Oğuzlar

Oğuzlar
	Oğuz Türkleri
	11. yüzyıl öncesinde: Türkistan
	11. yüzyıldan itibaren: Anadolu · Güney Kafkasya · Horasan · Kıbrıs · Mezopotamya · Balkanlar · Kuzey Afrika
	Tarihsel: Yedisan · Kırım
Diller
	Oğuz dil grubu
Din
	Ağırlıklı olarak İslam; (Sünni · Alevi · Bektaşi · Onikicilik · Şii); Azınlık: Dinsiz · Hristiyan · Yahudi; Tarihsel: Şamanizm · Tengricilik

Oğuzlar (Eski Türkçe: 𐰆𐰍𐰔𐰞𐰺, Orta Türkçe: ٱغُز, Oγuz, Osmanlıca: اوغوز‎, Oġuz) Türk dillerinin Oğuz kolunu konuşan bir batı Türk halkıydı.^[1] 8. yüzyılda Orta Asya'da Oğuz Yabgu Devleti adında bir konfederasyon kurdular. Oğuz ismi, "kabile" anlamına gelen yaygın bir Türkçe kelimedir.^{[kaynak belirtilmeli]} Oğuz isminin kaynağı en güvenilir görüşe göre Türkçe 'ok' isminin Z harfiyle çoğulu olan 'okuz' isminden türediği tezidir^[2]. Bizans kaynakları Oğuzlara Uzlar (ΟζΖοι, Ouzoi) der.^[3]

Oğuz kabileleri, Uygurların Karluk müttefikleriyle yaşadığı çatışmanın ardından Jetisu bölgesinden batıya doğru göç etti. 9. yüzyılda Aral bozkırlarından gelen Oğuzlar, Peçenekleri Emba ve Ural Nehri bölgesinden batıya doğru sürdüler. 10. yüzyılda Oğuzlar, günümüz Kazakistan'ında Balkaş Gölü'nün kuzeyindeki Sarı-su, Turgai ve Emba nehirlerinin bozkırlarında yaşıyordu.^[4]

Oğuzlar, İslam'ın Orta Asya içlerine yayılmasına denk gelen zamanda bulundular ve İslam'ı kabul ettiler. Geleneklerini ve devlet kurumlarını İslam'a göre uyarladılar. İdeal bir devlet yönetimi anlayışına sahip, ileride imparatorluk kuracak kadar güçlü bir halk olarak tarih sahnesine çıktılar. 11. yüzyılda Selçuklu Oğuz boyu İran'a girerek Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu kurdu. Aksi olarak aynı yüzyılda, Uzeler veya Torklar olarak da bilinen Tengrici bir Oğuz boyu, Rus bozkırlarının sınırındaki Peçenek üstünlüğünü devirdi, sınır boyunca yerleşenler yavaş yavaş Slavlaştı ve burada Karabörklüler olarak feodal bir boy birliği kurdular.^[5]

Kıpçak Türkleri tarafından rahatsız edilen diğerleri aşağı Tuna'yı geçip Balkanlar'ı işgal ettiler^[6], burada bir veba salgını tarafından durduruldular ve Bizans imparatorluk kuvvetlerinin paralı askerleri oldular (1065).^[7] Oğuz savaşçıları, 1000'li yıllardan itibaren Ortadoğu'nun hemen hemen tüm İslam ordularında, İspanya ve Fas'a kadar görev yaptılar.

13. yüzyılın sonlarında Selçuklular'ın yıkılmasından sonra Osmanlı hanedanı yavaş yavaş yine çoğunluğu Oğuzlardan oluşan bir orduyla Anadolu'yu fethetti ve diğer yerel Oğuz Türk beylikleri arasından temayüz etti.^[8] ^[9] Efsaneye göre, kurucu Osman Bey'in soyağacı, Türk halkının efsanevi eski atası olan Oğuz Kağan'a kadar uzanıyor^[10] ve Osmanlı padişahlarına Türk hükümdarları arasında öncelik veriyor.^[11] Harezmşahlar, Kara Koyunlularr, Ak Koyunlular, Osmanlılar, Afşarlar ve Kaçarlar hanedanlarının da sırasıyla Begdili, Yiva, Bayandur, Kayı ve Afşar Oğuz-Türkmen kabilelerinden geldiğine inanılıyor.^[12]

Tarihi

7. yüzyıl civarında konar-göçer bir yapıyla yer değiştirmeye başlamışlar ve coğrafi olarak Bizans İmparatorluğu kayıtlarına göre önce Balkanlara yayılmışlardır. Oğuzlar, Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, İran, Irak, Suriye, Mısır, Moldova ve Balkanlarda (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan, Makedonya, Kosova, Sırbistan) yaşayan Türklerin atası sayılmaktadırlar.

Destanlara göre Oğuzlar Oğuz Han'ın 6 oğlu ve onların dörder oğlundan meydana gelmişlerdir. Meydana gelen bu 24 boyun ayrı adı ve unvanları vardır. Bu bölümleme Oğuz Kağan Efsanesi'nden kaynaklanmaktadır.

Bu boyların Bozoklar ve Üçoklar olarak ikiye bölünmesi ise daha sonradır. Bu iki ana kol arasında çıkan anlaşmazlıklar, boyların bir kısmının batıya göçmesine neden oldu. Bir kısmı da Göktürk Devleti'nin kurulması ve Ötüken'i işgali nedeniyle batıya göçmüştür (6. yüzyıl). Kalanlar Göktürk egemenliği altına girmiştir.

630'da ilk Göktürk devletinin zayıflayıp Çin kontrolü altına girmesiyle tekrar birleşmeye başlamışlarsa da İkinci Doğu Göktürk Devleti kurulunca çok direniş gösteremeden tekrar egemenlik altına girdiler (7. yüzyıl sonları).^{[kaynak belirtilmeli]} 745 yılında İkinci Doğu Göktürk Devleti de yıkılınca batıya ve Çin'e göçmüş birçok Oğuz Boyu da Ötüken'e geri dönerek Kutluk Bilge Kağan'ın kurduğu Uygur Devleti çatısı altında birleşti. Altayların batısındaki ve Tanrı Dağları bölgesindeki Oğuz toplulukları ise Gök Türklerin batı kolu olan Türgiş ya da Türkeş Kağanlığına bağlı olarak varlıklarını sürdürdüler. 760'lı yıllarda bölgeyi ele geçiren Karluk boyunun kurduğu devlette yer aldılar. Bu boyun öncülüğünde Yağma ve Çiğil boylarının da katılımıyla kurulan Karahanlı Devleti içinde Oğuz boyları da vardı. 10. yüzyılda Hazar Denizi'nin doğusunda Oğuz Yabgu önderliğinde ilk devletleri olan Oğuz Yabguluğu'nu kurdular. ^{[kaynak belirtilmeli]} 1000 yılında Kıpçaklar tarafından yıkılan bu devletten sonra Oğuzlar ikiye bölündü, bir kısmı kuzeye giderek bugünkü Kırım, Kazak, Bulgar ve Tatarların atası oldular; bir kısmı da Selçuk Bey önderliğinde güneye indiler, İslamı kabul edip İslâm orduları hizmetine girdiler. Doğu'daki Oğuz kitlelerinin tarihi başka yönde gelişti. 840 yılında Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Oğuzların asıl büyük göçü başladı ve Asya'nın dört bir tarafına ama daha çok kitleler halinde batıya göçtüler ve öteki kandaş boylarla birleştiler.

Oğuz kitleleri içinde Kınık boyundan olup ataları Selçuk'un adından ötürü Selçuklu Hanedanı olarak anılmaya başlayan bir kol Tuğrul Bey önderliğinde 1038 yılında Irak ve İran'da Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu kurdu. Çevrede dağınık yaşayan diğer Türk boyları da bu İmparatorluğa katıldı.^{[kaynak belirtilmeli]} 1040'ta Merv yakınlarındaki Dandanakan Muharebesi'nde Gaznelileri yendiler.

Selçuklu egemenliği İran, Horasan, Merv, Irak, Suriye, Güney Kafkasya ve Anadolu'da bir asırdan fazla sürdü. Son büyük sultanları Sencer'in 1141'de Semerkant ile Buhara arasında bulunan Katavan mevkiinde Moğol kökenli Karahıtaylılar'a yenilmesi ile devlet çözülmeye başladı. 1153'te kuzeydoğudan gelen Karahıtaylar ve Karluklar tarafından imparatorluk yıkılınca Oğuzlar dağıldı. Dağılan bu boyların kimi Harzemşahlara bağlandı, kimi Horasan Vilayetine, Kirman'a göçtü^{[kaynak belirtilmeli]}, kimileri de daha batıya gidip Irak'a, Suriye'ye yerleşti,^{[kaynak belirtilmeli]} kimileri de Anadolu Selçuklu Devleti 'ne katıldı. Bunlardan sonra kurulan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi Devletleri, Alemdarlar, Anadolu beylikleri, Osmanlı İmparatorluğu, Suriye, Irak ve Azerbaycan'da çeşitli beyliklerde de Oğuz Kağan Destanı vardı.

Etimoloji

"Oğuz" daha doğrusu "Oguz" sözünün yapısına dair birçok görüş vardır. Etimoloji açıklamalarından birisi şu şekildedir: Ok+u+z "Oklar; boylar".^{[kaynak belirtilmeli]}

"Oğuz" sözü, kendi orijinal yapısı yanında, tarihte birçok şekilde kullanılmıştır. Bizanslar "Uz" der, Araplar "Guz" der.^{[kaynak belirtilmeli]}

Oğuz kelimesinin güçlü kuvvetli anlamına gelecek şekilde Öküz anlamında bir lakap olduğu ve Mete Han'ın (Çin kaynaklarına göre MaoDun) öküz boynuzlu bir miğfer giymesi nedeniyle bu lakabın kullanıldığı belirtilmektedir.Bu iddia sahipleri Kuran'da Zülkarneyn (iki boynuz sahibi) olarak geçen peygamberin Mete Han olduğunu ileri sürmektedirler. Oğuzlar'da iktidar erkininin kaynağı olan "Kut", liderin peygamber soyundan gelmesinden kaynaklanmaktadır. Oğuz boyları tarafından kurulan küçük büyük tüm devletlerde Hakan'ın her zaman Oğuz Han'ın soyundan gelmesi de bu inançtan kaynaklanmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Fiziksel yapı

İranda Bulunan 12-13. Yüzyıldan Kalma bir Selçuklu Heykeli

Mesûdî, Altın Bozkırlar kitabında Oğuzların, "Cesaretleri, eğik gözleri ve boylarının küçüklüğü ile diğer Türklerden ayrıldığını" belirtmiştir. Ancak New York Metropolitan Sanat Müzesi'nde tutulan Selçuklu seçkinlerinin taş başları, Doğu Asya özelliklerini yansıtmaktadır. Zamanla Oğuz Türklerinin fiziksel görünümü değişmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Rashid al-Din Hamadani, Oğuzların değişimine, "İklim nedeniyle özellikleri giderek Taciklere dönüştü. Tacik olmadıkları için Tacik halkları onlara turkmān, yani Türk benzeri (Türk-mānand)" demiştir. ḤāfiḤā Tanīsh Mīr Muḥammad Bukhārī ayrıca Oğuzların Mâverâünnehir ve İran'a göç ettikten sonra “Türk yüzünün olduğu gibi kalmadığını” da aktarmıştır. Hiva khan Abu al-Ghazi Bahadur, Çağatay dilinde yazdığı Türkmenlerin Soykütüğü kitabında "Beş veya altı kuşak sonra çeneleri daralmaya, gözleri büyümeye, yüzleri küçülmeye, burunları büyümeye başladı" sözleriyle Oğuzların yüz hatlarının değiştiğini aktarmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]} Osmanlı tarihçisi Mustafa lî Künhüʾl-aḫbār'da Anadolu Türkleri ile Osmanlı seçkinlerinin etnik açıdan karışık olduğunu şöyle yorumladı: " Rum sakinlerinin çoğu karışık etnik kökene sahip. Onun ileri gelenleri arasında soyları İslam'a dönüşmeye geri dönmeyen çok az kişi var"^[13]^[13]

Teşkilat

Türk-Oğuz geleneklerine göre idarî ve sosyal teşkilat, ikili bir yapı oluşturmaktaydı. Bu geleneğe uygun olarak Oğuzlar, Bozoklar ve Üçoklar olmak üzere on ikişer boydan iki ana kola ayrılmışlardı. Her boyun, idarî ve sosyal mevkilerini yansıtan orun ve ongunları vardı.^[14] Yine Oğuz geleneklerine göre Bozoklar hâkim unsur, Üçoklar ona tâbiydi.^[14]

24 Oğuz boyunu önce iki kolda (Bozoklar ve Üçoklar) daha sonra Oğuz Han'ın 6 oğluna ve son olarak da onların 4 oğluna ayırmaktadır. Listelerin kaynakları, Kaşgarlı Mahmud ve 14. yüzyılda yaşayan Reşideddin'e dayanmaktadır. Reşidüddin 24, Kaşgarlı Mahmut ise 22 boy saymaktadır.

Oğuzlar

Bozoklar

Üçoklar

"Gün Han"
Kayı
Bayat
Alkaevli
Karaevli

"Ay Han"
Yazır
Döğer
Dodurga
Yaparlı

"Yıldız Han"
Avşar
Kızık
Beğdili
Karkın

"Gök Han"
Bayındır
Beçenek
Çavuldur
Çepni

"Dağ Han"
Salur
Eymür
Alayuntlu
Yüreğir

"Deniz Han"
İğdir
Büğdüz
Yıva
Kınık

Ongunu Şahin

Ongunu Kartal

Ongunu Tavşancıl

Ongunu Sungur

Ongunu Uçkuş

Ongunu Çakır

Tarihi Oğuz Boyları ve Beylikler

Büyük Selçuklu İmparatorluğu 1092, I. Melikşah ölümü sonrası

Bozoklar

Kayı (Osmanlı Hanedanı, Candaroğulları, Çobanoğulları ve Oğuz Yabguları)
Bayat (Kaçar Hanedanı, Dulkadiroğulları, Fuzûlî)
Alkaevli
Karaevli
Yazır
Döğer (Artuklular)
Dodurga
Yaparlı
Afşar (Afşar;Afşar Hanedanı, Nadir Şah)
Kızık
Beğdili (Harzemşahlar Devleti)
Kargın veya Karkın

Üçoklar

Bayandur (Ak Koyunlu)
Peçenek
Çavuldur^[15]
Çepniler (bkz. Küresünni)
Salur (Kadi Burhanettin, Salgurlular ve Karamanoğulları; ayrıca Salarlar)
Eymür (bkz. Ayrum)
Alayuntlu
Yüreğir (Ramazanoğulları)
Iğdır^[16]
Büğdüz
Yıva (Karakoyunlular)
Kınık (Selçuklu Hanedanı)

Oğuz etnik grupları listesi

Diğer Oğuz alt etnik grupları ve kabileleri

Anadolu

Kafkasya

Kıbrıs

Kıbrıs Türkleri

Orta Asya

İran

Balkanlar

Arap Ülkeler

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Vikisözlük'te Oğuz ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

Fazlı Konuş, Selçuklular Bibliyografyası, (Temel Kaynakların Açıklaması ile Beraber), Konya 2006

^ "The modern Turkish, Turkmen and Azerbaijani languages are all Oghuz languages". Eksik ya da boş |url= (yardım)
^ "OĞUZLAR". TDV İslâm Ansiklopedisi. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
^ Omeljan Pritsak, "Uzes", in Alexander P. Kazhdan, ed. The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991.
^ Grousset, R. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1991, p. 148.
^ Nicolle, David; Angus Mcbride (1990). Attila and the Nomad Hordes. Osprey Publishing. ss. 46-47. ISBN 0-85045-996-6. The Oghuz had a very distinctive culture. Their hunting and banqueting rituals were as elaborate as those of the Gökturks from whom they... ...like some Pechenegs and Torks, settled along Russia's steppe frontier after being forced out... Here an almost feudal 'Black Hat' principality grew up with its own military aristocracy being accepted by the Russian elite on equal terms...
^ Grousset, R. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1991, p. 186.
^ Hupchick, D. The Balkans. Palgrave, 2002, p. 62.
^ Lewis, p. 9.
^ Selcuk Aksin Somel, (2003), Historical Dictionary of the Ottoman Empire, p. 217
^ "Monument "Oghuz Khan and Sons"". Arara Central Asia. Erişim tarihi: 24 Nisan 2021. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Colin Imber, (2002), The Ottoman Empire, 1300–1650, p. 95
^ Abu al-Ghazi Bahadur; "The Genealogy of the Turkmens". Russian State Library (Rusça). Паровая тип. К.М. Федорова. 1897. 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
^ ^a ^b Oktay Çerezci, ale Özlem (31 Temmuz 2019). "Orta ve İç Asya Buluntularına Göre Erken Devir Türklerinde Ayna". Art-Sanat: 319-342. doi:10.26650/artsanat.2019.12.0003. ISSN 2148-3582.
^ ^a ^b Bulduk, Üçler (1998). "İdari ve Sosyal Açıdan Karakeçili Aşiretleri ve Yerleşmeleri". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi. ss. sf. 37. 20 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020.
^ "Oğuzlar, Oğuz Türkleri". 18 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2019.
^ [1] 18 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. IGDIR

[1] "The modern Turkish, Turkmen and Azerbaijani languages are all Oghuz languages". Eksik ya da boş |url= (yardım)

[2] "OĞUZLAR". TDV İslâm Ansiklopedisi. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.

[3] Omeljan Pritsak, "Uzes", in Alexander P. Kazhdan, ed. The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991.

[4] Grousset, R. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1991, p. 148.

[Nomad-5] Nicolle, David; Angus Mcbride (1990). Attila and the Nomad Hordes. Osprey Publishing. ss. 46-47. ISBN 0-85045-996-6. The Oghuz had a very distinctive culture. Their hunting and banqueting rituals were as elaborate as those of the Gökturks from whom they... ...like some Pechenegs and Torks, settled along Russia's steppe frontier after being forced out... Here an almost feudal 'Black Hat' principality grew up with its own military aristocracy being accepted by the Russian elite on equal terms...

[6] Grousset, R. The Empire of the Steppes. Rutgers University Press, 1991, p. 186.

[7] Hupchick, D. The Balkans. Palgrave, 2002, p. 62.

[8] Lewis, p. 9.

[9] Selcuk Aksin Somel, (2003), Historical Dictionary of the Ottoman Empire, p. 217

[10] "Monument "Oghuz Khan and Sons"". Arara Central Asia. Erişim tarihi: 24 Nisan 2021. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[11] Colin Imber, (2002), The Ottoman Empire, 1300–1650, p. 95

[turkmens-12] Abu al-Ghazi Bahadur; "The Genealogy of the Turkmens". Russian State Library (Rusça). Паровая тип. К.М. Федорова. 1897. 27 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.

[dx.doi.org-13] Oktay Çerezci, ale Özlem (31 Temmuz 2019). "Orta ve İç Asya Buluntularına Göre Erken Devir Türklerinde Ayna". Art-Sanat: 319-342. doi:10.26650/artsanat.2019.12.0003. ISSN 2148-3582.

[Bulduk-14] Bulduk, Üçler (1998). "İdari ve Sosyal Açıdan Karakeçili Aşiretleri ve Yerleşmeleri". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi. ss. sf. 37. 20 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020.

[15] "Oğuzlar, Oğuz Türkleri". 18 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2019.

[16] [1] 18 Ekim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. IGDIR

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]