[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Hezârfen Ahmed Çelebi

Kontrol Edilmiş
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Hezarfen (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Hezârfen Ahmed Çelebi
Hezârfen Ahmed'in Galata Kulesi'nden uçuş anını tasvir eden bir resim.
DoğumAhmed
1609
Kostantiniyye, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm1640 (30–31 yaşlarında)
Cezâyir, Osmanlı İmparatorluğu
MilliyetTürk
Diğer ad(lar)ıHezârfen
VatandaşlıkOsmanlı İmparatorluğu Osmanlı İmparatorluğu
MeslekBilim insanı, mühendis
Etkin yıllar1630'lu yıllar
DönemIV. Murad dönemi

Hezârfen Ahmed Çelebi veya Ahmed Çelebi (Osmanlıca: هزارفنّ أحمد چلبی‎, d. y. 1609 – ö. 1640), Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme isimli ünlü eserinde yer alan, 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşamış olduğu rivayet edilen Müslüman Türk bilginidir.[1][2]

Hezârfen Ahmed Çelebi, Seyahatnâme'de geçen anlatısına göre 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takarak kendini boşluğa bırakmış, İstanbul Boğazı'nda 3.358 metre süzülerek Üsküdar'da yer alan Doğancılar Meydanı'na inmiş ve bu olayla halk arasında tanınmıştır. Bazı tarihçiler ve mühendisler tarafından hikâyenin bilimsel açıdan tutarsız olması ve başka herhangi bir tarihsel kaynakta geçmemesi neden gösterilerek bir "efsane" olduğu savunulurken, bazı araştırmacılar tarafından da çeşitli gerekçeler gösterilerek bu uçuşun gerçekleşmiş olduğu savunulur. Modern Osmanlı tarihçilerinin çoğunluğu ise uçuşun büyük olasılıkla "gerçek" olduğunu, ancak bu olayı Evliyâ Çelebi'nin muhtemelen biraz "abartarak" aktardığını belirtmektedirler.[3] Yine de Ahmed Çelebi'nin uçuş yaptığına veya yapmadığına dair kesin ve net kanıt, tarihçiler tarafından henüz bulunmamıştır.[4]

İsimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed Çelebi'nin adında geçen hezâr sözcüğü Farsça kökenli hazār (هزار) sözcüğünden alıntı olup ''1000 (bin)'' anlamına gelmektedir.[5] Sözcük, Avestacada aynı anlama gelen hazaŋra- sözcüğü ile eş kökenlidir; bu sözcük de Sanskritçede aynı anlama gelen sahásra (सहस्र) sözcüğü ile eş kökenlidir.[5] Sözcük ayrıca Ermenice ve Kürtçede (Kurmancî) hazar biçiminde kullanılmaktadır.[5] Hezârfen ise "bin fenli'', yani "bin hüneri olan, çok şey bilen, marifetli" anlamlarına sahiptir.[6][7] Çelebi sözcüğü ise ''yüce kişi, efendi, rabb'' anlamlarına gelen, Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılmış Süryanice kökenli bir ünvandır.[8][9][10]

Olayla ilgili kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğu, daha IV. Murad döneminden başlayarak (1623–1640), özellikle Lâle Devri'nde (1718–1730) kendini yenilemeye, Batı dünyasındaki bilimsel, teknolojik ve kültürel gelişmelere paralel olarak yeni bir Rönesans hamlesi gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu anlamda, IV. Murad'ın saltanatı zamanında yaşamış oldukları düşünülen Hezârfen Ahmed Çelebi ile Lâgarî Hasan Çelebi'nin 1630–1633 yılları arasında başkent Kostantiniyye'de gerçekleştirdikleri ilk uçuş denemeleri, hem Osmanlı ve Türk kültür tarihinde hem de inanışında önemli bir yer edinmiştir.[11]

17. yüzyılın ilk yarısına ait olan bu İstanbul gravüründe, sol alt tarafta Hezârfen Ahmed'in uçuşunu gerçekleştirdiği yer olduğuna inanılan Galata Kulesi görülmektedir.

Türklerin Kostantiniyye'deki bu uçma denemelerinden ilk olarak, İngiliz din adamı, filozof ve yazar John Wilkins'in 1638 yılında yazdığı A Discovery of a New World (Türkçe: Yeni Bir Dünyanın Keşfi) adlı eserde bahsedilmektedir. Bu eserde Wilkins; 1554–1562 yılları arasında Avusturya adına Kostantiniyye elçiliği yapmış olan Ogier Ghislain de Busbecq'in, kaynaklarında "bir Türkün uçuş denemesi yaptığını" belirttiğini yazmıştır.[11] 1941 yılında Allen & Unwin yayınevi şirketi tarafından yayımlanan The Birth of Flight (Türkçe: Uçuşun Doğuşu) isimli eserde de, Türklerin Kostantiniyye'deki denemelerine Busbecq kaynak gösterilerek temas edilmiştir.[11] Ancak, Busbecq'in bu ifadesi doğruysa bile Evliyâ Çelebi'den yaklaşık 75 sene önceye dayanmaktadır ve Hezârfen Ahmed Çelebi ile ilgisizdir.[12] Yine de buradan yola çıkılarak, Osmanlılarda uçuş denemelerinin Kanuni Sultan Süleyman döneminde (1520–1566) başladığı ileri sürülmektedir.

Şu ana kadar bulunmuş olan ve Hezârfen Ahmed Çelebi'den bahseden tek tarihsel kaynak, Evliyâ Çelebi'nin 10 ciltlik Seyahatnâme'sinde geçen kısa bir parçadan ibarettir. Evliyâ Çelebi eserinde şunları yazmıştır:

İptida, Okmeydanı'nın minberi üzere, rüzgâr şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada pervaz ederek tâlim etmiştir. Bâdehu Sultan Murad Han, Sarayburnu'nda Sinan Paşa Köşkü'nde temaşa ederken, Galata Kulesi'nin taa zirve-i belâsından (tepesinden) lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar'da Doğancılar Meydanı'na inmiştir. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsân ederek, "Bu adam pek havf edilecek (korkulacak) bir âdemdir. Her ne murad ederse, elinden geliyor. Böyle kimselerin bekâsı caiz değil." diye onu Gâzir'e (Cezâyir) nefyeylemiştir (sürmüştür). Orada merhum oldu.

— Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme[13][14]

Akademik görüşler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihsel görüşler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Olayın gerçekleşmediğini savunanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Hezârfen'in temsilî uçuş güzergâhı.

Osmanlı İmparatorluğu'nun maliye kayıtlarını içeren arşivlerde, IV. Murad zamanında (1623–1640) hediye olarak bir kese altın sikke verildiğine dair bir bilgi yer almamaktadır.[15] Aynı zamanda, bu görece önemli olayın tek kaydı ünlü Osmanlı seyyahı Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde bulunduğu için pek çok Osmanlı tarihçisi bu nedenlerden ötürü bu hikâyeye şüpheyle yaklaşmaktadır.[15] Anlatımın doğru olmadığını savunanlar, Evliyâ Çelebi'nin "eserine renk katmak için abartılara ve fantezilere başvurduğunu" söylemektedirler.[15]

Tarihçi İlber Ortaylı, pek çok kez Hezârfen'in uçuşunu "Evliyâ Çelebi'nin masalı, uydurma, efsane veya hikâye" olarak tanımlamıştır.[16][17] Ortaylı'nın bu söylemine bazı akademisyenler karşı çıkarken bazıları katılmıştır. Örneğin tarihçi Halil İnalcık bu iddiaya destek vermiş, konu hakkında şunları söylemiştir:[18]

İlber Hoca'nın düşünce ve analizlerine kesinlikle katılıyorum. Yanlış olan, yıllarca roman tarzındaki bu efsanelerin gerçek diye tarih kitaplarında yer alması ve okutulmasıdır. Bunları düzeltmemiz gerekir.

— Halil İnalcık

Halil İnalcık, Ekmeleddin İhsanoğlu ve İlber Ortaylı gibi akademisyenlerin birlikte hazırladıkları bir eserde de Hezârfen'in varlığına şu cümleler ile değinilmiştir:[15]

Galata Kulesi'nden Üsküdar'a kanat takarak uçtuğu öne sürülen Hezârfen Ahmed Çelebi, sadece Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde anıldığı ve başka hiçbir kaynak tarafından doğrulanamadığı için efsaneden öte bir anlam taşımaz.

Olayın gerçekleştiğini savunanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
İnanışa göre Hezârfen Ahmed Çelebi, uçuşunu Beyoğlu'ndaki Galata Kulesi'nin tepesinden yapmıştır.

İlber Ortaylı'nın Hezârfen Ahmed Çelebi hakkında "uydurma, hikâye" demesinden sonra bazı tarihçiler, kendi kişisel görüşlerini paylaşarak bu duruma itiraz etmişlerdir. O sıralar Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü Başkanı olan tarihçi Bahaeddin Yediyıldız, "olayların tek tek ele alınıp 'Bu doğrudur bu yanlıştır' denilmesinin tarih biliminin metodolojisine uymadığını, Hezârfen hakkında Osmanlı arşivlerinde belge bulunmayışını 'Tarihte yoktu' şeklinde açıklamanın yanlış olduğunu" belirtmiştir.[18] Yediyıldız ayrıca, bugün bir belgeye sahip olunmadığı için bu olayı kesinlikle kökten reddetmenin bilimsel zihniyete aykırı olduğunu ifade etmiştir.

Belge yoktur demek büyük bir hükümdür. Bugün için araştırmacılar [böyle bir] belgeye sahip olmayabilir, ama yarın bir belge çıkmayacağını kimse kestiremez.

— Bahaeddin Yediyıldız[18]

O sıralar Türk Tarih Kurumu Başkanı olan tarihçi Yusuf Halaçoğlu, Ortaylı'nın söylediklerine katılmadığını belirterek konu hakkında şunları söylemiştir:

Evliyâ Çelebi'nin seyahatnâmelerinde abartı vardır, ama Çelebi'nin olmayan bir şeyi fantezi olarak yazacağına inanmıyorum. Ortaylı, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin yokluğunu ispatlayamaz.

— Yusuf Halaçoğlu[18]

Gazeteci ve tarih araştırmacısı Murat Bardakçı'nın hazırlayıp sunduğu Tarihin Arka Odası programının bir bölümünde bu konu konuşulmuştur. Murat Bardakçı, o döneme ait bir gravür nedeniyle Lagârî Hasan Çelebi'nin fişeklerle uçma olayının tarihsel olarak "doğru" olduğunu, Hezârfen Ahmed Çelebi'nin uçuşunun ise yalnızca Evliyâ Çelebi'de yer aldığı için "tartışmalı" olduğunu söylemiştir. Programda bulunan tarihçi Erhan Afyoncu ise Hezârfen'in uçuşunu savunmuş ve IV. Murad'ın Hezârfen'e verdiği söylenen "bahşişin" kayıtlarda yer alması gerektiğini ve ilerleyen zamanlarda bu kayda ulaşılacağını söylemiştir.[19] Ayrıca Afyoncu, Evliyâ Çelebi'nin kendi seyahatnâmesinde abartılara ve fantezilere başvurduğu iddialarına da karşıt görüş belirtmiştir.[19]

Bana göre, Evliyâ Çelebi niye yalan yazsın? Çünkü bu ikisi, çok büyük havacılık teknolojisi değil. Bunlar, şenliklerde yapılan gösteriler.

— Erhan Afyoncu[19]

Aerodinamik görüşler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed'in, aerodinamik bilimi açısından böyle bir uçuşu gerçekleştiremeyeceği düşünülmektedir. Uçuşun yapıldığı yer olduğu söylenen Galata Kulesi ile Doğancılar Meydanı arasındaki yükseklik farkı yaklaşık 61 metre, iki nokta arasındaki mesafe de yaklaşık 3.358 metredir.[20] Ayrıca kulenin yerden yüksekliği yaklaşık 66,9 metre, yani toplamda sudan yüksekliği 127,9 metre civarındadır. Doğancılar Meydanı'nın sudan yüksekliği ise 45 metre kadardır.[20] Bu verilere göre, Çelebi'nin uçuşu gerçekleştirebilmesi için yatayda 41 metre yol alırken düşeyde de en fazla 1 metre alçalması, yani 41:1 süzülme oranıyla yol alması gerekmektedir.[20] Ancak günümüzde en hafif malzemelerle yapılmış olan ve "delta kanat" denilen uçuş aletleri ile bile bu orana ulaşmak neredeyse olanaksızdır.[15] Modern delta kanatların ortalama süzülme oranları 15:1 olmaktadır.[20] Ayrıca, lodoslu havanın da uçuşa ters yönde etki etmesi beklenirdi.[15]

Konunun uzmanları, bu hesaplamalara göre bu uçuşun mümkün olamayacağını söylerken, Hezârfen'in ancak "liman kuvvetiyle" uçmuş olabileceğini belirtmektedirler.[15] TDV İslâm Ansiklopedisi'nde konuyla ilgili yazan akademisyen Mustafa Kaçar da, Hezârfen'in bu 3.358 metrelik mesafeyi kol ve kas gücüyle, kuşları taklit edip kanat çırparak katetmesinin mümkün olmadığını ifade etmiştir.[1] Uçuşu savunanlar, bu noktada Evliyâ Çelebi'nin anlatımda "abartıya" kaçtığını belirtirken; savunmayanlar da uçuşun Evliyâ Çelebi'nin "fantezisi" olduğunu iddia etmektedirler.

Kimliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hezârfen Ahmed Çelebi ve gerçekleştirdiği uçuş ile ilgili tek tarihsel kaynak Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde yer alan bir paragraf olmasına rağmen, Ahmed Çelebi hakkında pek çok farklı inanış evrilmiştir. Doğal olarak tarihsel kimliği de birçok tarihçi ve araştırmacı tarafından tartışılmıştır.

Hayatı hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmeyen Ahmed Çelebi'nin, yaşadığı dönemde geniş bilgisinden ötürü halk arasında "hezârfen" diye anıldığı, uçma meraklısı olduğu, kuşların uçuşundan etkilendiği, zamanla uçuş denemeleri yaptığı, 10. yüzyıl mucidi İsmail bin Hammâd el–Cevherî'den ilham aldığı ve kendi geliştirdiği takma kanatlarla Berberî fizikçi Abbas Kâsım bin Firnâs'tan (y. 810–887) sonra uçmayı başaran ilk insan olduğu söylenmektedir.[21] Bu inanışlara göre, Cevherî'nin bulgularını iyice inceleyen ve öğrenen Hezârfen, kuşların uçuşunu inceleyerek tarihî uçuşundan önce takma kanatlar hazırlamış ve kanatlarının dayanıklılık derecesini ölçmek için Okmeydanı'nda deneyler yapmıştır.[21]

Kültürel etkileri

[değiştir | kaynağı değiştir]
1950 yılında Sivil Havacılık Kongresi için çıkarılmış olan ve Hezârfen Ahmed Çelebi'nin uçuşuna atıfta bulunan posta pulu.

Hezârfen Ahmed Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişilerinden birisi olarak görülmektedir ve Türkiye'de kültürel açıdan çok önemli bir yer edinmiştir. Hezârfen Ahmed'in kültürel etkilerinin bazılarına şöyle örnekler verilebilir:

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b Kaçar, Mustafa. "HEZÂRFEN AHMED ÇELEBİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  2. ^ "Evliya Çelebi (1611–1685?)". Türk Tarih Kurumu. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  3. ^ Hızlan, Doğan (22 Mart 2003). "Postmodern bir romancı: Evliyâ Çelebi". Hürriyet. 8 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024. 
  4. ^ Alpha, Yankee Sierra (18 Mayıs 2022). "Hezarfen Ahmed Çelebi". havatarafi.com. 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2023. 
  5. ^ a b c "Hezar". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  6. ^ "Hezarfen Kelimesinin Anlamı ve Kökeni". etimolojiturkce.com. 22 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  7. ^ Bakırcı, Çağrı Mert (6 Kasım 2018). "Hezarfen Ne Demek? Da Vinci'den Ahmed Çelebi'ye ve Günümüze Çok Yönlü Entelektüellik!". Evrim Ağacı. 3 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  8. ^ "Çelebi". Nişanyan Sözlük. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  9. ^ "Çelebi Kelimesinin Anlamı ve Kökeni". etimolojiturkce.com. 11 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  10. ^ İpşirli, Mustafa. "ÇELEBİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  11. ^ a b c Çolak, İsmail. "Osmanlı'da İlk Uçuş Denemeleri". Somuncu Baba Dergisi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  12. ^ Wilkins, John. Mathematicall Magick or the Wonders that may be performed by Mechanicall Geometry. In two books. Concerning Mechanicall Powers and Motions, London 1648, 204; also see a reprint of the same book in The Mathematical and Philosophical Works of John Wilkins to which is prefixed the author's life and an account of his works, 1802, vol. II, 201
  13. ^ Evliyâ Çelebi. Seyahatnâme. 1. cilt. s. 670. ISBN 978-605-2237-06-9. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023. 
  14. ^ Çelik Şavk, Ülkü (2011). "Sorularla Evliya Çelebi - İnsanlık Tarihine Yön Veren 20 Kişiden Biri" (PDF). Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi. s. 35. 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023. 
  15. ^ a b c d e f g Onar, Özer Mustafa (28 Şubat 2007). "Hezarfen gerçekten uçtu mu?". blog.milliyet.com.tr. 5 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  16. ^ "İlber Ortaylı – Hezarfen Uçtu mu?". DokuzBeş. 29 Ağustos 2018. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
  17. ^ "Türk Hava Kuvvetleri'ni Lawrence'tan öğrendim". Hürriyet. 9 Şubat 2011. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  18. ^ a b c d Uruş, Alper (2 Eylül 2003). "Katerina'da haklı, Hezarfen'de haksız!". Vatan. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  19. ^ a b c "Hezarfen Ahmed Çelebi Uçtu Mu?". HT Bilim Tarih Felsefe. 17 Eylül 2023. 25 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2023 – YouTube vasıtasıyla. 
  20. ^ a b c d "21. Yüzyılın Hezarfenleri: Karanlığı Bilimle Fethedin! | Dr. Çağrı Mert Bakırcı | TEDxMETUAnkara". TEDx Talks. 5 Mart 2019. 27 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
  21. ^ a b Koçin, Abdulhakim (1989). "Havacılıkta Yeni Bir Çığır Açan Hezârfen Ahmed Çelebi". services.tubitak.gov.tr. 14 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2023. 
  22. ^ "Pul: Flight of Hezarfen Ahmet Celebi, 16th Century". Colnect. Erişim tarihi: 27 Ocak 2023. 
  23. ^ "Hezarfen Havaalanı". hezarfenhavaalani.com. 27 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024. 
  24. ^ "İstanbul Kanatlarımın Altında (1996)". SinemaTürk. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  25. ^ "İstanbul Kanatlarımın Altında Filmi Konusu, Oyuncuları ve Yönetmeni". Habertürk. 27 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024. 
  26. ^ "Hezarfen (Short, 2010)". IMDb. 10 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  27. ^ "Hezârfen Ney Konçertosu". hr-Sinfonieorchester – Frankfurt Radio Symphony. 14 Kasım 2012. 8 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
  28. ^ "Küçük Hezarfen". trtcocuk.net.tr. 26 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  29. ^ "Küçük Hezarfen Her Gün 16.50'de TRT Çocuk'ta". TRT Çocuk. 19 Şubat 2015. 28 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2024 – Twitter vasıtasıyla. 
  30. ^ Üzer, Mehmet; Çetin, Şaban (30 Eylül 2018). ""Küçük Hezarfen" Çizgi Filminde Yer Alan Millî Kültür Unsurlarının İncelenmesi". 7 (3). İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi: 2049-2079. ISSN 2147-1185. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  31. ^ "Pırdino 90. Bölüm – TRT Çocuk". Çizgi Film Kenti. 23 Ekim 2022. 28 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
  32. ^ "Hezarfen Ahmed Çelebi Göklerde!". Muhteşem Yüzyıl: Kösem. 8 Eylül 2022. 9 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
  33. ^ "Rafadan Tayfa – İcat Peşinde (20. Bölüm)". TRT Çocuk. 18 Ağustos 2015. 28 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2024 – YouTube vasıtasıyla. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hezârfen_Ahmed_Çelebi&oldid=34024227" sayfasından alınmıştır