindumacrocosme,étaitconçuecommeun
corpsanalogique.Laportedebronze,métaphoredel’entréemétamorphiquedans
lavieéternelleparfusionaveclecorpsduChrist,estpoursapartfondamentalement
ontologique.Lacolonne,commenousallonslevoir,adopteunautretypedediscours
dontlaforme,cettefoisencore,vadepairaveccequ’ellereprésente.End’autres
termes,lestypesdelangagesvisuelsdéveloppentunetrèsforteiconicitéaveccequ’ils
mettentenscène.
LacolonnedebronzequeBernwardafaitfondre,mesure3,70mdehautetimite
lacolonneTrajaneparledéploiementhélicoïdaldesonrécit,quiracontelesépisodes
delaviepubliqueduChrist,duBaptêmedansleJourdainjusqu’àl’Entréeà
Jérusalem(fig 5).Sonemplacementd’origine,celaaétérapidementévoqué,apu
êtrerestituégrâceauxfouillesarchéologiquesetsetrouvaitsoitdanslatravée
précédantlacroiséedutranseptoriental,soitauniveaudutranseptlui-même,
etdanstouslescasdevantl’auteldelaSainte-Croix24.Pourensuivreledéroulement
narratif,ilétaitdoncnécessairedetournerautourd’elle,d’alleretvenirentre
letranseptetlanef,c’est-à-diredecirculerprécisémentàl’endroitoùs’opèrelelien
entrelesdeuxbrasdelacroixarchitecturale,làoùsenouentlesaxesdelastructure.
C’estégalementautourd’elle,sil’onencroitlesrituelsdécritsunpeuplustardivementàSaint-Michel,etquicorrespondentàcequiétaitpratiquéàClunyàlafin
22. Ibid.,étudedupanneau10,p.145-146.
23. Ibid.,étudedupanneau15,p.200-202.
24. Untermann,St.MichaelunddieSakralarchiteckturim1000(citén.10),p.44.
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
Figure5-ColonnedeSaint-Micheld’Hildesheim
(photo:ArchivMonheim).
269
270
ISABELLEMARCHESIN
duxesiècle,queseregroupaitlacommunautédesfidèles ledimanchedePâques
encercleautourdel’auteldelaSainte-Croixet,àSaint-Michel,autourdelacolonne
quiluiétaitliée,axecettefoisdetoutel’Égliseconstituée.
Surleplandudiscours,cettecolonne-pivot,quisupportaitavantsadestruction
une croix monumentale, ne donne paradoxalement rien d’autre à voir qu’une
narrationextrêmementlittérale,ascendanteetpolariséeverslesacrifice. Cerécit
évangéliquereprendlesactionsetlesparolesduChristmaisilnelesmetaucunement
enscène.Sil’onyretrouvedesmotifsstylistiquementidentiquesdanslaporteet
lacolonne,commelesbouquetsdefeuillesdesarbresoulesélémentsd’architecture
trèssoignés,rienn’yestanalogiquementconstruit,riennes’ytransforme.L’imagetexteestlittéraleetfluide, àl’instardeseauxduJourdainquilavitalisentenson
pointdedépart,lespassagesd’unescèneàl’autresefaisantsansinterruption.Seule
lafigu eduChristenscandechaqueétape,rappelantqu’ils’agitlàduVerbeincarné
àl’œuvredansl’établissementdelanouvelleLoiqu’ilédictepourlesalutdeshommes.
Cerécitexpliciteetlittéral,autosuffisant etautoréférentielseposecommel’axedu
mondeautourduquellechrétiendoitcontinuellementtourner,sansjamaislequitter
desyeux,uneloiquelechrétiendoitinscrire,àlalettre,aucœurdesavie,aucœur
desonêtre:l’axeintérieurquiluipermetdes’éleverversDieu.
ÀSaint-Michel,lesdeuxgrandesœuvresmonumentalesenbronzequeBernward
afaitfondrefonctionnentdeconcert,defaçonparfaitementarticuléeetcomplémentaire.Outre,biensûr,lefaitquelacolonneestreprésentéedanslaportede
bronzecommeLoi,ils’avèrequelesdeuxséquencesnarrativesdéployéessurlesdeux
supportssontencontinuité:laportereprésentelecycledel’Enfancemaiss’interrompt
àlaPrésentationauTemple,aupanneau12;ellenereprend,aupanneau13,qu’avec
leProcèsdeJésusàJérusalem.Lehiatustemporelquiséparelesdeuxépisodesest
précisémentcombléparlesimagesdelaviepubliqueduChristtellesqu’elles
apparaissentsurlacolonnedebronze.Toutefois,laliaisonentrelesdeuxrécitsn’est
faitequeparunetierceintervention.Ilmanque,àlaportecommeàlacolonneun
épisodecentral,laCène,l’imageparadigmatiquedel’Eucharistie.L’hypothèse
défendueiciestquel’activationdelamiseenréseaudesimagesnepeutsecomprendre
sanslesacteurs,vivantscommemorts,delaviecommunautaire,commeilenétait
deladépouilledeBernwardetdesreliquesdansl’axedelanef.Lechaînonmanquant
entrelacolonneetlaportedebronzeest,enl’occurrence,leprêtreàl’autelqui,
lorsdelaconsécrationdesespèces,rejouelaCèneetcomplèteainsilanarration
partagéeentrelesdeuxsupportsmonumentaux.
Lespeinturesquidevaientcouvrirlesparoisdel’églisesontaujourd’huiperdues,
maisd’autresartefactsdeBernwardnoussontparvenus,moinsmonumentauxet
d’aussigrandeimportancequel’architecture,laporteoulacolonne.Ilsparachèvent
lamiseenformedel’égliseSaint-Michelcommeunpérimètresacréetholistique,
tissédeliensanalogiques,formelscommesubstantiels.
BernwardadotéSaint-Micheld’unemagnifique pairedechandeliersliturgiques,
fondusenargentetenor(fig 6).Unetraditionmédiévaleveutqu’ilsaientété
retrouvésdanslesarcophageplacédanslacryptedeSaint-Michel,lorsdesonouvertureen1194,àl’occasiondelacanonisationdel’évêque.IlestpossiblequeBernward
ait demandé à être enterré avec eux, mais il est tout aussi vraisemblable que ce
dépôtsoitlefaitdesmoinesdel’abbaye,cequisembleplusconformeàladémarche
mémorielledel’évêque.Quoiqu’ilensoit,lefaitattirel’attentionsurlaplacecentrale
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
271
qu’occupaientceschandeliersdansl’évergétismeépiscopaletsurleurpossiblelien
aveclarésurrectiondescorps.Leurdécorimpliquedenombreuxpersonnages:enbas,
certainschevauchent,nus,desdragons;auniveaumédian,d’autresgrimpenten
s’agrippantàdesvégétauxdontilscueillentlesfruits;danslapartiesupérieure,
ilslaissentlaplaceàdesrapacesquipicorentdesgrappesdevignes.Lamétaphore
del’ascensiondel’hommeverslalumièrequibrûleenhautdesciergesestici
particulièrementclaire25,maisn’est-ellequecela?Chacundesdeuxchandeliers
porteuneinscriptiondédicatoirequimentionnel’artdel’orfèvrerie,ainsiquelaphrase
«nid’ornid’argent,maistel,cependant,quetulevois».CommeJenniferKingsley
l’arécemmentétudiéedansuntrèsbelarticle26,cettephrasefaitsansdouteréférence
àlachoséitédesœuvresetàlaperformativitédelamatière,c’est-à-direàl’attention
particulière que l’on portait aux qualités formelles et substantielles des objets
supportant les images27. En l’occurrence, le point crucial, comme l’a démontré
Kingsley,estlemélangedesmétauxconnu,dansl’AntiquitéetauMoyenÂge,soit
commebronzecorinthien,soit,etceserasansdouteplutôtlecasici,comme
électrum–unalliagementionnédansunevisiond’Ezéchielquiadonnélieuàune
richeexégèse.Etl’auteurd’attirerl’attentionsurlesprocessusalchimiquesde
lafusiondesmatériaux,delatransformationdelacireenlumière,maisaussi,
enamont,delatransformationdelacireenmétal.Toutcelaauraitpourvocation
àfigu erl’IncarnationpuislaconstitutionduChristressuscitéenlumièredumonde.
Cettelectureesttrèspertinente,maislamiseenréseaudeschandeliersavec
lesautresimagesdéployéesdansl’égliseSaint-Michel–leSalutparinscriptiondans
l’ordreduTempledivin,delaLoi,etduCorpschristique,toustroissuperposés–
permetdeproposeruneapprochecomplémentaire.Engrimpantsurlatigedes
chandeliers,lespersonnagess’élèventverslamatièredématérialiséeenlumière,
setransformentàl’imageduChristenpurifiant leurcorps.Leprocessusestmême
détaillé:lemalestvaincuensoi,danslecombatspirituelquiestfiguré surlespieds;
l’hommesenourritensuitedelavigneduSeigneurpourfusionneraveclecorpsdu
Christ;ilpeutsetransformerencetoiseau-phénixduniveausupérieur,similaire
àceuxquisontfigurés dansl’antichambredelavisionbéatifique, danscejardin
quiestl’imageduParadisretrouvédansl’Églisecommecorpschristique,auseizième
panneaudelaportedebronze28.Lecorpsdechair,passéparleprocessusdela
spiritualisation,del’Eucharistiepuisdelasanctification, peutalors,pleinement,
semétamorphoser,tellelaflamme qu’ilfautvoirau-delàdesmétaux,enpureet
immatériellelumière,etdevenirainsisemblableaucorpsdesanges(Mt22,30),
ceux-làmêmequeBernwardconvoquesurlecouvercledesonsarcophage.
25. EtdéjàrelevéeparJ.-P.Caillet,Etmagnaesilvaecreverunt...Observationssurlethèmedu
rinceaupeuplédansl’orfèvrerieetl’ivoirerieliturgiquesauxépoquesottonienneetromane,
CCM38/1,1995,p.23-33.
26. J.Kingsley,UTCERNISandtheMaterialityofBernwardianArt,dans1000JahreSt.Michael
(citén.4),p.171-184.
27. J.-C.Bonne,Entrel’imageetlamatière:lachoséitédusacréenOccident,dansLesimages
danslessociétésmédiévales:pourunehistoirecomparée.Actesducolloqueinternational,Rome,
Academiabelgica,19-20juin1998,éd.J.-M.SansterreetJ.-C.Schmitt,Bruxelles/Rome1999
(Bulletindel’InstituthistoriquebelgedeRome69),p.78-111.
28. Marchesin,L’arbreetlacolonne(citén.2),étudedupanneau16,p.214-217.
272
ISABELLEMARCHESIN
Figure6-ChandeliersdeSaint-Micheld’Hildesheim
(photo:DommuseumHildesheim).
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
273
Ilresteundétaild’importanceàélucideràproposdudécordeceschandeliers:
lesdeuxgroupesdepersonnagesquisontfigurés surleurbasediffèrent.Surl’une,
ilsregardentautourd’eux;surl’autre,ilsregardentverslehaut.Étantdonné
lespratiquesartistiquesdeBernward,sonattentionauprocessusdevision,etson
assertionconstantequelemondematérieletlemondespirituelrenferment,l’un
commel’autre,d’innombrablessignesdeDieuetdesaLoi,lechoixdecespostures
revêtdetouteévidenceunsensprécis.Jesuggèreraisqu’ils’agitlàd’exprimerque
lasourcedelaforceàengagerdanslecombatspirituelpeutêtretrouvéeaussibiendans
lecielquedanslaconnaissancedecequiestautourdesoi.Enl’espèce,leschandeliers
liturgiquesétantposéssurl’autelducélébrant,cet«autourdesoi»n’estautreque
l’égliseSaint-Michelelle-même,avecsonarchitecture,sesimagesetsacommunauté
devivantsetdemorts.
L’établissementdumodèledeBernwardcommelieusacréauseinduquelles
hommespeuventsetransformer,ici-bas,pourseprépareràlarésurrection,culmine
enuneœuvreautoréférentiellequiparachèvelamiseenréseauxdeslieux,deshommes
etdesartefactsdansl’église.Ellesertdematriceàunsystèmedanslequellalumière
estlecreusetdelatransformationduvisibleeninvisible,dumatérielenspirituel.
Cettesynthèseopèreégalementdanslapremièreimagedel’évangéliairedel’évêque
(fol.16v,fig 7)–livredontlamatièrebibliqueestréordonnéepourlaliturgie–,
encequ’ilrenfermelanouvelleLoiduChrist,gestescommemots,nonpasentant
qu’ilssontdestémoignagesdevérité,maisentantqu’ilssontuneparolevivequi
irrigue,danslecadredeslectures,l’ensembledelacélébrationdesoffices
Surlefoliodegauchedeladoublepageenluminéequiouvrelemanuscrit,
faisantfaceaucouronnementdelaViergedontnousavonsdéjàparlé,setient
Bernward,tonsuré,deboutàl’autel,placédevantunédifice quifigu eSaint-Michel,
safondationetsadonationàDieu.Bernwardyjoueledon(desonmanuscrit
commedesonéglise)etlecontre-dond’unealliancerenouveléeavecDieu.Àcette
évocationimplicitedel’offertoire,semêleunecélébrationeucharistique,signalée
parlaprésencedeschandeliersliturgiques,surlecôtédel’autel,ainsiqued’une
patèneetd’uncaliceposéssurl’autel,toutceladevantdeschapiteauxquidessinent
descroixqualifiant, àleurtour,lescolonnescommelessoutienschristomorphiques
del’édific 29.Onnes’arrêterapasauxinscriptionsquisoulignentl’iconographie
quivientd’êtredécrite,maisjesignaleraiundétailfondamentalqueJenniferKingsley
arelevéetquiconstitueunsommetdel’artconceptueldeBernward(fig 7).Dans
lefrontondubâtimentfiguré àl’arrière-plandelaminiature,apparaissenttrois
fenêtresbleutées,translucidesetvibrantes,évoquantduverreouunalbâtrefin qui
laissepasserlalumière.Sil’onyprêteattention,onremarquequelafenêtrecentrale
estcernéeparunechevelureondulante,quiassimilelabaielumineuseàunvisage,
celuiduChrist.Commeellelefit pourleschandeliers,etsurlabased’uneriche
traditionexégétique,JenniferKingsleyinterprètecettelumièrepassantàtravers
lafenêtrecommeunemétaphoredel’Incarnation30.
29. ToutcelaaététrèsbienétudiédansKinglsey,TheBernwardGospels(citén.6),p.16-19.
30. Ibid.,p.27-28.
274
ISABELLEMARCHESIN
Figure7-Évangéliaire,DomMuseum,DS18,fol.16v
(photo:DommuseumHildesheim).
LAMISEENRÉSEAUDESHOMMESETDESARTEFACTS
275
Figure8-Reconstitutiondel’espaceintérieurdeSaint-Micheld’Hildesheim(d’aprèsB.Gallistl,
DieBernwardsäuleunddieMichaeliskirchezuHildesheim,Hildesheim1993,p.32).
276
ISABELLEMARCHESIN
J’aimeraiscomplétercettepropositionàl’aunedel’ensembledelaproduction
etdel’esthétiquedeBernward.Cetteimage-limiteaaussilaparticularitéd’être
uneimagenonfaitedemaind’homme,uneimageacheiropoïèteenl’espèce,leplus
hautdegrédelafiguration matériellevisibleetlepremierd’unevisiondudivin.
PourBernward,lalumièrequientredansl’égliseparlesfenêtresestbeletbien
lecorpslumineuxduChristquiinvestitl’espaceintérieurdel’édifice desaprésence
immatérielle.Cettefois,latransmutationsubstantielleneconcernepluslesindividus,
maisl’égliseelle-même.Lalumièreyopèred’unefaçontrèsparticulière:elleest
unmilieu,cequipermetauxchosesd’êtrevuespourcequ’ellessont,elleconditionne
l’intelligibilitédelasensation,elleéclaire,ausenspropreetausensfiguré, toutcequi
estdel’ordreduvisibleetqu’elleremplitdesapropresubstancepourletransformer,
delamêmefaçonqueleVerbeincarné–lesévangilesoralisésdanslecontexte
liturgique–opèreunetransformationsacramentelledanslamatièredumonde.
Méta-imageinscritedansunetopographieuniverselledusacré,fondéesurlesang
desmartyrsetlapuissancerédemptricedelaCroix,configurée pourguiderlesfidèles
leurs regards et leurs déplacements tout autant que leur intelligence spirituelle,
l’églisequ’auraitdûêtreSaint-Michels’affiche, murs,hommes,reliques,mots,actions,
figurations sefaisantéchoàdiverseséchelles,etsurtoutlumièrequiunifie cetout,
commelecreusetquasialchimiquedelaNouvelleVie(fig 8).
IsabelleMarchesin
INHA
PathsofPerceptionintheLastJudgmentsofByzantine
andLusignanCyprus
AnnemarieWeylCarr
Thischapterpursuesourthemeofpathsofattentionbylookingatimagesof
theLastJudgmentinthepaintedchurchesofByzantineandLusignanCyprus.
Itarguesthatthescene’sarrangementwithinitsarchitecturalsettingrespondsto
andcantellusabouttheactivitiesthattookplacethere.1Wehavelongrelated
thepowerfulvaultimageryoftheLastJudgmentatSt.SaviorinChoratothestatic
siteofTheodoreMetochites’burialbeneathit,2butwehaverarelyrelatedtheLast
Judgmenttothepatternsofintentionedmovementwithinthespacesitadorns.
ThethemehadaremarkablystablebodyoficonographicmotifsinByzantium,
buttheyareassembledinevervariablewaysthatmakeastableinterpretationofthem
elusive.Theologyisoflimitedhelp,forByzantinetheologianswerenotoriouslyreticent
tospeculateabouttherelationofpost-mortemtoend-timejudgment,regarding
theso-called“middlestateofsouls”betweenthemasamystery.3MarcelloAngheben,
onthebasisof2-dimensionalpaintingsiniconsandmanuscripts,arguedthatthe
sceneasitcrystallizedintheMiddleByzantineperiodinfactembracedtwojudgments,
oneatdeath,whendeedswereweighedinascale,leadingtothetemporaryassignment
ofsoulstoParadiseorHades,andtheotherattheendoftime,whensoulsunited
withtheirresurrectedbodieswerejudgedbyChristforassumptioneitherintoHeaven
1.
OntheimageryoftheLastJudgmentinByzantium,crucialresourcesincludeB.Brenk,
TraditionundNeuerunginderchristlichenKunstdeserstenJahrtausends.StudienzurGeschichte
desWeltgerichtsbildes,Vienna1966(WienerbyzantinistischeStudien3);S.N.Maderakis,
Η Κόλαση και οι ποινές των κολασμένων σαν θέματα της Δευτέρας Παρουσίας στις εκκλησίες
της Κρήτης· Οι ποινές, Ύδωρ εκ πέτρας: περιοδική επιστημονική έκδοση Κέντρου Μελετής Ορθόδοξου
Πολιτισμού2,1979,p.21-80;M.Garides,ÉtudessurleJugementdernierpost-byzantin
2.
3.
du xv eàlafin du xix esiècle.Iconographie–esthétique,Thessaloniki1985;M.Angheben,
LesJugementsderniersbyzantinsdesxie-xiiesièclesetl’iconographiedujugementimmédiate,
CArch.50,2004,p.105-134;N.P.Ševč enko,ImagesoftheSecondComingandthe
FateoftheSoulinMiddleByzantineArt,inApocalypticThoughtinEarlyChristianity,
éd.R.J.Daly,BrooklineMA2009(HolyCrossStudiesinPatristicTheologyandHistory),
p. 250-272.
R.Ousterhout,TheArtoftheKariyeCamii,London2002,p.116-117.
Invaluable isV. Marinis, Death and the Afterlife in Byzantium:The Fate of the Soul in
Theology,Liturgy,andArt,NewYork2017.IamverygratefultoDr.Marinisforgivingme
adraftofthisstudy.SeemostrecentlyV.Marinis,‘HeWhoIsatthePointofDeath’:
TheFateoftheSoulinByzantineArtandLiturgy,Gesta54,2015,p.59-84;D.Bathrellos,
Love,Purification, andForgivenessversusJustice,Punishment,andSatisfaction:TheDebates
onPurgatoryandtheForgivenessofSinsattheCouncilofFerrara–Florence,TheJournal
ofTheologicalStudies65,2014,p.78-121.
278
ANNEMARIEWEYLCARR
itselforintothefi epreparedfortheDevil.4Buthisschemequicklymeetschallenges.
InParis,BnF,ms.Grec74,fol.51v,onecan,indeed,readtheseeminglyidiosyncratic,
mid-levellocationoftheresurrectionofbodiesfromtheSeaasshowingtheinterventionofend-timeresurrectionbetweenParadisebelow,andHeavenabove.5Yeton
thesinisterside,wefind resurrection–nowfromEarth–attheverytop,inviting
ustoreadallbelowitasbelongingtotheendoftime.Andindeed,thechambers
thatAnghebenassociatedwiththeinterimstateofsoulsinHadesweregivenbiblical
epithetsreferringtoeternaldamnation.6Thusthe“otherworldlyterrors”,aswetend
tocallthem,seemtoimplyeschatological,notinterimconditions.Yettheyarenot
the“fi epreparedfortheDevil”,either.Movingfromimagetoimagesoonleadsone
toconcurwithNancyPattersonŠevčenkothat“[o]nethingissure:thedisjunctions
weexperiencehereareintentional.Theusualconventionsfordepictingtimeand
spaceinByzantinepaintinghavebeendeliberatelyignored.”7
Morerecently,Fr.MaximosConstassuggestedinstead,that“thelackofspatial
andtemporalcoherencearosewhentheoriginallymonumentalimage(…)was
transposedtothesurfaceofapaintedpanel.”8Whenarrangedinthreedimensions,
hesuggests,theimagewasreadilyunderstood.TheoverwhelmingmajorityofLast
JudgmentsinByzantinetraditionareindeedmonumental.Butaretheyreallymore
consistent?EverymonumentalLastJudgmenthasitsownselectionanddistribution
ofmotifs,andaskstobeexaminedinitsownright.Anattentiveexaminationof
thevariedLastJudgmentsinthefrescoedchurchesofCyprussuggeststhattheir
imagerywasinflected –amongotherfactors–bythepatternsofactivityanduse
within the spaces that they adorn. Thus the Last Judgments would seem well
suitedtoourprojectofparsingthepathsofperceptioninmedievalpaintedspaces.
OneLastJudgmentofByzantinedate,andsixoftheLusignanperiod(1191-1489)
areknowninCyprus,allinfresco.Mostareincompletelypreserved;moreover,the
Byzantine texts most usually relied upon for guidance in interpreting them are
distantinbothdateandplaceoforiginfromthevillageswhereourpaintingswere
used.9Nonetheless,thisarticleproposesthatpursuingthepathsofeyeandbody
canyieldusefulinsightsintothewaysthepaintingsalignedtheirmessagesaround
theactivitiesinthespacestheyadorned.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Angheben,LesJugementsderniersbyzantins(citedinn.1),p.108andpassim.
Ibid.,p.106,fig 1.
Theyincludethesleeplessworm(ὁ σκώληξ ὁ ἀκοίμητος),thegnashingofteeth(ὁ βριγμὸς
τῶν ὀδόντων),Tartarus(ὁ Τάρταρος),outerdarkness(τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον),andtheinextinguishablefi e(τὸ πῦρ ἄσβεστον).ThewormappearsintheapocalypsesofbothPeterand
Paul;theothersarebiblical:Matt.8:12,22:13and25:30(outerdarkness,gnashingof
teeth);Matt25:41(eternalfi e);2Peter2:4(Tartarus).
Ševč enko,ImagesoftheSecondComing(citedinn.1),p.256.
M.Constas,bookreviewofLiliyaBerezhnayaandJohn-PaulHimka,TheWorldtoCome:
UkrainianImagesoftheLastJudgment,ReligionandtheArts20,2016,p.231-249,at233-234.
Recentpublicationshavesignificantly expandedthenumberoftheavailabletexts:seeMarinis,
‘HeWhoisatthePointofDeath’(citedinn.3),p.79-84;Id.,DeathandtheFateoftheSoul
inByzantium(citedinn.3);D.F.Sullivan,A.-M.Talbot,andS.McGrath,TheLifeof
SaintBasiltheYounger.CriticalEditionandAnnotatedTranslationoftheMoscowVersion,
Washington DC 2014 (Dumbarton Oaks Studies 45); J.R. Baun, Tales from Another
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
279
ThemonasticchurchofSt.NicholasoftheRoofnearKakopetria
ThiscorrelationemergesalreadyinCyprus’earliestsurvivingLastJudgment,
paintedintheearly12thcenturyatthemonasticchurchofSt.NicholasoftheRoof
near Kakopetria.10 Only very partially preserved, it adorns the barrel-vaulted
ceilingandupperwallsofthenarthex.Itsfulcrum,abovethenarthex’seastdoor
intothenaos,isthefigu eofChrist,enthronedinamandorlabetweenhismother
andtheBaptist,andbeneathtwoangelsfurlingthescrolloftheheavens(fig 1).
As seen in the plan (fig 2), the composition continues to either side, with the
apostlesfilling theeasternfacesofthebarrelvaulttoboththenorthandthesouth.
Beyondthis,however,onlyisolatedsegmentsremain,allinthenarthex’snortharm.
Atthenorthendoftheeastwall,beneaththesixapostlesinthevault,thecorpulent
andnakedRichManofLuke(16:19-31)sitsamidflames. Turnedtowardthesouth
andgesturingtohismouth,heislabeled,inaconfusioncustomaryinByzantine
imagery,as“therichLazaros”.OppositehimonthesouthwallistheSea,perhaps
moreanimageofsinisterdepthsthanofresurrection,sinceherwaterscontainno
seacreaturesvomitingrisingbodies.Inthesoffit oftheblindarchbesideheristhe
bustofthesomber“weighingangel”whotestssouls’deedsinthebalance.Inthevault
abovethem,oppositetheapostles,oneseestheoutcomeofthejudgment(fig 3).
Totheleft,adecorousclusterofwell-dressedmalesturnssouthwardbeneaththe
words:“theangelleadingtheblessedintoParadise”.Totheright,acrimsonangel
thrustsafarmoreagitatedgroupintheoppositedirectionbeneaththewords
“theFieryAngelleadingthedamnedintoHell”.WhilethewordParadisemight
intimatetheinterimstateofsoulsafterdeath,thefi eengulfing thelatterfigu esmakes
itclearthatthisistheLastJudgment,andthattheyarethedamned.Engulfing fi e
wasByzantium’ssignatureimageofdamnation,basedonbothMatthew25:41and
Daniel10:7.11Exceptintheircomportment,thetwogroupsoftherighteousand
Byzantium.CelestialJourneyandLocalCommunityintheMedievalGreekApocrypha,Cambridge2007.SeealsoL.Rydén,TheLifeofStPhilaretostheMercifulWrittenbyhisGrandson
Niketas.ACriticalEditionwithIntroduction,Translation,Notes,andIndices,Uppsala2002
(StudiaByzantinaUpsaliensia8);TheLifeofStAndrewtheFool,2vols,ed.L.Rydén,
Uppsala1995(StudiaByzantinaUpsaliensis4,1-2);NicétasStéthatos,Opusculesetlettres,Introduction,textecritique,traductionetnotes,ed.J.Darrouzès,Paris1961(SC81),
p.56-152.Forasecularview,seeTimarion,translatedwithintroductionandcommentary,
ed.B.Baldwin,DetroitMI1984;Mazaris’JourneytoHades,orInterviewswithDeadMen
AboutCertainOfficials oftheImperialCourt,GreekTextwithTranslation,Notes,Introduction
andIndexbySeminarClassics609,StateUniversityofNewYorkatBuffalo,BuffaloNY1975.
10. A.StylianouandJ.A.Stylianou,ThePaintedChurchesofCyprus.TreasuresofByzantine
Art,Nicosia19972,p.59-63;A.Papageorghiou, Νικολάου, Αγίου, της Στέγης εκκλησία,
Κακοπετριά,inΜεγάλη κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια,14vols.,Nicosia1984-91,10(1989),p.247249;A.Stylianou,Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς Στέγης παρὰ τὴν Κακοπετριάν,Κυπριακαὶ
Σπουδαί10,1946,p.95-196,at115-121.
11. Matt.25:41:“Thenshallhesayalsountothemonthelefthand,Departfromme,yecursed,
intoeverlastingfi e,preparedfortheDevilandhisangels.”Daniel7:10:“Ibehelduntil
thethroneswereset,andtheAncientofdayssat;andhisraimentwaswhiteassnow,and
thehairofhishead,aspurewool:histhronewasaflame offi e,[and]hiswheelsburning
fi e.Astreamoffi erushedforthbeforehim:thousandthousandsministeredtohim,and
tenthousandsofmyriads,attendeduponhim:thejudgmentsat,andthebookswereopened.”
280
ANNEMARIEWEYLCARR
Figure1-Christovereastnarthexdoorwithwordsofcondemnationboxed,
St.NicholasoftheRoof,Kakopetria(photobytheauthor).
thecondemnedareconspicuouslysimilar;thesamekindofpeoplebelongtoboth.
Butitisalsostarklyclearthatthereisnomiddlecondition:oneiseitherandonly
savedordamned.
Thedamnedaredrivenrightintothecornerwherevaultmeetsthenorthwall.
Theoriginalnorthwallnolongerexists,sowecannotknowwhatmediatedthe
transitionbetweenthefull-clotheddamnedbeingdrivenintoHellontheoneside,
and the naked abjection of the Rich Man who already is in Hell on the other.
Nonetheless,asaglanceattheplanreveals(fig 2),theplacementofthedamned
ispuzzling.Biblically,andinmosticonography,thefi epreparedfortheDeviland
hisangelsfl wsasariverfrombeneaththethroneoftheMostHigh.Onewould
expecttoseeitunfoldinthesoutharmofthenarthex,totheleftsideofChrist.
Yet here it is diagonally distanced from him. A telling detail casts light on this
disjunction.OverChrist’srightshoulder,abovetheheadofhisintercedingMother
andhisownrighthand,runsalengthyinscriptiongivinghiscondemnationofthe
damnedfromMatthew25:41:“Departfromme,yecursed,intoeverlastingfi e,
preparedforthedevilandhisangels.”12Thesewordsshouldbyallrightsbeover
hislefthand.Something,inshort,madeitsoimportanttoplacetheimageryof
condemnation on the north rather than the south side of the narthex that the
wholecompositionwaswrenchedtoaccommodateit.
12. Πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ (οἱ) κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ
τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ.
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
281
Figure2-Plan,St.NicholasoftheRoof,Kakopetria(A.Papageorghiou,TheNarthexof
theChurchesoftheMiddleByzantinePeriodinCyprus,p.445).1:theRichMan;2:theSea;
3:the“weighingangel”.
282
ANNEMARIEWEYLCARR
Thisturnsattentiontowhatlittleweknowofthespacebelow(fig 2).Wehave
noevidenceoftombsthere,andnorecordofthechoreographyoftheritesperformed
there.Weknow,however,thatthenarthexhadbytheearly12thcenturybecomea
standardcomponentofmonasticlife,accommodatingmanyofitsnon-Eucharistic
rituals.13Withthetypikonofthetwelfth-centuryCypriotmonasteryofMakhairas
asaguide,onecanimaginethecommunityatSt.Nicholasenteringthenarthex
eachmorningaftertheirservicesinthechurch,departingthencetotheirday’swork,
andthenreturningatintervalstosingthehoursandvespers.14Thustheyapproached
itsometimesfromthechurch,throughtheeastdoor,butquiteasoftenfromtheir
activities outside. We know that the narthex here had no western portal in the
12thcentury,forafrescoofthatdatecoveredthewholespanofthecentralbaywith
amuraliconoftheequestrianSt.George.15Asthenaosdidnot,thenarthexdidhave
adooronthesouth;giventhedemolitionoftheoriginalwall,wedonotknowif
therewasalsoanorthdoor,16thoughtherewasoneinthenaos.Thecramped
placementofthechurchagainstthemountainsidetoitssouth,andtheamplespace
toitsnorth,makeitclearthatthemonasticbuildings–andthusamajorportion
ofthemonks’life–musthavelainatitsnorth.Thismakesitveryplausiblethat
thenarthexdidhaveanorthdoor,andthattheLastJudgmentwassodesignedto
offerasevereremindertodepartingmonksofthedangerstheyconfrontedinthe
worldbeyond.Thescenewasshapedtoechoandinformtheirmovements.
HowtheLastJudgmentembracedthemovementsofthemonksoncetheywere
withinthenarthexcanonlybesurmised,butthemuralsstillvisibleinthenorthdo
offersomeclues.BoththesomberweighingangelandthegesturingRichManturn
theirattentiontowardthesouth.ThebosomofAbrahaminParadise,whichthe
RichMancraves,andtheblisstowhichtherighteousabovetheangelwerebeingled,
musthavefilled boththecentralandsouthernportionsofthenarthex.Ifadmonition
andejectionmonitoredthemonks’departure,inclusionandenjoymentofthe
communityoftheblessedmaywellhavedominatedthespacewithin.Yetoverthe
centraldoorwasaGodwhohurleddamnationoverhisownblessingrighthand.
Monitoringthemonks’movementsastheydepartedthespaceapparentlywasmore
importantthanmaintainingscene’scompositionalconsistency.
13. SeeV.Marinis,ArchitectureandRitualintheChurchesofConstantinople,NinthtoFifteenth
Centuries,NewYork2014,p.69-71;A.Papageorghiou,TheNarthexoftheChurchesof
theMiddleByzantinePeriodinCyprus,inRayonnementgrec.HommagesàCharlesDelvoye,
ed.L.Hadermann-MisguichandG.RaepsaetwithG.Cambler,Brussels1982,p.438-448,
at447.
14. A.Bandy(trans.),34.Machairas:RuleofNeilos,BishopofTamasia,fortheMonasteryof
theMotherofGodofMachairasinCyprus,inByzantineMonasticFoundationDocuments,
5vols,ed.J.ThomasandA.ConstantinidesHero,WashingtonDC2000(Dumbarton
OaksStudies35),3,p.1107-1175,at1132-1135.
15. A.Nicolaïdès,TheMuralsoftheNarthex:ThePaintingsoftheTwelfthCentury,Date
andIconography,inAsinouAcrossTime.TheChurchandMuralsofthePanagiaPhorbiotissa,
Cyprus,ed.A.WeylCarrandA.Nicolaïdès,WashingtonDC2012(DumbartonOaks
Studies43),p.98,fig 4.5,p.93-101,at100.
16. Ontheissueofthenorthwallanddoor,seePapageorghiou,Νικολάου,Αγίου,της Στέγης
(citedinn.10),p.248.
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
283
ThechurchoftheTransfigur tioninSotira
Cyprus’nextsurvivingLastJudgment,athirteenth-centuryfrescointhevillage
churchoftheTransfiguration inSotira,FamagustaDistrict,istodayalmosttotally
effaced.17AsatSt.NicholasoftheRoof,itoccupiedthebarrel-vaultedceiling,
inthiscaseofthewholewesternendofthenaos.Justanarrowsliverremains,on
thetransversearchatitsfareasternedge.CyprushadbeengovernedbyFrench
Crusaderkingsforagoodsixtyyearsbythetimeitwaspainted,buttheimagery
remainsfirmly andfamiliarlyByzantine,andintroducesustoanimportantaddition
totheLastJudgment’srepertory.Thisisonthesouthside,wherewesee,atthetop,
thePatriarchswithsoulsintheirbosoms,familiarfromByzantineimagesofParadise,
thenthefigu eofSeawithherfishes yieldingtheirdead,andatthebottomalively
nakedfigu edanglingabovealittlefi e.18Heislabeled“thefalsifier ofweights”.
Heisoneofagenreofspecifically labeledpeasantsinnersthatbecamewidespread
in both monastic and secular programs in the later 12th century.19 He dangles
oppositetheapostlesandtheblessed,sowouldseemtobelongtoHell.Yetheis
clearlydistinctfromtheabbots,emperorsandarchonsbeingherdedintoHellat
St.Nicholas,andthoughhesharesthenudityoftheRichManthere,heisnot
immersedinthefi ethatengulfshim,either.Ifanything,heseemsmoreclosely
relatedtoresurrectionandParadise.Heseemstorepresentsomeintermediatestate
orclass.20Lackingtherestofthecomposition,itishardtointerprethimhere.Butsuch
17. G. Ioannou and C. Hadjichristodoulou, Σωτήρα Αμμοχώστου, η βυζαντινή κωμόπολη.
Ιστορία και τέχνη,Nicosia2002,p.29-32.
18. Ibid.,imageonp.32.
19. Onsuchimagesofidentified sins,seeS.Kalopissi-Verti,TheMuralsoftheNarthex,
The Paintings oftheLateThirteenthandFourteenthCenturies,inAsinouAcrossTime
(citedinn.15),p.115-208,at143-148withearlierbibliography,especiallyGarides,
Études sur le Jugement dernier (cited in n. 1), p. 82-117; D. Mouriki, An Unusual
RepresentationoftheLastJudgmentinaThirteenth-CenturyFrescoatSt.Georgenear
KouvarasinGreece,DChAE4/8,1975/76,p.145-171;Maderakis,Η Κόλαση και οι ποινές
(citedinn.1),p.21-80;Id.,Η Κόλαση και οι ποινές των κολασμένων σαν θέματα της Δευτέρας
Παρουσίας στις εκκλησίες της Κρήτης· Προβλήματα σχετικά με τα θέματα της Κολάσεως,Ύδωρ
εκ πέτρας· περιοδική επιστημονική έκδοση Κέντρου Μελετής Ορθόδοξου Πολιτισμού 3-4, 1981,
p.51-130;S.E.J.Gerstel,TheSinsoftheFarmer:IllustratingVillageLife(andDeath)
inMedievalByzantium,inWord,Image,Number:CommunicatingintheMiddleAges,
ed.J.J.ContreniandS.Casiani,Florence2002,p.205-217.Theyareanticipated
already in Yilanlı kilise in the Peristremma Valley, Cappadocia, of the 7th-9th century,
butbecomearecurrentcomponentoftheLastJudgmentonlyinthelate12thcentury:see
N. Thierry, L’Apocalypse de Jean et l’iconographie byzantine, in L’Apocalypse de Jean.
Traditions exégétiques et iconographiques iiie-xiiie siècles, ed. Y. Christe, Geneva 1979,
p.319-339,at337,fig 7.
20. Sometimestheyareimmersedinthefie yriver,asinthemonasticchurchoftheMavriotissa
inKastoria:AlfaeOmega.IlGiudizioUniversaletraOrienteeOccidente,ed.V.Paceand
M.Angheben,Milan2006,pl.p.170.Atothertimestheyarewithinthechambersthat
Anghebenhadassociatedwithinterimpunishment,asinthechurchesoftheEpiskopiand
AgitriaintheMiddleManiinGreece:N.B.Drandakes,Βυζαντινὲς τοιχογραφίες τῆς Μέσα
Μάνης,Athens1995(Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθηναῖς ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας141),p.159-207;
237-253.Often,ashere,theyareindependentofboth.
284
ANNEMARIEWEYLCARR
sinnersaboundinthethirdofCyprus’LastJudgments,andthisis–atlast–intact.
ThisisatthechurchofthePanagiaPhorbiotissanearAsinou.
ThechurchofthePanagiaPhorbiotissaofAsinou
Asinouonceagainisamonasticchurch.21Builtaround1100CE,perhapsasa
privatechapel,ithadby1115becomethekatholikonofamonastery,andatsome
point,thereafteracquiredtherequisitenarthex.Thenarthexwasadornedonlyvery
slowlywithpaintings,andtheyreflect ashiftinthekindofaudiencethatwehad
assumedforSt.NicholasoftheRoof.Onesensesthisalreadyintheearliestfresco,
themagnificent latetwelfth-centurymuraliconofSt.Georgeinthesouthapse
(fig 4).22Paintedovertheclosedsouthdoor,ratherlikeitscounterpartatSt.Nicholas,
thedashingimagebearsthedonorinscriptionofalayperson,oneNikephoros,a
physicianofhorses.ThenameofanotherNikephoros,Nikephorosmakerofhorseshoes,addedbelowhisonthemural,suggeststhatthenarthexwasaccessiblenotonly
tolaypatrons,buttolaypilgrims,aswell.23Theirpresenceconfirms thetendency
overthecourseofthe12thcenturyforthenarthexofmonasteriestobecomeakind
ofselvagebetweenlayandcloisteredcommunities,wherethetwoconverged.By
thetimethenextpaintingsappearedatAsinouacenturylater,thisprocesshad
evolved,fortheserecordthepatronageoflaywomen,onealocalwidowwhoseems
tohavefinanced majorrepairstothechurch,24theotheraFrankishnobleladyled
bynoblesseobligeorthelackofanaccessibleLatinchurchtosupportthisone.25
BothportraitsclusterclosetoSt.George,thelocalpatronbehindhimandtheLatin
ladyabove.Theview(fig 4),imaginedwiththesethreepaintingsonly,iswhat
wouldhavegreetedthemonkswhentheycameintothenarthexfromtheirmonastic
buildingsonthenorth:theywouldhavefacedtheportraits–andpetitions–oftheir
benefactors.Theinteractionoflayandmonasticimpliedherewasthensealedin
1332/33,aswelearnfromaninscriptionovertheeastdoor,whenthefathersof
themonasteryand“thecommonpeople”joinedtogethertosponsorthefresco
programthatstillclothesalltheremainingsurfacesofthespace.26Itincludedten
furtherportraits–threemorelaypeoplehere,andsevenmonks.
21. Most recently Asinou Across Time (cited in n. 15) with earlier bibliography, especially
C. Hadjichristodoulou and D. Myrianthefs, The Church of Our Lady of Asinou,
Nicosia20092;StylianouandStylianou,ThePaintedChurchesofCyprus(citedinn.10),
p. 114-140.
22. Onthisfigu e,seeA.NicolaïdèsandD.Winfiel ,TheMuralsoftheNarthex:ThePaintings
oftheTwelfthCentury,inAsinouAcrossTime(citedinn.15),p.93-110.
23. N.P.Ševčenko,TheMetricalInscriptionsintheMuralsofthePanagiaPhorbiotissa,ibid.,
p. 69-90,at83.
24. Kalopissi-Verti,TheMuralsoftheNarthex(citedn.19),p.122.
25. Onthisfigu e,seeibid.,p.122-130.
26. CommunalpatronagewasnotuncommoninareasunderLatincontrol,butitisrarein
thecontextofamonasticchurch.Onsuchpatronage,seeibid.,p.178-179;S.Kalopissi-Verti,
CollectivePatternsofPatronageintheLateByzantineVillage:TheEvidenceofChurch
Inscriptions,inDonationetdonateursdanslemondebyzantin.Actesducolloqueinternational
organiséàl’UniversitédeFribourg,Fribourg13-15mars2008,ed.J.-M.SpieserandE.Yota,
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
Figure3-Theblessedandthedamned,westfaceofnorthvaultofnarthex,
St.NicholasoftheRoof,Kakopetria(photobytheauthor).
Figure4-Narthexlookingsouth,PanagiaPhorbiotissa,Asinou
(photo:GeraldL.Carr).
285
286
ANNEMARIEWEYLCARR
TheirchosenthemewastheLastJudgment(fig 5).Itfills thevaultsabove
adenselypopulatedsanctoralcycle.Onceagain,Christiscentral.Heisnot
enthroned;instead,intheguiseofthePantokrator,hepresidesfromthedome.
ThePantokratorgazingfromthedomecharacteristicallydominatedthenaosof
churches.Here,helendstothenarthexthesolemnityofanaos,asiftoconferon
thespaceaccessibletothelaitytheauraofachurchinterior.Theapostlesandangels
encirclehim,emphasizinghiscentrality,buthehimselfestablishesaneast-westaxis.
Hefacesnotthemonks,butthewesterndoor,theportalusedespeciallybythe
laity.Fromhim,theprogramunfoldsintwoperspectives.Whenseenlooking
eastward(fig 5),ParadisewiththeMotherofGodandPatriarchsappeartothenorth
atChrist’sright,whileAsinou’sfamoussequenceofeightsinnersareathisleft.
SerriedranksoftheblessedareassembledaroundParadise,withthearrivingrighteous
below,andthechoirsofthesaintsarchingabove.BetweenthemarebothEarthand
Sea,theirsurroundingsbusywithcreaturesyieldingupresurrectedbodies.Linked
withHellatKakopetriaandwithParadiseatSotira,SeaandEarthareassociated
here at Asinou with the sites of beatitude, binding resurrection to redemption.
Paradiseitselfliesimmediatelyoverthedoortothemonasticbuildings.Arching
aboveitareChrist’swordsfromMatthew25:34:“Comeuntome,blessedofmy
father;receivethekingdompreparedforyou.”27Theeasternwallitself,beneath
thePantokrator,iscenteredontheorantMotherofGod;theDeesis,imageof
intercession,flanks theportalbelowher.Buttheimageryisnotsymmetrical.Christ
clearlydominatestheDeesis,andtwowhiteformsflanking theorantVirginguide
attentionfirmly totheright.Aprayerfulpriest-monkinhiswhitevestmentcloses
theleftside;totheright,surprisingly,aretwowhitehuntingdogs.Theybelong
tothetallmonk,probablythehegumenTheophilos,whoisportrayedabovethem
inthesoffit. Monkswerenotsupposedtohunt,andengagingasthedogsare,
theydointimatetemptation–theiralertnosespointtheeyeonwardtothefigu es
onthesinisterside.
Thesearethesinners,pointedlylinedupatChrist’sleft,onthesideofthelay
portraits(fig 7).Theyradiatephysicality.Boundandwriggling,theydanglefrom
meathooks,emphasizingtheircarnalnature.Theirtransgressionsarecivic,notprivate,
anddominatedbygreed.Atthetop,themanwhoploughsoverbordersispaired
withthedeceitfulmiller;thethief,hookedbythecupidityofhiseye,andtheslanderer
with a snake at his tongue follow.The usurer and falsifier of weights –familiar
fromSotira–isnext,punishedwithparticularferocityashedangleshead-downinfi e.
Thebadnunbesidehim,uniqueinByzantineimagery,maylendweighttothe
intimationinAsinou’sSynaxarionthatthemonasterywasassociatedinthisperiod
Paris2012(RéalitésByzantines14),p.125-140;Ead.,ChurchFoundationsbyEntireVillages
(13th-16thc.),AShortNote,ZRVI44,2007,p.333-340;Ead.,DedicatoryInscriptionsand
Donor Portraits inThirteenth-Century Churches of Greece, Vienna 1992 (Denkschriften,
Österreichische Akademie derWissenschaften, Philosophisch-historische Klasse 226).
TheearliestexampleinCyprusisintheapseof1178attheHolyCross,Pelendri:see
StylianouandStylianou,ThePaintedChurchesofCyprus(citedinn.10),p.507-508,
figs 302-304.
27. Δεῦτε,οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρός μου,κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ
καταβολῆς κόσμου.
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
Figure5-Narthexvault,PanagiaPhorbiotissa,Asinou
(photo:GeraldL.Carr).
Figure6-Narthexlookingeast,PanagiaPhorbiotissa,Asinou
(photo:GeraldL.Carr).
287
288
ANNEMARIEWEYLCARR
Figure7-Sinners,withuppertwopanelsontheleft,lowertwopanelsontheright,
PanagiaPhorbiotissa,Asinou(photobytheauthor).
with a women’s convent.28The snake at her ear suggests sins of eavesdropping,
gossiping,ormeddling.Bycontrast,thesinofthebadmonkwhodanglesbelowher
maybespelledoutbythefemalefigu ewhohangsathisside,gazingathim:sheis
“theonewhoturnsawayherchildren”,abortingorabandoningthem.Shesuggests
thebalefulfruitsofmonasticlust.
ThesinnerslieoppositeParadise.IfHeavenopposesthem,theymustbeinHell.
Unquestionably,theyareinpunishment.Onenotes,however,thatChrist’scondemnationofthedamneddoesnotaccompanythem.ThefathersoftheChurchwere
firm thatpost-mortemsufferingwaspossibleonlyaftertheresurrectionofthebodyat
theendoftime,andthateventhen,whatwassufferedwasremorse,notpunishment.29
28. G.Grivaud,FortunesandMisfortunesofaSmallByzantineFoundation,inAsinouAcross
Time(citedinn.15),p.13-36,at29.
29. N.Constas,MarkEugenikos,inLathéologiebyzantineetsatradition,ed.C.G.Conticello
andV.Conticello,Turnhout2002(CorpusChristianorum),vol.2,p.411-475;Bathrellos,
Love,Purification,and orgiveness(citedinn.3),p.78-121.
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
289
Bycontrast,popularimaginationwasemphaticthatsinnersdidsufferpunishment
afterdeath,butitalsoreservedlatitudefortheireventualremissionattheendof
time.30Thusthesinnersseemtodangleambiguouslybetweendeathanddamnation.
HereatAsinou,theyrespondlesstothecategoricalcondemnationofend-time
judgmentthantotheverypragmaticthemeofrewards.AsthoseinHeavenreap
benefice, thesereappunishment.Nakedandlabeled,theyspeaktobehaviorinthe
world.AsRossitzaSchroederhasargued,confessionwasamongtheritualsthat
tookplaceinthenarthexofmonasticchurches.31Thedepictedsinnerssurelyafforded
theclergycompellingpicturesofthewagesofsin.Thus,theymusthaveelicited
fear.Buttheymustalsohaveinvitedagratifyingmeasureofretributivescornon
thepartofthosewhogazedatthem.
ThesinnersfunctionoppositeParadise,inadialecticofrewardandretribution.
Averydifferentvistaopenswhenoneturnstothenarthex’sother,westward
perspective(fig 8).Herethesinnersliterallyvanishfromview,tobesucceededon
theirsoffit bythecompartmentsofotherworldlyterrors.Eerieandambiguous,the
terrorsseemtoconveyonlyterminalgloom,andattentionslipsfromthemtothe
energetic activity of the west lunette (fig 9). Here, as angels trumpet gossamer
soulsfromtheirtombs,theriveroffi eboilsfromtheThronepreparedfortheend
oftime,engulfing acoweringcrowd.Arightwardcurrentcoursesacrossthetympanum,surgingfromtheangelsacrossthePreparedThroneandriveroffi etoclose
intheangelwiththescalesofjusticeonthenorthsoffit. Farfromreachingbackto
thelively,labeledsinners,thesceneoffinal judgmentopensadifferentdialogue.
It,too,isvengeful:noHeavenappearsheretocounterbalancetheflood offi e.
Judgmenthereiscondemnation:tobemortalistobeculpable.Ritualsofdeath,
likethoseofconfession,drewlaypeopleintoAsinou’snarthex,forthenarthexwas
thecustomaryplaceforfunerals.32Buttheissuesofdeathexceededretribution.
Retributionwasforactivitiesonecouldamendinlife;thewesterntympanumevokes
theterrifyingparalysisofinescapableculpability.33Yetrelentlessasitis,theriverof
fi eremainssmallwithinthetympanumasawhole.Countervailingelementsappear,
especiallyAdamandEve,whoconfrontjudgmentwithardentprayer.Together,
theirurgentposturescapturethevisualdiagonalthatrunsacrossthetympanum,
carryingtheeyeovertheriveroffi eandpastit,totheweighingangelbeyond.
30. Baun,TalesfromAnotherByzantium(citedinn.9),p.312–”Boththefactthatintercession
canhelp,andtheimplicationthattheLastJudgmentisjustaroundthecorner,indicate
thatourtextstakeplacenotinHelloreveninHades,butinsomethird,lessdefined and
moreflexiblelocationinthe yzantinereligiousconsciousness”–andpassim.
31. R.Schroeder,PrayerandPenanceintheSouthBayoftheChoraExonarthex,Gesta48,
2009,p.37-53.
32. Marinis,ArchitectureandRitual(citedinn.13),p.73-76;andonAsinouinparticularsee
C.L.Connor,FemaleSaintsinChurchDecorationoftheTroodosMountainsinCyprus,
inMedievalCyprus:StudiesinArt,Architecture,andHistoryinMemoryofDoulaMouriki,
ed.N.P.ŠevčenkoandC.Moss,Princeton1999,p.211-240,at218-219;S.E.J.Gerstel,
PaintedSourcesforFemalePietyinMedievalByzantium,DOP52,1998,p.89-111,
at98-102.
33. Onthemedievalsenseofparalysisinthefaceofdivinejudgment,seeK.Ambrose,Attunement
totheDamnedofConquesTympanum,Gesta50,2011,p.1-17.
290
ANNEMARIEWEYLCARR
Figure8-Narthexlookingwest,PanagiaPhorbiotissa,Asinou
(photo:GeraldL.Carr).
Figure9-Tympanumofwestnarthexdoor,PanagiaPhorbiotissa,Asinou
(photo:DumbartonOaksBF.T.As.K.8.2).
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
291
AsatSt.NicholasoftheRoof,butinawayneverencounteredagain,heturnsnot
toward,butawayfromtheriveroffi e.Thus,hedirectsattentiononward,toward
theprocessionofthoseapproachingParadise(fig 8).Somberasitis,then,the
Hellfi eoftheend-timehasitsownvisualdynamicwithinthewhole,andismore
closelylinkedwithHeaventhanitiswiththelivelypersonalhelloftheexposed
andidentified sinners.Itslanguageisnotofretributionandreward,butofculpability
andfaith.34Ratherthanatidybifurcationofsavedanddamned,HeavenandHell,
theLastJudgmentatAsinoucreatesaseriesoftriangulationsacrossthespaceof
thenarthex,theirmessagescalibratedtothevantagepointsofthosewithin.
ThefrescoesheredonotclarifytheambiguitiesinherentintheByzantineLast
Judgment imagery – whether one or more judgments were intended, how the
wrigglingsinnersrelatedtotheotherworldlyterrors,orwhateithersinnersorterrors
hadtodowiththeriveroffi e.LiketheByzantinetheologiansthemselves,the
imageryshiftsperspectives,reflecting moreuponthevalencesofdivinejudgment
thanonapocalypticfinalit .Yetdistributedasitisinthreedimensionsaround
thephysicalmovementsofitsviewers,itdoesspeakresponsivelytothevaried
conditionsandconcernsofthepeoplebelow.Themonksareamongthosewhom
itaddresses:oneseesthewayChrist’sraisedrighthandbothblessesandadmonishes
themastheyenterthespace(fig 5),andthewaythesinsoflustandcupiditywriggle
andclusteraroundthewealthypatrons(fig 4).Butaboveallthemuralsspeakto
thelaycommunity,whobothenteredanddepartedbywayofthewesterndoor.
Atleasttwomessagesunfoldedtothem.Onewasbasedonthedialecticofrewardand
retributionandspoketolifeandthesatisfactionofseeinggreedpunished(figs 6,7);
theotherwasrootedinthedialecticofculpabilityandfaithandspoketoawein
thefaceofmortality(figs 8,9).Itisnotinitsclarity,butinitsflexibility thatthe
imageryassumestheefficientfunctionalitythat r.MaximosConstashadaffirmed
ThechurchesofSotira,LythrangomiandKouka
Asinou’sisthelastinstanceinLusignanCyprusofaLastJudgmentdistributed
three-dimensionallyaroundavaultedspace.Allensuingexampleswereconcentrated
onasingle,usuallyflat surface,thoughportionssometimesspilledontoanadjacent
jamb or pier, evoking the old three-dimensionality.The growing preference for
gabledratherthanvaultedstructureswascertainlyafactorinthischange,butamore
determinativestimulusisexemplified inthediminutive,latefourteenth-century
funerarychapelofSt.MamasinSotira,justyardsawayfromtheTransfiguration
churchthatwesawearlier.35LikeAsinou’snarthex,thisisadomedspace,butthe
LastJudgmentdoesnotspreadacrossitsapex.Instead,itiscompressedontothe
34. SeeMarkEugenikos’assessment,quotedbyConstas,MarkEugenikos(citedinn.29),
p. 459:“‘Faith’willruleoverthepresentworld,and‘Hope’overtheperiodbetweendeath
andresurrection,but‘Love’willreignafterthefinal judgment,andthroughitthesaints
willbeunitedtoGod.”
35. M.Olympios,SaintGeorgeoftheGreeksandItsLegacy:AFacetofUrbanGreekChurch
ArchitectureinLusignanCyprus,inFamagusta.Volume1:ArtandArchitecture,ed.A.WEYL
Carr,Turnhout 2014 (Mediterranean Nexus, 1100-1700, 2), p.143-202, at 174-176;
IoannouandHadjichristodoulou,Σωτήρα Αμμοχώστου(citedinn.17),p.53-55.
292
ANNEMARIEWEYLCARR
tympanumofthesouthwall.FacingitfromthenorthtympanumistheDormition
oftheMotherofGod.Together,theyyieldapowerfulfuneraryprogram.Theeffort
tointegratetheLastJudgmentintothevisualministryofthechurchinterior,as
seenhere,wassurelythemoresignificant impetusdrawingitontothewall.Ofthe
threeremainingversionsfromtheLusignanperiod,twowere,likethisone,located
insidethenaos,respondingtotheimageryaroundthem.TheLastJudgmentin
thevillagechurchofthePanagiaKanakariainLythrangomi,todayalmosttotally
vanished,spreadoverthenorthwallofthenaos,complementingthescenesfrom
theChristologicalnarrativethatfaceditonthesouth.36TheLastJudgmentinthe
monasticchurchoftheHolyCross,Kouka,inturn,confrontsscenesofthetrial
ofChrist,theearthlytrialofGodbymenfacingtheawesometrialofhumankind
byGodonoppositesidesofthebarrelvaultoverthesoutharmofthecruciform
naos(fig 10).37DrawingtheLastJudgmentinthiswayintotheChristological
narrative,ratherthansettingitapartinthenarthex–oratthewestofthenaosas
inSotira’sTransfiguration church–wasaninnovation.Ithadaninevitableimpact
onthescene’scontentandperformance.TheimageryatLythrangomiistooabraded
todiagnose,butthatinSt.MamasandtheHolyCrossisclear.Itscomponentsare
fewer,andtheyarecomposedsymmetricallyaroundastrongcentralaxis,balancing
beatitudeandcondemnation.Ratherthandiscursivemultiplicity,unitydominates.
Thisaffectsthescene’srelationtoviewers,bringingthemtoastandstillatthemiddle,
wheretheycanturnfromonetotheotheroftheconfrontedsubjects,eschatological
Figure10-LastJudgment,HolyCross,Kouka
(photo:GeraldL.Carr).
36. A.H.S.MegawandE.J.W.Hawkins,TheChurchofthePanagiaKanakariáatLythrangomi
inCyprus.ItsMosaicsandFrescoes,WashingtonDC1977(DumbartonOaksStudies,14),
p. 153-155.
37. D.C.Kappaïs,Η ιστορία και αρχαία Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Κουκάς. Θρησκευτικά μνημεία πόλης
και επαρχίας Λεμεσού,Limassol2009;S.Hadjisavvas,AnnualReportoftheDepartmentof
AntiquitiesfortheYear1998,Nicosia2003,p.31,figs 14-15.
PATHSOFPERCEPTIONINTHELASTJUDGMENTS
293
orChristological,andinterpreteachonefullyfromthevantagepointofitscenter.
Intime,thissymmetrywouldflatten theLastJudgmentintoaplanarcomposition,
focusedontheendoftime,withoutitsearlier,ruminative,diachronicthree-dimen-
sionality.Butfirst, onefinal LastJudgmentofLusignandateretaineditsplaceinthe
narthex,andthoughpaintedlikethoseatSotira,Kouka,andLythrangomionflat
wallsratherthanenfoldingvaults,preservedanelementofdiscursivemobility.
ThechurchofSt.Herakleidios,monasteryofSt.JohnLampadistes
ThisisinthechurchofSt.Herakleidios,katholikonofthemonasteryofSt.John
Lampadistes,Kalopanagiotis.38Myperceptionofthisfrescowasradicallyreshaped
threeyearsago,whenIsawthenarthexforthefirst timewithitslong-disusedsouth
dooropen(fig 11).Thismadeithardertophotograph,butfarmoreinstructive.
TheLastJudgmentoccupiestheeastwallofthenarthex’sinitial,southbay,spilling
overalsoontotheadjacentwalloneithersideofthesouthdoor.Whenthesouth
door was disused, the Last Judgment had lurked awkwardly in the dark corner
besidethedoorleadingintothechurch.Openingthesouthdoormadeevidentthe
Figure11-NarthexlookingsouthpastthedoorstothechapelofSt.JohnLampadistes
andthechurch,St.Herakleidios,Kalopanagiotis(photo:GeraldL.Carr).
38. SeeA.Papageorghiou,TheMonasteryofSaintJohnLampadistisinKalopanayiotis,Nicosia
2012(GuidestoByzantineMonumentsofCyprus);M.Emmanuel,MonumentalPainting
inCyprusDuringtheLastPhaseoftheLusignanDynasty,1374-1489,inMedievalCyprus
(citedinn.32),p.241-263,at248-251;StylianouandStylianou,ThePaintedChurches
ofCyprus(citedinn.10),p.306-312;Eid.,DonorsandDedicatoryInscriptions,Supplicants
andSupplicationsinthePaintedChurchesofCyprus,JÖBG9,1960,p.97-128,at109;
A. Papageorghiou,Kύπροι ζωγράφοι τοῦ 15ου καὶ 16ου αἰώνα,inReportoftheDepartmentof
AntiquitiesofCyprus,1974,Nicosia1974,p.195-209,at197.
294
ANNEMARIEWEYLCARR
narthex’sfunctionasapathway,givingaccesstobothSt.Herakleidiositself,and
thentotheimmediatelyadjacentpilgrimagechapelofSt.JohnLampadistes.39
TheLastJudgmentispoisedtoaddressallwhoenteredthisspace.Thisveryfact
helpssignificantly toclarifythequestionofwhoactuallydidpassthroughit.
Thepilgrimagechapelwasunquestionablyaccessibletothelaity;thestatusofthe
church,ontheotherhand,iscomplicated.40Anearlytwelfth-centuryfrescooftwo
supplicatingmonksintheapsesuggeststhatSt.Herakleidiosservedamonastery
atthattime;itdidsoagaininthe17thcentury,whenitisdocumentedforthefirst
timeinsurvivingwrittensources.Itisgenerallyassumedtohavebeenmonastic
throughout.Thisassumptionischallenged,however,bythepatronsoftheLast
Judgment, who are portrayed within the painting.They are a family of four, a
marriedcouplewithtwosonsinclericalgarb,whoareidentified asthepriestsof
“thischurch,”usingfor“thischurch”thewordkatholiki,orvillagechurch.41Thus
thechurchmusthavespentsomecenturiesservingthevillagecommunity,with
parishionersandpilgrimscominginandoutofthesouthdoor.Theplacementof
the Last Judgment around that door reinforces the likelihood that this was the
case.Ratherthanservingmonasticviewersenteringthenarthexfromthechurch,
for whom the image would have lain awkwardly around the corner, the scene
functions forcefully and effectively for people coming and going through the
southdoor.Allwhoentered,parishionersorpilgrims,wouldhavepassedtheLast
Judgment,theireyeslevelwiththelowerfigu esontheeastwall,beforeturningto
enterthechurchthroughitswestportal,ormovingontothechapel.
Themuraloneseesonenteringrisescliff-likeonone’sright(fig 12).Itscompressionontoone,majorsurfaceratherthanmultiple,curvedonesimposeduponit
thesamekindofcompositionalsymmetryandiconographiceconomythathavebeen
pointedoutalreadyinthefrescoesofSt.Mamas,Sotira,andtheHolyCrossatKouka.
Itselementsareassembledbilaterallynow,aroundaplummetingcentralaxis.Plunging
verticallyfromthepalemandorlaofChrist–atthetopofthephotographhere–
thisfallspastthePreparedThronewheretheProtoparentsadorethecross,signof
Christ’smercy,toconcludeinthescaleofjustice,wherethedeedsofsoulsarebeing
weighed.Itcomesasabitofasurprisetorealizethatnoneofthethree-dimensional
LastJudgmentswe’veseensofarhadactuallyassembledtheblessedononesideand
thecondemnedontheotherinastrictbilateralconfrontation,andnonehadplaced
theactof“weighinginthescale”atthecompositionalcenter.