Zebra
Zebra (Hippotigris), Afrika'da bulunan ve atgiller (Equidae) familyasında sınıflandırılan gövdelerinin tamamını kaplayan ayırt edici siyah ve beyaz çizgilere sahip birkaç canlı türünün ortak adıdır. Tüm zebraların çizgilerinin yapısı ve sayısı birbirinden farklıdır. Genellikle sosyal hayvanlar olan zebralar küçük haremler ya da büyük sürüler hâlinde yaşarlar. En yakın akrabaları atlar ve eşeklerin aksine zebralar hiçbir zaman tam olarak evcilleştirilememişlerdir.
| Zebra | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bayağı zebra (Equus quagga antiquorum) | |||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Türler | |||||||||||||||
| †E. capensis †E. koobiforensis | |||||||||||||||
 | |||||||||||||||
| Yaşayan üç zebra türünün dağılımı | |||||||||||||||
Üç zebra türü tanınmaktadır: Bayağı zebra, dağ zebrası ve Grevy zebrası. Bayağı zebra ve dağ zebrası Hippotigris alt cinsinde sınıflandırılırken Grevy zebrası Dolichohippus alt cinsinin tek türünü oluşturur. İlk ikisi daha çok ata benzerken üçüncü tür eşeğe benzer. Her üç tür de Equus cinsinde yer alır.
Yalnızca zebralarda görülen siyah-beyaz çizgiler bu hayvanların insanlar tarafından en çok tanınan hayvanlardan biri olmasına neden olmuştur. Siyah-beyaz çizgileri zebraların, büyük kediler gibi etçil hayvanlardan kaçmalarına ve koşarken çizgilerin hareketlerinin yırtıcıları şaşırtmasına yardımcı olur. Afrika'da otlaklar, savanlar, ormanlar, dikenli çalılık alanlar, dağlar ve kıyılardaki tepeler gibi farklı yaşam alanlarında yaşarlar. Ancak özellikler derileri için avlanma ve yaşam alanı yok olması gibi insanların neden olduğu faktörler zebra popülasyonları üzerinde olumsuz etkide bulunmuştur. Grevy zebrası ile dağ zebrasının türleri tehlike altındadır. Bayağı zebra popülasyonu neredeyse tehdit altında iken quagga adlı alt türünün soyu 19. yüzyılın sonlarına doğru tükenmiştir.
Etimoloji
değiştirZebra kelimesi, İngilizcede aynı anlama gelen zebra sözcüğünden alıntıdır. Kelimenin Türkçede tespit edilmiş en eski kullanımı, 1930 tarihli Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan "Adî bir eşekle Habeşistan zebrasının yavrusu" söz öbeğinde yer almaktadır.[1] İngilizce kelimenin dilde ilk kullanımı 1597'de kaydedilmiş olup,[2] bu dile İtalyanca, İspanyolca veya Portekizceden girmiştir.[3][4]
Zebra kelimesinin kökeninin Latince equus (at) ve ferus (yabanıl) kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşturulmuş ve "yaban atı" anlamına gelen equiferus sözcüğüne dayanması mümkündür. Equiferus kelimesinin İber dillerine ezebro veya enzebro olarak geçtiği ve sonrasında zebro[a] kelimesine evrildiği, aslen Orta Çağ'da İberya'da yaşamış, türü bilinmeyen (ve muhtemelen yabanıl) başka bir atgili tanımlamak için kullanıldığı tespit edilmiştir. Zebro ve türevi kelimelerin İberya'da ilk kullanımının 9. yüzyıla, hayvanın Avrupalılar tarafından keşfedilmesinden 7 yüzyıl öncesine dayandığı düşünülmektedir. Kelime hem eril zebro, hem de dişil zebra olarak bulunmuş olmakla birlikte, 14. yüzyıla kadar zebro, sonraki dönemlerde ise zebra adı baskın kullanılmıştır.[5]
Eski çağlarda Antik Yunan ve Roma kaynakları, hayvanı hippo (at) ve tigris (kaplan) kelimelerinin birleşimi ile oluşturulmuş hippotigris ("at kaplanı") sözcüğüyle adlandırmış olup, bu kullanım cinsi tanımlamak için günümüzde de kullanılmaktadır.[5][6]
Fiziksel özellikler
değiştirBoyutlar
değiştirBayağı zebranın omuz yüksekliği 1,2 ila 1,3 m. arasında değişirken gövde uzunluğu 2 ila 2,6 m. arasında değişir. Kuyruğu 0,5 m. uzunluğundadir. Ağırlığı 350 kg.'a kadar ulaşır, erkekler dişilerden kısmen daha ağırdır. Grevy zebrası daha büyük iken dağ zebrası biraz daha küçüktür.[7]
Çizgiler
değiştirÖnceleri zebraların bazılarının karınlarının da beyaz olması nedeniyle beyaz renkli hayvanlar olduğuna ve çizgilerin siyah renkli olduğuna inanılırdı. Ancak embriyolojik kanıtlar aslında hayvanların siyah renkli olduğunu ve karınlarının beyaz rengi ile beyaz renkli çizgilerin sonradan geliştiğini göstermektedir.[8] Çizgilerin çeşitli faktörlerin bir araya gelmesi ile oluşmaları muhtemel gözükmektedir.[9][10][11]
Çizgiler genel olarak kafa, boyun, gövde ve ön tarafta dikey, arka ile bacaklarda yataydır.
Zebraların dikkat çekici çizgilerinin nasıl evrildiğine dair çok farklı varsayımlar ortaya atılmıştır. Bu varsayımların en geleneksel olanları (aşağıda 1nci ve 2nci varsayımlar) kamuflaj ile ilgilidir:
- Dikey çizgiler zebranın dış hatlarının belli belirsiz gözükmesine yardımcı olması sayesinde otlar arasında saklanmasına yardımcı olabilir. Ayrıca orta mesafede siyah ve beyaz çizgiler karışarak gri bir şekilde görünür. Yine de aslanlar ve sırtlanlar gibi zebra avcılarının uzak görüşlerinin çok iyi olmaması ve özellikle geceleri zebraları görmeden önce kokularını almaları ya da duymalarının daha mümkün olduğu gibi savlar öne sürüldüğü için kamuflaj nedeniyle çizgilerin oluştuğu varsayımları tartışmalıdır.[12]
- Bir grup zebranın bir arada durması ya da bir arada hareket etmesi sırasında çizgiler sayesinde avcıların sürüyü bir bütün olarak görmesi ve tek bir hedef belirleyemesinin de savunmalarına yardım ettiği öne sürülmüştür.[13] Zebranın hareketi esnasında çizgilerin algılanan hareketin asıl hareketin tersine olduğu ya da farklı yöne doğru olduğu iki farklı göz yanılsamasına neden olduğu ve görenleri şaşırttığı iddia edilmiştir.[14]
- Çizgiler görsel işaret olarak tanımlama amaçlı olabilir.[8] Her bir zebranın çizgileri kendilerine özgü olsa da zebraların birbirlerini çizgileri sayesinde tanıyabildikleri bilinmemektedir.
- Farklı araştırmacıların yaptığı deneyler, kan emici çeçe sineği ile sığır sineği de dahil olmak üzere çizgilerin daha az sinek çektiğini göstermektedir.[9][15] Macaristan'da 2012 yılında yapılan bir deneyde zebra çizgili modellerin en az sayıda sığır sineği çektiği gösterilmiştir. Bu sinekler doğrusal polarize olmuş ışığa gelmektedir ve siyah-beyaz çizgilerin bu deseni bozduğu gösterilmiştir. Ayrıca çekicilik çizgilerin genişliğinin artmasıyla artmaktadır, dolayısıyla yaşayan üç zebra türünün dar çizgileri sığır sineklerin çekici gelmemektedir.[16][17]
- Çizgiler zebranın serinlemesine yardımcı olabilir.[10][18] Işığı emen siyah çizgilerin üzerinde hava daha hızlı hareket ederken beyaz çizgilerin üzerinde daha yavaş hareket edebilir.[10] Bu farklılık zebranın çevresinde konveksiyon akımları yaratarak zebranın serinlemesini sağlayabilir.[10] Bir araştırma daha sıcak bölgelerde yaşayan zebraların daha çok çizgiye sahip olduğunu göstermiştir.[10]
Yürüyüş biçimleri
değiştirZebraların dört temel yürüyüş biçimleri vardır: adeta, tırıs, eşkin ve dörtnal. Genellikle atlardan daha yavaştırlar ancak dayanıklılıkları sayesinde avcılardan kaçarak kurtulabilirler. Kovalandıkları zaman zebra sağa ve sola zig zag yaparak kaçar ve avcının saldırmasını zorlaştırır. Köşeye sıkıştırıldığında ise şahlanır, çifte atar ya da ısırır.
Duyular
değiştirZebralar çok gelişmiş görme duyusuna sahiptirler. Toynaklıların çoğunda olduğu gibi gözleri başlarının iki yanındadır ve geniş bir görme alanı vardır. Duyma duyuları da çok gelişmiştir ve atlardan daha büyük ve daha yuvarlak kulakları vardır. Diğer toynaklılar gibi zebralarda kulaklarını hemen hemen her yöne döndürebilirler. Ayrıca koku ve tat alma duyuları da hassastır.
Ekoloji ve davranış
değiştirHarem
değiştirAtgillerin çoğu üyesi gibi zebralar da oldukça sosyal hayvanlardır. Ancak sosyal yapıları türlere göre değişiklik gösterir. Dağ zebrası ile bayağı zebra "harem" olarak bilinen ve bir aygır ile altı kısrağa ve onların taylarına kadar küçük gruplar hâlinde yaşarlar. Eşleşmemiş erkekler, çiftleşen aygırlara meydan okuyacak yaşa gelene kadar tek olarak ya da diğer eşleşmemiş erkeklerle birlikte yaşar. Sırtlanlar ya da yaban köpekleri tarafından saldırıya uğradıklarında zebralar taylar ortada olacak şekilde yan yana toplanırlar ve aygır saldıran hayvanları uzaklaştırmaya çalışır.
Diğer zebra türlerinin aksine Grevy zebrasının kalıcı sosyal bağları yoktur. Grevy zebraları nadiren birkaç aydan fazla grup olarak bir arada dururlar. Taylar anneleri ile birlikte kalırken erişkin erkekler tek başına yaşarlar. Ancak eşleşmemiş erkekler diğer türler gibi grup hâlinde yaşar.
Atlar gibi zebralar da ayakta uyurlar. Uykuya yalnızca etraflarında avcılara karşı uyaracak başka hayvanlar varsa geçerler.
Beslenme
değiştirZebralar, yaşamlarını sürdürebilmek için su ve ot ile beslenirler. Bazen yiyecek bulmak için 50 km yürürler, sonrasında yaşadıkları ortama geri dönüp, alıştıkları yaşam ortamlarında yaşarlar. Zebralarda ortalama boy 1-2 metre arasındadır.
Zebralar atlar gibi otçullardır. Zebra ile at çiftleştiğinde doğan yavruya zebrat adı verilir
Notlar
değiştir- ^ Kastilya Krallığı'nda kelime cebro, Portekiz'de ise zevro olarak yazılmıştır.
Kaynakça
değiştir- ^ "zebra". Nişanyan Sözlük. 28 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2021.
- ^ "zebra". www.merriam-webster.com (İngilizce). 7 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2021.
- ^ "Zebra". Online Etymology Dictionary. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020.
- ^ "Zebra". Lexico. 27 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2020.
- ^ a b Nores, Carlos; Muñiz, Arturo Morales; Rodríguez, Laura Llorente; Bennett, E. Andrew; Geigl, Eva-María (2015). "The Iberian Zebro: what kind of a beast Was It?". Anthropozoologica. 50: 21-32. doi:10.5252/az2015n1a2. 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2021.
- ^ Plumb & Shaw 2018, s. 54.
- ^ "Zebras". The Gale Encyclopedia of Science. 2008. 21 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2011.
- ^ a b Prothero, D.R.; Schoch, R. M. (2003). Horns, Tusks, and Flippers: The Evolution of Hoofed Mammals. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0801871351.
- ^ a b Gill, Victoria (9 Şubat 2012). "Zebra stripes evolved to keep biting flies at bay". BBC News. 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2018.
- ^ a b c d e Howard, Jacqueline (15 Ocak 2015). "Scientists Offer Cool New Theory About Zebra Stripes". The Huffington Post. 16 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2015.
- ^ Morell, Virginia (13 Ocak 2015). "A new explanation for zebra stripes". Science. 17 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2015.
- ^ "Why do zebras have stripes? It's not what you think". 13 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2018.
- ^ Conger, Cristen. "Are zebras black with white stripes or white with black stripes?". HowStuffWorks. 21 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2018.
- ^ How, Martin J.; Zanker, Johannes M. (2014). "Motion camouflage induced by zebra stripes". Zoology. 117 (3). ss. 163-170. doi:10.1016/j.zool.2013.10.004. 28 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2018.
- ^ Waage, J. K. (1981). "How the zebra got its stripes: biting flies as selective agents in the evolution of zebra colouration". J. Entom. Soc. South Africa. Cilt 44. ss. 351-358. 7 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2018.
- ^ Egri, Ádám; Miklós, Blahó; György, Kriska; Róbert, Farkas; Mónika, Gyurkovszky; Åkesson, Susanne; Gábor, Horváth (Mart 2012). "Polarotactic tabanids find striped patterns with brightness and/or polarization modulation least attractive: an advantage of zebra stripes". The Journal of Experimental Biology. 215 (5). ss. 736-745. doi:10.1242/jeb.065540. PMID 22323196. 22 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2018.
- ^ Knight, Kathryn (2012). "How the Zebra Got Its Stripes". J Exp Biol. 215 (5). ss. iii. doi:10.1242/jeb.070680.
- ^ Dell'Amore, Christine (14 Ocak 2015). "Why Do Zebras Have Stripes? New Study Makes Temperature Connection". National Geographic. 29 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2015.