[go: up one dir, main page]
Salta al contegnùo

Difarense intrà łe version de "Repùblega de Venèsia"

Da Wikipedia, l'ençiclopedia libara.
Navega in tel istorego in manjiera interativa
[Version verifegà][version che speta ła verifega]
← Difarensa pì vècia
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VixuałeWikitesto
 
(45 version intermedie de 5 utenti mia mostrà)
Riga 1: Riga 1:
{{Stado stòrico
{{Stado stòrico
|nome = Repùblega de Venexia
|nome = Repùblega de Venesia
|nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica''
|nomeUficial = ''Serenìsima Repùblega de Venesia'' <br>{{la}}:''Venetiarum Respublica''
|linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg
|linkStema = Coat of Arms of the Republic of Venice.svg
Riga 14: Riga 14:
Metamauco (742-811)
Metamauco (742-811)
|dependente da =
|dependente da =
|goerno = [[Republica|Repùblega]]
|goérno = [[Repùblega|Repùblega]]
|titolo cai de stado = [[Doxe]]
|titolo cai de stado = [[Doze]]
|elenco cai de stado = [[Doxi de ła Republica de Venesia|Elenco]]
|elenco cai de stado = [[Dozi de ła Republica de Venesia|Elenco]]
|organi deliberativi = [[Major Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]]
|organi deliberativi = [[Mazor Consejo]], [[Consejo dei Pregadi|Senà]], [[Menor Consejo]]
|inisio = [[697]]
|inisio = [[697]]
|primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]]
|primo cao de stado = [[Paolucio Anafesto]]
|stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]]
|stado presedente = [[Esarcà d'Itałia]]
|evento inisial = Ełesion a dogado de ła ''[[Venetia maritima]]''
|evento inisial = Ełesion a Dogado de ła ''[[Venetia maritima]]''
|fin = [[12 de majo]] [[1797]]
|fin = [[12 de Majo]] [[1797]]
|ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]]
|ultimo cao de stado = [[Ludovico Manin|Lodovico Manin]]
|stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]]
|stato sucesivo = [[Inpero Asburgico]]
|evento final = [[Canpagna d'Itàlia]] de [[Napołeon Bonaparte]]
|evento final = [[Canpagna d'Itàłia]] de [[Napołeon Bonaparte]]
|area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ixołe egee]]
|area giografega = [[Tre Venesie]], [[Orobia]], [[Istria]], [[Dalmasia]], [[Ìzołe Egee]]
|teritorio orixenal = [[Dogado]]
|teritorio orixenal = [[Dogado]]
|province = [[Stato da Tera]], [[Stato da Mar]]
|province = [[Stado da Tera]], [[Stado da Mar]]
|superfise masima = 65 790 (1700)
|superfise masima = 65 790 (1700)
|periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]]
|periodo masima espansion = intrà el [[XIII secoło]] e el [[XVI secoło]]
Riga 36: Riga 36:
|risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]]
|risorse = [[tràfego (economia)|tràfego]], [[pesca]], [[sal]], [[vegna|vegne]]
|produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]]
|produsion = [[véro]], [[oreficeria]], [[arma|arme]], [[cantieri navałi]]
|comerci co = [[Inpero Bixantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[Fransa]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]]
|comerci co = [[Inpero Bizantin]], [[Sacro Roman Inpero]], [[Egito]], [[Siria]], [[Inpero Otoman]], [[França]], [[Spagna]], [[Inghiltera]], [[India]]
|esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]]
|esportasion = [[spesie]], [[sal]], [[véro]]
|inportasion = [[spesie]]
|inportasion = [[spesie]]
|religion preminenti = [[cexa Catòłica|catoiceximo]]
|religion preminenti = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]]
|religion de stado = [[cexa Catòłica|catoiceximo]]
|religion de stado = [[Céza Catòłega|Catołicezimo]]
|altre religion = [[ebraismo]], [[cristianesimo ortodoso]]
|altre religion = [[Ebraismo]], [[Cristianezimo Ortodoso]]
|clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]]
|clasi sociali = [[sitadini (Venesia)|patrisi, sitadini, popoło]]
}}
}}
Ła '''Repùblega de Venèsia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła xe stà un [[Stato|stado]] che el gavea cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedal. Ciamà anca '''Repùblega de San Marco''', se se riferise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.'''
Ła '''Repùblega de Venesia''', (in [[Łéngoa latina|łatin]]: ''Venetiarum Respublica''), ła ze stà un [[Stato|stado]] ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el [[Vèneto]] e [[Venesia|Venèsia]] cofà cavedałe. Ciamada anca '''Repùblega de San Marco''', se se referise a ła anca soło che come '''Ła Serenìsima.'''


Ła xe visùa pì de 1100 ani, nasùa inte el [[697]] co l'ełesion del primo doxe [[Paolucio Anafesto]] e ła xe finìa inte el [[1797]] co el invaxion de Napołeon. Par secołi ła xe stà na potensa econòmega e del [[trafego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła xe stà łogo de fioritura de cultura, paxe, democrasia e justisia.
Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel [[697]] co l'ełesion del primo doze [[Paolucio Anafesto]] e ła ze finìa intel [[1797]] con el doze Ludovico Menin, par l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del [[tràfego]] che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia.


Par ła major parte de ła so vida ła Repùblica ła ciapea rento parte de ła [[Venetia]] organexà inte el [[Stato da Tera]]: co el [[Vèneto]], el [[Friul]] e el [[Orobia]]; e rento el so [[Stato da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmazia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe ìzołe ionie. Durante ła so espansion masima ła ciapea rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro]], scuaxi tute łe isoe greçe e un mucio de sità e porti inte el [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]].
Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła [[Venetia]] organizà intel [[Stato da Tera]]: co'l [[Vèneto]], el [[Friul]] e l'[[Orobia]]; e rento el so [[Stado da Mar]]: l'[[Istria]], ła [[Dalmasia|Dalmasia]], łe [[Càtaro|boche de Càtaro]] e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła [[Morea]], [[Càndia|Candia]], [[Sipro|Sipro]], squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo Orientałe]].


[[Francesco Petrarca]] inte na letera a un amigo descrivea cusì ła Republega Vèneta.
[[Francesco Petrarca]] inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta.
{{Quote|[...] ugnoło albergo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paxe, ugnoło receto dei boni e soło porto al cual, sbatue par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei omeni che i serca de far na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sora forti marmari ma sora pì forti baxe de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal cual ła xe senta, da ła prudente sapiensa de i so fioi difexa e fata segura|[[Francesco Petrarca]]}}
{{Quote|[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura|[[Françesco Petrarca]]}}


== Istòria ==
== Istòria ==
=== Ła nasita del Dogado ===
=== Ła nasita del Dogado ===
Daa metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el xe soto a dominasion del [[Inpero bizantin|Inpero Bixantín]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Exarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Inte el [[568]] i riva i [[Longobardi]], bate i bixantini e i concuista a major parte dee [[Tre Venesie]], ai bixantini resta a parte costiera del Vèneto che vien organixà inte a ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte a ''Venetikà'' .
Da ła metà del [[VI secolo|VI secoło]] el teritorio del ex [[Regio X Venetia et Histria|Venetia et Histria]] el ze soto a dominasion de l' [[Inpero Bizantin]]<ref>e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe [[Ravena]].</ref>. Intel [[568]] i riva i [[Longobardi|Łongobardi]], bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe [[Tre Venesie]], ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła ''[[Venetikà]]'' (o ''Venetia maritima''), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła ''Venetikà'' .


Inte el [[697]] chee tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doxe]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Suito a [[cavedal]] jera piantà a ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma po, inte el [[742]], a vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) inte el [[812]], che jera pì fasie da defendar, parché in mexo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].
In [[697]] chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo [[doze]], [[Paoluccio Anafesto|Paolucio Anafesto]]. Sùito a [[cavedal|cavedałe]] jera piantà ła ''Eracliana'' ([[Eraclea]]), ma pò, intel [[742]], ła vegnarà spostà a ''Metamauco' ([[Małamoco]]) e in fin a ''Rivus Altus'' ([[Rialto]]) intel [[812]], che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła [[Łaguna de Venesia|łaguna]].''


===El riconosimento e el tentativo de invaxión Franca ===
===El reconosimento e el tentativo de invazion Franca ===
Inte el [[727]] i Longobardi concuista [[Ravena]], cavedal del [[Esarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provisa del Inpero Bixantín</ref>, el papa Gregorio II esorta el doxe [[Orso (doxe)|Orso]] a judar i bixantini a łibrar Ravena, donca, inte el [[728]], grasie al judo del doxe i bixantini i riese a riconcuistar Ravena. Cusìta inte el [[729]] l'Inpero Bixantín riconose Orso come Ipato, łexitimo doxe.
Intel [[727]] i Łongobardi i conquista [[Ravena|Ravéna]], cavedal de l'[[Ezarcà d'Itàlia|Esarcà de Ravena]] <ref>Provinçia de l'Inpero Bizantín</ref>, el papa Gregorio II ezorta el doze [[Orso (doze)|Orso]] a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel [[728]], gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel [[729]] l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze.


Tra El 790 e el 800 a Republega de Venesia ciapa rento e prime sità e tere inte a costa del [[Istria]] e de ła [[Dalmazia|Dalmasia]], scuaxi tute e domanda de łoro vołontà de intrar inte a Serenisima par i vantaji che porta na republega democradega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autonoma.
Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia|Dalmasia]], squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma.


Inte el [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandai dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i serca de invàdar a Venetia, ma a flota venesiana, sfrutando a so conosensa de ła laguna, a riese a blocar e desfar cueła franca su e seche tacà a Metamauco.
Intel [[809]]-[[810]] i [[Franchi]], comandài dal fiol de [[Carlo Magno]], Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco.


Inte el [[828]] riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca a costrusion de ła [[Baxéłega de San Marco|Baxełega de Venesia]], cexa de Stato.
Intel [[828]] el riva a [[Venesia]] el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła [[Bazéłega de San Marco|Bazìłega de Venesia]], céza de Stado.


=== L'Adriàtego e i trafisi ===
=== L'Adriàtego e i Tràfighi ===
[[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]]
[[Imàjine:Republik_Venedig.png|link=https://vec.wikipedia.org/wiki/Imàjine:Republik_Venedig.png|sinistra|miniatura|200x200px|Teritori{{Ligo desfà}} de Venèsia torno al 1000]]
Inte el baso [[Età de mezo|Evo Mexan]] a Republega de Venesia, grasie al trafego co el Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa economega e comersal, e a espàndarse inte el [[Mar Adriàtico|Adriàtico]] e oltre.
Intel baso [[Età de mezo|Evo Mezan]] ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel [[Mar Adriàtego|Adriàtego]] e oltre.


Torno al ano mie el doxe [[Piero II Orseolo]] el sconfixe i pirati [[narentani]] che infestea el Adriàtico e portea rogne al trafego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (e el Doxe ga el riconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bixantin).
Torno a l'ano miłe el doze [[Piero II Orseoło]] el sconfize i pirati [[narentani]] che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'[[Istria]] e de ła [[Dalmasia]] se sotomete a Venesia (e el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de ''duca d'Istria e Dalmasia'' da parte de l'Inperador Bizantin).


Inte el [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra el Papa e l'Inperador todesco, Venèsia, fedee a ła so poidega de ecuiłibrio tra e grandi potense, resta neutral.
Intel [[1071]] durante ła [[lota par łe investidure]] tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe.


Inte el [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i ocupa [[Durazo|Duraso]] e [[Corfù]], rento el [[Inpero Bixantin]], a Republega de Venesia taca a guera co sti cua par judar i ałeadi bixantini. Al inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò cuando che el Guiscardo s-ciopa, i Normani i se ritira, e a Serenìsima vinse. Cusìta i bixantini i consede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co el cuae l'inperador Bixantin da na serie de priviexi comersai inte i porti del Inpero ed esension par i propi mercanti, che xe stà man man confermà e ingrandìa ogni olta che i Inperadori Bizantini i gavea bexogno del judo de ła Republega.
Intel [[1081]], co i [[Normani]] de [[Roberto el Guiscardo]] i òcupa [[Durazo|Durazo]] e [[Corfù]], rento l' [[Inpero Bizantin]], ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando che'l Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vense. Cusìta i bizantini i consede a Venesia a ''[[Crisobała]]'' ([[1082]]) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà na serie de priviłezi comersiałi inte i porti de l'Inpero et esension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega.


=== El [[Stato da Mar|Stado da Mar]] ===
=== El [[Stado da Mar|Stado da Mar]] ===
[[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]]
[[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|Republega de Venesia co el Stado da Mar, [[XV secoło]] sirca.]]
A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłegi che i gavea, i gà fato nàsar de łe barufe tra Venesia e Costantinopi.
A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi.
Inte a [[Prima Croxada]] a Republega de Venesia juda i croxadi a łibarar [[Hierusalem|Jerusałem]], inte a [[Seconda Croxada]] no partesipa, ma inte a [[Tersa Croxada|Tersa]] partesipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comersai.
Inte ła [[Prima Crozada]] ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar [[Jerusałem|Jerusałem]], inte ła [[Seconda Crozada]] no partèsipa, ma inte ła [[Tersa Crozada|Tersa]] partèsipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comersiałi.


Inte el [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogae]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el xuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doxe]], che da chel dì xe stà fato da tuti i Doxi dopo a łoro ełesion e ga portà a ła diminusion dei poteri del Doxe in favore de altre istitusion republegane.
Intel [[1148]] vien mesa a [[Promosion Dogałe]] (''Promissio domini ducis'' in [[łéngua łatina|łatin]]), el zuramento de fedeltà costitusionałe del [[Doze]], che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane.


Inte i ultemi vinti ani del [[XII secoło]] a Republega de Venesia gà conbatesto contro el [[Rejo d'Ongarìa]] inte a [[Guera de Zara]] pal controło de a [[Dalmasia]], finìa inte el [[1202]] co a vitoria de Venesia.
Inte i ùltimi vinti ani del [[XII secoło]] ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l [[Renjo d'Ongarìa|Regno d'Ongarìa]] inte ła [[Guera de Zara]] pa'l controło de ła [[Dalmasia]], finìa intel [[1202]] co ła vitoria de Venesia.


Inte el [[1202]] co el doxe [[Enrico Dandolo]] a Republega de Venesia intra inte ła [[Quarta Crociata|Quarta Croxada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopoi]]. Venesia ła otegne cusita "un quarto e mexo" de l'Inpero Bixantin, co łe ixoe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arsipełago de łe Çicladi.
Intel [[1202]] co'l doze [[Enrico Dandoło]] ła Repùblega de Venesia entra inte ła [[Quarta Crozada|Quarta Crozada]], che porta al sachejo de [[Istanbul|Costantinopołi]]. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de [[Càndia]] (Creta) e [[Negroponte]] (Eubea) e l'arcipełago de łe Cicladi.


Tra el [[1255]] e el [[1270]] a Republega de Venesia se bate co a [[Repùblica de Genoa|Genoa]] inte a [[Guera de San Saba]] par el control del trafego inte el Łevante, a guera porta na gran vitoria de Venesia.
Tra'l [[1255]] et el [[1270]] ła Repùblega de Venesia se bate co ła [[Repùblega de Zénoa|Zénoa]] inte ła [[Guera de San Saba]] pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia.


Inte el [[1489]] l'ultima regina de [[Sipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe çede l'ixoa a ła Serenisima. Inte el [[XV secolo|XV secoło]] ła Republega Vèneta ła conprende quaxi tute łe coste orientai de l'[[Mar Adriàtico|Adriatico]] (chel gera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ixoe greghe. Tuti insieme sti domini i vegnea ragrupà inte el [[Stato da Mar]], in contrapoxision col Dogado (soè el vecio ''Ducatus Venetus'') e col Stato da Tera su ła teraferma vèneta.
Intel [[1489]] l'ùltima rezina de [[Çipro|Sipro]], ła venesiana [[Catarina Corner]], ła ghe sede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel [[XV secolo|XV secoło]] ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'[[Mar Adriàtego|Adriàtego]] (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel [[Stado da Mar]], in contrapozision co'l Dogado (overo el vecio ''Ducatus Venetus'') e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta.


=== Ła concuista de ła teraferma ===
=== Ła Conquista de ła Teraferma ===
[[Imàjine:Repubblica Venezia espansion in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]]
[[Imàjine:Repubblica Venezia espansione in Terraferma.png|thumb|upright=3.6|center|Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).]]
Par secołi el teritorio de ła Republica Veneta el xe stà fato soratuto dal Dogado (atuałe [[Provincia de Venesia|provinsa de Venesia]]), dal [[Istria]], da a [[Dalmazia|Dalmasia]] e da tante [[Ixoe de ła Gresia|ixoe grese]], che i formea el cusì dito ''[[Stato da Mar|Stado da Mar]]''.
Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe [[Provinçia de Venesia|provinçia de Venesia]]), da l'[[Istria]], da ła [[Dalmasia|Dalmasia]] e da tante [[Ìzołe de ła Gresia|Ìzołe Greghe]], che i formava el cusì dito ''[[Stado da Mar|Stado da Mar]]''.
<br>Da tenpo inte a Repùblega de Venesia e in tut el Vèneto jera drio nasar l'idea de unir el popoło vèneto inte na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin al Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]].
<br>Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da [[Bergamo]] fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex [[Regio X Venetia et Histria]].
<br>Da tenpo tante tere de a teraferma vèneta e domandea a ła Serenìsima de poder intrarghe rento ma ea, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dixea de no.
<br>Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no.


Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i siori de Verona, i Da ła Scała, no amai dal popoło i gavea concuistà el teritorio de Pàdoa e Trevixo, che gavea domandà judo a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta inte el [[1338]] in on par de semane el forte esersito venesian judà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevixo]] e tut el travixan<ref>Ex Sioria de Trevixo</ref> (teritorio pì grando del atuałe [[Provincia de Trevixo|provinsia de Trevixo]]), el [[2 de diçenbre|2 de disenbre]] tut el Trevixan xe rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paxe el 24 de zenaro del 1339 a Venesia.
Inte i ani venti e trenta del [[XIV secoło]] i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel [[1338]] in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento [[Trevizo]] e tuto'l trevizan<ref>Ex Sioría de Trevizo</ref> (teritorio pì grando de l'atuałe [[Provinçia de Trevizo|provinçia de Trevizo]]), el [[2 de diçenbre|2 de Diçenbre]] tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia.


Tra el [[1368]] e el [[1369]] ghe xe a Guèra de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], sità independente co goerno episcopał, gavea tacà na gałea venesiana e ghe minasea el tràfego, ła sità che jera anca sot minasa [[Inpero Austriaco|aostriaga]] che voea anca intrar in Istra. A guera finise co a vitoria venesiana, Trieste che intra inte ła Republica e a fin de e mire de espansion aostriaghe.
Tra'l [[1368]] et el [[1369]] ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché [[Trieste]], çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça [[Inpero Aostriàgo|Aostrìaga]] che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe.


Inte el 1379 taca a Guèra de Cióxa, tra a Repùblega de Venesia e a [[Repùblega de Zènoa]]. A flota zenoxe fa gran dani a chea venesiana inte łe coste del Istria co on inboscà, riva tacà a ła łaguna e concuista [[Cióxa]], i venesiani i da tuti na man par rimetar so ła flota e diteti o indireti i juda l'exersito e a flota de a Serenisima che ła buta fora i zenoexi da Cioxa e i ghe desfa tuta a flota, cusì a guera finise co a vitoria de a Repùblica Vèneta.
Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła [[Repùblega de Zénoa]]. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista [[Cióza]], i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta.


Par on tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararexi, siori de Pàdoa, i concuista el Trevixan che vein parò de novo ciapà rento da Venesia dopo no tanto tenpo.
Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo.


Al scominsio del [[XV secoło]], sicome Gian Galeazzo Visconti, duca de Milan, el minaciava de conquistar tuto el nord Itałia, i venessiani i gà meso su un esercito ai ordini dei mejo capitani de ventura de l'epoca, come el [[Gatamelada]] e el [[Carmagnola]], e zà inte el [[1410]] i gavea ciapà quaxi tuto el [[Vèneto|Veneto]], inte el [[1420]] el [[Friul]] e inte el [[1428]] [[Bergamo]], [[Bressa|Bresa]] e [[Crema]], grassie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe sà dato vołontariamente a Venessia.
Al scomìnsio del [[XV secoło]], atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l [[Gatamelada]] et el [[Carmagnola]], e zà intel [[1410]] i gavéa ciapà squazi tuto'l [[Vèneto]], intel [[1420]] el [[Friul]] e intel [[1428]] [[Bergamo]], [[Bresa|Bresa]] e [[Crema]], gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia.


Par on tochetin xe stà veneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena]] e [[Rimano|Rimini]], ma in sta maniera qua Venessia ła sà fato nemico el Papa, che inte el [[1508]] el gà scatenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], con el [[Stato Pontefiso]], ła [[Frasia]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venessia. Subito i Venessiani i xe stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dopo i nemici i gà tacà barufar tra de lori e a ła fin ła Serenisima ła gà mantegnesto quaxi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła gà segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma.
Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con [[Ravena|Ravéna]] e [[Rìmano]], ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel [[1508]] el ga descaenà ła guera de ła [[Lega de Cambrai]], co'l [[Stado Pontefiço]], ła [[Fransia|França]], el [[Sacro Roman Inpero]] e l'[[Aragona]] tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma.


==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ====
==== Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma ====
Tante olte łe xe stà łe sità e comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a rispetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe legi e de łe magistrature precedenti. De sèvito xe riportà łe date de dedizion de vari teritori e sità che xe apartegnù, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Inte el caxo, bastansa frequente, che ła dedizion ła sipia stà ripetùa pi olte, xe indicà ła data de ła prima.
Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a ''darse'' de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima.


===Łe guere coi Turchi ===
===Łe Guere co i Turchi ===


{{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}}
{{varda anca|Guere turco-venexiane|Guera de Candia|Guera de Morea}}


Inte el [[XV secolo|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dopo ver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] inte el [[1453]], el taca a invàdar i posedimenti venessiani in Oriente. Inte el [[1570]] vien invaxa [[Sipro|Cipro]], che ła se rende dopo na eròega rexistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In risposta Venessia ła mete insieme na flota co l'ajudo de [[Genoa|Genova]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła xe batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lepanto]].
Intel [[XV secoło|XV secoło]] l'[[Inpero Otoman]], dapò gaver ciapà [[Istanbul|Costantinopołi]] intel [[1453]], el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel [[1570]] vien invaza [[Sipro|Çipro]], che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda [[Asedio de Famagosta]]). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de [[Zénoa|Zénoa]], de ła [[Spagna]], del [[Papa]], dei [[Cavałieri de Malta]] e del duca de [[Savoja]]. El [[7 de otobre]] [[1571]] ła flota otomana ła ze batùa inte ła [[Bataja de Lèpanto|Bataja de Lèpanto]].


Inte el [[1669]], dopo vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dopo ([[1683]]-[[1687]]), grassie al gran comandante [[Francesco Morosini]], Venessia ła se tol ła rivincita conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponexo). Inte el [[1718]] i Otomani i riciapa ła Morea, lasandoghe a ła Serenisima ła [[Dalmazia]] e łe sete [[Isole Jonie|ìzołe Ionie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà venete fin al [[1797]].
Intel [[1669]], dapò vint'ani de guera, vien persa anca [[Càndia|Candia]] (Creta). Ma póchi ani dapò ([[1683]]-[[1687]]), gràsie al gran comandante [[Francesco Morozini|Françesco Morozini]], Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła [[Morea]] (che sarìa el Pełoponezo). Intel [[1718]] i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła [[Dalmasia]] e łe sete [[Ìzołe Jonie|Ìzołe Jonie]] (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al [[1797]].


=== El Setesento ===
=== El Seteçento ===
Durante el XVIII secoło, ła Republica no ła xe pi potente come na olta, e donca ła preferise mantegner na połitica de neutrałità, ma ła xe oncora tanto ativa ne l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e el [[Canaletto]].
Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el [[Carlo Goldoni|Goldoni]], el [[Antonio Vivaldi|Vivaldi]] e'l [[Canałeto]].


=== Ła fin de ła repùblega ===
=== Ła fin de ła Repùblega ===
Ła republica, pur dichiarandoxe neutrałe, ła xe stà invaxa da Napołeon e dai Austriaci inte el [[1796]]. Ała fin del 1796 ła ga perso [[Bressa|Bresia]] e [[Bergamo]] e po', dopo aver decretà inglorioxamente ła propria fin sensa sparare squaxi gnanca on colpo, i fransexi e i austriaci i se ga meso dacordo coi [[Tratato de Campoformio|tratai de Canpoformio]], dove Venessia ła xe pasà soto l'Austria in canbio del pasajo del [[Belzo]] ała [[Fransa]].
Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel [[1796]]. A ła fin del 1796 ła ga perso [[Bresa|Bresa]] e [[Bergamo]] e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i [[Tratato de Campoformio|Tratài de Canpoformio]], indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del [[Belzo]] a ła [[França]].


Co ła scuxa che ła Republica ła gaveva rinuncià da soła ała propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no el ga ripristinà el vecio stato vèneto, metendo in pié al so posto el [[Lonbardo-Veneto|Regno Lonbardo-Veneto]].
Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el [[Congreso de Viena]] no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el [[Łonbardo-Vèneto|Regno Łonbardo-Vèneto]].


Inte el [[1848]] ghe xe stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Republica, quando i patrioti veneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i gà proclamà ła [[Republica de San Marco]].
Intel [[1848]] ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de [[Daniele Manin]] e [[Nicolò Tommaseo]], i ga proclamà ła [[Repùblega de San Marco]].


== Goerno ==
== Goérno ==


[[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]]
[[Imàjine:Ritratto del Doge Andrea Gritti - Tiziano 059.jpg|thumb|Doxe [[Andrea Griti]], pitura de [[Tizian]]]]


A sovranità a jera del popoło venesián che se riunia inte el asenblea del Conço. El popoło gavea el poder de aprovar el [[Doxe]], ełet dal [[Major Consejo]] co un conplicà sistema, al inìsio l'aprovasion jera ne vera conferma dei sitadini a l'ełesion del Doxe, po xe deventà a tradisiónae aclamasion del popoło al novo doxe.
Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el [[Doze]], ełeto dal [[Major Consejo|Mazor Consejo]] co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei sitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze.


El [[Doxe]] raprexentea formalmente a sovranità e a maestà de a Republega, ma gavea poco potere, in pràtega queo de guidar l'esersito e a flota in guera. El so łaor jera controłà da sie consejeri, che col Doxe i faxea el [[Minor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Siora). A sovranità jera invese del [[Major Consejo]], l'organo fondamentał, che jera fato par dirito dai mas-ci majoreni de e fameje nobiłi, sirca da 1500/2000 omeni.
El [[Doze]] raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezersito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el [[Menor Consejo|Menor Consejo]] (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera invese del [[Major Consejo|Mazor Consejo]], l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, sirca da 1500/2000 òmeni.


[[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doxe inte a sała del Major Consejo inte el [[Pałaso Dogal]]]]
[[Imàjine:Francesco Guardi 034.jpg|thumb|Undiensa col Doze inte a sała del Mazor Consejo intel [[Pałaso Dogal|Pałaso Dogałe]]]]


El Major Consejo formea Conseji minori: el [[Cołejo]] soè el governo de a Republega, el Senà (o [[Consejo dei Pregai]]) par a poidega foresta, el [[Consejo de i Diexe|Consejo dei Diexe]] par a sicuresa del Stado e i Tribunai de a Quarantina.
El Mazor Consejo formava Conseji menori: el [[Cołejo]] overo el goérno de ła Repùblega, el Senà (o [[Consejo dei Pregài|Consejo dei Pregàdi]]) par ła połìtega foresta, el [[Consejo de i Diéze|Consejo dei Diéze]] par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina.


== Economìa e Tràfego ==
== Economìa e Tràfego ==


===Economia e tràfego ===
===Economia e Tràfego ===


[[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]]
[[Imàjine:Repubblica di Venezia.png|thumb|center|upright=3|Republega Vèneta e łe so rote]]


A ła baxe del suceso econòmego e poidego de ła Repùblica de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nasita Venesia gavea un łigame spesae col [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e soratut col Oriente, che ła gavea fata deventàr pal [[Eoropa]] na porta pal Levante e pai comersi. Ła Serenìsima gavea el monopoio del trafego sul Mediteraneo e soratuto sul Oriente inte łe cuałe jera squaxi l'unega a trafegar.
A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el [[Tràfego (economia)|tràfego]]. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme spesiałe co'l [[Mar Mediteraneo|Mediteraneo]] e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'[[Eoropa]] 'na porta pa'l Łevante e par i comersi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar.


Spesie, seta, parfumi, łegna prexadada, e altri prodoti i rivea a Venesia col trafego col Oriente e qui i vegnea comersai co [[oro]], arxento e materie prime dal Europa Nord-Osidentae. Co ste robe ghe jera anca i presioxi veri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti.
Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comersiałi con [[oro]], arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Osidentałe. Co ste robe ghe jera anca i presiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti.


El mercà de [[Rialto]] deventea cusì el sentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra domanda e oferta, 'ndo se batea i presi de e mesi che e viaxea da a [[Republica Popołare Cinexe|Çina]] e dal [[India]], dal Arabia fin da [[Łondra]] e dae [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che e jera e boteghe de e Arti.
El marcà de [[Rialto]] deventava cusì el sentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i presi de łe merci che łe viazava da ła [[Repùblega Popołare Çineze|Cina]] e da l'[[India]], da l'Arabia fin da [[Łondra]] e da łe [[Belzo|Fiandre]], e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti.


Łe navi venesiane e tegnea in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopoli|Costantinopoi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e po sta qua co quei eoropei come [[Łondra|Londra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]].
Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come [[Ałesandria d'Egito|Ałesandria]], [[Arci (Israele)|Arci]], [[Costantinopołi|Costantinopołi]] e de ła [[Crimia|Crimea]] co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come [[Łondra]], [[Bruges]] e [[Aigues Mortes]].


==Popołasion==
==Popołasion==
Riga 162: Riga 162:
{{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}}
{{varda anca|Demografía de ła Repùblega Vèneta}}


Venesia par tanti ani xe stada ła segonda sità d'Europa par popołaxion dopo Bixansio.
Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio.
A Venesia inte el 1422 ghe jera na popołasion de 199.000 anime, inte el 1509 ghe né jera 115.000, inte el 1797 ano de ła fin de ła Republega Vèneta a sità fea 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref>
A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a sità fazéa 141.000 anime.<ref>http://www.venessia.com/contatore.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180313031145/http://www.venessia.com/contatore.htm |date=2018-03-13 }}</ref>


Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e quindi na popołasion totae de 2.800.000 anime.
Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 àneme.


== Notasion ==
== Notasion ==
Riga 171: Riga 171:


== Vara anca ==
== Vara anca ==
*[[Arsenal de Venesia]]
* [[Arsenal de Venesia]]
*[[Bataja de Lèpanto]]
* [[Bataja de Lèpanto]]
* [[Doxe]]
* [[Doxe]]
* Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]]
* Elenco dei [[Doxi de ła Republica de Venesia]]
*[[Guere turco-venexiane]]
* [[Guere turco-venexiane]]
* [[Sitadini veneti ilustri]]
* [[Sitadini veneti ilustri]]
* [[Leon de San Marco|León de San Marco]]
* [[Leon de San Marco|León de San Marco]]
* Elenco dei [[Inbasadori venesiani inte l'Inpero otoman]]
* [[Conzura de Bedmar]]


== Altri projeti ==
== Altri projeti ==

Version in ultima de łe 01:02, 29 maj 2024

Repùblega de Venesia
Serenissima Repubblica di Venezia (it)
Serenìsima Repùblega de Venèsia (vec) Cànbia el vałor in Wikidata
Bandiera
Bandiera
BomòViva San Marco!
Pozision

Map

45°34′58.8″N 12°40′58.8″E / 45.583°N 12.683°E45.583; 12.683Coordinae: 45°34′58.8″N 12°40′58.8″E / 45.583°N 12.683°E45.583; 12.683

ContinenteEoropa Cànbia el vałor in Wikidata
Capitałe  Eraclea (697–742)
Małamoco (742–810)
  Venèsia (810–1797) Cànbia el vałor in Wikidata
Popołasion
Totałe1 500 000 Cànbia el vałor in Wikidata
Demònemoserenìsimo, serenìsimi, serenìsima, serenìsime, vèneto, vèneti, vèneta, vènete, venesian, venesiani, venesiana, venesiane   Edit this at Wikidata
Idiomavèneto
latin Cànbia el vałor in Wikidata
Rełijoncatołicismo, cristianèzemo e Ceza catòłega Cànbia el vałor in Wikidata
Dati istòreghi
DesolvimentoEror Lua: callParserFunction: function " [[Categoria" was not found.
Prima mesion documentadaSioria de Verona e sioria de Pàdoa Cànbia el vałor in Wikidata
Organizasion pułìtega
Forma de goernorepùblega e ołigarchia Cànbia el vałor in Wikidata
Òrgano lejislativoMazor Consegio Cànbia el vałor in Wikidata
Cao de statoDoxe Cànbia el vałor in Wikidata
Economia
Esportasion totałispesie, sal, véro
Inportasion totałispesie
MonedaZechin e Łira vèneta
Istòrego

































































Ła Repùblega de Venesia, (in łatin: Venetiarum Respublica), ła ze stà un stado ch'el gavéa cofà teritorio prinsipałe el Vèneto e Venèsia cofà cavedałe. Ciamada anca Repùblega de San Marco, se se referise a ła anca soło che come Ła Serenìsima.

Ła ze visùa pì de 1100 ani, nasùa intel 697 co l'ełesion del primo doze Paolucio Anafesto e ła ze finìa intel 1797 con el doze Ludovico Menin, par l'invasion de Napołeon. Par secołi ła ze stà na potensa econòmega e del tràfego che ga dominà el Mediteraneo e ła ze stà łogo de fioritura de cultura, paze, democrasia e justisia.

Par ła mazor parte de ła só vida ła Repùblega ła ciapava rento parte de ła Venetia organizà intel Stato da Tera: co'l Vèneto, el Friul e l'Orobia; e rento el so Stado da Mar: l'Istria, ła Dalmasia, łe boche de Càtaro e łe Ìzołe Jonie. Durante ła só espansion màsima ła ciapava rento anca ła Morea, Candia, Sipro, squazi tute łe ìzołe greghe e un mucio de sità e porti intel Mediteraneo Orientałe.

Francesco Petrarca inte na łetera a un amigo descrivéa cusì ła Republega Vèneta.

(VEC)
«[...] ugnoło alòzo ai nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par ogni 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sóra forti màrmari ma sóra pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói difeza e fata segura»
— Françesco Petrarca


Istòria

[canbia | canbia el còdaxe]

Ła nasita del Dogado

[canbia | canbia el còdaxe]

Da ła metà del VI secoło el teritorio del ex Venetia et Histria el ze soto a dominasion de l' Inpero Bizantin[1]. Intel 568 i riva i Łongobardi, bate i bizantini e i conquista ła mazor parte de łe Tre Venesie, ai bizantini resta ła parte costiera del Vèneto che vien organizà inte ła Venetikà (o Venetia maritima), cusìta tanti vèneti i cata recèto inte ła Venetikà .

In 697 chełe tere se proclama independenti e vien ełeto el primo doze, Paolucio Anafesto. Sùito a cavedałe jera piantà ła Eracliana (Eraclea), ma pò, intel 742, ła vegnarà spostà a Metamauco' (Małamoco) e in fin a Rivus Altus (Rialto) intel 812, che jera pì fasiłe da defender, parché in mezo a ła łaguna.

El reconosimento e el tentativo de invazion Franca

[canbia | canbia el còdaxe]

Intel 727 i Łongobardi i conquista Ravéna, cavedal de l'Esarcà de Ravena [2], el papa Gregorio II ezorta el doze Orso a jutar i bizantini a łibarar Ravéna, donca, intel 728, gràsie al juto del doze i bizantini i riese a reconquistar Ravéna. Cusìta intel 729 l'Inpero Bizantín reconose Orso come Ipato, łezitimo doze.

Tra'l 790 et el 800 ła Repùblega de Venesia ciapa rento łe prime sità e tere inte ła costa de l'Istria e de ła Dalmasia, squazi tute łe dimanda de so vołontà de entrar inte ła Serenìsima par łi vantaji che porta na repùblega democràtega e rica, co na bona burocrasia e che łasa autònoma.

Intel 809-810 i Franchi, comandài dal fiol de Carlo Magno, Pipino, i serca de invàder ła Venetia, ma ła flota venesiana, ze drìo sfrutar ła só conosensa de ła laguna, ła riese a blocar e desfar queła franca su łe seche tacà a Metamauco.

Intel 828 el riva a Venesia el corpo de San Marco, santo conversor del popoło vèneto, e se taca ła costrusion de ła Bazìłega de Venesia, céza de Stado.

L'Adriàtego e i Tràfighi

[canbia | canbia el còdaxe]
Teritori (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema). de Venèsia torno al 1000

Intel baso Evo Mezan ła Repùblega de Venesia, gràsie al tràfego con l'Oriente, fa senpre pì schei e taca a deventar na potensa econòmega e comerçiałe, e a espànderse intel Adriàtego e oltre.

Torno a l'ano miłe el doze Piero II Orseoło el sconfize i pirati narentani che i infestava l'Adriàtego e i portava rogne al tràfego venesian, cusìta ła parte costiera de l'Istria e de ła Dalmasia se sotomete a Venesia (e el Doze ga'l reconosimento del tìtoło de duca d'Istria e Dalmasia da parte de l'Inperador Bizantin).

Intel 1071 durante ła lota par łe investidure tra'l Papa e l'Inperador Todesco, Venèsia, fedèłe a ła so połìtega de equiłibrio tra łe grandi potense, resta neutrałe.

Intel 1081, co i Normani de Roberto el Guiscardo i òcupa Durazo e Corfù, rento l' Inpero Bizantin, ła Repùblega de Venesia taca ła guera co sti qua par jutar i ałeadi bizantini. A l'inìsio ła guera no ła va tanto ben, parò quando che'l Guiscardo s'ciopa, i Normani i se retira, e ła Serenìsima vense. Cusìta i bizantini i consede a Venesia a Crisobała (1082) (o "Bała Aurea"), un edito co'l quałe l'inperador Bizantin dà na serie de priviłezi comersiałi inte i porti de l'Inpero et esension par i propi mercanti, che ze stà man man confermà e ingrandìa ogni 'olta che i Inperadori Bizantini i gavéa debezogno del juto de ła Republega.

El Stado da Mar

[canbia | canbia el còdaxe]
Republega de Venesia co el Stado da Mar, XV secoło sirca.

A ła longa, parò, ła potensa senpre pì granda dei Vèneti e el gran nùmaro de priviłezi che i gavéa, i gà fato nàser de łe barufe tra Venesia e Costantinopołi. Inte ła Prima Crozada ła Repùblega de Venesia juta i crozadi a łibarar Jerusałem, inte ła Seconda Crozada no partèsipa, ma inte ła Tersa partèsipa co na gran flota e sta roba porta anca vantaji comersiałi.

Intel 1148 vien mesa a Promosion Dogałe (Promissio domini ducis in łatin), el zuramento de fedeltà costitusionałe del Doze, che da chel dì ze stà fato da tuti i Dozi dapò ła so ełesion e ga portà a ła smenusion dei poderi del Doze in favor de altre istitusion republegane.

Inte i ùltimi vinti ani del XII secoło ła Repùblega de Venesia ga conbatesto contro'l Regno d'Ongarìa inte ła Guera de Zara pa'l controło de ła Dalmasia, finìa intel 1202 co ła vitoria de Venesia.

Intel 1202 co'l doze Enrico Dandoło ła Repùblega de Venesia entra inte ła Quarta Crozada, che porta al sachejo de Costantinopołi. Venesia ła otegne cusìta "un quarto e mezo" de l'Inpero Bizantin, co łe ìzołe de Càndia (Creta) e Negroponte (Eubea) e l'arcipełago de łe Cicladi.

Tra'l 1255 et el 1270 ła Repùblega de Venesia se bate co ła Zénoa inte ła Guera de San Saba pa'l controło del tràfego intel Łevante, ła guera porta 'na gran vitoria de Venesia.

Intel 1489 l'ùltima rezina de Sipro, ła venesiana Catarina Corner, ła ghe sede l'ìzoła a ła Serenìsima. Intel XV secoło ła Repùblega Vèneta ła conprende squazi tute łe coste orientałi de l'Adriàtego (ch'el jera parfin ciamà "Golfo de Venesia"), Candia, Negroponte, parte de ła Morea e diverse ìzołe greghe. Tuti insenbre sti domini i vegnéa ragrupà intel Stado da Mar, in contrapozision co'l Dogado (overo el vecio Ducatus Venetus) e co'l Stado da Tera su ła teraferma vèneta.

Ła Conquista de ła Teraferma

[canbia | canbia el còdaxe]
Espansion de ła Repùblega Vèneta (co l'ano de anesion).

Par secołi el teritorio de ła Repùblega Vèneta el ze stà fato sóratuto dal Dogado (atuałe provinçia de Venesia), da l'Istria, da ła Dalmasia e da tante Ìzołe Greghe, che i formava el cusì dito Stado da Mar.
Da tenpo inte ła Repùblega de Venesia e in tuto'l Vèneto jera drìo nàser l'idea de unir el popoło vèneto inte 'na nasion Vèneta unìa da Bergamo fin a l'Istria (e a ła Dalmasia), come l'ex Regio X Venetia et Histria.
Da tenpo tante tere de ła Teraferma vèneta łe dimandava a ła Serenìsima de poder entrarghe rento ma eła, par mantegner boni raporti co i altri stadi, ghe dizéa de no.

Inte i ani venti e trenta del XIV secoło i sióri de Verona, i Da ła Scała, no amài dal popoło i gavéa conquistà el teritorio de Pàdoa e Trevizo, che gavéa dimandà juto a Venesia par łibararse da ła dominasion dei Da ła Scała, cusìta intel 1338 in un par de semane el forte ezerçito venesian jutà da ła popołasion del łogo łibara e ciapa rento Trevizo e tuto'l trevizan[3] (teritorio pì grando de l'atuałe provinçia de Trevizo), el 2 de Diçenbre tuto'l Trevizàn ze rento ła Repùblega Vèneta, che firma ła paze el 24 de Zenàro del 1339 a Venesia.

Tra'l 1368 et el 1369 ghe ze ła Guera de Trieste, scominsià parché Trieste, çità independente co goérno episcopałe, gavéa tacà 'na gałea venesiana e ghe menaçava el tràfego, ła çità che jera anca soto menaça Aostrìaga che vołéa anca entrar n' Istria. Ła guera finise co ła vitoria venesiana, Trieste che entra inte ła Repùblega e ła fin de łe mire de espansion aostrìaghe.

Intel 1379 taca ła Guèra de Cióza, tra ła Repùblega de Venesia e ła Repùblega de Zénoa. Ła flota zenoéze fa gran dani a cheła venesiana inte łe coste de l'Istria co un inboscà, riva tacà a ła łaguna e conquista Cióza, i venesiani i da tuti 'na man par reméter so ła flota e diteti o indireti i juta l'ezerçito e ła flota de ła Serenìsima che ła buta fora i zenoézi da Cióxa e i ghe desfa tuta ła flota, cusì ła guera finise co ła vitoria de łaa Repùblega Vèneta.

Par un tenpo picenin dal 1382 al 1389 i Cararezi, sióri de Pàdoa, i conquista el Trevizan che i gavéa parò de novo ciapà rento da Venesia dapò no tanto tenpo.

Al scomìnsio del XV secoło, atezoché Gian Galeazzo Visconti, duca de Miłan, el menaçava de conquistar tuto'l Nord Itałia, i venesiani i ga meso só un ezerçito ai ordini dei mejori capitani de ventura de l'epoca, come'l Gatamelada et el Carmagnola, e zà intel 1410 i gavéa ciapà squazi tuto'l Vèneto, intel 1420 el Friul e intel 1428 Bergamo, Bresa e Crema, gràsie anca al fato che tante çità, stufe de łe continue guere, łe se ga dato vołontariamente a Venesia.

Par un tochetin ze stà vèneti anca dei tochi de ła Romagna con Ravéna e Rìmano, ma in sta maniera qua Venesia ła se ga fato nemigo el Papa, che intel 1508 el ga descaenà ła guera de ła Lega de Cambrai, co'l Stado Pontefiço, ła França, el Sacro Roman Inpero e l'Aragona tuti contro Venesia. Sùito i Venesiani i ze stà batùi inte łà Bataja de Agnadello, ma dapò i nemighi i ga tacà barufar tra de łuri e a ła fin ła Serenìsima ła ga mantegnesto squazi tuti i so posedimenti. Sta guera qua ła ga segnà parò ła fin de l'espansion su ła teraferma.

Łe dedision a Venèsia inte ła Teraferma

[canbia | canbia el còdaxe]

Tante 'olte łe ze stà łe çità łe comunità stése a darse de so sponte a ła Serenisima, che in canbio ła se inpegnava a respetar e salvaguardar atraverso el Statuto bona parte de łe lezi e de łe mazistrature precedenti. De seguìo ze reportà łe date de dedision de vari teritori e çità che ze apartegnùe, anca par brevi tochi, a ła Serenisima. Intel cazo, bastansa frequente, che ła dedision ła sìpia stà repetùa pì 'olte, ze indicà ła data de ła prima.

Łe Guere co i Turchi

[canbia | canbia el còdaxe]
Par savèrghene de pì, vardarse łe voxe Guere turco-venexiane, Guera de Candia e Guera de Morea.


Intel XV secoło l'Inpero Otoman, dapò gaver ciapà Costantinopołi intel 1453, el taca a invàder i posedimenti venesiani n'Oriente. Intel 1570 vien invaza Çipro, che ła se rende dapò 'na eròega rezistensa (varda Asedio de Famagosta). In resposta Venesia ła mete insenbre na flota co'l juto de Zénoa, de ła Spagna, del Papa, dei Cavałieri de Malta e del duca de Savoja. El 7 de otobre 1571 ła flota otomana ła ze batùa inte ła Bataja de Lèpanto.

Intel 1669, dapò vint'ani de guera, vien persa anca Candia (Creta). Ma póchi ani dapò (1683-1687), gràsie al gran comandante Françesco Morozini, Venesia ła se tol ła refàda conquistando tuta ła Morea (che sarìa el Pełoponezo). Intel 1718 i Otomani i reciapa ła Morea, łasàndoghe a ła Serenìsima ła Dalmasia e łe sete Ìzołe Jonie (Corfù, Paxos, Santa Maura, Cefałonia, Itaca, Zante e Cerigo), che łe restarà vènete fin al 1797.

El Seteçento

[canbia | canbia el còdaxe]

Durante el XVIII secoło, ła Repùblega no ła ze pì potente come na 'olta, e donca ła preferise mantegner 'na połìtega de neutrałità, ma ła ze oncóra tanto ativa inte l'anbito culturałe, podendo vantar nomi iłustri come el Goldoni, el Vivaldi e'l Canałeto.

Ła fin de ła Repùblega

[canbia | canbia el còdaxe]

Ła repùblega, pur dichiarandose neutrałe, ła ze stà invaza da Napołeon e da i Aostrìaghi intel 1796. A ła fin del 1796 ła ga perso Bresa e Bergamo e po', dapò gaver decretà ingloriozamente ła propria fin sensa sparar squazi gnanca un cólpo, i françezi e i aostrìaghi i se ga meso d'acordo co i Tratài de Canpoformio, indó' Venesia ła ze pasà soto l'Aostria in canbio del pasajo del Belzo a ła França.

Co ła scuza che ła Repùblega ła gavéa renonçià da soła a ła propria sovranità, el Congreso de Viena no'l ga represtinà el vecio Stado Vèneto, metendo in pié al so posto el Regno Łonbardo-Vèneto.

Intel 1848 ghe ze stà un breve tentativo de restaurar ła vecia Repùblega, quando i patrioti vèneti, soto ła guida de Daniele Manin e Nicolò Tommaseo, i ga proclamà ła Repùblega de San Marco.

Goérno

[canbia | canbia el còdaxe]
Doxe Andrea Griti, pitura de Tizian

Ła sovranità ła jera del popoło venesian che se reunìa inte ła Senblea del Conço. El popoło gavéa'l poder de aprovar el Doze, ełeto dal Mazor Consejo co un conplicà sistema, a l'inìsio l'aprovasion jera na vera conferma dei sitadini a l'ełesion del Doze, pò ze deventà a tradisiónałe aclamasion del popoło al novo doze.

El Doze raprezentava formalmente ła sovranità e ła maestà de ła Repùblega, ma gavéa poco poder, in pràtega queło de guidar l'ezersito e ła flota in guera. El so laóro jera controłà da sìe consejeri, che co'l Doze i fazéa el Menor Consejo (o Serenìsima Sióra). Ła sovranità jera invese del Mazor Consejo, l'organo fondamentałe, che jera fato par dirito dai mas'ci majoreni de łe faméje nobiłi, sirca da 1500/2000 òmeni.

Undiensa col Doze inte a sała del Mazor Consejo intel Pałaso Dogałe

El Mazor Consejo formava Conseji menori: el Cołejo overo el goérno de ła Repùblega, el Senà (o Consejo dei Pregàdi) par ła połìtega foresta, el Consejo dei Diéze par ła seguresa del Stado e i Tribunałi de ła Quarantina.

Economìa e Tràfego

[canbia | canbia el còdaxe]

Economia e Tràfego

[canbia | canbia el còdaxe]
Republega Vèneta e łe so rote

A ła baze del suceso econòmego e połìtego de ła Repùblega de Venesia ghe jera el tràfego. Fin da ła so nàsita Venesia gavéa un ligàme spesiałe co'l Mediteraneo e sóratuto co l'Oriente, che ła gavéa fata deventar par l'Eoropa 'na porta pa'l Łevante e par i comersi. Ła Serenìsima gavéa el monopòłio del tràfego sul Mediteraneo e sóratuto su l'Oriente inte łe quałe jera squazi l'ùnega a trafegar.

Spesie, seta, parfumi, łegna prezadada, e altri prodoti i rivava a Venesia co'l tràfego co l'Oriente e qui i vegnéa comersiałi con oro, arzento e materie prime da l'Eoropa Nord-Osidentałe. Co ste robe ghe jera anca i presiozi vieri de Muran, merleti de Buran, tesuti e altri prodoti vèneti.

El marcà de Rialto deventava cusì el sentro de sti tràfeghi, el posto de incontro tra dimanda e oferta, 'ndo se batéa i presi de łe merci che łe viazava da ła Cina e da l'India, da l'Arabia fin da Łondra e da łe Fiandre, e 'ndo che łe jera łe boteghe de łe Arti.

Łe navi venesiane łe tegnéa in comunicasion i porti del Mediteraneo come Ałesandria, Arci, Costantinopołi e de ła Crimea co Venesia e pò sta qua co quei eoropei come Łondra, Bruges e Aigues Mortes.

Popołasion

[canbia | canbia el còdaxe]
Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Demografía de ła Repùblega Vèneta.


Venesia par tanti ani ze stada ła segonda çità d'Eoropa par popołasion dapò Bizansio. A Venesia intel 1422 ghe jera 'na popołasion de 199.000 anime, intel 1509 ghen' jera 115.000, intel 1797 ano de ła fin de ła Repùblega Vèneta a sità fazéa 141.000 anime.[4]

Se stima che inte ła fin del XVIII secoło ła popołasion del Stado da Tera (Teraferma Vèneta) fuse de 2.200.000 e del Stado da Mar de 600.000 e donca 'na popołazion totałe de 2.800.000 àneme.

Notasion

[canbia | canbia el còdaxe]
  1. ↑ e el vegnèa 'ministrà dal Ezarcà d'Itałia, co cavedałe Ravena.
  2. ↑ Provinçia de l'Inpero Bizantín
  3. ↑ Ex Sioría de Trevizo
  4. ↑ http://www.venessia.com/contatore.htm Archivià il 13 de marso 2018 in Internet Archive.

Vara anca

[canbia | canbia el còdaxe]

Altri projeti

[canbia | canbia el còdaxe]


Linganbi foresti

[canbia | canbia el còdaxe]


Controło de autoritàVIAF (EN) 159454011 · El vałore CFIV016774 de SBN no el xe mija bon. · LCCN (EN) n81035331 · GND (DE) 1085174905 · WorldCat Identities (EN) n81-035331
Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/w/index.php?title=Repùblega_de_Venèsia&oldid=1171176"