Onderzoeksrapport
Beschermd, beschadigd, verdwenen
Onderzoek en evaluatie van ernstig aangetast
en verdwenen beschermd erfgoed
Agentschap
Onroerend
Erfgoed
COLOFON
TITEL
Beschermd, beschadigd, verdwenen
Onderzoek en evaluatie van ernstig aangetast en verdwenen
beschermd erfgoed
REEKS
Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed nr. 202
PROJECTCOÖRDINATOR
Vincent Debonne
AUTEURS
Vincent Debonne en Nele Vanmaele met medewerking van Aukje De
Haan
ONDERZOEK:
Aukje De Haan, Vincent Debonne, Tom Lenaerts, Joeri Mertens, Annelies
Schepens, Nele Vanmaele, Pol Vanneste en Hilde Verboven
JAAR VAN UITGAVE
2021
Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke
instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Omgeving
Published by the Flanders Heritage Agency Scientific Institution of the
Flemish Government, policy area Environment
VERANTWOORDELIJKE UITGEVER
Sonja Vanblaere
LEDEN KLANKBORDGROEP
Marc De Bie, Griet De Schepper, Katrijn Depuydt, Jelle Lisson, Leen
Meganck (stuurgroep), Steven Tricot, Maarten Van Dijck (stuurgroep),
Evert Vandeweghe en An Verhelst (stuurgroep)
OMSLAGILLUSTRATIE
Foto van het Wilderkasteel in Sint-Pieters-Leeuw, vermoedelijk genomen
in het begin van de jaren 1970 (archief Onroerend Erfgoed)
Copyright Onroerend Erfgoed
agentschap Onroerend Erfgoed
Havenlaan 88 bus 5
1000 Brussel
T +32 2 553 16 50
info@onroerenderfgoed.be
www.onroerenderfgoed.be
Dit werk is beschikbaar onder de Modellicentie Gratis Hergebruik v1.0.
This work is licensed under the Free Open Data Licence v.1.0.
Dit werk is beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding
4.0 Internationaal-licentie. Bezoek
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ om een kopie te zien van
de licentie.
This work is licensed under a Creative Commons Attribution
4.0 International License. To view a copy of this license, visit
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/.
ISSN 1371-4678
D/2021/3241/325
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 2 van 47
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
BESCHERMD,
BESCHADIGD,
VERDWENEN
Onderzoek en evaluatie van ernstig aangetast
en verdwenen beschermd erfgoed
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
VINCENT DEBONNE & NELE VANMAELE, MET MEDEWERKING VAN AUKJE DE HAAN
1 INHOUD
1
INHOUD ..................................................................................................................................... 4
2
AANLEIDING EN DOEL VAN HET ONDERZOEK .......................................................................... 5
3
INHOUD EN AFBAKENING VAN HET ONDERZOEK .................................................................... 6
4
OPMAAK VAN DE LIJST VAN TE ONDERZOEKEN BESCHERMINGEN ......................................... 7
5
EVALUATIEMETHODE................................................................................................................ 7
6
ONDERZOEKSMETHODE ........................................................................................................... 9
7
BESLISSING OVER BEHOUD, AANPASSING OF OPHEFFING VAN DE BESCHERMING .............. 11
7.1
BEHOUD VAN DE BESCHERMING............................................................................................................................. 11
7.2
BEHOUD VAN DE BESCHERMING: VERPLAATSINGEN ............................................................................................. 17
7.3
BEHOUD VAN DE BESCHERMING MET HERZIENING VAN DE AFBAKENING ............................................................ 18
7.4
BEHOUD VAN DE BESCHERMING, MAAR MET OPSTART VAN EEN BEHEERTRAJECT .............................................. 20
7.5
OPHEFFING VAN DE BESCHERMING ........................................................................................................................ 22
7.6
DE VOORSTELLEN VAN BESLISSING IN CIJFERS ........................................................................................................ 26
8
OORZAKEN VAN VERDWIJNING EN AANTASTING .................................................................. 28
8.1
RUIMTELIJKE ONTWIKKELINGEN ............................................................................................................................. 28
8.2
VERWAARLOZING, BESCHADIGING EN SLOOP ........................................................................................................ 30
8.3
CALAMITEIT.............................................................................................................................................................. 31
8.4
SLECHTE TOESTAND OP HET MOMENT VAN DE BESCHERMING............................................................................. 32
8.5
RESTAURATIE ........................................................................................................................................................... 33
8.6
ONVOLDOENDE INFORMATIE BIJ DE OPMAAK VAN DE BESCHERMINGSDATABANK ............................................. 33
9
TYPES VAN AANGETASTE EN VERDWENEN BESCHERMINGEN .............................................. 34
9.1
BOUWKUNDIG ERFGOED ......................................................................................................................................... 34
9.2
HOUTIGE BEPLANTINGEN MET ERFGOEDWAARDE................................................................................................. 36
9.3
LANDSCHAPPEN ....................................................................................................................................................... 37
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 4 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
2 AANLEIDING EN DOEL VAN HET ONDERZOEK
In Vlaanderen kan onroerend erfgoed sinds 1931 wettelijk worden beschermd. Eerst kregen alleen
gebouwen een beschermd statuut, maar al gauw volgden ook landschappen (vanaf 1934), houtig
erfgoed (vanaf 1938) en archeologisch erfgoed (vanaf 1933). Intussen telt Vlaanderen duizenden
beschermde onroerende erfgoedobjecten met een grote diversiteit in omvang, type en periode.
Onze leefomgeving is in constante verandering. Ook beschermd onroerend erfgoed is daaraan
onderhevig. Soms is dat in het voordeel van het erfgoed, bijvoorbeeld bij renovaties, restauraties en
herbestemmingen die een beschermd gebouw een tweede leven geven. Maar evengoed kan het
voortbestaan van het erfgoed worden bedreigd, wanneer bijvoorbeeld ingrepen en verwaarlozing
leiden tot schade of zelfs de verdwijning van het beschermde erfgoedobject.
De problematiek van ingrepen in beschermd erfgoed kwam aan de oppervlakte tijdens het project
van de beschermingsdatabank (2013-2016). De online wetenschappelijke inventaris van
erfgoedobjecten werd toen aangevuld met een inventaris van het beschermd onroerend erfgoed: de
beschermingsdatabank met aanduidingsobjecten. Tijdens de omzetting van papieren
beschermingsbesluiten naar online fiches bleek dat de actuele toestand van sommige beschermde
erfgoedobjecten niet altijd duidelijk was. Er was twijfel of ze nog wel overeenstemden met de
toestand waarin ze waren beschermd. De resultaten van deze screening waren het vertrekpunt voor
de analyse die in dit onderzoeksverslag wordt voorgesteld.
Het pilootproject kreeg de naam ‘Aangetaste en verdwenen beschermingen’ en omvat een
onderzoek naar beschermde erfgoedobjecten waarvan de huidige toestand twijfelachtig is. Het
onderzoek van deze beschermingen heeft een drieledige bedoeling:
- Nagaan wat de huidige materiële toestand van het beschermde erfgoedobject is en in
hoeverre het nog beantwoordt aan de toestand waarin het werd beschermd
- Achterhalen welke de oorzaken zijn van eventuele veranderingen
- Een beslissing nemen over de bescherming van het erfgoedobject
De beslissing over de bescherming omvat vier mogelijkheden:
- De bescherming blijft behouden
- De bescherming blijft behouden, maar met aanpassingen
- De bescherming kan voorlopig behouden blijven, maar er zou een beheertraject moeten
worden opgestart
- De bescherming kan worden opgeheven
‘Aangetaste en verdwenen beschermingen’ is samen met de evaluatie van de windmolens één van
de twee pilootprojecten binnen het project ‘Evaluatie beschermde bestand’ (project D02.2/P01). De
herziening van het beschermde erfgoedbestand staat ingeschreven in de Beleidsnota Onroerend
Erfgoed (2019-2024) van minister Matthias Diependaele, bevoegd voor het onroerend erfgoed.
Het onderzoek van aangetaste en verdwenen beschermingen draagt bij tot het voornemen van de
minister om van het beschermde bestand een dynamische selectie te maken van de essentiële en
representatieve getuigen van het leven in Vlaanderen. Met aanpassingen van beschermingen is een
beter beheer van beschermde erfgoedobjecten mogelijk, terwijl opheffingen dienen om
erfgoedobjecten met een onherstelbaar aangetaste of verdwenen erfgoedwaarde uit het
beschermde bestand te lichten.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 5 van 38
3 INHOUD EN AFBAKENING VAN HET ONDERZOEK
De 204 onderzochte beschermde erfgoedobjecten liggen verspreid over Vlaanderen en zijn heel
divers1. 70% is bouwkundig erfgoed, gaande van kapelletjes tot industriële sites. Het resterende
percentage omvat een evenredig aantal houtige (vooral bomen) en landschappelijke
erfgoedobjecten, van solitaire bruine beuken tot duinenlandschappen.
De statuten van de beschermingen weerspiegelen de evolutie van het beschermingsbeleid. Zowel
bouwkundig als houtig erfgoed is beschermd als monument. Het statuut van stads- en dorpsgezicht is
niet alleen gebruikt voor groepen van gebouwen, maar ook voor ensembles van gebouwen,
landschap of houtig erfgoed. De cultuurhistorische landschapsbescherming is niet alleen ingezet voor
landschappen, maar ook voor dorpskernen, houtig erfgoed of de omgeving van gebouwen, zoals de
omgeving van een hoeve, een kapel of een kerkhof. Het agentschap publiceerde al
onderzoeksrapporten over de verschillende beschermingsstatuten en hun impact op het beheer van
onroerend erfgoed2.
Door deze diversiteit en de beperkte onderzoektijd (een jaar en drie maanden) was het niet mogelijk
om van elke problematische bescherming de erfgoedwaarde te evalueren in vergelijking met
gelijkaardige items. Dit zou immers een veelvoud aan thematische onderzoeken hebben vereist.
Sommige beschermingen waren ook te omvangrijk om hun erfgoedwaarde in dit pilootproject te
kunnen evalueren. Dat is bijvoorbeeld het geval voor sommige cultuurhistorische landschappen en
stads- en dorpsgezichten die afzonderlijk moeten worden geanalyseerd.
De onderzochte problematische beschermingen vertegenwoordigen met 204 gevallen 1,5% van de
13.706 beschermde bouwkundige en landschappelijke erfgoedobjecten3. De problematieken die
hierna worden besproken hebben dus betrekking op een zeer klein aantal van de bouwkundige en
landschappelijke beschermingen in Vlaanderen. Dit onderzoeksverslag biedt inzicht in:
-
Vaak terugkerende oorzaken van de materiële aantasting of verdwijning van beschermde
erfgoedobjecten
Types van beschermde erfgoedobjecten die vatbaar zijn voor materiële aantasting of
verdwijning
Mogelijkheden en moeilijkheden in de omgang met aangetaste en verdwenen beschermde
erfgoedobjecten
Deze bevindingen worden in dit onderzoeksverslag geïllustreerd met een selectie van voorbeelden
uit de 204 onderzochte beschermingen.
1
De oorspronkelijke lijst van verdwenen en aangetaste beschermingen bevatte een aantal windmolens. Die zijn uit dit
onderzoek gelicht om te worden onderzocht in de evaluatie van de beschermde windmolens in Vlaanderen. Beschermde
archeologische sites zijn eveneens afzonderlijk onderzocht. Aangetaste en verdwenen beschermingen van varend erfgoed
zijn nog niet onderzocht.
2 Over de geschiedenis van het beschermen van 1931 tot 2016 (Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 65)
en doelmatigheidsanalyses van beschermingen van gevels en bedakingen (Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend
Erfgoed 112) en beschermingen van bouwkundige gehelen (Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 128).
3 Het aantal van 13.706 betreft de definitief beschermde monumenten, stads- en dorpsgezichten, cultuurhistorische
landschappen en erfgoedlandschappen op 31 december 2020 (zie https://monitor.onroerenderfgoed.be).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 6 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
4 OPMAAK VAN DE LIJST VAN TE ONDERZOEKEN
BESCHERMINGEN
Tijdens het project van de beschermingsdatabank (2013-2016) werd een lijst samengesteld van 172
vermoedelijk aangetaste of verdwenen beschermde erfgoedobjecten, hoofdzakelijk van
bouwkundige aard. De lijst werd samengesteld op basis van beschermingsdossiers en
desktoponderzoek van online beschikbare informatie, zoals beschrijvingen in de inventarisdatabank,
kaarten, luchtfoto’s en de Streetview functie van Google Maps. Bij de start van het onderzoek in
maart 2020 bleek deze lijst toe aan een update. Een aantal gevallen konden worden geschrapt omdat
er al een beslissing over de bescherming was genomen en uitgevoerd4.
De lijst van aangetaste en verdwenen beschermingen werd ook aangevuld. Een reeks van
problematische beschermingen van houtig erfgoed en cultuurhistorische landschappen werd
toegevoegd aan het te onderzoeken pakket. De afdeling Handhaving van het departement Omgeving
signaleerde nog één onbekende aangetaste bescherming met een lopend handhavingstraject. De
Inventaris Onroerend Erfgoed leverde enkele beschermde erfgoedobjecten op waarvan de
erfgoedwaarde was aangeduid als ‘niet aanwezig’. Soms bleek deze aanduiding onterecht te zijn
toegekend, maar in andere gevallen was de materiële bewaring van die aard dat een nader
onderzoek binnen dit project aangewezen was5. Een bevraging van de afdeling Beheer van het
agentschap Onroerend Erfgoed bracht nog twee te onderzoeken items onder de aandacht.
De geüpdatete lijst van onduidelijke, aangetaste en verdwenen beschermingen bevat 142 objecten
bouwkundig erfgoed, 30 objecten houtig erfgoed en 32 objecten landschappelijk erfgoed.
Deze lijst kan echter niet exhaustief worden genoemd. In het hier onderzochte pakket ontbreken
bijvoorbeeld waardevolle interieurs van beschermd bouwkundig erfgoed. Hiermee is al een eerste
problematiek van aangetaste en verdwenen beschermingen aangeraakt, namelijk hun opsporing en
monitoring, een aspect dat verder wordt toegelicht in hoofdstuk 10 van dit onderzoeksverslag.
5 EVALUATIEMETHODE
Aan de beslissing over een problematische bescherming gaat een volgorde aan beoordelingen en
acties vooraf.
Als eerste wordt de materiële toestand van het beschermde erfgoedobject vastgesteld. In het geval
van de wijziging of verdwijning van het erfgoedobject sinds de bescherming wordt nagegaan of dit
het gevolg is van vergunde of niet vergunde werken. In het laatste geval wordt door de afdeling
Handhaving van het departement Omgeving geëvalueerd of de niet vergunde werken aanleiding
kunnen geven tot het opstarten van een handhavingstraject.
4
In de periode 2017-2020 werden drie beschermingen opgeheven, werd één erfgoedobject opnieuw beschermd en werd
van twee beschermde erfgoedobjecten de verplaatsing geregulariseerd. Opheffingen: Voeren, Josephinehoeve; Zottegem,
kapel Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand; Balen, hoeve Peeters. Herbescherming: ruïne van het Hof van Coudenborn in
Moerbeke. Regularisering van verplaatsing: houten windmolen Vinkemolen, verplaatst van Oosterzele naar Zwalm;
gedenkteken voor Luitenant De Winde, verplaatst naar een andere locatie in Staden.
5 Onterechte aanduidingen van ‘geen erfgoedwaarde meer’ kwamen vaak voort uit foutieve meldingen naar aanleiding van
de vaststelling van de inventaris. Een voorbeeld is de als monument beschermde Spikdorenhoeve in Westerlo, waarvan de
geslaagde restauratie verkeerdelijk als een verbouwing werd opgevat.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 7 van 38
Na de vaststelling van de materiële toestand en de oorzaken van eventuele wijziging of verdwijning
wordt de erfgoedwaarde beoordeeld van het beschermde erfgoedobject in zijn huidige toestand.
De erfgoedwaarde van het erfgoedobject wordt getoetst aan de toestand op het moment van de
bescherming en de omschrijving van de erfgoedwaarden in het beschermingsbesluit. De
erfgoedwaarde kan bewaard zijn, ook in het geval van een wijziging door vergunde of niet vergunde
werken. In het geval van aantasting of verdwijning van de erfgoedwaarde kan een beheertraject
worden opgestart om de aangetaste of verdwenen erfgoedwaarde te herstellen.
De laatste stap is de evaluatie van de erfgoedwaarde van het erfgoedobject binnen de totaliteit van
het beschermde bestand. Drie mogelijke beslissingen dienen zich dan aan: de bescherming blijft
behouden, de bescherming zou moeten worden aangepast of de bescherming komt in aanmerking
voor opheffing.
Zoals vermeld in punt 3 behoorde een thematische evaluatie van de erfgoedwaarde van de
onderzochte erfgoedobjecten niet tot de scope van dit project. De opheffingen van bescherming die
vanuit dit onderzoek worden voorgesteld betreffen gevallen waar de erfgoedwaarde duidelijk te
gering of onbestaande is om nog een bescherming te motiveren. De beschermingen die vanuit dit
project zijn aangeduid om te behouden komen nog steeds in aanmerking voor een thematische
evaluatie van hun erfgoedwaarde.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 8 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
6 ONDERZOEKSMETHODE
Desktoponderzoek was de eerste stap in het onderzoek van aangetaste en verdwenen
beschermingen. Heel wat informatie over beschermde erfgoedobjecten is online beschikbaar. De
Inventaris Onroerend Erfgoed bevat beschrijvingen en foto’s van beschermde erfgoedobjecten en
scans van de beschermingsbesluiten met, indien ze bestaan, plannen waarop het beschermde object
is aangeduid. Van sommige beschermde erfgoedobjecten is ook het inhoudelijk dossier digitaal
beschikbaar. Dat bevat idealiter een beschrijving, een historiek en een motivatie van de bescherming
van het erfgoedobject, en soms een evaluatie van de bouwfysische toestand op het moment van
bescherming.
Historische kaarten en luchtfoto’s van de jaren 1970 tot vandaag zijn raadpleegbaar op
www.geoportaal.be en www.geopunt.be. De streetview functie van Google Maps was een onmisbaar
instrument om de recente toestand van het beschermde erfgoedobject en zijn omgeving te
achterhalen. Het bracht echter niet altijd duidelijkheid, want sommige erfgoedobjecten zijn door hun
ligging niet in beeld gebracht of de opnames dateren van vóór de verdwijning of aantasting van het
erfgoedobject. Andere internetbronnen zijn websites en sociale media van erfgoedverenigingen,
oude postkaarten en krantenartikelen.
Voor sommige problematische beschermingen volstond het desktoponderzoek om de huidige
toestand vast te stellen en te beslissen over hun bewaringstoestand en de bescherming. Het ging
voornamelijk om beschermde erfgoedobjecten die in het project van de beschermingsdatabank
(2013-2016) verkeerdelijk waren aangeduid als aangetast of verdwenen.
Wanneer desktoponderzoek ontoereikend was, werd overgegaan tot onderzoek in het
beschermings- en beheersarchief van het agentschap Onroerend Erfgoed. Het archief bevat foto’s
uit de periode van inventarisatie en bescherming, beschermingsdossiers en beheersdossiers
(vergunningen, premieaanvragen, ...).
Naast een beschrijving van het erfgoedobject in tekst en beeld en een motivatie van de bescherming,
bevat het beschermingsdossier ook adviezen (Koninklijke Commissie voor Monumenten &
Landschappen - KCML, de provinciale afdeling van de KCML, lokaal bestuur, provincie) en
opmerkingen en bezwaren uit het openbaar onderzoek. De adviezen en bezwaren geven een inzicht
in argumenten die voor of tegen de bescherming werden geuit. Het beheersarchief bevat onder
meer adviezen en toelatingen van het agentschap en zijn voorgangers over werken aan beschermde
erfgoedobjecten.
Voor het grootste deel van de bouwkundige beschermingen bracht de combinatie van desktop- en
archiefonderzoek duidelijkheid over de huidige toestand en de oorzaak van eventuele verdwijning of
aantasting. Hier kon dan ook een beslissing over de bescherming worden geformuleerd. Voor
beschermingen van houtig erfgoed was het archiefonderzoek minder informatief. In meerdere
gevallen was niet duidelijk waarom de boom is verdwenen en of er ooit advies werd gegeven.
Indien desktop- en archiefonderzoek geen uitsluitsel gaven, dan werden de erfgoedconsulenten van
de afdeling Beheer bevraagd. De bevraging op dossierniveau gaf onder meer aan welke
beschermingen momenteel in een beheertraject zitten en waarvoor binnenkort een herstel wordt
gerealiseerd.
Ook gemeenten zijn gecontacteerd om informatie te verkrijgen over de materiële toestand van een
beschermd erfgoedobject. In enkele gevallen was het noodzakelijk om ons ter plaatse te vergewissen
van de actuele toestand van het beschermde erfgoedobject. Uitzonderlijk werd contact opgenomen
met de eigenaar.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 9 van 38
Opmaak lijsten:
• Screening van de databank
• Aanvulling door afdeling Handhaving
• Aanvulling door afdeling Beheer
Desktoponderzoek:
• Inventaris onroerend erfgoed
• Beschermingsdatabank
• Street View
• Luchtfoto’s
• Historische kaarten
• Diverse internetbronnen
• Oude postkaarten
• Krantenartikelen
• …
Onderzoek beschermingsarchief:
• Papieren beschermingsdossier
• Adviezen (KCML, Lokaal bestuur,
provincie,…)
Onderzoek beheersarchief:
• Adviezen over werken na bescherming
Beslissing:
• Behoud van de bescherming
• Behoud van bescherming,
maar met aanpassing
• Behoud van de
bescherming, maar met
opstart van een
beheerstraject
• Opheffing van de
bescherming
Toetsing door andere disciplines (archeologie,
bouwkundig, landschap)
Bevraging consulenten afd. beheer
Terreinbezoek
Bevraging van de eigenaar of lokaal bestuur
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 10 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
7 BESLISSING OVER BEHOUD, AANPASSING OF OPHEFFING
VAN DE BESCHERMING
7.1 BEHOUD VAN DE BESCHERMING
Van de onderzochte beschermingen kan het grootste deel (73%) voorlopig behouden blijven. Ze
zullen wel nog worden geëvalueerd in de thematische doorlichting van het beschermde bestand, een
opdracht die volgt na dit onderzoek van aangetaste en verdwenen beschermingen.
In een nog latere fase kunnen ook thematische evaluatiepakketten worden gestart in functie van
zowel bijkomende beschermingen als van opheffingen van beschermingen. In de visienota 'Lokaal
erfgoedbeleid' is voorzien in de samenwerking met lokale besturen bij thematische
beschermingstrajecten.
Vergunde werken zonder aantasting van de erfgoedwaarde
In een kwart van de onderzochte beschermingen is de huidige toestand het resultaat van vergunde
werken die geen aantasting van de erfgoedwaarde hebben teweeg gebracht.
Het huidige uitzicht van het 17de-eeuwse hoekpand Keizerstraat 28 in Antwerpen kwam tot stand
tijdens een vergunde restauratie in 2012. Al vóór de bescherming als monument in 1986 had de
voorgevel van dit pand enkele aanpassingen ondergaan, waaronder de toevoeging van de
hergebruikte barokke deuromlijsting. De restauratie in 2012 herstelde de historisch gegroeide
toestand van een 17de-eeuws pand met wijzigingen uit de 19de eeuw.
Het pand Keizerstraat 28 in Antwerpen, in 1986 (archief Onroerend Erfgoed) en na restauratie in 2014 (Google Maps)
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 11 van 38
Ook nieuwe toevoegingen bleken vaak vergund én geen aantasting van de erfgoedwaarde. Het
woongedeelte tegen de beschermde Sint-Rochusbrouwerij Hayen-Bomal in Ulbeek (Wellen) is
bijvoorbeeld een vergunde toevoeging, die bovendien door een kwaliteitsvolle eigentijdse
architectuur de erfgoedwaarde van het monument niet schaadt.
Vaak zijn de oorspronkelijke houtige beplantingen verdwenen en vervangen door een nieuw
exemplaar. Zo is de oude Lindeboom Kerkeboom bij de Sint-Salvatorkerk in Meerle (Hoogstraten) in
1972 omgewaaid en vervangen door een nieuwe linde, die intussen ook al bijna 50 jaar oud is. De
nieuwe boom neemt de functie van de oude dorpslinde over.
De oude dorpslinde van Meerle, niet gedateerde postkaart en beeld op Street View (2019)
De vrijheidsboom van Haasdonk (Beveren) uit 1831 is in 1969 verdwenen en vervangen door een
nieuwe aanplant. Deze linde is nog steeds aanwezig in het straatbeeld. Op de Dries 't Nelleken in
Sint-Kwintens-Lennik (Lennik) werden de gekapte bomen op de dries in de winter van 2019 opnieuw
aangeplant. Op die manier is het beboomd karakter van de grazige dries hersteld.
De kapel van de Bruine Onze-Lieve-Vrouw met omgeving in Kerkom (Sint-Truiden) heeft niet één
maar elf bomen rond de kapel. Hiervan zijn er vier vervangen door nieuwe exemplaren. Hiermee is
de erfgoedwaarde hersteld.
Vergunde werken met geringe aantasting van de erfgoedwaarde
Sommige erfgoedobjecten hebben sinds hun bescherming materieel verlies gekend, maar wat is
verloren gegaan vormt geen aantasting van de erfgoedwaarde die de bescherming motiveert. Voor
deze beschermingen wordt geen procedure voor aanpassing of opheffing van de bescherming
opgestart.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 12 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Bij beschermd houtig erfgoed zijn sommige ingrepen een verbetering ten opzichte van een gebruik
dat de erfgoedwaarde op termijn schaadt. De aanleg van een kleinschalige en landschappelijke
geïntegreerde parking kan het parkeren tussen dreefbomen vermijden.
In het Domein Wijnegemhof met omgeving bijvoorbeeld werd in de omgeving van de hoeve De
Swaen een dreef gekapt en opnieuw aangeplant en een parking ingericht. Op het eerste zicht een
aantasting van de bescherming, maar dit werd vergund door Onroerend Erfgoed zodat de dreef
nieuwe kansen kreeg en er niet langer tussen de bomen geparkeerd kon worden. In de plaats werd
er wel een parking aangelegd binnen de bescherming. De ingrepen zijn afgewogen ten opzichte van
de erfgoedwaarden en werden gunstig geadviseerd door Onroerend Erfgoed.
In Houthalen werd de sacristie van de parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën in 1995
verwijderd met gunstig advies. Met de afbraak van de sacristie uit 1860 verdween wel een
historische laag van het monument, maar de erfgoedwaarde van het geheel blijft hoog genoeg om de
bescherming te behouden.
De parochiekerk O.L.Vrouw van Zeven Weeën in Houthalen, voor en na de verwijdering van de sacristie uit 1869
(delcampe.net en Google Maps). De kerkhofmuur (op de rechter foto niet in beeld) is bewaard.
Een gelijkaardig voorbeeld van een landschapsbescherming is de gekandelaarde lindendreef Vrijheid
in Hoogstraten. Deze weg werd al beschermd in 1955 met de bekommernis dat door het
toenemende autoverkeer de bomenrij zou verdwijnen. Ondertussen is er heel wat veranderd aan
deze weg (verharding, aanleg parkeerplaatsen), maar de bomenrij bleef zo goed mogelijk behouden.
Vanuit het agentschap Onroerend Erfgoed werd steeds advies gegeven over de ingrepen en werd
optimaal ingezet op het behoud van de bomen, en wanneer dat niet mogelijk was werd heraanplant
gevraagd. Het geheel heeft zijn erfgoedwaarde behouden, ook al is er wel een aantasting van de
erfgoedwaarde door de aangelegde parkeerplaatsen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 13 van 38
Huidige toestand ontstond vóór de bescherming
Onder de te behouden beschermingen zijn er erfgoedobjecten waarvan de aangetaste toestand
ontstond nog vóór de bescherming, maar met voldoende erfgoedwaarde om de bescherming
blijvend te motiveren.
De IJzermonding en omgeving werd in 1994 beschermd als cultuurhistorisch landschap. Het militair
domein was toen reeds aanwezig en zou op termijn verdwijnen. De bescherming had naast het
behoud van de erfgoedwaarden van het gebied onder meer als doel impact te hebben op de
herbestemming van het gebied als het militair gebruik zou verdwijnen. Vandaag is het gebied nog
steeds een militair gebied. De fysieke toestand op het terrein is niet gewijzigd.
Duinen ten oosten van de IJzermonding (2015)
De kapel Onze-Lieve-Vrouw-van-Troost met lindebomen in Tildonk (Haacht) werd in 2000 beschermd
als monument. De linden werden in 1980 reeds heraangeplant bij de kapel, ter vervanging van de
oude linden die als onveilig werden beschouwd. De vervanging van de bomen dateert dus van voor
de bescherming en zijn in de huidige vorm beschermd. De bomen werden wel te dicht bij de kapel
geplant. Er zou overwogen kunnen worden deze situatie aan te passen wanneer deze bomen
opnieuw zouden worden aangeplant.
Voorbeelden van bouwkundige beschermingen in deze categorie zijn de watermolen Blaarmolen in
Tongeren en het dorpsgezicht van het Geesthuys in Zelem (Halen). In het eerste geval ligt de focus
van de bescherming op het molengebouw met de machinerie én dateren de aanpassingen van het
molenaarshuis van vóór de bescherming in 1994. In Zelem was een tennisveld naast de schuur van
het Geesthuys al aangelegd voor de bescherming van het dorpsgezicht in 1994. Het tennisveld vormt
geen aantasting van de erfgoedwaarde en is bovendien een omkeerbare ingreep.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 14 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Behoud in afwachting van een beheerstraject
Voor zestien bouwkundige beschermingen loopt momenteel een beheertraject om de aangetaste
toestand te herstellen, zoals voor de in 2014 door brand getroffen kerk van Anzegem. Dankzij een
lopend beheertraject zullen deze beschermde erfgoedobjecten hun erfgoedwaarde behouden. Het
spreekt voor zich dat van deze erfgoedobjecten de bescherming behouden blijft.
Dit geldt ook voor erfgoedobjecten die gewijzigd zijn sinds de bescherming maar waar de
bescherming nog steeds een gepast beheersinstrument is, zoals bij de hierboven vermelde Opgaande
beukendreef bij domein De Bergskens in Assebroek (Brugge). Het omliggende landschap is in 2001 in
zijn geheel beschermd als Meersengebied. De twee beschermingen overlappen. In het
beschermingsbesluit van het cultuurhistorisch landschap Meersengebied is de dreef niet expliciet
vermeld, waardoor het behoud van een dubbele bescherming toch aangewezen is in functie van het
behoud van goede beheerinstrumenten. Op basis van een boomonderzoek in 1991 werd de dreef
vervangen door een nieuwe dreef. De begeleidingssnoei van deze dreef is niet goed uitgevoerd
waardoor de dreefbomen geen mooi opgaand silhouet vormen. Hier en daar is er tevens uitval. Het
behoud op het terrein van de dreef is wenselijk, herstelmaatregelen kunnen hier op termijn bij
helpen.
Ook externe beheerinitiatieven kunnen het behoud van een bescherming motiveren. Het landschap
rond het Newfoundland gedenkteken met omgeving is na de bescherming in 1942 zwaar gewijzigd
door de aanleg van de ringweg rond Kortrijk begin jaren 1970 en door de kanalisatie van de Leie.
Momenteel loopt een project waarbij herstel van het oude landschap wordt overwogen. De
bescherming blijft behouden in afwachting van een mogelijk inrichtingsproject. Zolang de keuzes in
dit project niet gemaakt en uitgevoerd zijn, blijft de landschapsbescherming behouden. De
bescherming van het monument blijft zeker behouden.
Onduidelijke of verkeerde informatie
Sommige beschermde erfgoedobjecten zijn door onduidelijkheden of onjuistheden in het
beschermingsbesluit verkeerdelijk opgevat als aangetast of verdwenen. Zo is de verkeerde intekening
van het beschermde huis Maes in Oedelem (Beernem) de oorzaak van het vermoeden dat een deel
gesloopt zou zijn. Uit het archiefonderzoek bleek dat het aanvankelijk inderdaad de bedoeling was
om twee aaneen gebouwde volumes te beschermen, Bruggestraat nr. 6 en nr. 8. Uiteindelijk werd in
2002 alleen het haakse volume nr. 6 beschermd. Het onbeschermde volume nr. 8 werd in 2011
gesloopt. Op het plan bij het definitieve beschermingsbesluit is echter nog de afbakening uit het
eerste ontwerp van de bescherming aangehouden, wat aanleiding gaf tot de veronderstelling dat een
deel van het monument was gesloopt.
In dezelfde lijn zijn de beschermde erfgoedobjecten met misleidende informatie in de inventaris- of
beschermingsdatabank. Zo werd de in situ bewaarde kaapstander van de Nassaubrug in Antwerpen
door de verkeerde intekening van de bescherming op het geoportaal onterecht als verdwenen
opgegeven. Over de nieuwe delen van de zuid- en de oostvleugel van de lakenhalle in Mechelen
vermeldt de inventaristekst dat zij werden gerealiseerd “ondanks een hevige protestactie”.
Onderzoek van het beheersarchief maakte niet alleen duidelijk dat de vergunning voor de
nieuwbouw werd afgeleverd na goedkeuring door de KCML, maar ook dat het protest was gebaseerd
op voorlopige plannen en niet op het definitieve ontwerp.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 15 van 38
Van het huis Maes in Beernem is alleen het haaks op de straat gerichte volume beschermd, maar op het plan bij de
beschermingsbesluit is ook de niet mee beschermde zijvleugel ingekleurd als beschermd. De foto rechts toont de toestand
in 2019, met de gesloopte (en niet mee beschermde) zijvleugel.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 16 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
7.2 BEHOUD VAN DE BESCHERMING: VERPLAATSINGEN
Een aantal beschermde erfgoedobjecten bevindt zich niet meer op de plaats waar ze ooit werden
beschermd, maar toch staat hun beschermde statuut niet ter discussie. Een regularisatie van de
verplaatste toestand is dan aangewezen. Dit biedt allereerst meer rechtszekerheid voor de
zakelijkrechthouders. Met een regularisatie van de verplaatsing kunnen ook nieuwe
beheersdoelstellingen worden ingesteld die zijn aangepast aan de gewijzigde locatie van het
erfgoedobject.
In de voorbije jaren kregen al enkele verplaatste erfgoedobjecten een nieuw beschermingsbesluit6.
Bijkomende regularisaties van verplaatsingen betreffen onroerend erfgoed dat wordt gekenmerkt
door een kleinschalig karakter. Een voorbeeld is het tuinprieel en beuk in Bilzen. Het in 1985
beschermde prieel werd ten gevolge van de uitbreiding van een school in 1991 verplaatst naar een
andere locatie, met toestemming van de Rijksdienst Monumenten & Landschappen. Het prieel is
vandaag nog steeds beschermd op de oude locatie, waar de beuk wegens ziekte al in 1988 met
toelating werd gekapt. Het beschermingsbesluit moet dus worden aangepast aan de nieuwe locatie
van het prieel, met opheffing van de bescherming van de verdwenen beuk.
Het tuinprieel van Bilzen op de oorspronkelijke locatie in 1987 (met beschermde beuk) en op de huidige locatie aan de
Demerlaan (zonder de in 1988 gekapte beuk)
6
Zie voetnoot 3.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 17 van 38
7.3 BEHOUD VAN DE BESCHERMING MET HERZIENING VAN DE
AFBAKENING
Voor een klein aantal beschermingen kan een aanpassing van de afbakening worden overwogen,
zowel omwille van de erfgoedwaarde als voor het beheer van het erfgoedobject. Voor bouwkundig
erfgoed zijn er drie beschermingen waarvan de afbakening toe is aan herziening, het begijnhof in
Aarschot, de Scheldeburcht in Avelgem en de hoeve Slichtenhof in Kinrooi. Voor landschappelijk
erfgoed is er één bescherming waar een herziening van de afbakening aan de orde is, namelijk het
Hof van Riemen: uitbreiding omgeving in Heist-op-den-Berg.
De monumentbescherming van het begijnhof in Aarschot omvat de westvleugel uit de 17de eeuw en
de zone van de noordvleugel die verdween tijdens het bombardement op Aarschot in de Tweede
Wereldoorlog. Op het terrein van de verdwenen noordvleugel staat vandaag een gebouw zonder
erfgoedwaarde uit het midden van de jaren 1990. Bij het bombardement verdween ook de
zuidvleugel van het begijnhof, die na de oorlog werd heropgebouwd in regionalistische architectuur.
Voor het bombardement behoorde de zuidvleugel tot de monumentbescherming, maar de
heropgebouwde versie werd nadien uit de bescherming gelicht. De zuidvleugel met sociale
woningbouw in regionalistische architectuur wordt vandaag echter meer naar waarde geschat dan in
de jaren 1950. Daarom kan worden onderzocht of de heropgebouwde zuidvleugel voldoende
erfgoedwaarde bezit om opnieuw te worden beschermd, terwijl de bebouwing uit de jaren 1990 bij
voorkeur uit de bescherming wordt gehaald.
Van de in 1939 beschermde Scheldeburcht in Avelgem werd in 1957 de noordwestelijke vleugel
zonder toelating gesloopt. Sindsdien omvat de afbakening van de bescherming de bewaarde
zuidoostelijke vleugel, die nog voldoende erfgoedwaarde bezit om beschermd te blijven, en een
schoolgebouw dat op de plaats van de gesloopte vleugel staat. Onderzoek ter plaatse moet duidelijk
maken of er van de gesloopte vleugel nog grondvesten of kelders bewaard zijn. Afhankelijk van de
uitkomst van dat onderzoek kan de afbakening van de bescherming uit 1939 behouden blijven of
worden verkleind tot de bewaarde kasteelvleugel.
De bescherming van het Slichtenhof in Kinrooi omvat de woonwijk achter de aan de straat gelegen
hoeve. Oorspronkelijk was deze zone deel van één groot perceel, met de hoeve aan de straat en
daarachter een weide. Dit onbebouwde terrein is als dusdanig ingetekend op het plan bij het
definitieve beschermingsbesluit uit 2005. Bij de opstart van de beschermingsprocedure was dit
terrein echter al in het bezit van een plaatselijke huisvestingsmaatschappij. Het bouwproject op deze
plaats werd in 2010 gunstig geadviseerd door het toenmalige Ruimte & Erfgoed. De woonwijk vormt
geen versterking van de erfgoedwaarde van de hoeve en bovendien wordt in het
beschermingsbesluit geen melding gemaakt van de oorspronkelijke weide achter de hoeve. Zowel
omwille van de erfgoedwaarde als omwille van het beheer zou de zone van de woonwijk beter uit de
bescherming worden gelicht.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 18 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
De hoeve Slichtenhof in Molenbeersel (Kinrooi) op het plan bij het beschermingsbesluit en in de huidige toestand met de
vergunde woonwijk achter de hoeve
Zoals de titel al zegt is de bescherming van het ‘Hof van Riemen: uitbreiding omgeving’ uit 1977 een
uitbreiding van de bescherming uit 1976 van een kleinere site rond het hof. Bij de uitbreiding van de
omgeving werd een gebied beschermd met een landbouwzone en dreef voor het hof. Op het
moment van de bescherming was er al een verkaveling gepland binnen de afbakening. Hier werd in
het beschermingsbesluit rekening mee gehouden, de vermelde verbodsbepalingen golden voor deze
percelen enkel tot 20m gemeten vanaf de as van de weg. Daarmee werd de beplanting langs de
wegen opgenomen, maar was er wel ruimte voor de aanleg van de verkaveling. Verder werd er
opgenomen: “De hoger vermelde verbodsbepalingen in acht genomen, bestaat er evenwel geen
bezwaar wat de aanleg en uitrusting betreft van de Orshagenstraat en de Gemeentestraat, mits
voorafgaande goedkeuring door de Rijksdienst voor Monumenten- en Landschapszorg”. Voor de
verkaveling werd vooraf advies gevraagd aan de toenmalige Rijksdienst en na enkele voorwaarden is
de verkaveling inderdaad gerealiseerd. Deze zone met recente villa’s en tuinen heeft geen
erfgoedwaarde meer. Ondertussen is er voor het behouden gedeelte van de bescherming een
beheerplan opgemaakt. Voorstel is om de bescherming in te krimpen en de verkavelde zone uit de
bescherming te halen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 19 van 38
Hof van Riemen: uitbreiding: de verkaveling is gerealiseerd en niet meegenomen binnen het beheersplan (groene
stippellijn) (orthofoto 2021)
7.4 BEHOUD VAN DE BESCHERMING, MAAR MET OPSTART VAN EEN
BEHEERTRAJECT
Voor zes beschermde erfgoedobjecten kan de aangetaste of in het geval van houtig erfgoed zelfs
verdwenen erfgoedwaarde worden hersteld met een beheertraject. Hiervoor zijn al de nodige acties
opgestart.
Enkele beschermde bomen verdwenen door een noodkap ten gevolge van ziekte of waaiden om
tijdens een storm. De gevraagde heraanplant gebeurde niet of er werd geen formele heraanplant
gevraagd. Doordat deze dossiers al meer dan tien jaar niet werden opgevolgd is de opstart van een
handhavingstraject niet evident. Als de context nog voldoende goed bewaard is en de standplaats
voor een toekomstige wortelzone nog voldoende beschikbaar is, worden de eigenaars gecontacteerd
met de vraag om alsnog de boom opnieuw aan te planten. Indien de eigenaars hierop ingaan en de
heraanplant op korte termijn kan worden gerealiseerd, blijft de bescherming behouden. In het
andere geval moet er opnieuw geëvalueerd worden of de bescherming wordt opgeheven.
De Meidoorn in Horebeke viel in 2006 om wegens overgewicht in de kruin. Deze boomstam bleef nog
enkele jaren liggen in de haag, met als doel deze zo te laten regenereren, wat niet gelukt is. Het gat
in de haag werd hersteld. Nu blijft er niets over van de verdwenen boom. De context, namelijk de
grens van het beschermde dorpsgezicht Sint-Maria-Horebeke, met nog tal van andere
erfgoedelementen, is nog goed bewaard. De geschoren meidoornhaag is nog steeds aanwezig. Het is
mogelijk om hier met beperkte ingrepen terug een op stam gezette meidoorn aan te planten of terug
op te leiden uit de haag, mits het opvolgen van de nodige begeleidingssnoei.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 20 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Op enen stam gezette7 meidoorn in een geschoren meidoornhaag (1993) links, en op de rechter foto de omgevallen
meidoorn (2009). Nu is de stam opgeruimd.
Ook voor twee beschermingen van bouwkundig erfgoed is de opstart van een beheertraject aan de
orde. Het als monument beschermde Mariabeeld van Dries 2 in Antwerpen wordt momenteel
bewaard in het erfgoeddepot van de stad Antwerpen. Het kwam daar terecht nadat het
onbeschermde hoekpand waar het aan de buitengevel stond opgesteld, werd vernield door brand.
Bij nazicht in het erfgoeddepot blijkt het terracotta Mariabeeld uit de 18de eeuw ongeschonden
bewaard. Het dikke pakket afwerkingslagen vertoont geen sporen van brandschade en heeft
bijgedragen tot een goede conservatie van de sculptuur. De goede toestand en de intentie van de
stad Antwerpen om het beeld terug te bevestigen aan een gevel dichtbij de oorspronkelijke locatie
maken dat de monumentwaarde van het Mariabeeld kan worden hersteld.
In de steenkoolmijn van Helchteren-Zolder is de kolenwasserij niet mee beschermd, maar het
synoptisch bord binnenin wel. Als onbeschermd deel van de mijn werd het gebouw van de
kolenwasserij afgebroken bij de herbestemming van de site, in overleg met de toenmalige Rijksdienst
Monumenten & Landschappen. Het uit de oorspronkelijke bouwkundige context geïsoleerde maar
beschermde synoptisch bord werd overgebracht naar het mijnmuseum in Beringen. Daar bevindt het
zich nu nog steeds als een beschermd maar verplaatst erfgoedobject. Een op te starten beheertraject
moet duidelijk maken waar het synoptisch bord het best wordt bewaard – in het museum of op een
mijnsite - , waarna de bescherming kan worden geëvalueerd.
7
Op (Enen) Stam Gezette Struiken:
https://thesaurus.onroerenderfgoed.be/conceptschemes/ERFGOEDTYPES/c/1650?view_tree
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 21 van 38
Het als monument beschermde Mariabeeld van Dries 2 in Antwerpen, opgesteld tegen de buitengevel van het hoekpand
(1976) en in bewaring in het erfgoeddepot van de stad Antwerpen (2021).
7.5 OPHEFFING VAN DE BESCHERMING
Voor de volgende categorieën is de opheffing van de bescherming - 21 % van de volledig
onderzochte beschermingen - de best passende oplossing. Voorstellen voor opheffing van
bescherming werden interdisciplinair geëvalueerd.
Verdwenen erfgoedobjecten
Tot de voorstellen voor opheffing van bescherming behoren erfgoedobjecten die al meerdere jaren,
soms zelfs decennia niet meer bestaan, zoals de als monument beschermde binnenplaats aan de
Korte Nieuwstraat in Antwerpen die onherstelbaar werd beschadigd bij een gasexplosie in 1988.
Het archiefonderzoek bracht meer dan één geval aan het licht waar een opheffing van de
bescherming ooit al eens was toegezegd maar nooit is uitgevoerd. De toezegging tot declassering van
de afspanning De Drie Haringhe in Sint-Joris-Winge (Tielt-Winge) volgde op de instorting van het
monument na een onoordeelkundige restauratie en toelating tot het ruimen van de resterende
puinen. De intentieverklaring tot opheffing van de bescherming van de bruine beuk in Kortemark
kwam er na de toelating voor het kappen van de sterk aangetaste boom.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 22 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
De bruine beuk in de tuin van de notariswoning in Kortemark domineerde het straatbeeld. In 2008 (foto rechts) was de
boom reeds zwaar aangetast.
Gelijkaardige gevallen zijn beschermde erfgoedobjecten waarvan de sloop werd toegestaan door de
bevoegde minister zoals voor de woning De Apotheek in Hekelgem (Affligem) of door Onroerend
Erfgoed zelf zoals voor de betonnen brug over het Albertkanaal in Vroenhoven (Riemst).
De betonnen brug over het Albertkanaal in Vroenhoven (Riemst) werd met toelating gesloopt in 2009 (delcampe.net)
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 23 van 38
Dubbele beschermingen
Het beschermde bestand bevat erfgoedobjecten die dubbel zijn beschermd, op de oorspronkelijke
plaats én in verplaatste toestand. Het ligt voor de hand om de bescherming van het erfgoedobject op
de vroegere plaats op te heffen.
De poort van het Van de Wynckelecollege aan de ingang van het stadspark in Leuven
De stad Leuven bevat twee zo’n dubbele beschermingen. De 18de-eeuwse hardstenen poort van het
Van de Wynckelecollege is zowel beschermd op de plaats van het verdwenen universiteitscollege in
de Muntstraat, als op de huidige locatie aan de toegang van het stadspark. De voorgevel van het
17de-eeuwse huis Sint-Niklaas werd in 1983 heropgebouwd in het Groot Begijnhof, nadat het
oorspronkelijke pand op de hoek van de Minderbroeders- en Parijsstraat was afgebroken in 1973.
Het pand is daardoor twee keer beschermd, op de originele locatie én als deel van het Groot
Begijnhof van Leuven.
De landschapsbescherming Begijnhofkapel en omgeving in Overijse is zowel onherstelbaar aangetast,
als ook dubbel beschermd: het gebouw als monument en de omgeving als dorpsgezicht. Daarom is
het voorstel om de landschapsbescherming alvast op te heffen omdat deze bescherming nog een te
lage erfgoedwaarde heeft en bovendien dubbel beschermd is. De bescherming als cultuurhistorisch
landschap dateert uit 1951 en omvatte de onbebouwde omgeving rond de kapel. De ingrepen
gebeurden met advies en toelating van Onroerend Erfgoed. Het gaat om de herinrichting van de
omgeving van de kapel na de bouw van een cultureel centrum. Zowel het cultureel centrum, een
ruime parking en aangelegde tuin zijn gelegen binnen het beschermde landschap. Van de
oorspronkelijke erfgoedwaarden is zo goed als niks bewaard gebleven, alleen de kapel is bewaard
gebleven. De Dorpskom van Overijse is een beschermd dorpsgezicht uit 1980. Deze heeft een veel
ruimere afbakening dan het cultuurhistorische landschap en wordt in dit pakket niet op
erfgoedwaarde geëvalueerd.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 24 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Te weinig erfgoedwaarde en geen herstel mogelijk
Tot de kandidaten voor opheffing behoren ook erfgoedobjecten die in hun huidige toestand duidelijk
te weinig erfgoedwaarde hebben om nog een bescherming te kunnen motiveren. De oude pastorie
van Sint-Blasius-Boekel (Zwalm) werd tijdens de beschermingsprocedure ingrijpend verbouwd,
waardoor zij in haar huidige toestand niet meer beschermingswaardig is. De opgaande linde op het
hof van de pastorie is wel nog bewaard, maar heeft op zich niet voldoende erfgoedwaarde om
individueel beschermd te worden.
De oude pastorie in de Paalweg te Sint-Blasius-Boekel (Zwalm), voor en na verbouwing in 1993
Tot de voorgestelde opheffingen van beschermd houtig erfgoed behoren bomen die met toelating
werden geveld én waar er geen heraanplanting werd gevraagd of dat er op het terrein geen
duurzame en toekomstgerichte standplaats mogelijk is. Een voorbeeld waar er geen herstel van de
erfgoedwaarden mogelijk was, is bij de opgaande beuk in Hooglede. Deze beuk haalt niet de lat voor
een individuele bescherming, en de contextwaarde is niet bijzonder hoog.
Bij twee gevallen werd bij de evaluatie van de bescherming geoordeeld dat het gevraagde herstel op
het terrein niet meer mogelijk was en er ook geen handhaving kon worden opgestart. Ook in deze
gevallen wordt de opheffing van de bescherming voorgesteld. Bijvoorbeeld de Beuk in Mechelen,
waar nu op de locatie van de voormalige rode beuk een gebouw staat. Er is op deze locatie geen
toekomstgerichte standplaats voor een opgaande bruine beuk meer mogelijk.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 25 van 38
7.6 DE VOORSTELLEN VAN BESLISSING IN CIJFERS
198 onderzochte beschermde erfgoedobjecten
41; 21%
6, 3%
7, 3%
144, 73%
Behoud van de bescherming
Behoud van de bescherming, maar met aanpassingen
Behoud van de bescherming, maar met opstart van een beheertraject
Opheffing van de bescherming
Van de 142 onderzochte bouwkundige beschermingen is van 136 het onderzoek afgerond: de
huidige toestand is gekend, de oorzaak van aantasting of verdwijning van de erfgoedwaarde is
gekend en er is een beslissing over wat te doen met de bescherming.
Van de zes beschermingen zonder beslissing is de oorzaak van de aantasting of verdwijning nog niet
achterhaald8, is er nog onduidelijkheid over remediërende beheersmaatregelen9 of is er nog lopend
overleg met de lokale overheid10.
Van de 136 bouwkundige beschermingen met een beslissing:
- Blijven 97 beschermingen behouden
- Blijven 2 behouden maar met opstart beheerstraject
- Blijven 6 behouden maar met een aanpassing
o 3 moeten worden onderzocht voor aanpassing van de afbakening
o 3 verplaatsingen moeten worden geregulariseerd
- Kunnen er 31 worden opgeheven
Van alle 30 onderzochte beschermingen van houtig erfgoed is het onderzoek afgerond: de huidige
toestand is gekend, de oorzaak van aantasting of verdwijning van de erfgoedwaarde is gekend en er
is een beslissing over wat te doen met de bescherming.
8
Bijvoorbeeld door het niet kunnen raadplegen van de archieven van het kadaster door de coronamaatregelen.
Bijvoorbeeld het ensemble van dorpswoningen met omgeving in Aarsele (Tielt).
10 Bijvoorbeeld het verplaatste smeedijzeren kruis in Bommershoven (Borgloon), waarvan de huidige bewaarplaats
momenteel door de gemeente wordt onderzocht.
9
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 26 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Van de 30 beschermingen met een beslissing:
- Blijven er 23 behouden. 19 bomen zijn vervangen, de verdere erfgoedwaarde wordt later
geëvalueerd. 4 bomen zijn verdwenen zonder advies, maar de bescherming blijft behouden
met het oog op een heraanplant. De bomen kunnen vrij eenvoudig terug aangeplant worden.
Er is geen handhavingstraject lopende. Er zijn goed bewaarde standplaatsen en contexten
waardoor herstel mogelijk is. Indien een heraanplant niet lukt, moet het behoud van de
bescherming opnieuw geëvalueerd worden.
- Kunnen er 7 worden opgeheven
Van alle 32 onderzochte beschermingen van landschappen is het onderzoek afgerond met daaraan
gekoppelde beslissing: de huidige toestand is gekend, de oorzaak van aantasting of verdwijning van
de erfgoedwaarde is gekend en er is een beslissing over wat te doen met de bescherming.
Van de 32 beschermingen:
- Blijven er 28 behouden
- Blijft 1 bescherming behouden maar met een aanpassing: aanpassen van de afbakening door
het verkavelde deel uit de bescherming te halen
- Kunnen er 3 worden opgeheven
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 27 van 38
8 OORZAKEN VAN VERDWIJNING EN AANTASTING
De wijziging, aantasting of verdwijning van de erfgoedwaarden van beschermde erfgoedobjecten kan
worden herleid tot volgende oorzaken:
Oorzaken van wijziging, aantasting en verdwijning
5 (2%)
1 (1%)
Restauratie
29 (14%)
45 (22%)
Verkeerde of onvolledige informatie
in beschermingsdatabank
Ruimtelijke ontwikkeling
25 (12%)
Verwaarlozing, beschadiging of
sloop
24 (12%)
Calamiteit
75 (37%)
In slechte toestand bij bescherming
Onbepaald
8.1 RUIMTELIJKE ONTWIKKELINGEN
Bij iets meer dan een derde van de onderzochte beschermingen is de aantasting of verdwijning van
de erfgoedwaarde het gevolg van ruimtelijke ontwikkelingen, zoals wijzigingen van het grondgebruik,
infrastructuurwerken en stedenbouwkundige ingrepen. Bij de aangetaste cultuurhistorische
landschappen gaat het over meer dan 84 %.
Twee vissershuisjes in de duinen van Koksijde werden beschermd nadat ze al door de plaatselijke
intercommunale waren onteigend. De huisjes waren gelegen in waterwinningsgebied en konden
daarom niet meer als woning worden gebruikt. Beide huisjes werden gesloopt in 1972, maar toch
werden ze het jaar erna alsnog beschermd als monument. Bij landschapsbeschermingen gaat het om
bebouwing of een verkaveling die een deel van de bescherming aantast. Soms gaat het om grote
verkavelingen zoals in het eerdere voorbeeld van het Hof van Riemen. De Westhoekduinen in De
Panne zijn een ander voorbeeld waar een grote verkaveling binnen de afbakening van de
bescherming is gerealiseerd. Een BPA uit begin de jaren 1970 maakte dit mogelijk. De kiem voor de
bebouwing is echter al in het beschermingsbesluit uit 1935 en 1940 gelegd. Het beschermingsbesluit
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 28 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
toont verschillende zones waar er kan gebouwd worden (oostelijk deel) en waar er niet kan gebouwd
worden (westelijk deel), inclusief voorschriften over bijvoorbeeld bouwhoogte en kavelgrootte. De
verkaveling en de flatgebouwen langs het strand hebben een grote negatieve visuele impact op het
open duinenlandschap.
Grote verkaveling in de Westhoekduinen in De Panne. Open stukken zijn eigendom van Agentschap Natuur en Bos (ANB)
Werken aan verkeersinfrastructuur zijn geregeld een bedreiging voor beschermde erfgoedobjecten.
De heraanleg van wegen leidt vaak tot de kap (en vervanging) van bomen. Voorbeelden van
beschermde landschappen die zijn aangetast door de aanleg van weginfrastructuur zijn het Kasteel
van Groot-Bijgaarden en omgeving en het Domein Terlamen en Bolderberg waar op- en afritten van
de snelweg binnen de bescherming kwamen te liggen. Het gemeentehuis van Vrasene (Beveren) en
het stadhuis van Harelbeke moesten respectievelijk in 1965 en 1973 wijken voor wegverbredingen,
ondanks adviezen tegen de sloop door de KCML. Eén van de twee in 1985 beschermde hekpijlers bij
de watertoren van de Halenstraat in Antwerpen verdween zonder toelating bij de bouw van een
keerwand tegen de spoorwegtalud.
Ingrepen in stads- en dorpskernen zijn een andere terugkerende oorzaak voor verdwijning of, in het
geval van klein erfgoed, verplaatsing. Zo werden tijdens de grootschalige sanering van het Gentse
Patershol omstreeks 1980 twee beschermde 18de-eeuwse huisjes afgebroken. De twee apenbomen
(Araucaria araucana) bij het toenmalige gemeentehuis van Rijkevorsel waren in 1939 de eerste
beschermde bomen in Vlaanderen. Ze hadden toen een omtrek van 1.17 m en 0.83 m (gemeten om
1.5m hoogte), wat toen als een bijzondere dendrologische waarde werd aanzien. Rond 1980
wijzigende de omgeving van de bomen volledig door de bouw van een nieuw administratief centrum.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 29 van 38
In 1987 werd het gemeentehuis vervangen. Tien jaar later, in 1997 werd een toelating gegeven om
de afgestorven bomen te rooien en niet te vervangen.
In zes landschapsbeschermingen gaat het om de bouw van één of enkele gebouwen binnen de
afbakening, zoals bij de bescherming van de Pastorie Sint-Clemensparochie: tuin en levensboom in
Eppegem (Zemst). Na de bescherming werden een woonhuis en lokalen voor een jeugdbeweging
gebouwd, waardoor de tuin een rommelige aanblik kreeg. De impact van deze bebouwing op de
erfgoedwaarde van het geheel is echter beperkt, waardoor de bescherming blijvend kan worden
gemotiveerd. Een aanpassing van de bescherming is daarom niet dringend. Het geheel van de
bescherming kan beter worden afgewogen bij een (thematisch) pakket van vergelijkbare
beschermingen.
8.2 VERWAARLOZING, BESCHADIGING EN SLOOP
Bij 24 van de 142 beschermde bouwkundige items (12 % van het totale pakket) is er sprake van
verwaarlozing, beschadiging of sloop, ondanks aansporingen tot instandhouding of adviezen tegen
sloop door het agentschap, én ondanks de opstart van een handhavingsprocedure.
Het verzaken aan de onderhoudsplicht leidde bijvoorbeeld tot de verdwijning van een beschermde
langsschuur in Kasterlee. De schuur in fragiele vakwerkbouw werd in 1985 beschermd op vraag van
de eigenaar. Al in 1986 werd vastgesteld dat de schuur verdwenen was. De gedeeltelijke instorting
van het beschermde Hotel aux Armes de France in Kortrijk in 2015 ten gevolge van bouwwerken op
het aanpalende perceel toont aan dat ondoordachte werken zeker geen zaak uit de vorige eeuw zijn.
Een klein aantal van de onderzochte problematische beschermingen zijn gevallen van sloop zonder
vergunning.
Het werkelijke aantal gevallen van verwaarlozing, beschadiging of sloop zou nog iets meer kunnen
bedragen dan de 24 gedetecteerde gevallen. Tijdens het archiefonderzoek kwamen verschillende
gevallen van instorting aan de oppervlakte, soms kort na de definitieve bescherming. Het kan
vandaag niet meer worden achterhaald, maar het is niet uitgesloten dat een aantal van deze
ongelukken een gevolg zijn van verwaarlozing of verdoken afbraak.
Soms kwam de bescherming te laat om het erfgoedobject te vrijwaren van ingrepen die een
aantasting van de erfgoedwaarde teweeg brachten. Het stadsgezicht van de Korensteeg en
gebouwen met omgeving in Sint-Truiden is hiervan een sprekend voorbeeld. Het stadsgezicht omvat
de eigenlijke steeg en het perceel aan de noordzijde, waarvan de bebouwing geen erfgoedwaarde
bezit en dus niet waardeversterkend is voor het stadsgezicht. Deze bebouwing was echter al voorzien
op het moment van de bescherming in 1981. De sloop van de historische bebouwing op het perceel
en de realisatie van het huidige gebouw in 1982 werden dan ook gunstig geadviseerd door de
toenmalige Rijksdienst Monumenten en Landschappen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 30 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
De als stadsgezicht beschermde Korensteeg en aanpalend perceel in Sint-Truiden (toestand 2019). De nieuwbouw op het
mee beschermde perceel (brasserie Grand Place) werd met vergunning opgetrokken in 1982, een jaar na de bescherming
van het stadsgezicht.
8.3 CALAMITEIT
Erfgoedwaarde kan verloren zijn gegaan door wat een calamiteit wordt genoemd. Dat is de
onopzettelijke aantasting of verdwijning van beschermd erfgoed door een natuurlijke of menselijke
ramp. 22 % van de onderzochte beschermingen vallen onder deze categorie.
Het meeste houtig erfgoed (29 van de 30 items) is verdwenen na een calamiteit. Bomen zijn levend
erfgoed en dus kwetsbaar: de boom wordt ziek en wordt dan omwille van hoogdringendheid in het
kader van de openbare veiligheid gekapt, of de boom waait om of geraakt onherstelbaar beschadigd
door een storm. In sommige gevallen wordt de ziekte voorafgaan door niet geslaagde ingrepen aan
de boom of in de wortelzone.
Het omwaaien van de linde bij de parochiekerk Sint-Pieter in Meerbeke (Ninove) in 1984 kwam
uitgebreid in de pers en beroerde de dorpsgemeenschap. De dorpslinde werd nadien door een nieuw
exemplaar vervangen.
Een bouwkundig voorbeeld is de noord- en oostvleugel van het kloosterpand van de SintGeertruiabdij in Leuven. De in 1938 als monument beschermde vleugels werden vernield tijdens het
bombardement op Leuven van 11-12 mei 1944. Na de oorlog werden geen initiatieven tot
heropbouw genomen.
Sommige gevallen van een calamiteit bij het verdwijnen van bomen worden veroorzaakt door een
voorafgaande ruimtelijke ontwikkeling die hoogstwaarschijnlijk schade veroorzaakte aan de boom.
De gevolgen hiervan worden vaak pas jaren later duidelijk, als de boom aangetast wordt door ziekte
of vanwege een verminderde conditie en vitaliteit zwaar beschadigd wordt door een storm. Het
oorzakelijk verband tussen beide gebeurtenissen is vaak niet hard te maken, zeker niet als het jaren
geleden is. Bij graafwerkzaamheden, ophogingen of het verharden van de bodem worden
wortelzones beschadigd, die op termijn de boom bedreigen. De oorzaak ‘calamiteit’ wordt in zeker
zeven van de 30 cases voorafgegaan door ingrepen in de bodem.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 31 van 38
De Witte paardenkastanje in Ternat maakte deel uit van een bomengroep bij een hoeve. Bij de
afbraakwerken van de hoeve en bouw van een nieuw gebouwencomplex aan de ene zijde, en het
aanleggen van een rondpunt aan de andere zijde werd de wortelzone vrijwel zeker aangetast. De
boom werd in 2007 ontmanteld ten gevolge van de in 2006 opgelopen stormschade. Het gevraagde
herstel is niet geslaagd, de opnieuw aangeplante boom is niet meer aanwezig. Voor deze verdwenen
boom wordt eveneens een hersteltraject opgestart.
De linde van Meerbeke (Ninove) liep zware stormschade op in 1984
Voor beschermde erfgoedobjecten die zijn verdwenen of onherstelbaar aangetast door een
calamiteit wordt de opheffing van de bescherming voorgesteld.
Een uitzondering hierop is houtig erfgoed dat op een goede manier opnieuw is aangeplant. Hier
wordt de bescherming gebruikelijk behouden. Dit is het geval bij bijna alle objecten houtig erfgoed
die op de lijst bescherming te behouden voorkomen. De erfgoedwaarde van deze objecten wordt in
een latere screening geëvalueerd.
8.4 SLECHTE TOESTAND OP HET MOMENT VAN DE BESCHERMING
In een zeer klein aantal gevallen verkeerde het erfgoedobject op het moment van bescherming al in
een precaire toestand. Het wordt niet uitdrukkelijk vermeld in de beschermingsdossiers, maar
vermoedelijk werd met de bescherming geprobeerd om herstel mogelijk te maken. Het uitblijven van
remediërende maatregelen leidde echter tot verdere degradatie en uiteindelijk de verdwijning van
het beschermde erfgoedobject. Zo verkeerde het 17de-eeuwse Wilderkasteel in Sint-Pieters-Leeuw
al bij de bescherming in 1973 in een bouwvallige toestand. Behalve enkele intentieverklaringen tot
herstel werden in de jaren nadien geen initiatieven genomen tot instandhouding en restauratie. Ook
het agentschap en haar voorlopers namen hierin geen actieve rol op. Vandaag is van het kasteel
bovengronds niets meer bewaard dan enkele lage bakstenen muurresten.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 32 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
De Canadapopulier in het park van de Sint-Adriaansabdij in Geraardsbergen had al op moment van
de bescherming in 2002 problemen in de kruin. In 2000 bleek dat één van de drie gesteltakken van
de zware boom begon uit te scheuren. Het betrof een uitzonderlijke zware bundelboom met een
omtrek van 856 cm (op 1.5m), gemeten in 2002. De bescherming had als doel boomverzorging en
een verbetering van de conditie van de boom mogelijk te maken. Via verankering zijn enkele
uitgescheurde takken gestabiliseerd. De boom is heel kort na de bescherming, ondanks de
boomverzorging, verder afgetakeld. In het beheersplan voor het Abdijpark is voorzien dat de
stamrest van de boom er blijft staan, maar er wordt niet ingezet op herstel omdat daar geen plaats
voor is.
De Canadapopulier in oorspronkelijke staat in 1994, en kort na de bescherming in 2002.
8.5 RESTAURATIE
Vergunde restauraties vormen de oorzaak van de wijziging van 14 % van de onderzochte
bouwkundige beschermingen. Naast vergunde restauraties zoals van het eerder vermelde hoekpand
Keizerstraat 28 in Antwerpen omvat deze groep ook gevallen van heropbouw van sterk vervallen of
ingestorte gebouwen, zoals het boerenburgerhuis in de Nederstraat te Halen en het burgerhuis van
Eikerstraat 6 in Maaseik. Omdat deze restauraties vergund werden, werden deze dossiers onterecht
op de lijst van te onderzoeken dossiers geplaatst.
8.6 ONVOLDOENDE INFORMATIE BIJ DE OPMAAK VAN DE
BESCHERMINGSDATABANK
Voor 12 % van de onderzochte beschermingen was er een onterecht vermoeden van aantasting of
verdwijning van de erfgoedwaarden door onvoldoende informatie bij de opmaak van de
beschermingsdatabank. Door verder onderzoek is nu gebleken dat het erfgoed toch goed is
behouden en dat de dossiers onterecht in de lijst van 'verdwenen of aangetast' erfgoed werden
opgenomen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 33 van 38
9 TYPES VAN AANGETASTE EN VERDWENEN
BESCHERMINGEN
9.1 BOUWKUNDIG ERFGOED
Van de 142 problematische bouwkundige beschermingen is bijna een vierde een hoeve (22 %). Het
gaat vaak over de verdwijning of beschadiging van één van de hoevegebouwen (bijvoorbeeld
bakhuis, schuur). Veel van de hoeves in de onderzochte beschermingen bevatten ook vakwerkbouw,
een bouwwijze die meer dan andere gevoelig is voor materieel verval en calamiteit. Precies omdat
hoeves vaak bestaan uit meerdere gebouwen is er ook geregeld onduidelijkheid over de afbakening
van de bescherming, met soms onterechte vermoedens van aangetaste erfgoedwaarde tot gevolg.
Stadswoningen maken een groot deel uit van de bouwkundige beschermingen in Vlaanderen. Het
hoeft dan ook niet te verwonderen dat zij met 17 % de tweede grootste groep uitmaken van de 142
bouwkundige beschermingen. De wijziging van hun materiële toestand omvat het hele scala aan de
hiervoor besproken oorzaken: calamiteit, restauratie, ruimtelijke ontwikkeling, sloop. Het belangrijke
aandeel van stadswoningen in het onderzochte pakket beschermingen is wellicht een weerspiegeling
van de bouwdruk in de stedelijke omgeving, waar afbraak en nieuwbouw vaste prik zijn.
Bouwkundige types
Hoeve
11 (8%)
7 (5%)
Stadswoning
7 (5%)
Klein erfgoed
32 (22%)
Infrastructuur en industrieel
Landelijke woning
8 (6%)
Dorpswoning
8 (6%)
24 (17%)
10 (7%)
Kasteeldomein
Kerk
Overheidsgebouw
16 (11%)
19 (13%)
Overige
De derde grote groep is het klein erfgoed (13 %), zoals wegkruisen, schandpalen, kapelletjes en
oorlogsmonumenten. Door hun kleinschalig karakter zijn deze erfgoedobjecten zeer vatbaar voor
verplaatsing, beschadiging en afbraak. Hiermee verwant zijn de beschermde erfgoedobjecten die
materieel verbonden zijn aan een onbeschermd gebouw, zoals gevelbeelden en technische
installaties. Hun plaats in een onbeschermde context maakt dat ook zij gevoelig zijn voor verplaatsing
en verdwijning.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 34 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Infrastructuur en industriële gebouwen (11 %) zijn vatbaar voor materiële wijzigingen wanneer ze
hun functie verliezen na het einde van de activiteit of, zoals voor beschermde havenkranen en
treinstations, de ligging in intensief gebruikte zones van personen- en goederenverkeer.
Naast de functionele typologie biedt ook ruimtelijke typologie een inzicht in welke bouwkundige
erfgoedobjecten vatbaar zijn voor aantasting en verdwijning. Meer dan een derde (37 %) van de
onderzochte bouwkundige erfgoedobjecten zijn verzamelingen van meerdere gebouwen, hier
bouwkundige domeinen genoemd, zoals hoeves, industriële sites en kasteeldomeinen. Tot deze
groep behoren ook als stadsgezicht beschermde aaneengesloten bebouwingen in historische
stadskernen, zoals het stadsgezicht van Den Tempst in Leuven en dat van de Ketelpoort in Gent.
Onder gewijzigde bouwkundige beschermingen behoren ook oorspronkelijk onbebouwde ruimtes
rond bouwkundig erfgoed. Hieronder bevinden zich meerdere gevallen van als dorpsgezicht
beschermde terreinen (weide, boomgaard, erf) rond als monument beschermde hoeves, waar
bebouwing heeft geleid tot de aantasting van wat oorspronkelijk onbebouwde ruimte was. Het grote
aandeel van bouwkundige ensembles en onbebouwde ruimtes (46 %) in de 142 onderzochte
bouwkundige beschermingen spoort met ruimtelijke ontwikkelingen als voornaamste oorzaak voor
de aantasting en verdwijning van beschermde erfgoedobjecten.
Ruimtelijke context
Bouwkundig domein
53 (37%)
76 (54%)
Onbebouwde ruimte bij
bouwkundig erfgoed
Individueel erfgoedobject
13 (9%)
Tot slot merken we op dat 16 % van de bouwkundige beschermingen vakwerkbouw betreft.
Vanwege de fragiele aard van het houtige materiaal zijn deze erfgoedobjecten zeer vatbaar voor
aantasting of verdwijning door calamiteit, verwaarlozing en sloop. Maar er is ook een positieve
keerzijde: diezelfde materiële aard maakt dat herstel en restauratie mogelijk zijn door vervanging van
de houten bouwelementen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 35 van 38
9.2 HOUTIGE BEPLANTINGEN MET ERFGOEDWAARDE
Van het houtig erfgoed zijn de tuin- en parkbeplantingen, vrijheidsbomen en kapelbomen het meest
vertegenwoordigde type. Vrijheidsbomen en kapelbomen zijn in vele gevallen heraangeplant. Bij
tuin- en parkbeplantingen is dat niet altijd het geval. Daar leent de context zich soms niet meer voor
een heraanplant, bijvoorbeeld door een andere visie op het park of omdat er intussen een harde
ruimtelijke ontwikkeling is gebeurd (bebouwing). Van de zeven voorstellen tot opheffing zijn er vijf
uit de categorie ‘tuin- en parkbeplantingen’. De overige twee zijn een kruispuntboom en
wegbeplanting.
Type houtig erfgoed
wegbeplanting
vrijheidsboom
tuin- en parkbeplanting
perceelsrandbeplanting
kruispuntboom
kapelboom
grensboom
erfbeplanting
driesbeplanting
dorpsboom
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Als we kijken naar de samenhang met andere erfgoedelementen of een ruimere erfgoedcontext is de
ruimere meerderheid gelegen in een onmiddellijke samenhang met andere items, bijvoorbeeld een
bomengroep of een combinatie van een kapelboom met een kapel, of liggen de bomen in een
erfgoedcontext, bijvoorbeeld een dorpsgezicht.
Ruimtelijke context houtig erfgoed
17
18
16
14
13
12
10
8
6
4
2
0
los element
deel van geheel
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 36 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
9.3 LANDSCHAPPEN
De types aangetaste landschappen kunnen als volgt worden onderverdeeld in clusters:
Types aangetaste landschappen
Houtig erfgoed
4 (13%)
Infrastructuur
8 (25%)
2 (6%)
Kapel- en kerkhoven
Landschappelijke ensembles
3 (9%)
Landschapselementen
1 (3%)
Militair erfgoed
Omgeving bouwkundig erfgoed
4 (13%)
7 (22%)
2 (6%)
1 (3%)
Stedenbouwkundige ensembles
(open ruimte en
landschapselementen)
Tuinen en Parken
‘Tuinen en parken’ en ‘landschappelijke ensembles’ zijn het meest vertegenwoordigd, wat ook
samenhangt met het onderwerp van dit deel van het onderzoekspakket. De meeste items houtig
erfgoed zitten in de lijst ‘verdwenen houtig erfgoed’(zie hierboven punt 8.2) , waardoor dit cijfer hier
minder representatief is. Sites in samenhang met bouwkundig erfgoed zijn eveneens goed
vertegenwoordigd (omgeving van bouwkundig erfgoed, zoals kapel- en kerkhoven, militair erfgoed,
stedenbouwkundige ensembles). Het gaat hier dan voornamelijk over de landschappelijke
component ervan (open ruimte, landschapselementen,…).
Samenvattend kan worden gesteld dat volgende erfgoedobjecten meer dan andere vatbaar zijn voor
aantasting en verdwijning van de erfgoedwaarde:
- Hoeves, stadswoningen, klein erfgoed, infrastructuur en industriële gebouwen
- Bouwkundige ensembles en onbebouwde ruimte bij bouwkundig erfgoed
- Bomen en struiken, omdat het levend erfgoed kan afsterven
- Vakwerkbouw
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2021
Aangetaste en verdwenen beschermingen
pagina 37 van 38
-
-
Landschappen waar al voorafgaand aan de bescherming voor een harde ruimtelijke
ontwikkeling werd gekozen, bijvoorbeeld een bestemming als woongebied waarna
verkavelingsaanvragen volgen
Landschappen waar vanwege de ontwikkeling van het wegennetwerk infrastructuur werd
aangelegd, vaak aan de rand van het beschermde landschap
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 38 van 38
Aangetaste en verdwenen beschermingen
2021
Nele Vanmaele